ХҮІІІ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

7-лекция. Тақырыбы: ХҮІІІ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті.

Жоспары:

Ауыз әдебиеті. Жыраулар (Бұқар, Ақтамберді, Шал, Тәттіқара, Үмбетей және т. б. ) .
Халық шығармашылығындағы батырлар бейнесі. Эпикалық және музыкалық туындылар.
Европа және орыс зерттеушілері мен ғалымдарының Қазақстан туралы зерттеулері

Лекцияның мақсаты: Ауыз әдебиеті. Жыраулар (Бұқар, Ақтамберді, Шал, Тәттіқара, Үмбетей және т. б. ) . Халық шығармашылығындағы батырлар бейнесі. Эпикалық және музыкалық туындылар. Европа және орыс зерттеушілері мен ғалымдарының Қазақстан туралы зерттеулері айқындау.

Лекция мәтіні: ХV-ХVІІ ғасырларда қазақтар шаруашылығының жетекші саласы - көшпслі мал шаруашылығы. Әр рудыц 800-1000 шақырымға дейін жететін көш жолдары жазда жайлауға шығып, қыс түсе қыстақтарға оралуға мүмкіндік беретін. Олардың қыстақтары малға суықта пана болатын өзен, көл бойларында орналасатын. Ертеден калыптасқан тіршіліктің жүйесі алыстағы шалғай жерлерге (Жетісудан басқа жерлерде) көшіп-қону, табиғи жағрафиялык жағдайлары мен тарихи достұрлерге, ал көшіп барып қонатын жерлерді таңдап алу, кобінесе халыктар арасыпдағы қақтығыс, соғыс, шайқастардыц бар-жоғына, саяси жағдайларға байланысты болды. Малдың иегізгі түліктері қой, жылқы және түйе сді. Бұлар халықтың тұрмыс-тіршілігіне бірден-бір қолайлы түліктер. Мұндай мал халықтың тұрмыс-тіршілігін жеңілдстіп, ет, сүт, қымыз, шүбат пен киімге керек материалдармен камтамасыз етіп отырды. Әриііе, мал бағу ауыр еңбекті, төзімділікті және өмірге икемділікті талап етті. Сонымен бірге ол кезде мал шаруашылығының табиғаттың дүлей қүбылыстарына түгслдей тәуелді болғанын да айту керек. Жем-шөп дайындау жүргізілмеді, кыста мал тебіндеп жайылды. Міне, осыған байланысты кыс сұра-пыл катты болған жылдары малдың жаппай кырылуы (жұт) жиі ксздесетін. Мұндайда көшпелі малшылар тақырлана кедейленіп калатын.

Қазақ халкының өмірі ілгері басқан сайып мал шаруашылығып жүргізудің формасы мен оның өнімділігі жаксара түсті. Қолайлы жылдары мал басы үдемелі қаркынмеи өсіп отырды. Мал шарушылығын жүргізудің ғасырлар бойы калыптаскан дәстұрі сакталып, үнемі жетілдіріп отырған.

Кешпслі мал шаруашылығы қазақ отбасыныц өмірін көп жағынаң қамтамасыз етіп тұрды. Бұл сала қазақтарға ішіп-жейтін тамақ өнімдерін, киім-кешек пен аяқ-киім, үй жабдықтары мен жасауларын, көшіп-қонуға кажетті тасымал құралдарын бсрді. Әскери жорықтар мен шайқастарда жылқының орнын ешнәрсемен алмастыруға болмайтын. Көшпелі малшылар өздерінде артылып қалған малдан түскен өнімдерді Түркістанның Сығнак, Сауран, Ясы және басқа қалаларыныц базарларына апаратын, соның ішінде арбалар, төсектер мен ыдыстар жеткізетін болған.

Малшылар бұл өнімдеріне айырбасқа калалардан әр тұрлі тауарлар: мақта маталары мен жібек маталар, темірден соғылған бүйымдар, дайын киім-кешектер, шапандар, орамалдар, бас киімдер, аяқ киімдер, сондай-ак өр тұрлі үйге қажетті заттар т. б. алатын. Көшпелілердің астық өнімдеріне - бидайға, тарыға, арпаға, жеміс-жидекке - сұранысы өте катты болды.

Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен қатар халықта тұрақты егіншілік маңызды рол атқарды. Қазақстанның Оңтүстік аудандары мен Жетісуда суармалы егіншілік дамыды. Археологиялық зерттеулер XV-XVII ғасырларда Отырар, Түркістан, Сауран маңындағы егістік жерлерге қүбырлар арқылы су жіберіліп отырғанын дәлелдейді. Басқа жерлерде егіншілік мәдениетінің дәстұрлі ошақтары өзен алкаптары мен көл жағалауларында, шөл және шөлейт далалардың көгалды жерлерінде дамыды. Әдетте, егіншілікпен көбіне көшіп-қонуға мүмкіншілігі жоқ кедей жатақтар шүғылданды. Негізгі дақылдар - тары, бидай, арпа, жүгері. Егіншілік Қаратау, Ұлытау өңірлерінде, Ертіс өзені алқабында, Зайсан көлінің жағасында да едәуір дамыды. Егіншілік саймандары тесс, кетпен, карапайым сока, тіс ағаш, тырма, көл орак болды. Дән түю, ұп тарту үшін ағаш келі, көл диірмен найдаланылды. Астық ұраға көміліп сақталды.

Қазақстанның алуан тұрлі тағы жануарлары бар кең байтақ даласы көшпелілерге жеке-дара және ұжым болып ацшылык етуге зор мүмкіндік берді. Олар аң аулауда басты қаруы ретінде кобінесе садақты көлданды. Аң аулаудың бірнеше тұрі болған: құс салғап, тазы иттер қосып және қаумалап аулаған. Қыран қүстардан қаршыға, бүркіт, сұңкар, лашып т. б. пайдаланылған. Қыран құстармен ан аулау Қазақстанда XX ғасырдың басыііа дейін кеңінсн тараған. Кешпелілер Бұлгын, сусар, түлкі, қарсақ т. б. андардың терісін алу ұшін, арқар, киік, күлан, елік, тау ешкі, қаракүйрық сияқты аңдардыц стін жеу үшін, бұғы мен бөкенді мүйізі үшін аулады. Қаз, үйрек, кекілік, қырғауыл, дуадак, кұр, бөдене т. б. кұстарды алуан тұрлі әдістермен аулап көмекші азык етті. Аю, жолбарыс, кабылан, қасқыр сияқты жырткыш андарды қазақтар терт түлік малын сақтау үшін аулады. Олардың терісін түлып, тон, ішік, тымақ т. б. қыс киімдерін тігуге жаратты. Дегенмен, қазақтарда аң аулау дербес кәсіп болмаған, ол мал шаруашылығына тек көмекші кәсіп болған. Оның халык шаруашылығындағы үлес-салмағы да онша коп болмады.

Өзен мен көл жағасып мекен еткен қазақтар балык аулаумен де шұғылданған. Балықшылықпен көбінесе малы аз, тұрмысы төмсн кедей шаруалар айналыскан. Олардың балык аулаудағы құрал саймамандары: қармак, шанышқы, ернек, ау т. б.

Қазақ халқының тіршілік-тұрмысында қолөнер кәсібі үлкен маңызды орын алды. Өйткені мал шаруашылығы немесе егіншіліктің дамуы көлонер кәсіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы үшін ер-тұрман, ат әбзелдері, малды үстайтын, байлайтын жабдықтар, егіншілік үшін жер жыртатын және тырмалайтын, астықты жинайтын және оңдейтін құрлдар т. б. қолөнершілердің еңбегімен дайындалды. Сондықтан Қазақстанның қалалары мен қыстақтарында қолөнері (теріден, жүннен бүйымдар жасау, киім тігу, ағаш еңдеу, зергерлік, ұсталық, қүрылыс ісі т. б. ) басым дамыды.

Дегенмен бұл кездегі қазақтың қолөнер косіпшілігі қара-байыр шаруашылық сді. Үйде істелетін косіп буйымдардың көпшілігі тауарға айпалмайтын, өндірушінің өз отбасын ғана қанагаттандыруға пайдаланылатын. Халық өнері, әсіресе, киіз үйдің жабдықтарын, жиһаздарын жасауда (кілем, тексмст, алаша, әшекей, сандық, тосек, ыдыс-аяқтар, т. б. ) ерекше орістеді. Қолданбалы онср халықтың еңбек қарекетімен, онын тұрмыс-салтымен тығыз байланысты болды. Ол халыққа онімдер мен шикізат беріп отыратын қарабайыр мал шаруашылығының басым болуына сәйкес келді. Қалалар мен ауыл тұрғындарының, сондай-ақ көшпелі малшылардың қолонершілср оиімдеріне сұраныстың осуі сауда қатыиастарын орістетіп, тұрақты базарлар жұмыс істеді.

Бұл кезде, әсіресе онтүстік Қазақстан қалаларының Орта Азиямен, Шығыс Түркістанмен, Орыс мемлскстімен сауда-саттық байланысы жанданды. Осының арқасында көшіп-қонушы жәнс отырықшы халық топтарының экономикалық, мәдени-әлеумсттік қарым-қатынасы мүмкіндігінше кеңейе түсті. ХV-ХVІІ ғасырларда "Ұлы жібек жолы" бойында орналасқан Сығнақ, Сауран, Отырар, Түркістан, Сайрам, Жент т. б. қалалардың тездеп оркендеуі, қазақ халқыньщ біртүтас ел болуыиа, жеке хандық қүрып нығаюына үлкен әсерін тигізді. Түркістан, Отырар, Тараз, Сайрам және тағы басқа қалалардан табылған күміс теңгелер мен мыс ақшалар Қазақ хандығы түсында сауда-саттық өркендеп, ақша айналымы дамығандығын көрсетеді. Бұл металл ақшаларыпың бірсыпырасы ХV-ХVІІ ғасырларда Қазақ хандығының астанасы болған Түркістан қаласында жасалды.

Қазақ халқы оте ауыр кезеңдсрді басынан кешірсс дс, өзінің ата-бабаларынын ертеден қалыптаскан мәдени қазыналарын сақтап қалды. Әрине, мәденисттің дамуы Қазақстанның барлық жерінде біркелкі жүрген жоқ. Атап айтқанда, мәдени даму отырықшылык-қалалық жерлерде көшпелі және жартылай көшпелі аудандармен салыстырғанда күштірек жүрді. Сығнақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жәнібек пен Қасымнын Сарайшықтағы, Қазанғаптың Ұлытау жеріндегі кесенелері, Маңғыстаудағы, Сырдария алқаптарындағы

жөне Қаратау қойпауларындағы мазарлар өзіндік сәулет-сипатымен, архитсктуралык формаларының жинақылық әрі айкыншылығымен ерекшеленді.

Ұлан байтақ ксц далада мал бағып, күндсрін табиғат қүшағындағы мал орісіидс, түндерін жұлдызды аспан астындағы мал күзетіпде откізгсн қалың қазақ, әлемдсгі табиғат қүбылыстарын үнемі бақылап отырған. Осы бақылаудың пәтижесіндс халықтың копжылдық тәжірибелері қорытылып, жұлдызды аспан туралы астрономиялык түсініктер мен білімдср жинақталған. Және оның негізінде байырғы қазақ күнтізбегі қалыптасты. Қазақ халқы аспан әлемін бақылау арқылы ''қүс жолы", "қүйрыкты жұлдыз", "ақпа жұлдыз" жөнс "кемпір қосақ" жайында үғымын кеңсйтті.

Қазақтар көктемде 22-ші наурызды, күи мен түннін теңелстін кезеңін "паурыз тойы" - дсп атап отуді ертеден әдетке айналдырған. Бұл тойда қазақтар ағайын-тума, ауыл-аймағын аралап, жана жылмен құттықтап, молшылык пен сгіндіктің түсімді болуына тілектсстік білдіріп, бата берді. ХV-ХVІІ ғасырларда қазақтар арасында ислам діні кеңіиен тарады. Оны таратуға Сығнак, Түркістан, Хорсзм, Бүхара, Самарқанд сияқты қалалар айырықша рол аткарды. Алайда, ислам діні көшпелі халық арасында терең тамыр жайған жок. Оғап себеп дүркін-дүркін жүргізіліп отырғаи қақтығыстар, соғыстар жәнс тұрлі саяси қарама-кайшылықтар еді. Сондықтап халықтың, әсіресс көшпелі болігі ислам дінін көпке дсйін қабылдамай, тәңірге, күнге, аспаиға, жерге, суға табынуға негізделген нанымды үстады. Қазақтар өмірінде отты қаси-еттеу үлкен рөл аткарды.

ХV-ХVІІ ғасырларда қазақ халқының арасында тақырыбы мен жанры жағьшан алуан тұрлі ауыз әдебиеті кең оріс алды. Қазақтың ауыз одебиетіиің асыл казыналарын жасаған да, оны ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпакқа жеткізген де халық арасынан шыққап дарынды адамдар -ақындар, сал, серілер, жыраулар еді.

Ақындар халықтың поэтикалык мұраларын сактап, айтып берушілер, лирикалық жырларды жасаушылар болды. Сал, ссрілердің арасынан коптеген атақты сазгерлер мен жезтацдай әншілср шықты. Әпшілер, күйшілер, үлттық ат спорты ойындарының шеберлері, алуап тұрлі сауықкойлар, күш иелері балуандар, күсбегілер, жалпы халықтық тойларда өздеріиің дацқып шығарып жүрді.

Қазақ халқының поэзиясыпда жыраулардың орны ерекше бағаланды. Жыр толғауларында канатты сөздер, ғибратты нақылдар кец орын алды. Өмір мен өлім, қазіргі мен келешск туралы ойды өрбіте ксліп, жырау өзінің моральдық-этикалық көзқарастарын жеткізді, өз түсындағы қоғамға, табиғатқа өзініц көзқарасын білдірді. Жауынгер жыраудың туындылары әдетте шабытты романтизмге, ерлік пен азаматтык пафосқа толы болды. Қазақтың батырлар жырын туғызушы да осы жыраулар еді.

Сол кездсгі қазақ поэзиясының аса ірі түлғалары - Шалкиіз /XV ғ. /, Доспамбет /XVI ғ. /, Жиембет /XVII ғ. /, т. б. жыраулар. Олар Әбілхайыр хан мен Жәнібск хан заманында өмір сүріп, сол кездегі шиеленіскен саяси күрестің киып-қыстау ксзеңдсрін жырға қосып корсете білген адамдар.

Халықтың ауыз әдебисті туындыларында көшпелі малшы халықтың көзқарастары, үғымдары мсн еңбегі, олардың ғасырлар бойы жинақтаған еңбек тәжірибесі жан-жакты бейнеленді. Әсіресе, соның ішінде салт-сана өлеңдерінің коптеген үлгілері өздерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерімен қүнды.

Қазақтың батырлар жыры эпосқа тән аңыз сияқтанғанымен, олардың бәрі дерлік тарихи оқиғаларға қүрылған. Мәселен, Қобылапды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Саиын, Қамбар дастандары тарих шындығымен қабысып жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық дастандары да / "Қөзы Корпеш-Баян сүлу", "Қыз Жібек" т. б. / феодалдық-рулық қоғампың өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді.

Бұл кезде Қазақ хандығының мемлекеттік қүрылысы мен халық өмірінің ерекше жағдайларын өзіндік өзгешслігімен қамтитын қоғамдық уклад "билср сөзі", "билер айтысы", "билер дауы", "торелік айту", "шешендік сөздер" деп аталатын коркемдік мәдениеттің бірегей тұрін туғызды. Әдебиеттің Бұл тұріп шығарушылар негізінен Х^ОСУІІ ғасырларда қазақ қоғамында сот ісін жүргізумен айналысатын билер болатын. Олар тек сот ісін жүргізумен ғана айналысқан жоқ. Билер хан кеңесінін мүшелері болып, мемлекеттік

істсрге бслсене араласты. Сонымсн бірге атақты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, сл басқарды, жиындарда солардың атынан сөз сойлеп, айтые-тартыстар кезінде олардың мүддслерін корғады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.