Тәуелсіздік тұсындағы қазақ әдебиеттану ғылымының даму бағдары

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

«Тәуелсіздік тұсындағы қазақ әдебиеттану ғылымының даму бағдары».

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 5-8

І. ТӘУЕЛСІЗДІК ТАҒЫЛЫМЫ: ҰЛТТЫҚ МҰРАТ ЖӘНЕ

РУХАНИЯТ ӘЛЕМІ . . . 9-36

1. 1. Қазақ әдебиеттану ғылымы: тарихы мен даму кезеңдері . . . 9-18

1. 2. Ұлттық әдебиеттану және мәдени мұра мәселесі . . . 18-36

ІІ. ҚАЗІРГІ ӘДЕБИ ҮДЕРІС ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТТАНУ

ҒЫЛЫМЫ . . . 37-60

2. 1. Қазақ әдебиеттану ғылымы: тарих пен таным . . . 37-55

2. 2. Әдебиет тарихын дәуірлеу: уақыт және жаңа көзқарас . . . 56-60

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 61-63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ . . . 64-66

КІРІСПЕ

Ұлт мұраты - азаттық, бостандық, тәуелсіздік.

Дербес ел, тәуелсіз мемлекет атану - абыройлы іс, биік белес.

Еліміздің тәуелсіз болуы - ұлттық жаңа тарихымыздың бастамасы. Енді алдағы уақытта біз өз тарихымызды бұрынғы көп ұлтты мемлекеттің құрамында емес, дербес ел ретінде зерттеп, тарихымыздың бұралаң жолдарында жетістіктер мен жеңілістерді, ұмтылыстар мен іркілістерді қайта зерделеп, болашақ мәдениет пен ғылым, әдебиетіміздің әлем елдерінің озық үлгілерін үлгі тұта отырып, дамудың ұлттық моделімен алға жылжуымыз керек.

Отанымыз егеменді ел болып, тәуелсіздікке табан тіреген сәттен бастап осы тәуелсіздікті баянды ету мақсатында халқымыз әр салада қажымай еңбек етіп келеді. Бұл адамның рухани азығы - мәдениеті мен әдебиеті саласында да кең қанат жайды.

Қоғамдағы сан түрлі саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, өтпелі кезеңнің ауыртпашылықтары өмірдің барлық салаларын, оның ішінде руханият дүниесін де қамтыды. Мұндай өтпелі уақытта әдеби процестің тоқырамаса да іркіліп, әлеумет, қоғам өміріндегі сан түрлі өзгеріс жаңалықтарды ой елегінен өткізуі заңды. Осы кезеңде әдебиеттану ғылымы ең алдымен ұлт әдебиетінің өткенін таразылап, шашырағанын жинақтайды, бүгінін талдап, бағытын айқындайды.

Мемлекетіміздің бүгінгі бағыты басқа да ғылымдарға сияқты ұлттық әдебиеттану ғылымының алдына да зор міндет жүктеді. Соңғы он бес жыл ішінде халық санасы едәуір серпілді. Ендігі міндет - ұлттық сананы қайтып қалғып кету қаупінен сақтап, барынша сергек ұстау, өскелең ұрпақтың рухын мықты, ділін сау ете түсу. Осы мақсаттың орындалуының аса пәрменді құралы - сөз өнері. Ол үшін халықтың сөз өнерін ең алдымен сол халықтың өзі танып, сонан соң өзгеге танытса абзал.

Міне, осынау міндетті орындау ұлттық әдебиет тарихының кем-кетігінің орнын толтыруды, жолсыз жазаға ұшыраған әдебиет тұлғаларын тарих сахнасына қайта әкеліп, әділет тұғырына қондыруды және әр қалам иесінің сөз өнері тарихындағы өзіне лайық орын иемденуін, сондай-ақ, бүгінгі әдебиеттанудың жаңа ізденістерінің бағыт-бағдарын айқындауды, әдебиет теориясы, поэтика мәселелерін зерттеуді діттейді.

Осы бағытта аға буын өкілдері бас болып, бағыт беріп, бағдар сілтеуінің арқасында кейінгі толқын өкілдері әдебиетіміздің өзекті мәселелеріне қалам тартып, өнімді ізденіс үлгілерін танытып келеді.

Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық әдебиеттану ғылымы бастау арнасын тереңнен алады. Оның өзіндік даму жолы, бел-белестері бар. Басқа да қоғамдық ғылымдар секілді қазақ әдебиеттануы да жеке ғылым саласы ретінде туып, қалыптасу жолын зерделеуге, әр кезеңдегі жетістіктері мен кемшіліктеріне баға беруге, қазіргі ахуалын бағамдауға ұмтылуда. Онсыз қандай да ғылым саласының өсіп-өркендемейтіні белгілі.

Ұлттық әдебиет туралы ғылым белгілі бір білімдер жиынтығы мен әдебиеттегі құбылыстарды танып-білу құралы ретінде өзінің ұғым-түсінігі, теориясы мен әдіснамасы қалыптасқан ғылым ретінде күрделі тарихи жолды басынан кешіре отырып, қазіргі кезге жетті.

Ұлттық әдебиеттану ғылымының бүгінгі жай-күйін, жетістіктері мен жетіспеушіліктерін, негізгі бағыт-бағдарын, он бес жылдық тарихын ғылыми саралау - бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі екендігі айқын. Бұл қазақ әдебиеттануындағы жаңадан игеріліп, іздестіріліп жатқан тақырып, ендеше, бұл аталмыш тақырыптың өзектілігі, көкейкестілігі болып табылады.

Зерттеу нысаны және тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақ әдебиеттану ғылымының тәуелсіздік алған күннен бастап бүгінге дейін, яғни 1991-2006 жылдар аралығында жарық көрген зерттеу еңбектері мен монографиялар қарастырылды.

Олар, атап айтқанда: әдебиетші-ғалымдар З. Ахметов, С. Қирабаев, Т. Кәкішев, Х. Сүйіншәлиев, М. Мырзахметов, Р. Бердібай, М. Жолдасбеков, Р. Нұрғали, Ш. Елеукенов, С. Қасқабасов, Ж. Ысмағұлов, М. Мағауин, Ө. Күмісбаев, Ж. Дәдебаев, Б. Майтанов, С. Негимов, Қ. Жүсіп, Д. Ысқақұлы, А. Егеубаев, Б. Әбілқасымов, Б. Ыбырайымов, Қ. Алпысбаев, М. Хамзин, Қ. Әбдезұлы, З. Бисенғали, Т. Жұртбай, Г. Піралиева, Р. Тұрысбек, К. Сыздықов, Д. Қамзабекұлы, Қ. Ергөбек, Т. Еңсегенұлы, С. Жұмабек, И. Нұрахметұлының т. б. осы кезеңде жарық көрген зерттеу мен әдеби-талдау мақалалары қарастырылды.

Қазақ мемлекетінің тәуелсіздігі тұсындағы қазақ әдебиеттану ғылымының бағыт-бағдарын зерттеген арнайы еңбек жоқ. Алайда бұл мәселе жекелеген мақалаларда, сұхбаттарда, сыни еңбектерде, басқа тақырыпқа арналған зерттеулер аясында қарастырылып келеді. Айталық, академик С. Қирабаевтың «Қазақ әдебиеттану ғылымы: бүгіні мен ертеңі» деген сұхбаты, Қ. Әбдезұлының «Қазақ прозасы және ұлттық идея», Р. Тұрысбектің «Парыз бен парасат», «Асыл сөз» атты еңбектері осы тақырыпта ой толғайды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиетінің азаттық, тәуелсіздік тағылымдарының тамыры тереңде екендігіне басты назар аударып және еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы он бес жылда аталған тақырыптың жаңа мазмұнға ие болғандығы белгілі. Жұмыста осы құбылысты әр қырынан ашу көзделген.

Жұмыстың басты мақсаты - тәуелсіздік тұсындағы әдебиеттану ғылымының негізгі бағыт-бағдарын айқындау. Қоғамның әр саласы бір-бірімен өте тығыз байланыста өмір сүреді. Олай болса, еліміздің ұлттық тәуелсіздігі әдебиеттануға әсер етпей қоймайтыны белгілі. Әсер етсе, ол қандай сипатта көрініс тапты, еліміздің тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл төңірегінде қазақ әдебиеттану ғылымының негізгі ұстанымы қандай болды, негізгі өкілдері кімдер, ғылымның әдіснамалық негізі мен мәдени мұраға деген көзқарас қандай деген мәселелерді анықтау мақсатында мына міндеттерді орындаудың қажеттілігі туды:

қазақ әдебиеттану ғылымының тарихына ден қою;
тәуелсіздік тұсындағы әдебиеттанудың әдіснамалық негізін айқындау;
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымындағы маңызын саралау;
әдебиеттану ғылымына тәуелсіздік әкелген жаңалықтар мен өзгерістерге мән беру;
әдебиет тарихы, теориясы, сынына қатысты ізденістерді зерделеу;
соңғы жылдары жарық көрген зерттеу еңбектерінің бағыты мен мәнін, ғылыми-теориялық, әдіснамалық сипатын зерделеу;

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу жұмысында қазақ әдебиеттану ғылымы тәуелсіздік жылдарында жарық көріп, әдебиеттің әр түрлі мәселелерін қарастыратын еңбектердің негізгі сипаттары зерттеліп, танымдық-тақырыптық арналары айқындалды. Бұл тақырып алғаш рет жеке зерттеу жұмысының нысаны болып отырғандығы тақырып сонылығын айқындайды. Соңғы жылдар ізденісі, әдебиетке көзқарас, жанрлар жөніндегі ой-пікірлер т. б. жаңа уақыт талаптары тұрысынан сараланады. Ұлт тәуелсіздігі әдебиеттану мәселесімен қатар қарастырылады.

Тәуелсіздік тұсындағы ұлттық әдебиеттанудың бағыт-бағдары жөнінде бұған дейін арнайы зерттеу жұмыстары жоққа тән. Осы жұмыс сол олқылықтың орнын толтыруға қосылған үлес. Бұл жұмыста ұлттық әдебиеттану ісі қазіргі әдеби үдеріс аясында сөз етіледі.

Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Тақырыпты негіздеп, соған сай мәліметкөздерді белгілеп, материал жинауда зерттеудің салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды. Соңғы он бес жыл шамасында жарық көрген еңбектердің библиографиясы жасалды.

Аталған мәселелердің шешімін іздеуде белгілі әдеби зерттеушілерінің (С. Қирабаев, Т. Кәкішев, Р. Нұрғали, Ж. Дәдебаев, Қ. Ергөбек, Б. Майтанов, Қ. Әбдезұлы, Р. Тұрысбек, Ж. Смағұлов т. б. ) негізгі ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

- саяси-рухани тәуелсіздік еркін ойлап, шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік берді;

қазіргі қазақ әдебиеттануының ұстанымы, әдіснамалық негізі айқындалды;
социалистік реализм әдісін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан ойлау алмастырды;
коммунистік идеологияның орнына ұлттық рух, ұлттық идея орнықты;
ұлттық идея көрінісінің жарқын үлгісі ретінде тарихи романдар табиғаты кеңінен қарастырылды;
қазақ әдебиетіндегі ақтаңдақтарды игеру тереңдей түсті, аясы мен аумағы кеңейді;
шетелдегі қазақ әдебиеті нұсқаларын жинау, зерттеу, насихаттау басталды;
қазақ әдебиет тарихын біздің заманымызға дейінгі кезеңге шегеру идеялары ұсынылды;
фантастикалық әдебиеттің сыр-сипаты әдеби-ғылыми тұрғыдан анықталды;
сын жанрлық тұрғыдан жіктеліп, әрқайсысына сипаттама берілді;
діни-ағартушылық бағыттағы әдебиет жан-жақты сараланды;
поэтиканы әдебиеттану ғылымының жеке саласы ретінде қарастыру белең алды.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиеті тарихының саралауда тәуелсіздіктің алғашқы он бес жылы ішіндегі қазақ әдебиеттану ғылымының сыр-сипаты, жай-күйі туралы мағлұмат береді. Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен қорытындыларды жоғарғы оқу орындарындағы қазіргі қазақ әдебиеті курсы бойынша пайдалануға болады.

Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны бойынша жұмыстың тұжырымдары, ғылыми ізденістері мен түйіндері сараланған мынадай мақалалар жарық көрді: Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде өткен жас ғалымдардың «Жас ғалымдардың қазіргі кездегі ғылыми еңбектері» халықаралық ғылыми-тәжрибелік конференциясы материалдарының жинағында «Тәуелсіздік тұсындағы әдебиеттану ғылымының бағыт-бағдары» (Қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар секциясы. 2-бөлім. Астана, 2005. -187 бет), Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде өткен қазақ әдебиетінің классигі, көрнекті ақын Жұмекен Нәжімеденовтың 70 жылдық мерейтойына арналған «Тұғыры биік тұлға» халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдар жинағында «Әдебиеттану ғылымы: дамуы мен жаңа бағыттары (1990-2005 ж. ж. ) » (Жалпы ред. басқарған Қ. Әбдезұлы. -Алматы: Қазақ университеті, 2005. -235 б. ), Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының жыл сайынғы дәстүрлі «Көкейкесті әдебиеттану» (Астана, 2006. -305б. ) жинағының «Қазақ поэзиясы және прозасындағы бейне мен сурет, мәтін мен тәсіл» атты 6-кітабында «Ұлттық әдебиеттану ғылымы хақында (ХІХ ғасыр әдебиеті негізінде) », «Тараз» ғылыми-зерттеу институтында өткен «Жоғарғы оқу орындарында білікті мамандар даярлаудың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары жинағында «Алаш әдебиеті және тәуелсіздік тағылымы» (Тараз, «ТАШ», 29-30 наурыз, 2007 ж. 1-том, 327б. ) .

Қорытындыда жұмыстың басты нәтижелері нақтыланып, негізгі тұжырымдар қорғауға ұсынылды.

Жұмыс құрылымы кіріспеден, бірнеше тараушаға бөлінген екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗДІК ТАҒЫЛЫМЫ: ҰЛТТЫҚ МҰРАТ

ЖӘНЕ РУХАНИЯТ ӘЛЕМІ

1. 1. Қазақ әдебиеттану ғылымы: тарихы мен даму кезеңдері

Қазақ әдебиеті - қазақ халқының ұлттық мәдениетінің үлкен бір саласы. Оның дамуы ұлттың тарихымен, тілімен, дүниетанымымен, ділімен, ұғым-түсінігі, парасатымен тікелей байланысты. Осының бәрі көркем туынды арқылы көрініп, халықтың санасына сіңеді, оның рухани өмірін қалыптастырады. Әдебиет туралы ғылым (әдебиеттану) көркем әдебиеттің осы жолдағы ізденісін, жетістіктерін, халықтың ұлттық бейнесін ашудағы еңбегін, ойлау мен бейнелеудің жолдарын жинақтайды, қорытындылайды. Сол арқылы бүгінгі ұрпақтың ұлттық ой-санасының жаңғыруына әсер етеді. Әдебиеттің көркемдік-эстетикалық, тәрбиелік-танымдық қызметі - бәрі де сын еңбектер мен зерттеулерде ашылады.

Қазақ әдебиеттану ғылымы тәуелсіздік тұсында, яғни соңғы он бес жыл шегіндегі даму бағдарын бағамдамас бұрын, ең әуелі оның осы кезеңге дейінгі тыныс-тіршілігі - тууы мен қалыптасуын, даму жолын және әдебиеттанудың әр кезеңдегі даму бағытына әсер ететін факторларды анықтап алған абзал. Себебі кез келген дүниенің негізін түсінбей, оның бүгінгі жай-күйін сипаттауға ұмтылу мүмкін болмас еді.

Әдебиеттанушы ғалымдар қазақ әдебиеттануының ғылым ретінде қалыптасып, орнығуын ХХ ғасырдың басымен байланыстырады: Е. Ысмайылов: «Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихына көз жіберсек, оның негізінен екі кезеңді басынан кешіргенін байқауға болады. Біріншісі - үйрену, идеялық творчестволық принциптерді игеру кезеңі. Екіншісі - соғыстан кейінгі дәуір, яғни қалыптасу, даму дәуірі» /1; 35/, -десе, профессор Т. Кәкішев сын мен әдебиеттану ғылымы сабақтаса дамитындығын, сынның бара-бара әдебиеттануға айналатындығын ескерте келіп: «Қазақ әдеби сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді анық байқаймыз. Бірінші кезең - қазақ әдеби сынының туу дәуірі. Қазақ әдеби сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші кезең - қазақ әдеби сыны жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-37 жылдар арасын қамтиды. Үшінші кезең - қазақ әдебиеті сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану ғылымының қалыптасу дәуірі 1938-85 жылдар аралығы», -дейді /2; 3/.

Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасып, даму тарихы туралы зерттеуші Ж. Смағұлов: «Ұлттық әдебиет туралы ғылым тарихын былайша жүйелеген дұрыс секілді. Бірінші кезең - қазақ әдебиеттану ғылымының тарихи алғышарттардан тұратын арғы бастаулары, яғни тарих алдындағы дәуірі. Бұл ежелгі дәуірден бастап ХХ ғасырға дейінгі уақыт аралығына созылады. Екінші кезең - қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Ол 1900-1940 жылдар арасында жүзеге асты, үшінші кезең - қалыптасу дәуірі. Бұл 1941-1970 жылдар аралығын қамтиды», -дейді /3; 6/.

Ойға орамды, көңілге қонымдысы да - соңғысы, яғни қазақ әдебиеттануы ғылым ретінде 1900 жылы қалыптасты деген ой.

Себебі егер жоғарыдағы ғалымдар әдеби сынның жанр ретінде қалыптасуын Қазан төңкерісімен байланыстырса, біз Т. Кәкішев еңбегінде әдеби сын «Түркістан уалаятының газеті» (1870-1883 ж. ж. ), «Дала уалаяты газеті» (1882-1902 ж. ж. ) басылымдарындағы әдебиетке қатысты жарияланған мақалалар көбіне жекелеген әдеби фактілерге, жаңадан жарық көрген кітаптарға, ақын-жазушыға қатысты, сондай-ақ Ә. Бөкейхановтың 1905 жылғы «Семипалатинский листок» газетіндегі «Абай» мақаласы, К. Ысқақовтың 1909 жылғы Петербургте шыққан Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағындағы соңғы сөзі, А. Байтұрсыновтың 1913 жылғы «Қазақ» газетіндегі «Қазақтың бас ақыны», С. Сейфуллиннің 1914 жылғы «Манап» драмасы турасында», М. Дулатовтың 1916 жылғы «Надандық құрбаны» мақалалары, С. Торайғыровтың 1913 жылғы «Айқап» журналындағы «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан» сияқты әдеби-сыни ой-пікірлер айтылғанын білеміз. Ендеше сынның жанр ретінде қалыптасуына аталған еңбектер мен аталған басылымдар негіз болса, ол қазақ әдебиеттануының қалыптасуына да жол ашты.

Ендеше ғылым пайда болып, қалыптасып, дамып, бүгінгі күнгі деңгейіне жетіп, өрлеу жолына қадам басқан ұлттық әдебиеттанудың тарихи жолындағы әр кезеңдегі бағыт-бағдарын пайымдау - тәуелсіздік тұсындағы әдебиеттанудың даму бағдарын анықтауға септігін тигізеді.

Қазақ халқының руханият әлемі, мәдениеті мен әдебиетінің тарихы, дүниетанымы ұлттық тарихымен тығыз байланысты. Демек қазақ әдебиеті ғылым тарихын, сыншылдық-эстетикалық көзқарас, ғылыми-зерттеушілік ой-пікірлердің туып, қалыптасу кезеңдерін қазақ халқының саяси тарихымен байланыста қарастыру керек. Себебі қай халық болмасын әдебиет туралы ғылымы сол елдің тарихи жолы, философиялық-эстетикалық танымы көркем әдебиеттің өрлеу деңгейіне сай дамиды.

Бұған қазақ әдебиеттану ғылымының сонау ХХ ғасырдың басынан бүгінгі күнге дейінгі жүріп өткен жолы мысал.

Бір ғасырға жуық ғылым ретінде өмір сүріп келе жатқан әдебиет туралы ғылым сан алуан жолдардан өрлеу мен құлдырау, тар жол тайғақ тайғақ кешуден өтті.

Айталық ХХ ғасырдың алғашқы жиырма жылында еліміздегі қоғамдық-саяси оқиғалар ұлттық санаға, қоғамдық ой-пікірдің дамуына әсер етті. Ол ұлт зиялыларының ел басқару ісіне араласу, жер-су бөлінісі, ұлттық тәуелсіздік, дін, оқу-ағарту мәселелеріне белсене араласуына жағдай жасады.

Сондай-ақ баспасөздің пайда болуы, жазба әдебиеттің өркен жайып, жанрлық тұрғыдан түрленуі, әдебиеттің жаңа көркемдік ізденістерге ұмтылуы, кітап шығару ісінің қолға алынуы фольклорлық, классикалық (Шоқан, Ыбырай, Абай, Дулат, Мұрат т. б. ) мұралардың үлгілері, оқу құралдары мен ғылыми еңбектердің жеке-жеке кітап болып бастырылуы (М. Кәшімов «Ақыл кітабы», «Әдеп», «Үгіт», М. Малдыбаев «Қазақша ең жаңа әліппе», Т. Жомартбаевтың «Балаларға жеміс», С. Көбеев «Үлгілі бала», А. Байтұрсынов «Тіл құралы», «Оқу құралы» т. б. ) әдеби-тарихи бағыттағы ой-пікірлердің туындауына әкелді.

М. Сералиннің «Шахнамеден» аударған «Рүстем-Сүһрапқа» жазған «Сөз басы», Ә. Бөкейхановтың «Абай», К. Ысқақовтың «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбаевтың өмірі», А. Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны», С. Сейфуллиннің «Манап» драмасы турасында», М. Дулатовтың «Ш. Ш. Уәлиханов» атты зерттеу мақалалары сияқты әдебиеттанушылық, әсіресе, ғұмырнамалық сипаттағы ғылыми зерттеулердің болғандығын айғақтайды.

Өкінішке орай, кеңестік әдебиеттануда қазақ зиялыларының осы сияқты төңкеріске дейін жазылған мақалалары аталмай келді, аталған күннің өзінде социалистік көзқараспен түсіндіріліп келді.

Ғасыр басында фольклортануда да соны ізденістер жасалып, ғылыми тұрғыдан зерттеуде едәуір нәтижеге жеткені байқалады. Қазақ баспасөзі бетінде фольклорлық мұралар жарияланып, олар туралы сыни ой-пікірлер айтылды. Мысалы, А. Баржақсиннің «Мақалдар», Ж. Басығарин «Өлең-жыр, әндер», Ә. Бөкейханов «Қара қыпшақ Қобыланды» т. б. Өзі жинастырған фольклорлық үлгілерді жүйеге келтіріп, хатқа түсірген М. Ж. Көпеевтің «Қара мес», «Қара кітап» қолжазбалары да фольклортануда маңызды орын алады.

Әдебиеттану ғылымының бір саласы болып табылатын әдебиет теориясына қатысты әдеби-теориялық ой-пікірлер де ғасыр басында қалыптаса бастады. Бұл бағытта А. Байтұрсыновтың «Роман не нәрсе?» деген мақаласында роман туралы теориялық ұғымды меңгеруге талпыныс жасалады.

Әдебиеттің қосалқы саласы библиографияның тұсауы да осы кезеңде кесілді. «Айқап» журналының бетінде «Баспашылдық дүниесінен», «Жаңа шыққан кітаптар», «Бірадын Каримовтар кітапханасы», «Бұған да көз салыңыз», «Қазақ басқармасында сатылатын кітаптар» деген атпен қалың жұртшылықты жаңадан басылып шығып жатқан кітаптармен таныстырады.

Қорыта келгенде ХХ ғасырдың алғашқы жиырма жылында, яғни кеңес өкіметі орнағанға дейін ұлттық әдебиеттану ғылымы өзінің алғашқы қадамдарын жасады. Ғұмырнамалық мақалалар, әдебиет тарихына қатысты ойлар айтылды; фольклорға алғашқы жіктеу жасалды; әдеби-теориялық, жеке жанр табиғаты туралы ғылыми ұғымдар қалыптасты; қазақ библиографиясының бастамасы көрініс тапты.

Бұл қазақ әдебиеттануы жеке ғылым ретінде сол кезеңдегі қоғамның ұлттық сипаттағы дамуына сәйкес қалыптасқанын дәлелдейді.

Осылайша ғасыр басында әдебиеттану саласында жоғарыда аталғандай сәтті қадамдар жасалып, бірқатар жетістіктерге жеткенімен, 1917 жылдары келіп жеткен Қазан төңкерісінен кейін дағдарысқа ұшырады.

Қазақ даласына зор тарихи өзгерістер: 1921-22 жылдардағы аштық, 1925 жылғы Ф. Н. Голощекиннің «Қазан төңкерісі қазақ ауылының сыртынан құйындай ағып, өте шыққан. Ауылдың бейнесіне ешқандай өзгеріс жасамаған» деген желеуімен ұйымдастырылған «Кіші Қазан» төңкерісі, коллективтендіру, күштеп ортақтастыру, ауқатты әулеттерді «бай», «үстем тап адамдары» деген атпен тәркілеу, 1931-32 жылдардағы аштық қазақ халқын жаппай жүдеушілікке ұшыратты. Осындай сананы тұрмыс билеген уақытта рухани дүниенің дамуы мүмкін емес екені белгілі. Оның үстіне қазақтың ел билеген білімдар азаматтарын «халық жауы» деген жала жауып, қудалай бастады. Баспасөз бетінде «Байтұрсынов және байтұрсыновшылдық», «Сәкен және сәкеншілдік» атты мақалалар басылып, нәтижесінде небір зиялы қазақ азаматтары түрмелерге тоғытылды.

Осының бәрі, әрине, Қазақстандағы әдебиет пен әдебиет туралы ғылымның дамуына белгілі дәрежеде ықпал етті.

Бұған дейін әдебиетті эстетикалық және ғылыми танумен шұғылданып келген ғалым-қаламгерлер енді күрделі идеологиялық процеске араласуға тура келді. Өйткені Қазан төңкерісі мен кеңес өкіметінің орнауы қоғамды революциялық жолмен қайта құру үшін өнер-білім, мәдениет пен ғылымға жаңа заманның эстетикалық-идеологиялық мұраттарына жауап беру талаптары қойылды. Өткендегі әдеби мұраның барлығы бірдей үстем тап мүддесінде жасалған деп түсіндіріп, тарих күресініне шығарып тастауды талап еткен пролеткультшыл нигилизм тұсында бағыт-бағдары енді айқындалып келе жатқан ұлттық әдебиеттануы дағдарысқа ұшырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.