Тәуелсіздік тұсындағы қазақ әдебиеттану ғылымының даму бағдары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.8

І. ТӘУЕЛСІЗДІК ТАҒЫЛЫМЫ: ҰЛТТЫҚ МҰРАТ ЖӘНЕ
РУХАНИЯТ ӘЛЕМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9.36
1.1. Қазақ әдебиеттану ғылымы: тарихы мен даму кезеңдері ... ... ... ... 9.18
1.2. Ұлттық әдебиеттану және мәдени мұра мәселесі ... ... ... ... ... ... ... . 18.36

ІІ. ҚАЗІРГІ ӘДЕБИ ҮДЕРІС ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТТАНУ
ҒЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.60
2.1. Қазақ әдебиеттану ғылымы: тарих пен таным ... ... ... ... ... ... ... ... 37.55
2.2. Әдебиет тарихын дәуірлеу: уақыт және жаңа көзқарас ... ... ... ... . 56.60

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64.66

Ұлт мұраты – азаттық, бостандық, тәуелсіздік.
Дербес ел, тәуелсіз мемлекет атану – абыройлы іс, биік белес.
Еліміздің тәуелсіз болуы – ұлттық жаңа тарихымыздың бастамасы. Енді алдағы уақытта біз өз тарихымызды бұрынғы көп ұлтты мемлекеттің құрамында емес, дербес ел ретінде зерттеп, тарихымыздың бұралаң жолдарында жетістіктер мен жеңілістерді, ұмтылыстар мен іркілістерді қайта зерделеп, болашақ мәдениет пен ғылым, әдебиетіміздің әлем елдерінің озық үлгілерін үлгі тұта отырып, дамудың ұлттық моделімен алға жылжуымыз керек.
Отанымыз егеменді ел болып, тәуелсіздікке табан тіреген сәттен бастап осы тәуелсіздікті баянды ету мақсатында халқымыз әр салада қажымай еңбек етіп келеді. Бұл адамның рухани азығы – мәдениеті мен әдебиеті саласында да кең қанат жайды.
Қоғамдағы сан түрлі саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, өтпелі кезеңнің ауыртпашылықтары өмірдің барлық салаларын, оның ішінде руханият дүниесін де қамтыды. Мұндай өтпелі уақытта әдеби процестің тоқырамаса да іркіліп, әлеумет, қоғам өміріндегі сан түрлі өзгеріс жаңалықтарды ой елегінен өткізуі заңды. Осы кезеңде әдебиеттану ғылымы ең алдымен ұлт әдебиетінің өткенін таразылап, шашырағанын жинақтайды, бүгінін талдап, бағытын айқындайды.
Мемлекетіміздің бүгінгі бағыты басқа да ғылымдарға сияқты ұлттық әдебиеттану ғылымының алдына да зор міндет жүктеді. Соңғы он бес жыл ішінде халық санасы едәуір серпілді. Ендігі міндет – ұлттық сананы қайтып қалғып кету қаупінен сақтап, барынша сергек ұстау, өскелең ұрпақтың рухын мықты, ділін сау ете түсу. Осы мақсаттың орындалуының аса пәрменді құралы - сөз өнері. Ол үшін халықтың сөз өнерін ең алдымен сол халықтың өзі танып, сонан соң өзгеге танытса абзал.
Міне, осынау міндетті орындау ұлттық әдебиет тарихының кем-кетігінің орнын толтыруды, жолсыз жазаға ұшыраған әдебиет тұлғаларын тарих сахнасына қайта әкеліп, әділет тұғырына қондыруды және әр қалам иесінің сөз өнері тарихындағы өзіне лайық орын иемденуін, сондай-ақ, бүгінгі әдебиеттанудың жаңа ізденістерінің бағыт-бағдарын айқындауды, әдебиет теориясы, поэтика мәселелерін зерттеуді діттейді.
Осы бағытта аға буын өкілдері бас болып, бағыт беріп, бағдар сілтеуінің арқасында кейінгі толқын өкілдері әдебиетіміздің өзекті мәселелеріне қалам тартып, өнімді ізденіс үлгілерін танытып келеді.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық әдебиеттану ғылымы бастау арнасын тереңнен алады. Оның өзіндік даму жолы, бел-белестері бар. Басқа да қоғамдық ғылымдар секілді қазақ әдебиеттануы да жеке ғылым саласы ретінде туып, қалыптасу жолын зерделеуге, әр кезеңдегі жетістіктері мен кемшіліктеріне баға беруге, қазіргі ахуалын бағамдауға ұмтылуда. Онсыз қандай да ғылым саласының өсіп-өркендемейтіні белгілі.
Ұлттық әдебиет туралы ғылым белгілі бір білімдер жиынтығы мен әдебиеттегі құбылыстарды танып-білу құралы ретінде өзінің ұғым-түсінігі, теориясы мен әдіснамасы қалыптасқан ғылым ретінде күрделі тарихи жолды басынан кешіре отырып, қазіргі кезге жетті.
Ұлттық әдебиеттану ғылымының бүгінгі жай-күйін, жетістіктері мен жетіспеушіліктерін, негізгі бағыт-бағдарын, он бес жылдық тарихын ғылыми саралау – бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі екендігі айқын. Бұл қазақ әдебиеттануындағы жаңадан игеріліп, іздестіріліп жатқан тақырып, ендеше, бұл аталмыш тақырыптың өзектілігі, көкейкестілігі болып табылады.
Зерттеу нысаны және тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақ әдебиеттану ғылымының тәуелсіздік алған күннен бастап бүгінге дейін, яғни 1991-2006 жылдар аралығында жарық көрген зерттеу еңбектері мен монографиялар қарастырылды.
Олар, атап айтқанда: әдебиетші-ғалымдар З.Ахметов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Х.Сүйіншәлиев, М.Мырзахметов, Р.Бердібай, М.Жолдасбеков, Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, С.Қасқабасов, Ж.Ысмағұлов, М.Мағауин, Ө.Күмісбаев, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, С.Негимов, Қ.Жүсіп, Д.Ысқақұлы, А.Егеубаев, Б.Әбілқасымов, Б.Ыбырайымов, Қ.Алпысбаев, М.Хамзин, Қ.Әбдезұлы, З.Бисенғали, Т.Жұртбай, Г.Піралиева, Р.Тұрысбек, К.Сыздықов, Д.Қамзабекұлы, Қ.Ергөбек, Т.Еңсегенұлы, С.Жұмабек, И.Нұрахметұлының т.б. осы кезеңде жарық көрген зерттеу мен әдеби-талдау мақалалары қарастырылды.
Қазақ мемлекетінің тәуелсіздігі тұсындағы қазақ әдебиеттану ғылымының бағыт-бағдарын зерттеген арнайы еңбек жоқ. Алайда бұл мәселе жекелеген мақалаларда, сұхбаттарда, сыни еңбектерде, басқа тақырыпқа арналған зерттеулер аясында қарастырылып келеді. Айталық, академик С.Қирабаевтың «Қазақ әдебиеттану ғылымы: бүгіні мен ертеңі» деген сұхбаты, Қ.Әбдезұлының «Қазақ прозасы және ұлттық идея», Р.Тұрысбектің «Парыз бен парасат», «Асыл сөз» атты еңбектері осы тақырыпта ой толғайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиетінің азаттық, тәуелсіздік тағылымдарының тамыры тереңде екендігіне басты назар аударып және еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы он бес жылда аталған тақырыптың жаңа мазмұнға ие болғандығы белгілі. Жұмыста осы құбылысты әр қырынан ашу көзделген.
Жұмыстың басты мақсаты – тәуелсіздік тұсындағы әдебиеттану ғылымының негізгі бағыт-бағдарын айқындау. Қоғамның әр саласы бір-бірімен өте тығыз байланыста өмір сүреді. Олай болса, еліміздің ұлттық тәуелсіздігі әдебиеттануға әсер етпей қоймайтыны белгілі. Әсер етсе, ол қандай сипатта көрініс тапты, еліміздің тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл төңірегінде қазақ әдебиеттану ғылымының негізгі ұстанымы қандай болды, негізгі өкілдері кімдер, ғылымның әдіснамалық негізі мен мәдени мұраға деген көзқарас қандай деген мәселелерді анықтау мақсатында мына міндеттерді орындаудың қажеттілігі туды:
- қазақ әдебиеттану ғылымының тарихына ден қою;
- тәуелсіздік тұсындағы әдебиеттанудың әдіснамалық негізін айқындау;
- «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымындағы маңызын саралау;
- әдебиеттану ғылымына тәуелсіздік әкелген жаңалықтар мен өзгерістерге мән беру;
- әдебиет тарихы, теориясы, сынына қатысты ізденістерді зерделеу;
- соңғы жылдары жарық көрген зерттеу еңбектерінің бағыты мен мәнін, ғылыми-теориялық, әдіснамалық сипатын зерделеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу жұмысында қазақ әдебиеттану ғылымы тәуелсіздік жылдарында жарық көріп, әдебиеттің әр түрлі мәселелерін қарастыратын еңбектердің негізгі сипаттары зерттеліп, танымдық-тақырыптық арналары айқындалды. Бұл тақырып алғаш рет жеке зерттеу жұмысының нысаны болып отырғандығы тақырып сонылығын айқындайды. Соңғы жылдар ізденісі, әдебиетке көзқарас, жанрлар жөніндегі ой-пікірлер т.б. жаңа уақыт талаптары тұрысынан сараланады. Ұлт тәуелсіздігі әдебиеттану мәселесімен қатар қарастырылады.
Тәуелсіздік тұсындағы ұлттық әдебиеттанудың бағыт-бағдары жөнінде бұған дейін арнайы зерттеу жұмыстары жоққа тән. Осы жұмыс сол олқылықтың орнын толтыруға қосылған үлес. Бұл жұмыста ұлттық әдебиеттану ісі қазіргі әдеби үдеріс аясында сөз етіледі.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Тақырыпты негіздеп, соған сай мәліметкөздерді белгілеп, материал жинауда зерттеудің салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды. Соңғы он бес жыл шамасында жарық көрген еңбектердің библиографиясы жасалды.
Аталған мәселелердің шешімін іздеуде белгілі әдеби зерттеушілерінің (С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Нұрғали, Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбек, Б.Майтанов, Қ.Әбдезұлы, Р.Тұрысбек, Ж.Смағұлов т.б.) негізгі ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- саяси-рухани тәуелсіздік еркін ойлап, шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік берді;
- қазіргі қазақ әдебиеттануының ұстанымы, әдіснамалық негізі айқындалды;
- социалистік реализм әдісін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан ойлау алмастырды;
- коммунистік идеологияның орнына ұлттық рух, ұлттық идея орнықты;
- ұлттық идея көрінісінің жарқын үлгісі ретінде тарихи романдар табиғаты кеңінен қарастырылды;
- қазақ әдебиетіндегі ақтаңдақтарды игеру тереңдей түсті, аясы мен аумағы кеңейді;
- шетелдегі қазақ әдебиеті нұсқаларын жинау, зерттеу, насихаттау басталды;

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ

1. Ысмайылов Е. Әдеби мұра және оны зерттеу. - Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1961.-376 б.
2. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. - Алматы: Санат, 1994.- 448 б.
3. Смағұлов Ж. Ұлттық әдебиеттану әлемі. Монография. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2005.-317 б.
4. Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІІ том. 2-кітап. - Алматы: Ғылым, 1967.-663 б.
5. Қасқабасов С. Әдебиеттанудың өзекті мәселелері: Академик Серік Қирабаевтың 75 жылдығына арналған жинақ. - Алматы : «Комплекс», 2002. – 431 бет. Кітапта: Әдебиет пен өнердің нарық жағдайындағы түр-сипаты мен мақсат-міндеті туралы 63-77 беттер
6. Ұлттық тарихымыздың бастау көздері. – «Егемен Қазақстан», 2006 жыл, 10 ақпан
7. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. - Алматы: Ғылым, 2004.-448
8. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. - Астана: Таным, 2003.-360 б.
9. Сейітжанов З. Ақыт ақын. Оқу құралы. - Алматы, «Қазақ университеті», 2002.-129
10. Мәсімханұлы Д. Сөз – желкен. - Алматы: Өлке, 2005
11. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. Жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. - Алматы: Білім, 1995. -288 б.
12. Омарұлы Б. Зар заман әдебиеті. Монография (генезис, типология, поэтика). - Астана: Елорда, 2005.- 372 б.
13. Қалижан І. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым (ХІХғ.ортасы- ХХғ.басы). - Алматы: Білім, 1998.-256
14. Қазақ ССР Прокуратурасында // «Қазақ әдебиеті», 23 декабрь, 1988
15. Нұрғали Р. Әуезов және алаш. Әдебиеттегі ұлттық рух. Көмекші оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 432 б.
16. Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытовтың творчестволық мұраларын зерттеу жөніндегі комиссияның қорытындысы // «Қазақ әдебиеті», 6 январь, 1989
17. Кәкішев Т., Дүйсенов М. Ұлы Октябрь шуағы. - Алматы: 1981. –136 б.
18. Кәкішев Т. Мағжан мен Сәкен. Ғылыми эссе. - Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 449 б.
19. Жұртбай Т. Күйесің, жүрек... сүйесің (Абай «Жан бостандығы...» немесе рухани бостандық). - Астана: Санат, 2001. - 408 б.
20. Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағлымы. - Алматы: Ғылым, 1994.–280 б.
21. Әбдезұлы Қ. Қазақ прозасы және ұлттық идея: Оқу құралы / Жауапты ред. З.Қабдолов. - Алматы: Қазақ университеті, 2005.-242 б.
22. Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы, 2002
23. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. Монография. - Алматы: Білім, 2000. - 336 б.
24. Нұрғали Р. Драма өнері. - Алматы: Санат, 2001. - 480 б.
25. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Оқу құралы. -Алматы: Санат, 1996.-336 б.
26. Піралиева Г. Ізденіс өрнектері. Әдеби сын. Зерттеу. Сұхбаттар. - Алматы, 2001. – 220 б.
27. Мархабаев А. Планета – қиял зертханасы. // Таңшолпан. 2005 №3 50-69 бетте.
28. Ысқақұлы Д. Сын жанрлары (Оқу құралы). - Алматы: Санат, 1999.-321б.
29. Ахметов К. Әдебиеттануға кіріспе. Оқу құралы. – Қарағанды: «Арко» ЖШС, 2004. – 332 б.
30. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. Қысқаша очерк: Оқу құралы. - Алматы: Білім, 1998.-220 б.
31. Еңсегенұлы Т. Қазақ әдебиеті тарихының арғы арналары (архетиптері). Филология ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. - Астана, 2001
32. Нұрахметұлы И. Ұлыстық әдебиеттен ұлттық әдебиетке дейін (б.з.д. Хғ. – ХVІІІ ғ. дейін). Ғылыми зерттеу. - Астана: ЕҰУ, 2005.-195 б.

Қосымша әдебиет

1. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. Зерттеу. – Астана: Фолиант, 2002. – 408 б.
2. Қирабаев С. Қазақ әдебиеттану ғылымы: бүгіні мен ертеңі //Егемен Қазақстан, 2006. 22 сәуір, 6-бет
3. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті: дәуірлеу және жаңаша пайымдау //Егемен Қазақстан, 1999. 16 шілде.
4. Қирабаев С. Тәуелсіздік рухымен: Зерттеулер мен естеліктер. – Астана: Фолиант, 2002. – 504 б.
5. Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері (Ұжымдық монография. Ред. алқасы З.Ахметов, С.Қирабаев, Ж.Ысмағұлов). – Алматы: Ғылым, 2002. – 274 б.
6. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: «Жалын» ЖШС, 1997. – 368 б.
7. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 256 б.
8. Машанов А. Әл-Фараби және Абай. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 192 б.
9. Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. – Алматы. Атамұра – Қазақстан, 1195. – 168 б.
10. Жолдасбеков М. Тастар сөйлейді. – Астана: Фолиант, 2002. – 194 б.
11. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Оқулық. – Алматы: Санат, 1997. – 928 б.
12. Қасқабасов С. Түп нұсқамыз түгел ме? Қолда бар әдеби мұра ала-құла // Егемен Қазақстан, 1999. 8 қыркүйек.
13. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс.- Алматы: Қазақстан, 1994. – 208 б.
14. Мырхаметұлы М. Абайтану тарихы. Алматы. Ана тілі, 1994. – 192 б.
15. Мәшһүр Жүсіп Қ. Өлең – сөздің патшасы. Зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 216 б.
16. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы. Генезис. Стилистика. Поэтика: Оқу құралы. – Алматы: Ғылым, 2001. – 280 б.
17. Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. Оқулық. – Астана: Елорда, 2001. – 224 б.
18. Әдебиет пен өнер мәселесі бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан компартиясы Орталық комитеті Комиссиясының қорытындысы // Қазақ әдебиеті, 1989. 15 желтоқсан
19. Мұхтар мұрасы. – Наследие Мухтара. Ғылыми мақалалар мен зерттеулер (құр. Ш.Ыбыраев, С.Қорабаев). – Алматы: Қазақстан, 1997. – 352 б.
20. Алпысбаев Қ. Ой орамдары: зерттеулер, мақалалар. – Алматы, 2006. – 505 б.
21. Тұрысбек Р. Парыз бен парасат (Әдеби толғамдар. Зерттеулер. Портреттер). – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 374 б.
22. Тұрысбек Р. Жүсіпбек Аймауытұлы және 20 жылдардағы қазақ прозасы. Монография. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 340 б.
23. Тұрысбек Р. Сөз сарасы: әдеб-ғылыми мақалалар. – Алматы: Мектеп, 1996. – 150 б.
24. Тілешов Е. Суреткер және көркемдік әдіс. – Алматы: Арқа, 2005. – 278 б.
25. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана. Фолиант, 2002. - 474 б.
26. Мархабаев А.Ф. Қазақ фантастикалық әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 367 б.
27. Ыбырайым Б. Сырлы әлем: Қазіргі қазақ балалар прозасы. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 224 б.
28. Дәрімбетов Б. Қазақ әдебиеті тарихына қайта оралуымыз керек // Қазақ әдебиеті. 1997. № 23