Шортанбай шығармашылығын жан-жақты талдау

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

Ф-ОБ-001/033

МАЗМҰНЫ

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ:

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: КІРІСПЕ . . . 3

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ:

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: 1 ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ:

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: 1. 1 ХІХ ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік жағдай және әдебиет . . . 6

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: 1. 2 Зар заман және ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктері . . . 15

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ:

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: 2 ШОРТАНБАЙ ҚАНАЙҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ:

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: 2. 1 Шортанбай Қанайұлы шығармашылығының тақырыптық ерекшеліктері . . . 30

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: 2. 2 Шортанбай Қанайұлы шығармашылығының . . . 44

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ:

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: Қорытынды . . . 58

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ: Пайдаланылған әдебиеттер . . . 61

Ф-ОБ-001/033МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзекті мәселелері. ХІХ ғ. қазақ поэзиясы өзінің эпостық сипатымен де жаңа нышандарға ие болды. Мазмұны терең көркем толғау, шиыршық атқан ғажайып сюжетті, оқыс оқиғалы дастандар, романтикалық және эпикалық поэмалар да осы кезеңнің қосқан үлестері. Қазақ лирикасы тақырыптық, көркемдік тұрғыдан түрленіп өсе түсті.

Қазақ ақын-жазушыларының шеберлігі арта түсті. Олар ұлттық әдебиеттің дәстүрлі жетістіктерін жете игеріп қана қоймай, ілгері іздене берді. Батыс пен Шығыс поэзиясына қолдары жетіп өрісін ұзартты. Ұлттық оқшауланудан бас тартып, жер жүзілік өнер жетістіктеріне бой ұра бастады. Сөйтіп, қазақ әдебиеті өзінің жаңа өрлеу кезеңін бастады. Ұлттық кемеңгер ақындар дүниеге келді. Олар қазақ әдебиетінің жаңа бетін ашып, болашағын меңзегендей көш басшылары болды. Сондай шығармашылық иесінің бірі - зар заманның ұлы жыршысы Шортанбай болды. Оның поэзиясы отарлық езгідегі қазақ халқының қоғамдық, әлеуметтік өмірінің тұтас бір дәуірін терең танып, суреттеп жырлаған, сипаттаған сөз өнерінің ғажап туындылары болды. Айтылған жайлар ХІХ ғасыр әдебиетінің өзіндік ерекшелігін және зар заман ақыны Шортанбай Қанайұлының шығармашылық қырларын арнайы қарастыруға арналған дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.

Қазіргі ғылыми мәселерді шешу, ахуалын бағалау. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуы сол тұстағы тарихи-әлеуметтік жағдайға тығыз байланысты болды. ХІХ ғасырда қазақ халқы отарлық езгінің түрлі көріністерін бастан кешті. Ұлан ғайыр қазақ даласы бірнеше бөліктерге бөлшектеіп кеткендей болды, елдің үлкен бөлігі сол тұста Ресей қол астында болды. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігі Қоқанға қарады. Сол секілді Қиуа хандығы, Бұхар әмірлігі де қазақ даласынан өз үлестерін алып қалуға ұмтылды. Өз тұстарындағы қазақ жерлерін бауырына басып, елінен ауыр алым-салықтар алып отырды. Қазақ жерінің үлкен бір бөлігі Қытай қол астында болды. Бұл жағдай қазақ жері тұтас дерлік орыс патшалығы қол астына өткен 1864 жылға дейін созылды. Осы жағдайлардың барлығы дерлік тарихтың көркем шежіресі әдебиетте көрініс тапты. Қалай дегенде де өткен ғасырлармен салыстырғанда, қазақ әдебиеті ХІХ ғасырда тақырыптық тұрғыдан ауқымы өте кеңейген, жанрлық тұрғыдан өскен, көркемдік дәрежесі көп көтерілген әдебиет болды. Бұл ғасырда қазақ қоғамы бұрынғы дәуірлерге қарағанда біраз өзгерістерді басынан өткеріп, ілгері өрлеуге бет бұрған еді. Қазақ әдебиеті өзінің дәстүрлі жыраулық, ақындық поэзиясын өзге де ұлттық дәстүрлерін дамытумен бірге орыстың бай классикалық әдебиетіне, орыс әдебиеті арқылы батыс әдебиетімен танысуға қол жеткізе бастады. Халық мұсылманша оқумен бірге аздап орысша оқып, европалық өнер-білімге қол соза бастады. Қазақ халқының тұңғыш ойшылдары елінің мәдени өрлеу сапарын оның жарқын болашағын меңзеу, өз елін мәдениеті ілгері орыс халқымен, батыс мәдениетімен ұштастыра ілгері бастауды өздерінің азаматтық борышы санады.

Замана талабы олардан ағартушылық идеяны алға шығарып, бұқара халықтың мұңын көтеруді қажет етті. Осыдан көп ұзамай ағартушы-демократтардың қатары өсіп, олардың озық пікірлері құлашын кең жайды. Шоқан, Ыбырай, Абай секілді қайраткерлердің озық идеяларының өрістей түсуі халық мәдениетінің болашағын меңзеді. Қоғам, өмір, тұрмыс тіршілігі, мәдени, әдеби өркендеулердің барлығы осы заманның алдыңғы қатарлы санасына тәуелді еді. Мәдениет өкілдері - ақын, жазушылар елінің бағыт-бағдарын танып, оның жөнін сілтеуге, жұртшылықтың көзін ашып, көңілін оятуға күш салады. Кейде олар зорлықшы үстемдерге наразы халықтың жоқшысы, басшысы ретінде ерлік күреске бастап, белсенді күрескер ретінде де танылады. ХІХ ғ. қазақ өлкесінде бой көрсеткен халық қозғалыстары және оған басшы-ұраншы жауынгер ақындар поэзиясы - осындай тарихи шындықтың айқын көріністері. Мұндай халық қозғалыстары қазақ әдебиетіндегі дәстүрлі жауынгерлік жыраулар поэзияның одан әрі ұласуына әсер етті. Мысалы, Махамбет. Ақындар поэзиясы бұрынғы баяу дәстүрінен өзгеріп, жауынгерлік, өткір тілді күрескерлік қасиеттерін күшейтті. Қазақ поэзиясында жай мысқылдан гөрі өткір сатира, сарказм басым айбарлы сын-сықақ мотивтері өрістеді. Хан, би, сұлтандарды әшкерелеу, бетіне басу ақпа ақындар поэзиясының жиі қолданар сыншыл да шыншыл әдісі ретінде қалыптасты. Айтылмыш өткірлік пен шыншылдық осы дәуір поэзиясының идеялық жоғары сатыға көтерілгендігіне күә бола алады. ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясының тақырыптық ауқымы да кеңіп, молыға-толыға түсті. Адамгершілікке, әділеттілікке уағыздаумен бірге қоғамдық мәселе, әлеуметтік теңдік, азаматтық идеялары жырланды. Заман талабына сай жаңалықтардың жаршылары бола білді. Оқу, өнер-білімнің маңызын, адал еңбекті үндеп, өз елін мәдениеті озық елдердің қатарына көтеру қамын жасады. Поэзиямыздың идеялық-тақырыптық ауқымының кеңейіп, зорая түсуі, оның жанр, түр жағынан өркендеуіне жағдай жасады. Жаңа мазмұн мен идея соны түрді керек ететіні мәлім. Сол себепті де бұрынғы өсиет өлең, толғау, жыр сияқты жанр түрлеріне жаңалықтар қосылды. Қазақ лирикасы сан түрлі жаңа жүйелермен байи түсті. Лириканың бұрын дидактикалық сарыны басым болса, енді оның суретті, пейзажистік, образдылық жақтары бой сала өсті. Адамның арақатынас, махаббат сезімдері, ішкі психологиялық дүниесі нәзік лиризммен әсерлі бейнеленіп, адамның іші мен сырты бірдей әдемі, жоғары адамгершілікпен ұштасуы көкселді. Адам өмірі жан-жақты жырланып, қоғамдық сана, философиялық ой-тұжырымдары, дәуір жаңалықтары жырланды. Саяси-әлеуметтік, азаматтық, реалистік жаңа поэзиямыз қалыптасты.

XIX ғасыр әдебиетінің бітім-болмысы, саяси-тарихи жағдайлары М. Жұмабаев [1], Х. Досмұхамедұлы [2], М. Әуезов [3], С. Мұқанов [4], Қ. Жұмалиев [5], Е. Ысмайылов, [6] Ы. Дүйсенбаев [7], Ә. Қоңыратбаев [8], Б. Кенжебаев [9], Х. Сүйіншәлиев [10], А. Жұбанов [11], С. Қирабаев [12], Т. Кәкішов [13], Р. Бердібаев [14], М. Мырзахметов [15], М. Мағауин [16], Б. Омарұлы [17], Мәдібай Қ. [18] т. б. ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. Ұзақ жылдар бойы бұл әдебиет түрлі ағым-бағыт жөнінде, көркемдік құндылықтар жағынан қарастырылып келеді. XIX ғасырдың әдеби танымға қатысты түрлі көкейтесті жайлары зерттелу, зерделеу үстіндегі жалғасын таба береді.

Дипломның мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ әдебиетінің тарихында үлкен орны бар, күрделілігімен ерекшеленетін зар заман поэзиясын және оның көрнекті өкілі Шортанбай шығармашылығын жан-жақты талдау болып саналады. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер көзделеді:

- зар заман атауының түп төркініне үңілу және бұл ұғымды қазақ халқының әлеуметтік даму үдерісімен, ұлттың мақсат-мүддесімен байланыстыра қарастыру;

- зар заман поэзиясын туу, қалыптасу арналарын саралау;

- зар заман поэзиясының және Шортанбай ақын шығармашылығының әдеби үдерістегі орнын нақтылау;

- Шортанбай поэзиясының идеялық-танымдық және көркемдік эстетикалық қырларын ашу;

- Шортанбай Қанайұлы шығармаларының көркемдік кестелерін талдау.

Зерттелу нысаны. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі зар заман поэзиясы мен оның көрнекті өкілі Шортанбай Қанайұлы шығармашылығы.

Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы . Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тақырыптық, жанрлық, көркемдік тұрғыдан арнайы қарастырылады. Қазақ әдебиетінің тұтас дәуірін қамтыған ағым ретінде зар заман поэзиясы мен оның көрнекті өкілі Шортанбай Қанайұлы шығармашылық қырлары талданады. Зар заман поэзиясындағы және Шортанбай шығармашылығындағы дәуір сипатын, замана адамының бейнесін көрсеткен образдар жүйесі сараланады. Шортанбай Қанайұлы шығармашылық қырларын арнайы қарастыру, сан қырлы ерекшелігі туралы аналитикалық талдау жасау жұмыстың жаңалығы саналады.

Практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысы ХІХ ғасырдағы әдебиеттің даму мәселелерін және зар заман ақыны Шортанбай Қанайұлы шығармашылық қырларын арнайы қарастыруға арналған зерттеу арқылы ХІХ ғасырдағы әдебиет тарихына практикалық тұрғыда қосары бар деп білеміз.

Теориялық және әдістемелік негіздері. М. Жұмабаев, Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Ә. Қоңыратбаев, Б. Кенжебаев, Е. Ысмайылов, Х. Сүйіншәлиев, А. Жұбанов, С. Қирабаев, Т. Кәкішов, Р. Бердібаев, М. Мырзахметов, М. Мағауин, Б. Омарұлы, Мәдібай Қ. т. б. ғалымдар еңбектері; Қазақ әдебиетінің тарихы. 2-т., 1-к., А., 1961; Қазақ әдебиетінің тарихы. 4, 5-т., А., 2005; ХІХ ғасырдағы қазақ ақындары. А., 1988 ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысында теориялық және әдістемелік негіз бола алады.

Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1 ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ:

ХІХ ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік жағдай және әдебиет

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті қазақ халқы бастан кешіп жатқан тарихи оқиғаларға байланысты дамыды. Халық бастан кешкен тарихи оқиғалардың, әлеуметтік өмір өзгерістерінің мол болуына байланысты әдебиет тақырыбы сан алуанданып күрделене түсті.

ХІХ ғасырда қазақ даласын орыс патшалығының отарлауы бұрынғыдан да күшейе түсті. Отарлау ісінде бұрынғыдан көп сенімді қимылдаған отарлық жүйе қазақ елінің билік жүйесін қатты өзгерте бастады. Ғасырлар бойы келе жатқан хандық жүйе жойылып, аға сұлтандық әкімшілік басқару тәртібін орнату жобаларын іске асыра бастады. Бұрынғы атадан балаға ауысып келе жатқан хандық билік орнына сайланып қойылатын сұлтандар әкімшілігі орнатылды. Бұған дейін отарлық жүйе, алдымен, қазақ елін ұсақ хандықтарға бөлшектеп, хандықтардың санын көбейтіп, қазақ елін мақсатты түрде қатты әлсіретіп алып еді. Орта жүзде патшалыққа қарсы көтерілген ұлт-азаттық қозғалыстар жеңіліс тапқаннан кейін Уәлі ханның хандығының дәл қасынан Бөкей ханның хандығы ашылды. Жәңгірді басқа жүз хандарынан беделді тұтып, оны қазақ даласына ықпал етудің қол шоқпарына айналдырды. Бірақ Еділ мен Жайық өзендерінің ортасындағы Бөкей ордасы басқа сырт елдермен байланыс жасай алмады. Тек Ресеймен тікелей байланыс жасап, өз хандығының елге саяси ықпалын нығайтуды ойлады. Көрші Ресейдің қалалары, станциялары мен қазақ халқы арасында тауар, ақша айырбас, базар қатынастары ұлғайды. Рулар арасындағы өзара тартыстар бәсеңдеп, таптық қайшылықтар айқындала бастады. Жәңгір ханның тұсында ел тыныштығы мүлде бұзылды. кіші жүзде де бір жағы хандық, бір жағы сұлтандық биліктер араласып жатты. Ішкі Ордадағы Жәңгір хандығы мен Жайықтың бергі бетіндегі Баймағамбет сұлтанның билігі қатар болды. Оған сүйенген қазақ билері, сұлтандары мен старшындары білгендерін істеп, берекесіздікті өршітті. Осы жағдайлардан кейін қазақ даласына толық орныққан орыс патшалығы аға сұлтандық, болыстық, ауылнайлық жаңа жүйелер енгізді. 1868 жылы жаңа низам бойынша бүкіл қазақ жері орыс патшалығының меншігіне айналды. Қазақ халқы өз жерін өзі арендаға алып, салық төлеп, пайдалануға мәжбүр болды. Сулы, нулы жерлер қазақтан түбегейлі тартып алынды. Бұл жағдай жайылымға негізделген, мал баққан қазақ шаруасының күйзелуіне әкеп соқты. Осы жағдайлардың нәтижесінде жиі-жиі халық көтерілістері бас көтеріп тұрды. Бірақ көтерілістердің барлығы әскери қуаты басым патшалық тарапынан басылып, жаншылып отырды. Аталған жағдайлардың әдебиеттен көрініс алды. Мысалы, Сырым Датұлының хандық жүйеге, орыс отарлығына қарсы күресі. Осы тұстағы ірі тарихи қозғалыстың бірі осы Ішкі Ордада болған еді. 30-жылдары Ішкі Орда шаруалар көтерілісі болып, Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы сияқты өжет ерлер басқарып халық кегін алу жолында ханға қарсы күрес бастады. Бұл көтеріліс 1837-38 жылдары шарықтау шегіне жетті. Бірақ бұл көтеріліс ойған мақсатына жете алмады, жеңіліс тапты. Халық көтерілісінің жалынды жаршысы әрі батыр, әрі ақын Махамбет болды.

Жәңгір ханға қарсы күрескен Исатай-Махамбет қозғалысы жауынгер жырау Махамбет, шешен Шернияз, Алмажан Азаматқызы секілді ақындар шығармашылығы арқылы әдебиетте мол көрініс берді.

Абылай хан ұрпақтары Қасым сұлтан қозғалысы, Саржан Есенгелдінің әрекеттері, Хан Кене мен Ер Науан басқарған халық қозғалысы да әдебиетте жырланды. Мысалы, Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» дастаны, Досқожаның «Кенесары қоныстан ауғанда айтқаны», Жүсіпбек Шайхысламұлының «Қисса Наурызбай төре», Доскей ақынның «Кенесары» секілді шығармалары, «Саржан», «Жасауыл қырған» секілді тарихи жырлар дүниеге келді. Қысқасын айтқанда, орыс патшалығына қарсы Абылай хан ұрпақтары бастаған халық қозғалыстары әдебиетте үлкен атқырыпқа айналған мол шығармалар шоғыры болды. Сондай-ақ, қазақ жерінің отарлануы, билік жүйесінің ауысуы Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы секілді зар заманның ұлы жыршыларын дүниеге әкелді.

Осы кезде қазақ арасында Ресей патшалығына деген наразылықтарды Орта Азия хандықтары одан әрі қоздыра түсу әрекеттерін жасады. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстан еліне ықпал етуді көздеген Қоқан, Хиуа бектері Қазақстанның шектес жерлерін басып алып, өздерінің әмірлерін жүргізді. Осыдан 1821 ж. Оңтүстік өлкесінде Қоқан басшылығына қарсы Тентек төре бастаған қозғалыс басталды. Кейін, 1851-1853 жж. Жетісуда Сұраншы бастаған көтеріліс болды. Бірақ қазақ феодалдарының опасыздығы бұл көтерілістерді де нәтижесіз аяқтатты.

Хандық билікті қайта қалпына келтіру мақсатымен де халық қозғалыстары болды. Қырқыншы жылдары Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыс жалғасты. Қалың қазақ бұқарасының орыс халқымен қарым-қатынасы нығайып, бірте-бірте жақындасуы нәтижесінде қазақ халқының мәдениетіне де көптеген өзгерістер енді. Орыс мектептерінде оқу арқылы қазақ жастарына алғаш рет европалық тәрбие алуға жол ашылды. Қазақ даласында ежелден келе жатқан дәстүр бойынша ханның, сұлтандардың, ірі байлардың маңына өнер адамдары топтасты. Мысалы, ақындар, әнші-ақындар, әншілер, бишілер, күйшілер, түрлі музыкалық аспапта ойнайтын өнерпаздар. Осы дәстүрдің ХІХ ғасырдағы көрінісі, жалғасы Жәңгір ханның маңына топтасқан Байтоқ, Жанұзақ сияқты ақындар. Ал Кенесары маңында Медеубай, Досқожа, Нысанбай секілді ақындар болды. Бұл дәстүрдің бір құндылығы қазақ халқының бастан кешкен түрлі тарихи оқиғалары дер кезінде жырланып отырды. Мысалы, Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» дастаны осындай әрі көркем, әрі кезең оқиғасынан нақты жырланған жәдігер туынды.

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті - өзінің мазмұны мен идеясы жағынан біраз ілгерілеген, қоғамдық мәні зорайып, әлеуметтік беті айқын әдебиет болды. Бұл кез әдебиетінде дәуір көрінісі айқын бейнеленді. Үстем қоғам билеген заман сыры жан-жақты ашылып, қоғамдық, ұлттық сананың ояна бастағаны, отарлық езгінің салдарынан күшейіп кеткен әлеуметтік теңсіздіктер, қоғамдық қайшылықтар жырланып, қазақ ақындарының ежелден келе жатқан дәстүр бойынша ел ісіне белсене араласып жатқан кезеңі танылады. Қазақ поэзиясы бұрынғы ақындық, жыраулық дәстүрін көп ілгерілетіп, қоғамның түрлі күрделі мәселелерін жырлайды. Поэзияда дәуір талабынан туындаған түрлі тақырыптар мен өршіл сарын пайда болды. Поэзияның халықтық беті ашылып, бұқарашыл идеялары нығаяды.

ХІХ ғасыр ақындары өздерінің жаңа идеяларын поэзияның бұрынғы дәстүрлі үлгі формаларын дамытып жырлады. ХІХ ғ. поэзиясын кең өріске көтеріп, ілгері дамытқан жанрлары деп арнау, толғау, айтыс формаларын, әдебиетімізге еніп жатқан жаңа жанрларды ерекше атап көрсеткен орынды.

Қазақ әдебиеті XIX ғасырда аса бір елеулі, құнарлы кемелденуді, түрленіп, түлеуді бастан кешті. Әдебиет тарихының мәселелері түпкілікті қозғала бастаған жиырмасыншы ғасырдың басынан бері XIX ғасыр әдебиеті айрықша назарда болды, зерттелді.

Бұл дәуірдің әдебиет үлгілері, оның туу жасау себептері тек қана сырт мазмұндау емес көркемдік негіздермен дәлелденіп, айғақтала бастады. XIX ғасыр әдебиетінің сан-саласы, оны туғызушылардың өмірбаяны, шығармашылық мұрасы ғылым назарына ілікті. Өкінішке орай, кеңес дәуірінде кезең әдебиеті түрлі саяси қаулы-қарар; әдеби мұраны ары тартып, бері тартып саясаттың, идеологияның салдарынан ол уақыттарда көркемдік әлем, сөз өнері жайлы ғылым жалаңдыққа, жасандылыққа барды.

Соңғы уақыттарға шейін XIX ғасыр әдебиеті түрлі атаулармен бөлініп келді. Бірақ ол атауларға көбіне сол әдебиеттің көркемдік негізі, әдеби үлгісі емес, көбіне мазмұндық, саяси мән жағынан берілген жалпы баға негіз болды. Кертартпа романтикалық, сыншыл реалистік деген атаулар әдебиет ерекшелігін ажыратуға қатысты қолданыстар, айғақтар болғанымен, өз мәнінде қолданылмады. Қазақ әдебиеттану ғылымында, көркемдік танымда реализм тек Абайдан басталды деген ұғым басым болды. Ғалым Қ. Мәдібайдың пікірі бойынша реалистік бағыттың негізі тереңде: «Көркем әдебиет реалистік негізсіз тумайтынын, жасамайтынын, мойындағымыз келмеді. Фольклордың өзі 99 пайыз реализм болғанда, қай дәуірде жасамасын танымын, жан сезімін, бастан кешкен тірлігін сиқыр сөзбен сұлулап өнерге айналдырған ой зергерінің, сезім құлының өнерін шын емес еді, шындығы жоқ еді деп неге айтпақпыз» [19, 4] .

XIX ғасырдағы әдебиеттің өзіне дейінгі әдебиетпен тығыз байланыста бола тұра, көркемдігі жағынан, басылым, шығармашылық тақырып мазмұны жағынан бірнеше ерекшелік, айырмасы бар. Негізінен, XIX ғасырға дейін ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы болып келсе, енді әдебиет сырт түрі, үлгісі жағынан бірнеше түрлі болды. Ішкі көркемдік сапа жөнінен де көп өзгеріс, жаңалық туды.

Х. Досмұхамедұлы XIX ғасыр әдебиетінің бір қыры ретінде: « . . . Қазақтың жазба әдебиетінің негізін мұсылманша оқыған, сауатты ақындар салғаны сөзсіз. Сондықтын да жазба әдебиеттің алғашқы үлгілерін халық поэзиясының діни және ғибраттық түрлерінен іздеу қажет», - деп көрсете келе [2, 36], тағы бір ерекшелігі - «Халық әдебиеті XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап жүйелі түрде хатқа түсе бастады . . . оны қызығушылар мен Радлов, Потанин, Ильминский, Мелиоранский сияқты шығыстанушы мамандар жазып алды.

Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этногроф Әубәкір Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы ол шаршамай-талмай қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинады, жүйеледі және орыс тіліне аударды», - деп білді. [19, 5] .

Халық әдебиеті үлгілері Омбыдағы орыс оқымыстылары, зиялылары тапсыруымен Шыңғыс Уәлиханов, Шоқан Уәлихановтар арқылы жинастырылғаны белгілі.

XIX ғасырдың соңына қарай қазақ тіліндегі баспасөзде «Түркістан уәлаятының газеті», «Дала уәлаятының газеті» беттерінде әдебиет материалдары, оларға қатысты пікір, сыни ойлар жарияланды [20] . Яғни әдеби өмірде жазбаша әдеби сынның туа бастағаны да осы кезең.

Орыс тіліндегі түрлі басылымдарда, қазақ тіліндегі басылымдарда Алекторовтың, Диваевтың, Радловтың, Лютшьтің еңбектері арқылы халық қазыналары - әдебиет үлгілері жарық көріп жатты.

XIX ғасырдың соңын ала, төңкеріске шейін Қазанда көптеген өлең кітап, жинақтар басылып шықты. Дулаттың «Өсиетнамасы», Шортанбайдың «Бала зары», түрлі қиссалар.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.