Қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіруге ұсыныс
1 Классикалық латын әліпбиі
2 Ақпараттық ресурстарды жасау
2 Ақпараттық ресурстарды жасау
Классикалық латын әліпбиі 26 әріптен тұрады: Аa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss,Tt, Uu,Vv,Ww, Xx,Yy, Zz. Ол роман, герман және басқа тілдердердің жазбаларының негізі.
Кейбір тілде белгілеуге сәйкес латын әріптері жоқ дыбыстарды белгілеу үшін латын әліпбиі кеңейтіледі. Кеңейтудің мынадай әдістері бар:
— әліпбиге жаңа әріптер қосу, мысалы, ŋ, ç, ş;
— диакритикаларды қосу, мысалы, á, ä, ğ;
— теріс диакритиканы қолдану, мысалы, ı — нүктесіз i;
— бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп қолдану, мысалы, ш дыбысы sh немесе sch арқылы белгіленеді;
— бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп және диакритикалық белгі қолдану, мысалы, x үшін c'h;
— әліпбидегі жеке әріптердің мәндерін өзгерту, мысалы, x әріпі
1) португал тілінде ш дыбысын белгілейді;
2) поляк тілінде ы дыбысын белгілейді.
Енді қазақ тілінің жазбасын осы әдістердің бірін пайдаланып латын әліпбиіне көшіруді талқыламас бұрын, осындай көшуді жүргізген түркі тілдес елдердің (Түркия, Түркменстан, Өзбекстан, Әзірбайжан) тәжірибелерін қарастырайық:
1928 жылы қабылданған түрік тілінің әліпбиі 29 әріптен тұрады, олардың ішінде классикалық латын әліпбиінен тыс 6 әріп ğ, ü, ş, ı, ö, ç бар;
Кейбір тілде белгілеуге сәйкес латын әріптері жоқ дыбыстарды белгілеу үшін латын әліпбиі кеңейтіледі. Кеңейтудің мынадай әдістері бар:
— әліпбиге жаңа әріптер қосу, мысалы, ŋ, ç, ş;
— диакритикаларды қосу, мысалы, á, ä, ğ;
— теріс диакритиканы қолдану, мысалы, ı — нүктесіз i;
— бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп қолдану, мысалы, ш дыбысы sh немесе sch арқылы белгіленеді;
— бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп және диакритикалық белгі қолдану, мысалы, x үшін c'h;
— әліпбидегі жеке әріптердің мәндерін өзгерту, мысалы, x әріпі
1) португал тілінде ш дыбысын белгілейді;
2) поляк тілінде ы дыбысын белгілейді.
Енді қазақ тілінің жазбасын осы әдістердің бірін пайдаланып латын әліпбиіне көшіруді талқыламас бұрын, осындай көшуді жүргізген түркі тілдес елдердің (Түркия, Түркменстан, Өзбекстан, Әзірбайжан) тәжірибелерін қарастырайық:
1928 жылы қабылданған түрік тілінің әліпбиі 29 әріптен тұрады, олардың ішінде классикалық латын әліпбиінен тыс 6 әріп ğ, ü, ş, ı, ö, ç бар;
ҚАЗАҚ ЖАЗУЫН ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШІРУГЕ ҰСЫНЫС
ҚазНет
Классикалық латын әліпбиі 26 әріптен тұрады: Аa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss,Tt, Uu,Vv,Ww, Xx,Yy, Zz. Ол роман, герман және басқа тілдердердің жазбаларының негізі.
Кейбір тілде белгілеуге сәйкес латын әріптері жоқ дыбыстарды белгілеу үшін латын әліпбиі кеңейтіледі. Кеңейтудің мынадай әдістері бар:
-- әліпбиге жаңа әріптер қосу, мысалы, ŋ, ç, ş;
-- диакритикаларды қосу, мысалы, á, ä, ğ;
-- теріс диакритиканы қолдану, мысалы, ı -- нүктесіз i;
-- бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп қолдану, мысалы, ш дыбысы sh немесе sch арқылы белгіленеді;
-- бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп және диакритикалық белгі қолдану, мысалы, x үшін c'h;
-- әліпбидегі жеке әріптердің мәндерін өзгерту, мысалы, x әріпі
1) португал тілінде ш дыбысын белгілейді;
2) поляк тілінде ы дыбысын белгілейді.
Енді қазақ тілінің жазбасын осы әдістердің бірін пайдаланып латын әліпбиіне көшіруді талқыламас бұрын, осындай көшуді жүргізген түркі тілдес елдердің (Түркия, Түркменстан, Өзбекстан, Әзірбайжан) тәжірибелерін қарастырайық:
1928 жылы қабылданған түрік тілінің әліпбиі 29 әріптен тұрады, олардың ішінде классикалық латын әліпбиінен тыс 6 әріп ğ, ü, ş, ı, ö, ç бар;
1990-шы жылдары бірнеше рет өзгерген туркмен тілінің әліпбиі 30 әріптен тұрады, олардың ішінде классикалық латын әліпбиінен тыс 8 әріп ç, ä, ž, ň, ö, ş, ü, ẏ бар;
1993 жылы қабылданған өзбек тілінің әліпбиі классикалық латын әліпбиінен тыс 6 әріп ç, ş, ğ, ö, ñ, ɉ қамтыды, ал 1995 жылы оларды әліпбиден алып тастап, орфографиялық ережелерді қайта жазды: аталған әріптер ch, sh, g', o', ng және j-ға сәйкес ауыстырылды, мұндағы ' - аксант эгю (апостроф) таңба алдында ` түрінде, ал таңба соңында ' түрінде жазылады, мысалы, `alphabet - алфавит';
2004 жылы қабылданған әзірбайжан тілінің әліпбиі 32 әріптен тұрады, онда классикалық латын әліпбиінен тыс 13 әріп ä, ö, ө, ç, ñ, ň, ſ, ü, ž, ş, ə, ẏ, ӱ бар.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына сәйкес елімізде жасалынып жатқан электрондық ақпараттық ресурстар қазақ тілінде болғаны жөн. Ақпараттық ресурстарды жасау көп қаржы мен жұмысты талап ететін үдеріс болғандықтан, оларды барлық компьютердің пернетақталарында бар 26 әріптік классикалық латын әліпбиінде жасаған тиімді. Себебі, оларды басқа ұлттық әліпбиде жасау үшін қосымша қаржысыз әзірленбейтін шрифтер, драйверлер және сұрыптау мен іздеу программаларын қолдану қажет.
Қазақ тілінің 28 төл дыбысы бар, оның ішінде 9 дауысты және 19 дауыссыз. 1929 жылғы реформа кезінде дауыссыз хы дыбысы қосылып, жалпы дыбыстар саны 29 болды. Олар қолданыстағы әліпбиде былай таңбаланады: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і ̶ дауыстылар; б, ғ, г, д, ж, з, й, қ, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш, һ ̶ дауыссыздар (мұнда а, о, ұ, ы, е - фонемалар, ал ә, ө, ү, і - олардың алафондары және ғ-г мен қ-к ̶ бір дыбысқа біріккен бір фонеманың үндесім түрлері). Ал 1940 жылғы реформа кезінде орыс тілінен 11 дыбыс енген, олар орыс қолданыстағы әліпбиде в, ё, и, ц, ч, щ, ф, х, э, ю, я деп белгіленеді. Кейінгілердің ішінде қазақ тілінің фонологиялық заңдарын бүлдірмейтін в, х және ф дыбыстарына тоқталайық. Оның біріншісі адамдардың тегін (фамилиясын) жазуда кеңінен қолданып кеткен. Сонымен қатар, қазақ тіліне аударылмай етене еніп кеткен валюта, вакуум, вакцина, вариант, вектор, вексель, викторина, вирус, виртуал, вице, вокал, хаки, хаос, химия, хлор, хроника, хром, хрусталь және факт, факультет, фаза, файл, фауна, федерация, фельетон, физика, филармония, фильм, фонетика, формула, фракция, функция сияқты көптеген термин сөздердің маңыздылығын ескеріп, кірме в, х және ф дыбыстарын қазақ дыбыстарының қатарында қалдыруға болады деген ой келеді. Бұдан қазақ тілі зиян шекпейді, қайта ол халықаралық терминдердің дұрыс оқылуына көмектеседі. Яғни, қазақ тілінде 31 дыбыс болады, олар: а, ә, б, в, ғ, г, д, ж, з, е, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, ш, ы, і.
Осы айтылғандарды ескеріп, қазақ әліпбиінің латын графикасына көшірудің мынадай қағидаларын ұсынуға болады:
1. Жаңа әліпби тек қана қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне негізделіп жасалуы керек, яғни, қазақ тілінің заңдылықтарына қайшылық тудыратын орыс тілінен енген кейбір дыбыстарды алып тастау қажет. Сондықтан, ең алдымен қазақ тілінің офографиясын тек қана қазақ дыбыстары негізінде қайта жасап, орфографиялық сөздік шығару қажет.
2. Қазақ тілі дыбыстарын классикалық латын әліпбиі қамтылған пернетақтадағы таңбалармен ғана белгілеу керек. Бұл компьютер және телекоммуникациялық құралдар арқылы қазақ тілінде ешқандай кедергісіз жазбаша қатынасуға мүмкіндік береді. Себебі олардың кейбірінде классикалық латын әліпбиінен тыс әріпі бар ұлттық тілдерді қолдауға мүмкіндік беретін қажетті пернетақта және шрифтер мен драйверлерді орнатуға мүмкіндік жоқ.
3. Қазақ тілі дыбыстар белгілерінің орналасу реті классикалық латын әріптерінің кодтауымен сәйкес және болуы қажет. Бұл қазақ тілін компьютер арқылы тиімді өңдеу мен дамытуға кең мүмкіншілік береді. Себебі, ұлттық әліпбилерді пайдаланып жасалынған ақпараттық ресурстар тек қажетті қаріптер мен драйверлерді ғана емес, оларға қоса, әліпбидегі әріптердің ретіне негізделіп құрылған барлық ақпараттық технологияларда қолданылатын сұрыптау (реттеу) және іздеу программаларын да талап етеді. Ал оларды жеке ұлттық тілге арнап жасау және мыңдап тарап жатқан ақпараттық технологияларда орнату тым қымбат. Сонымен қатар, оларды үзілмей шығып жатқан жаңа ақпараттық технологияларға да бағыттап ... жалғасы
ҚазНет
Классикалық латын әліпбиі 26 әріптен тұрады: Аa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss,Tt, Uu,Vv,Ww, Xx,Yy, Zz. Ол роман, герман және басқа тілдердердің жазбаларының негізі.
Кейбір тілде белгілеуге сәйкес латын әріптері жоқ дыбыстарды белгілеу үшін латын әліпбиі кеңейтіледі. Кеңейтудің мынадай әдістері бар:
-- әліпбиге жаңа әріптер қосу, мысалы, ŋ, ç, ş;
-- диакритикаларды қосу, мысалы, á, ä, ğ;
-- теріс диакритиканы қолдану, мысалы, ı -- нүктесіз i;
-- бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп қолдану, мысалы, ш дыбысы sh немесе sch арқылы белгіленеді;
-- бір дыбысты белгілеу үшін бірнеше әріп және диакритикалық белгі қолдану, мысалы, x үшін c'h;
-- әліпбидегі жеке әріптердің мәндерін өзгерту, мысалы, x әріпі
1) португал тілінде ш дыбысын белгілейді;
2) поляк тілінде ы дыбысын белгілейді.
Енді қазақ тілінің жазбасын осы әдістердің бірін пайдаланып латын әліпбиіне көшіруді талқыламас бұрын, осындай көшуді жүргізген түркі тілдес елдердің (Түркия, Түркменстан, Өзбекстан, Әзірбайжан) тәжірибелерін қарастырайық:
1928 жылы қабылданған түрік тілінің әліпбиі 29 әріптен тұрады, олардың ішінде классикалық латын әліпбиінен тыс 6 әріп ğ, ü, ş, ı, ö, ç бар;
1990-шы жылдары бірнеше рет өзгерген туркмен тілінің әліпбиі 30 әріптен тұрады, олардың ішінде классикалық латын әліпбиінен тыс 8 әріп ç, ä, ž, ň, ö, ş, ü, ẏ бар;
1993 жылы қабылданған өзбек тілінің әліпбиі классикалық латын әліпбиінен тыс 6 әріп ç, ş, ğ, ö, ñ, ɉ қамтыды, ал 1995 жылы оларды әліпбиден алып тастап, орфографиялық ережелерді қайта жазды: аталған әріптер ch, sh, g', o', ng және j-ға сәйкес ауыстырылды, мұндағы ' - аксант эгю (апостроф) таңба алдында ` түрінде, ал таңба соңында ' түрінде жазылады, мысалы, `alphabet - алфавит';
2004 жылы қабылданған әзірбайжан тілінің әліпбиі 32 әріптен тұрады, онда классикалық латын әліпбиінен тыс 13 әріп ä, ö, ө, ç, ñ, ň, ſ, ü, ž, ş, ə, ẏ, ӱ бар.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына сәйкес елімізде жасалынып жатқан электрондық ақпараттық ресурстар қазақ тілінде болғаны жөн. Ақпараттық ресурстарды жасау көп қаржы мен жұмысты талап ететін үдеріс болғандықтан, оларды барлық компьютердің пернетақталарында бар 26 әріптік классикалық латын әліпбиінде жасаған тиімді. Себебі, оларды басқа ұлттық әліпбиде жасау үшін қосымша қаржысыз әзірленбейтін шрифтер, драйверлер және сұрыптау мен іздеу программаларын қолдану қажет.
Қазақ тілінің 28 төл дыбысы бар, оның ішінде 9 дауысты және 19 дауыссыз. 1929 жылғы реформа кезінде дауыссыз хы дыбысы қосылып, жалпы дыбыстар саны 29 болды. Олар қолданыстағы әліпбиде былай таңбаланады: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і ̶ дауыстылар; б, ғ, г, д, ж, з, й, қ, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш, һ ̶ дауыссыздар (мұнда а, о, ұ, ы, е - фонемалар, ал ә, ө, ү, і - олардың алафондары және ғ-г мен қ-к ̶ бір дыбысқа біріккен бір фонеманың үндесім түрлері). Ал 1940 жылғы реформа кезінде орыс тілінен 11 дыбыс енген, олар орыс қолданыстағы әліпбиде в, ё, и, ц, ч, щ, ф, х, э, ю, я деп белгіленеді. Кейінгілердің ішінде қазақ тілінің фонологиялық заңдарын бүлдірмейтін в, х және ф дыбыстарына тоқталайық. Оның біріншісі адамдардың тегін (фамилиясын) жазуда кеңінен қолданып кеткен. Сонымен қатар, қазақ тіліне аударылмай етене еніп кеткен валюта, вакуум, вакцина, вариант, вектор, вексель, викторина, вирус, виртуал, вице, вокал, хаки, хаос, химия, хлор, хроника, хром, хрусталь және факт, факультет, фаза, файл, фауна, федерация, фельетон, физика, филармония, фильм, фонетика, формула, фракция, функция сияқты көптеген термин сөздердің маңыздылығын ескеріп, кірме в, х және ф дыбыстарын қазақ дыбыстарының қатарында қалдыруға болады деген ой келеді. Бұдан қазақ тілі зиян шекпейді, қайта ол халықаралық терминдердің дұрыс оқылуына көмектеседі. Яғни, қазақ тілінде 31 дыбыс болады, олар: а, ә, б, в, ғ, г, д, ж, з, е, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, ш, ы, і.
Осы айтылғандарды ескеріп, қазақ әліпбиінің латын графикасына көшірудің мынадай қағидаларын ұсынуға болады:
1. Жаңа әліпби тек қана қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне негізделіп жасалуы керек, яғни, қазақ тілінің заңдылықтарына қайшылық тудыратын орыс тілінен енген кейбір дыбыстарды алып тастау қажет. Сондықтан, ең алдымен қазақ тілінің офографиясын тек қана қазақ дыбыстары негізінде қайта жасап, орфографиялық сөздік шығару қажет.
2. Қазақ тілі дыбыстарын классикалық латын әліпбиі қамтылған пернетақтадағы таңбалармен ғана белгілеу керек. Бұл компьютер және телекоммуникациялық құралдар арқылы қазақ тілінде ешқандай кедергісіз жазбаша қатынасуға мүмкіндік береді. Себебі олардың кейбірінде классикалық латын әліпбиінен тыс әріпі бар ұлттық тілдерді қолдауға мүмкіндік беретін қажетті пернетақта және шрифтер мен драйверлерді орнатуға мүмкіндік жоқ.
3. Қазақ тілі дыбыстар белгілерінің орналасу реті классикалық латын әріптерінің кодтауымен сәйкес және болуы қажет. Бұл қазақ тілін компьютер арқылы тиімді өңдеу мен дамытуға кең мүмкіншілік береді. Себебі, ұлттық әліпбилерді пайдаланып жасалынған ақпараттық ресурстар тек қажетті қаріптер мен драйверлерді ғана емес, оларға қоса, әліпбидегі әріптердің ретіне негізделіп құрылған барлық ақпараттық технологияларда қолданылатын сұрыптау (реттеу) және іздеу программаларын да талап етеді. Ал оларды жеке ұлттық тілге арнап жасау және мыңдап тарап жатқан ақпараттық технологияларда орнату тым қымбат. Сонымен қатар, оларды үзілмей шығып жатқан жаңа ақпараттық технологияларға да бағыттап ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz