ХІХ ғ. 60-90 жж. Қазақстанға жаңа әкімшілік-саяси басқару жүйесінің еңгізілуі

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

12 - лекция. Тақырыбы: ХІХ ғ. 60-90 жж. Қазақстанға жаңа әкімшілік-саяси басқару жүйесінің еңгізілуі.

Жоспары:

1867-1869 жылдардағы реформа және оның сипаты. Сот құрылысы.
Реформаға қарсы Орал, Торғай, Маңқыстаудағы көтерілістер. Қазақстандағы ХІХ ғ. 80-90 жж. әкімшілік-саяси реформалар.
Қазақстан халқының этнодемографиялық сипаттамасы. Қазақстанға қоныс аудару қозғалысы. Қазақстандағы казактар. Жетісуға ұйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы.

Лекцияның мақсаты: 1867-1868 жж. Қазақстандағы реформаның енгізілуі, соттың құрылысы, халық ағарту ісі, дін және медициналық қызмет көрсету ісінің жағдайы, салық салу жүйесіндегі өзгерістер қарастырылады. ХІХғ. ІІ жартысындағы реформаға қарсы Орал, Торғай, Маңқыстаудағы көтерілістер, Қазақстанды отарлаудың әкімшілік құқықтық және басқару негіздерінің қалыптасуы, Қазақстан халқының этнодемографиясы сипатталып, Қазақстандағы қоныс аудару саясатының салдары анықталады.

Лекция мәтіні: 1. 1867-1869 жылдардағы реформа және оның сипаты. Сот құрылысы. Ресей Қазақстанды отарлауды аяқтаған соң оны Ресейдің билігіне әкімшілік тұрғысынан мықтап өткізу қажет болды. Осы кезде әкімшілік жүйесі Кіші және Орта жүзде екі түрлі, ұлы жүзде әкімшілік жүйе қалыптасып үлгермеген еді. Сондықтан бүкіл Қазақстанға бірыңғай басқару жүйесін енгізу қажет болды.

Патша үкіметі әкімшілік реформа енгізерден бұрын 1865-1867 жылдарды арнаулы комиссия тағайындап қазақ жерін зерттеп комиссияның зерттеу қорытындысына сүйеніп 1867 жылы Жетісу, Сырдария облыстарын, 1868 жылы Орынбор және Батыс Сібір өлкесін басқару туралы уақытша ереже қабылдады. Бұл ережелер бойынша Қазақстан Түркістан, Орынбор, Батыс Сібір деген үш генерал-губернаторлыққа бөлінді. Генерал губернаторлықтан соң облыс, уезд, болыс, ауыл деген әкімшілік жүйе енгізілді. Орынборда Орал, Торғай, Батыс Сібірде Ақмола, Семей облыстары, Түркістанда Жетісу, Сырдария облыстары болды. Бұрынғы Бөкей ордасын Астрахань губерниясына қосты.

Уездер болысқа бөлінді, болыстар рулық белгімен емес, территориялық белгімен бөлінді. Болыс пен ауылнайды үш жыл сайын сайлайтын болды, бұл лауазымдарға қазақтар сайлана алды. Әкімшілік жүйесінің басқа үш сатысында патша үкіметі тағайындайтын чиновниктер істеді. Қазақстандағы әскери және азаматтық істерді солар шешті. Болыс пен ауылнайдың құзырына ұсақ-түйек істер қалдырды. Болыс пен уездерде әскери сот, ауылда билер соты құрылды.

Ережеде халықтан алынатын салықтың түрі, мөлшері белгіленді. Ережеде мұсылман дінін шектеу , сол арқылы қазақтарды христиан дініне енгізуге байланысты шаралар көрініс тапты. Мешіт-медресені салуға үкімет рұқсат беретін болды, әрбір болыста сайланып қойылатын, облыстық әскери губернаторы бекітетін, үкіметтен айлық алатын бір-ақ молда болуға тиіс болды.

Ереже бабынша бүкіл қазақ жері патша үкіметінің меншігі деп жарияланды.

1867-68 жылғы әкімшілік реформа екі жылға, уақытша, тәжірибе ретінде енгізілгенді. Алайда бұл тәжірибе 20 жылға созылды. Мұның негізгі себебі қазақ халқының реформаға қарсылық көрсетуінде болды. Әсіресе реформаға қарсы күрес Арал, Торғай облыстарында күшті болды. Қарапайым халықтан құралған сарбаздар патшаның жазалаушы отрядымен шайқасты. Олар 1868 жылғы реформаны енгізуге келген уәкілдерді қуып тастап отырды. Аталмыш облыстарда болған көтеріліс жеңілгенімен патша үкіметінің әкімшілік реформа енгізуіне жол бермеді.

2. Реформаға қарсы Орал, Торғай, Маңқыстаудағы көтерілістер. Қазақстандағы ХІХ ғ. 80-90 жж. әкімшілік-саяси реформалар. Патша үкіметі 80-жылдардың ақырында жаңа реформаны әзірледі. 1886 жылы патша үкіметі Түркістан өлкесін басқару туралы, 1891 жылы Ақмола, Семей, Жетісу, Арал, Торғай облыстарын басқару туралы ереже бекітті. Ереже бойынша 1867-68 жылдары енгізілген бес сатылы әкімшілік жүйе сақталды. Түркістан өлкесі облысқа, уездге бөлінді. 1886 жылғы ереже бойынша Орынбор және Батыс Сібір генерал губернаторын біріктіріп Дала генерал губернаторы атты бір генерал губернаторлық құрылды. Болыстар мен ауылнайлар сайланатын болды, сондай-ақ ережеде көрсетілгендей патша чиновниктерін аталмыш лауазымдарға сайлау жүргізбей-ақ тағайындау құқығы берілді.

Қазақтардан алынатын салық ақшалай алынатын болды. Бұл Ресейде товар-ақша қатынасының дамуына байланысты еді. Ереже бойынша империялдық және халықтық деп аталатын екі сатылы сот жүйесі енгізілді.

XIX ғасырдың алпысыншы, тоқсаныншы жылдарда патша үкіметінің Қазақстанда енгізген реформалары Ресейдің отаршылдық әрекетін жүзеге асыруға қолайлы әкімшілік жүйе қалыптастыру, Ресейде капиталистік қатынастардың дамуына құқык тұрғысынан жағдай жасау мақсатына бағытталды.

XIX ғасырдың соңында Ресей капиталистері Қазақстанда өнеркәсіп өндірісін ұйымдастырып өздерінің капиталын әкеле бастады. Қазақстандағы шикізат, арзан жұмысшы күші өнеркәсіпті дамытуға қолайлы болды.

Кен өндірісі Қазақстанда дами бастаған өнеркәсіптің маңызды саласы болды. 1896 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық шағын мыс өндіретін, 170 күміс-қорғасын, 3 темір, 2 күміс-никель, 4 мырыш руднигі, Атбасар уезінде 15 жерден мыс, күміс, қорғасын рудниктері ашылды. Бірнеше жерден таскөмір кені ашылды. Кәсіпорындарын пайдалану үшін акционерлік қоғам, әріптестік компаниялар орнады.

Өнеркәсіптің келесі саласы балық кәсіпшілігі. Балық өнеркәсібі Каспий мен Жайық өзенінің маңына топтасты. Каспийдің жағасында 150-ден астам балық аулайтын кәсіпшілік болды. Балқаш, Іле, Зайсан, Арал теңізі, Сырдария өзенінен балық ауланды.

Өнеркәсіптің келесі саласы тұз өндіру. Көл, өзендерден түз өнідірілді. Өнеркәсіптің дамуы жол қатынасын жолға қорды талап етті. Жайық, Ертіс, Іле өендерінде кеме қатынасы дамыды. 1876 жылы Саратовты Орынбормен жалғастырған темір жол іске қосылды. Ғасырдың ақырында Орынбор-Ташкент темір жолы салынып Қазақстан Ресейдің Орталық бөлігімен байланысты.

Өнеркәсіптің дамуына байланысты жұмысшы табы сан жағынан өсті. 1990 жылы Қазақстанда 11 мыңнан астам жүмысшы, оның 60% қазақтар болды. Жұмысшылардың жағдайы ауыр, жалақы аз, жұмыс 14-16 сағатқа созылды, жұмысшылар жер тамда тұрды. Алғашқы жұмысшы қозғалысы арыздану, қашып кету, стачка сияқты формада жүрілді.

3. Қазақстан халқының этнодемографиялық сипаттамасы. Жетісуға ұйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы. Жетісуда егіншіліктің дамуына ХІХ ғасырдың 70-90 жылдарында Шығыс Түркістаннан қоныс аударған үйғырлар мен дүнгендер бірден бір ықпал етті. Қоныстандыру екі кезеңде болды. Бірінші кезеңде 1877 жылы Тоқмақ ауданына (Солтүстік Қырғызстан) шэньси дүнгендерінің бір тобы келді, 1881-83 жылдары, Санкт Петербург шартына сәйкес, Іле өлкесінен ұйғырлар мен дүнгендердің негізгі көпшілігі қоныс аударды.

1884 жылдың басына қарай Жетісуда 9572 ұйғыр отбасы (45373) және 1147 дүнген отбасы (4682адам) болды. Олар былайша қоныс тепті: 4477 ұйғыр отбасы (19209адам) Жаркент учаскесі шеңберінде, Өсек және Шарын өзендерінің бойына, қалған көпшілік бөлегі 5275 отбасы (26164 адам) Верный уезіне Шелек және Талғар өзендерінің аралығына орналасты, сондай ақ Верный қаласына орын тепті. Дүнгендермен ұйғырлардың қоныстануына байланысты Жетісудың отырықшы халқы екі есе көбейді.

Қоныстанушылардан жаңадан 5 болыс: Жаркент және Кетпен (қазіргі Панфилов ауданының аумағында), Ақсу Шарын (Ұйғыр ауданында), Малыбай (Шелек ауданында), Қарасу (Еңбекшіқазақ ауданында) болыстары құрылды.

Дүнгендер мен ұйғырлар тұтас деревня болып көшіп, жаңа орындарында қауымдар құрды, ол қауымдар не тек қана ауылдастардан құрылды, немесе «егер олар аз болса, көршілес бірнеше қыстақтың тұрғындарынан құрылды, бірақ соңғы жағдайда бұрынғы байланыс сақталып қалды: жаңа орында бір қауымға кірген әр түрлі қыстақ тұрғындары әдетте жеке елуліктер мен ондықтар құрып отырды».

1897 жылғы санақ бойынша қоныстанғандар санында дүнгендер 14130, ұйғырлар 55999 адам болды.

Жетісуда ең жақсы жерлер қазақтардың пайдасына тартып алынып қойғандықтан, ұйғырлар мен дүнгендер қолдан суландырмайынша егіншілікке онша жарамды болмаған учаскелер алды. Қоныстанудың алғашқы жылында арықтар мен негізгі каналдар қазу өте қиын болды, оның үстіне қоныстанушыларға үлесті жерлер барлық дүнгендер мен ұйғырлар көшіп келгенге дейін, уақытша берілетін еді.

Облыстың село халқын жерге орналастыру жөнінде 1882 жылы Жетісу облыстық басқармасы белгілеген ережелер негізінде дүнгендер мен үйғырлар әрбір еркек адамға 10 десятинадан жер алуға тиісті еді. Алайда 1885 жылы қоныстанушыларға үлесті жер бөліп беру қолға алынған кезде, әрбір еркек адамға 4-5 десятинадан ғана жер бөлініп беріліп, 1892 жылдың 1 қаңтарынан бастап оброктық алым салық салынатын болды. Қоныстанушыларға берілген жердің егін егуге екенің бірінде онша жарамды болмағанын немесе мүлдем жарамсыз болғанын айтпағанда, олар жер учаскелерін іс жүзінде одан да кемітілген нормалармен алды. Жетісудың 10 мың дүнген халқына небәрі 27 мың десятина, яғни жан басына шаққанда 3 десятинаға жетпейтін жер берілді. Дүнген және ұйғыр шаруаларының еңбекші бөлігі жермен нашар қамтамасыз етілген болып шықты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.