Фольклорлық музыка аспаптары

Жоспар
Кіріспе

1 Домбыра
2 Даңғыра
3 Дауылпаз
4 Қобыз
5 Халық музыка аспаптары.

Қазақ халқының ғасырлар бойы жасалған рухани-мәдени мұраларының бірі – музыкалық аспаптары. Бүгінде музыкалық аспаптар археология және фольклор деректері қатарында зерттеліп келеді. Әлемдік фольклортану ғылымында музыкалық аспаптар табиғатына байланысты сабақталған пікірлер де аз емес.Қазақ халқының аспаптық музыкасына қатысты деректер де, зерттеулер де баршылық. ХIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінен жеткен мәліметтерде негізінен музыкалық аспаптардың сипаттамасы басымдау берілсе, кезінде Б.Сарыбаев музыкалық аспаптар құрылымын [1], П.Аравин, Н.Тифтикиди, Ә.Мұхамбетовалар аспаптық-музыкалық дәстүр мен стильді, ал Л.Тарасова үш дауысты күйлер табиғатын сөз еткен [2]. Үш дауысты шығармалардың жеке үлгілерін бүгінде Ж.Шәкәрімов орындап жүр. Бірақ қазақтың дәстүрлі аспаптық музыкасындағы үш дауысты күйлер табиғаты осы кезге дейін арнайы қарастырылған емес. Әңгіме бір биіктіктегі қосарланған ішектер емес, әр түрлі биіктіктегі ішек-дыбыстар туралы болып отыр.Қазақ музыкасында үш дауыстылық болды деген пікірдің астарында көп ішекті музыкалық аспаптардың жатары анық. Осыған орай қазақ халқында көп ішекті аспаптар болған ба? – деген сауал туады.Өзінің «Древний народный инструмент – джетыган» [3] деген мақаласында Б.Сарыбаев аспаптың атауын «жеті» және «аған» деген семантикадан тудырып, оны жеті ішекті аспап ретінде таныған. Автор «Сибирьский вестник» басылымындағы деректерге жүгініп, жетігеннің жеті темір ішегі болған дейді [3, 24]. Қазақ халқында жетігенге ұқсас аспаптардың болғандығын дәлелдеу барысында «Үш қыз» ертегісіне жүгінеді. Одан әрі жетіген мен гуслидің тегі бір деген тұжырым жасайды.Бүгінгі күн тұрғысынан келгенде жоғарыдағы пікірлерді ғылыми дәлелдеме ретінде қабылдау қиын. Себебі ертегі – прозалық фольклор жанры. Қиял элементтері басым болғандықтан ертегіден тарихи шындықты іздеуге болмайды. Екіншіден, жетіген мен гуслиді бір түбірден тарату – ислам мен христиан мәдениетін бір тектен тарқатумен пара-пар. Үшіншіден, аспаптың жеті темір ішегі туралы дерек жетігеннің қазақ мәдениеті емес, XIX ғасырдағы Ресейдегі жетілдірілген үлгісіне қатысты.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақ халқының ғасырлар бойы жасалған рухани-мәдени мұраларының бірі - музыкалық аспаптары. Бүгінде музыкалық аспаптар археология және фольклор деректері қатарында зерттеліп келеді. Әлемдік фольклортану ғылымында музыкалық аспаптар табиғатына байланысты сабақталған пікірлер де аз емес.Қазақ халқының аспаптық музыкасына қатысты деректер де, зерттеулер де баршылық. ХIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінен жеткен мәліметтерде негізінен музыкалық аспаптардың сипаттамасы басымдау берілсе, кезінде Б.Сарыбаев музыкалық аспаптар құрылымын [1], П.Аравин, Н.Тифтикиди, Ә.Мұхамбетовалар аспаптық-музыкалық дәстүр мен стильді, ал Л.Тарасова үш дауысты күйлер табиғатын сөз еткен [2]. Үш дауысты шығармалардың жеке үлгілерін бүгінде Ж.Шәкәрімов орындап жүр. Бірақ қазақтың дәстүрлі аспаптық музыкасындағы үш дауысты күйлер табиғаты осы кезге дейін арнайы қарастырылған емес. Әңгіме бір биіктіктегі қосарланған ішектер емес, әр түрлі биіктіктегі ішек-дыбыстар туралы болып отыр.Қазақ музыкасында үш дауыстылық болды деген пікірдің астарында көп ішекті музыкалық аспаптардың жатары анық. Осыған орай қазақ халқында көп ішекті аспаптар болған ба? - деген сауал туады.Өзінің Древний народный инструмент - джетыган [3] деген мақаласында Б.Сарыбаев аспаптың атауын жеті және аған деген семантикадан тудырып, оны жеті ішекті аспап ретінде таныған. Автор Сибирьский вестник басылымындағы деректерге жүгініп, жетігеннің жеті темір ішегі болған дейді [3, 24]. Қазақ халқында жетігенге ұқсас аспаптардың болғандығын дәлелдеу барысында Үш қыз ертегісіне жүгінеді. Одан әрі жетіген мен гуслидің тегі бір деген тұжырым жасайды.Бүгінгі күн тұрғысынан келгенде жоғарыдағы пікірлерді ғылыми дәлелдеме ретінде қабылдау қиын. Себебі ертегі - прозалық фольклор жанры. Қиял элементтері басым болғандықтан ертегіден тарихи шындықты іздеуге болмайды. Екіншіден, жетіген мен гуслиді бір түбірден тарату - ислам мен христиан мәдениетін бір тектен тарқатумен пара-пар. Үшіншіден, аспаптың жеті темір ішегі туралы дерек жетігеннің қазақ мәдениеті емес, XIX ғасырдағы Ресейдегі жетілдірілген үлгісіне қатысты. Демек, Б.Сарыбаев пікірлері қазақ халқының музыкалық мәдениетінен жеті ішекті жетіген аспабының орын алғандығын айғақтай алмайды. Оның үстіне ғалым көп ішекті музыкалық аспаптардың қандай қажеттіліктен туғандығын да сөз етпеген.Кезінде музыкалық экспедиция материалдары негізінде үш дауысты күйлер табиғатын сөз еткен зерттеуші - Л.Тарасова. Байқап отырсақ, ондағы негізгі әуен жоғарғы ішекте жүріп, төменгі екі бурдондық дауыс аспаптық сүйемел қызметін атқарады екен. Бұл белгіні қобыз сарындарынан да кездестіреміз. Өкінішке орай экспедиция кезінде жазылып алынған күйлер бізге қалай жеткен? Оларды орындаушы М.Әзімхановтың ұстаздары кім, шәкірттері қайда? Жалпы осы үш дауысты күйлер өмір сүріп келген дәстүрлі орта бар ма, жоқ па? - деген мәселелер Л.Тарасова назарынан тыс қалған.Зерттеушілеріміз музыкалық аспаптарды дыбыс шығару ерекшелігі жағынан топтастырса да, олардың тегі мен табиғатына тереңдеп бара қоймады. Ғасырлар бойы дамыған музыкалық аспаптардың генезисі, стадиялығы, типологиясы сияқты танымдық мәселелер музыкатану ғылымының күн тәртібіне қойылмай келеді. Сол себепті фольклор аспаптары, халық аспаптары, ұлт аспаптары деген терминдер дараланбай, кейде тіпті өзара тең ұғымдар қатарында қолданылып жүр [4, 51-62].Кейбір зерттеушілеріміз археологиялық деректерді алға тартып, б.з.д. музыкалық аспаптар туралы сыртекі пікірлер айтып жүр. Ең алдымен, ондай мәліметтердің қазақ мәдениетіне қатысын анықтап:
- табылған музыкалық аспап суреттерінің қай дәуір, қандай этнос,
этникалық орта немесе халық мәдениетіне тән болғандығын;
- суреттегі аспаптың кірме емес, жергілікті мәдениет көрінісі
екендігін;
- көне атаулардың семантикасы мен этимологиясына терең бойлап,
олардың мағынасын ғылыми негізде анықтау қажет болады.
Мәдени-этнографиялық құбылыстарда ұқсас, үндес атаулар кездесе береді. Бірақ олардың семантикалық мағынасы әр түрлі болуы мүмкін. Мәскеу - мас күйеу деген сияқты лингвистикалық еркіндікке жол беріп, иатаған (қандай?) - жетіген (не?), қомуз (шертпелі) - қобыз (ысқышты) деп өте шығатын болсақ, Түркиядағы Кутакия шаһарын қалай қазақшалар едік? Сан ғасырларды бірер дерек, дәйек сөздермен көктеп өтумен музыкалық аспаптар тарихы жасалмаса керек.Ғылым тілімен айтқанда, бұл - баяндау тәсіліне (описательный метод) құрылған эмпиризм көрінісі. Сондықтан ғылыми ақиқат ретінде қабылдауға болмайды. Көне құбылыстардың сыртқы келбетін санамалап өту бар да, тереңіне бойлап, қопара зерттеу бар: бірі - горизонтальдік, екіншісі - вертикальдік тәсіл. Олар таным теориясының екі түрлі сатысын құрайды: бірі - эмпиристік, екіншісі - теориялық таным. Олай болса, мәдени-этнографиялық құбылыстарды сөз еткенде жалпылама баяндау емес, ғылымның сол саласына тән танымдық категориялармен сөйлеген абзал.Аспаптық музыкамыз стильдік тұрғыдан зерттелсе де, олардың түп-тегін анықтау жағы кенже қалып отыр. Соңғы жылдары домбыра аспабына қатысты зерттеулер болды. Айталық, домбыра - қоңыр үнді музыкалық аспап дедік. Бірақ бұл көзге көрініп, құлаққа естіліп тұрған, яғни зерттеу объектісінің бетінде жатқан құбылыс. Сонда оның жаңалығы, ғылыми танымға қосар үлесі неде? Егер мәселені домбыраның қоңыр үнді акустикасына әкеліп тірейтін болсақ, мұндай үн Алтай халықтарының да мәдениетінде бар. Жалпы өз басым домбыраның қазақы болмысы қоңыр үнінде деген қағиданың ғылыми астарын көріп тұрғаным жоқ.Бүгінде музыкалық аспаптарымыздың дамуы мен жетілу жолдарына да жете көңіл бөлінбей келеді. ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап бір ғасырға жуық XIX ғасырдағы қобыз, домбыра күйлерін насихаттап келеміз. Сонда ХХ ғасырдағы музыка үлгілеріміз қайда? Дина, Сүгір мұраларынан басқа бұл ғасыр қазақтың аспаптық музыкасына не қосты? Стадиялық мәселелердің бір саласы - осы.Бізде халық аспаптарын классификациялауға қатысты пікірлер аз болған жоқ. Оларды аэрофон, хордофон, идиофон деп жіктеп келеміз. Бірақ әлі күнге дейін этнография талаптары музыкатану ғылымында қолданылмай отыр. Сол себепті музыкалық аспаптарымыз да қоғам дамуының түрлі кезеңдеріне сай сараланып, топтастырылмай келеді. Оларға тән үн-әуендер де дәуірлік-стильдік тұрғыдан межелегене қойған жоқ.Фольклорлық аспаптардың көнелігі дау тудырмайды. Себебі дыбыс шығару мүмкіндіктері, құрылымы өте қарапайым келеді. Олардың ұрмалы және үрмелі үлгілерінің архаикалық сипаты айқын. Бұл аспаптарда орындалған ырғақ пен үн-сарындар дамып, жетіліп, халықтың эстетикалық талғамын көтеруге ықпал ететін деңгейге көтеріле қоймаған. Ал ішекті аспаптарға келгенде жағдай өзгере береді. Ысқышты және шертпелі болып жіктелетін ішекті аспаптар фольклорлық сатыдан өтіп, халықтық, ұлттық белестерге көтерілген.Жалпы қоғам секілді музыкалық аспаптар да үнемі қозғалыс, даму, жетілу үстінде болады. Ел қажетіне жараған, оның музыкалық-эстетикалық талғамын қанағаттандырған аспаптар ғана халықпен бірге өмір сүріп, қоғам дамуының келесі сатыларына көтеріліп отырған. Айталық, арғы дәуірлердегі бақсылар қобызда орындалған көне сарындарды өнер емес, тәңірмен байланыс орнату құралы ретінде ұғынған. Бұл - мифтік ұғым, фольклорлық саты.Бері келе бақсы сарындары негізінде шағын аспаптық музыка үлгілері туған. Қорқыт заманынан бастау алып, Ықылас жеткізген көптеген қобыз күйлері соның айғағы. Олардың басым көршілігінің өзегін ортақ сарындар құрайды. Мұндай көне сарындарды түрікмен, әзірбайжан музыкасынан да кездестіретін болсақ, бұл ұқсастықтардың сырын зерттеу керек. Оны күйлердің типологиялық ұқсастықтары, композициялық құрылымы ғана емес, архаикалық сарындардың генезисінен де іздеген жөн.Ішекті аспаптардың қайсысы көне, қайсысы кенже, ысқышты аспап архаикалық құбылыс па, шертпелі аспап көне ме? - деген стадиялық мәселелерді қарастыру барысында олардың музыкалық репертуары және орындау техникасына да көңіл бөлу қажет. Мысалы, қобыз сарындарымен салыстырғанда домбыра күйлерінің көркемдік әлемі өзгеше болып келеді: образдау құралдары жетілген, орындау техникасы өскен, композициялық құрылымы күрделенген, көркемдігі арта түскен.Музыкалық аспаптардың генезисіне келгенде біз ғылыми танымды абстракциялық ұғым-болжамдармен алмастырып келеміз. Ел аузында сақталған аңыз-әпсаналарды тарихи шындық ретінде қабылдап, ішекті аспап кеуіп қалған қой ішектерінен туған, Қорқыт - қобыз атасы деген пікір айтушылар да байқалып жүр. Мұндай пайымдаулар ғылыми таным көрісі бола алмайды. М.Қашқари сөздігінен бастап көптеген көне жазбаларда сақталған деректерді, әрбір музыкалық аспап атауларының мән-мағынасын ғылыми тұрғыдан саралап, мәдени құбылыстардың генезисі, стадиялығы және типологиясына қатысты әлемдік фольклортану ғылымында орныққан методологиялық таяныштарды жете игермей жатып, музыкалық аспаптардың тегі туралы тосын пікір сабақтау қиын.Көп ішекті музыкалық аспап туралы пікір айтушылар қазақ музыкасының монодиялық табиғатын ескермейді. Жеті ішекті музыкалық аспап - жетіген немесе үш дауысты домбыра күйлеріне қатысты айтылып жүрген пікірлер де жалғасын таппай келеді. Домбырашы Ж.Шәкәрімовтің аракідік үш ішекті домбыра туралы пікір сабақтап, үш дауысты күй тартуы ондай аспаптың мәдени қолданысқа енуіне түрткі бола алмай жүргені де шындық. Ол үшін, ең алдымен, халқымыздың аспаптық қорында үш ішекті музыкалық аспаптың болғандығын, оның нендей қажеттіліктен туғандығын орындаушылық-тәжірибелік негізде дәлелдеу қажет. Мұндай күрделі мәселеде бір орындаушының үш дауысты күй тартуы аздық етеді. Оның ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық репертуары, дәстүрі, бүгінгі таңдағы ізі мен көріністері болуы шарт.
Әрбір халықтың ардақ тұтар айбыны мен ішкі әлемінің айдыны есепті ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтын ұлттың өзімен бірге туындап, біте қайнасып келе жатқан киелі мұрасы бар. Адам сезімінің ішкі толқынысын, сезім шеруінің нөпірін таңғажайып үн, әуен, ырғақпен жеткізе білетін қазақтың қара қобызы мен қоңыр домбырасы, сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған күйлерді осындай мұра қатарына жатқызуға болады. Қазақтың арғы тегі мен түп-тұқиянына тереңдегісі келген жанның қай-қайсыс да осы музыка аспаптарына көз тоқтатпай өтпейтіні хақ. Әсіресе, ұлттың рухани әлемі мен жан сұлулығы, ерлігі мен өрлігі, даралығы мен дарындылығын, дархандығы мен даналығын тағы да көптеген алуан қасиет-қабілетін осылардың үнтөкпесінен таниды, сезінеді, тебіренеді, тәрбие көреді.

Домбыра көшпелі елдің көне көз шежіресі, көпті көрген қарияның көкірек күйі. А. Жұбанов

Сыбызғы, қобыз, домбыра Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы, Көк түріктер жайлы дерек көздер кездеседі. Бір таңғаларлығы, осы айтылған үш аспап белігілі бір дәуірлерде өздерінің даму сатысында айрықша даңққа бөленгенін көруге болады.
Ескі замандардан осы аспаптарда орындалатын әуен-саздардаың жалпы атауы Күй деген сөзбен аталуы себептерін ашып берген Құдайберген Жұбанов өзінің очеркінде: Күй деген сөздің арғы тегі Көк пен байланыста болған. Күйдің көкпен, аспанмен байланыста болғанын көреміз. Көк пен су кезінде бір ұғым болған.

Домбыра көшпелі елдің көне көз шежіресі, көпті көрген қарияның көкірек күйі. А. Жұбанов
Дабыл - қазақ арасында көп тараған, дыбысы күшті, сылдырмақты, соғып ойнайтын музыкалық асапап. Шанағының екі жақ беті терімен бірдей қапталады. Дабылды жауынгершілікте, жорықта, аңшылықта пайдаланған. Алып жүруге ыңғайлы болу үшін бір бүйіріне қамыстан ілмек жасалады. Халықты той*думанға жинац немесе аңшылықта аң құстарды үркіту үшін пайдаланған.

Даңғыра - бұл да қазақтың ұрмалы аспабы. Дөңгелек ағаш шанағының бір жақ бетіне жұқа, кепкен тері қапталады да, іш жағына шынжыр, шығыршық, қоңырау, шалдырауық сияқты темірлер тағылады. Даңғыра көне заманнан бақсылардың қолында болған.

Дауылпаз - Қазақстан жерінде ертеден келе жатқан, соғып ойнайтын аспап. Ел ішінде дауылпазды мыстан жасайды. Мыс шанағына тері кереді. Сол керілген теріні қамшымен ұрып, дыбыс шығарып тоырады. Ертеде дауылпазды аңшылықта, қаршыға салғанда пайдаланған. Көлде отырған үйрек, қазды үркітуге қолданған. Судағы құс ұшпаса, қаршыға ала алмайды. Сондықтан осы дауылпаз арқылы қаз, үйректі үркітіп ұшыру керек. Сонда қаршыға құстың астынан келіп қиып тастайды. Дауылпаз тек қана аңшылықта емес, ол 18 ғасыррға шейін Абылай ханның тұсында шайқас шеруінде пайдаланған.

Қобыз

Бұдан жүз жыл бұрын Париж қаласында басылып шыққан Поляк революционері Бронислав Залесскийдің Қырғыз далаларындағы тіршілік атты альбомын оқи отырып Болат Сарыбаев көптеген мағлұмат алады. Маңғыстау өңіріне жер аударылған Залесскийөзінің альбомында қазақ ертегілерін жазып, ол ертегілер бойынша өзінше суреттер де салған.Гравюралык, бір суретте Мырзақай деген жыршы бейнеленген. Оның қолында мойыны қысқарақ, пернесіз, шанағы ойыңша етіп жасалған шагын аспап бейнеленген. Аспапты сол қолына ұстап, оң қолының саусақтарымен шертіп ойнайтыны көрініп тұр. Сондықтан бұл аспапты Сарыбаев шертер деп тұжырымдады. Және мұны ол музыка аспаптарын жасайтын экспериментальды шеберханада альбомда көрсетілген жетігеннің үлгісін жасады. Тағы да сол альбомда жазылғандай бұл аспапты дала әншілері мен жыршылары ән айтқанда өз әндерін сүйемелдейтін болған. Бұл күнде ол көне аспаптың көмейінен күй төгіліп, ңайта жаңғырды, жетілдірілді. Шертер ішектері күйге келген сайын қазақтың дархан жатқан дала, желпіген самал жел сізге жусан иісін жеткізетін сияқты. Баяу көрсетілетін кино әдісі сияқты көз алдында қалқып бара жатқан тұлпар тұяғының дүрсілі, аспан көгінде қалқыған бозторғайдың үніқұлаққа үйіріледі.
Музей жаймасына орналасңан әрбір көне аспаптың әрқайсысының өзіне тән үні бар, техникалық мүмкіндіктері де әр түрлі. Қазір бұл көне аспаптардың жетілдірілген түрлерін іс жүзінде тексеріп-тыңдау мақсатында Алматыда Жетіген, Торғай облысында Шертер және Ғасырлар үні атты ансамбльдердің құрылғаны белгілі.
Сондай-ақ көне аспаптар Дос-мұқасан, Гүл-дер, Айгүл және Алтын дән сияқты эстрада-лық жастар ансамбльдерінің құрамына да енгізіліп жүр. Олардың орындауындағы ән-күйлер жаңа ырғақпен, тамаша әсер қалдырады.
Біз оның бірінен ескі Отырар әуенін тыңдасақ, екіншісінде бүгінгі жастардың жаңа әуені сыр болып шертіледі. Себебі музыка адам жүрегінің тереңінен жарып шыққан жан самалы, жан сыбдыры болып ұрпақтан-ұрпаққа ортақ тіл, жүрек тілімен жалғасады.
Музейге келушілердің аса ризалың сезіммен жазып қалдырған пікірлерінде көне музыкалық аспаптарды қалпына келтіріп, оны жетілдіре түскен зерттеуші еңбегінің ұрпақ үшін құндылығы айтылған.
...Зерттеуші, ғасырлар бойы үнсіз жатқан көне музыкалық аспаптарды қайта жандандырды. Оларды қалпына келтіріп, жетілдіре түсуде бар уақытын сарп етіп, аса игілікті жұмыс жасаған. Міне, бұл сөздерді белгілі композитор, музыка зерттеушісі И. Бродский халықтың ұмыт болып бара жатқан көне музыка аспаптарын қайта жаңартып, бүгінгі ұрпақтың қажетіне жаратқан, талмай ізденіп, зерттеу жұмыстарының жемісін көріп отырған Болат Сарыбаевқа арнаған. Сондай-ақ Венгрия, Чехославакия, Индия, Жапония, Италия, Франция, Белгиядан келген қонақтардың жазып қалдырған зор ықыласты сөздері де осы аспаптарда ойналатын музыканың қайталанбас аккордтары сияқты.
Мінезі жарқын, есігі ашық пәтер -- музейдің иесі және оның экспонаттары келген адамның көз алдынан, көңіл зердесінен көпке шейін кетпейді.
Бірі қамыстан, бірі саз балшықтан, енді бірі мал терісі мен сүйегінен және темірден жасалып,ойып өрнектелген музыкалық аспаптардың әрңай-сысының өзінше ерекше үні әрқашанда сіздің құ-лағыңызда қалады. Себебі, оларда өткен ұрпақтың күлкісі, қуанышы, дауысы бар. Ол әрбір көктеммен Сіз оның қашан жасалғанын білесіз бе? Археологтардың жорамалдауы бойынша, ол жер астында жүздеген жылдар бойы көміліп жатқан.
Табылған соң да бұл саз-сырнайдың көмейінен күй бірден төгіле қойған жоқ. Болат Сарыбаевоны ұзақ тексерді. Көптеген жөндеуден кейін ғана барып, дыбыс шығаруға мүмкіндік алады. Қазір бұл аспапта күй ойнауға болады. Міне, сөйтіп ғасырлар бойы үнсіз жатқан саз-сырнайдан ғасыр үні қайта жаңғырды.
бірге қайта жаңарып құлпыратын, түлей тү-сетін өмірдің өзі сияқты.
Қылқобыздың шығу тарихын сонау атам заманнан белгілі бақсы балгерлерді жебеп жасқаушы түркілердің бабасы тұңғыш қобызшы Қорқыт ата есімімен байланыстырып аңыз етіп айтады. Халық арасына кең тараған аңызда былай дейді: - Қорқыт 20 жасқа толғанда түс көреді. Түсіне кірген адамдар оған 40 жасқа келіп қыршыныңнан қиыласың - депті-мыс. Бұдан кейін Қорқыт өлмеудің қамын ойлап өзінің Желмаясына мініп жер шарлап ел аралап өлімнен қашып жолға шығады. Бірақ Қорқыт қайда барса да кебін киіп өзіне көр қазып жатқан ақ киімді адамдарға тап болады. Міне содан кейін ол қайда барсаңда Қорқыттың көрі екен-ғой деп жер ортасы Сырдарияға қайтып оралады да желмаясын құрбандыққа шалып шанағының жоғарғы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.