М. ҚАБАНБАЙ ПРОЗАСЫНДАҒЫ КЕНТАВР ОБРАЗЫ ХАҚЫНДА

1 Жазушының идеясының даму
2 Марат Қабанбай шығармашылығындағы «Кентавр» немесе «Кісікиік» ұғымы

Әдебиет жеке тұлғадан топ, топтан ұйым, ұйымнан белгілі бір ауқымды құраған қоғамның кескін-келбетін мүсіндейді. Әдебиеттің ауқымдылығы да сонда – бүкіл қоғамның даму тенденциясындағы өзгерістер мен жаңалықтарды, өткен өмірі мен тіршілігін, жаратылысын, т.б. болып жатқан, болып өткен, болар кезеңін бәрін-бәрін үлкен идеямен суреттей алады.
Жазушының идеясының даму динамикасының бастау алар тұсы, дағдарысы, әлсіреуі, шарықтау шегі болатыны да шартты құбылыс. Адамзат өміріндегі болмыс пен табиғат арасында, адам мен жануар арасындағы қарама-қайшылық немесе бірігіп, біртұтас мәнде болуы да терең ойға жетелейді.
Марат Қабанбай шығармашылығындағы «Кентавр» немесе «Кісікиік» ұғымы үлкен мәнге ие. Қазақ әдебиетінде Кентавр образын автор алғаш рет сөз еткен. Шығармашылығындағы бұл ой, бұл тақырып, бұл идея әу бастан-ақ оқырманға жиі ұшырасады. Қаламгер, әсіресе, 1997-1998 жылдарда бірнеше мақалалар жазды. Өмірінің соңына қарай қолына алған «Кентавр» романы аяқталмай қалған. «Кентавр» – қандай ұғым ? Алдымен соған тоқталып көрейік.
Кентавр – көне гректер ойлап тапқан мифтік образ. Көне дүниені зерттеп жүрген ғалымдардың айтуынша, гректер бұл образды ежелгі түркілерге қарап отырып ойлап тапқан деседі. Ат үстінен түспеген түркілер көне гректерге ат үстінде ұйықтайтын қысқасы, атпен бірге жаратылғандай боп көрінген ғой. Кентаврлардың бойындағы буырқанған бұла күшті, қайрат-жігерді, еркіндікті, шалттықты, асаулықты дәл берумен қатар, олардың алауыздықтарын, аңғалдығын, басы бірікпегенін, бірін-бірі аямағанын да көрсетеді /1/. Бұл – Арнольд Бэклиннің «Кентаврлар шайқасы» атты суретінің (1873 ж.с.) түсіндірмесі.
Марат Қабанбай шығармашылығындағы «Кентавр» түсінігі белгілі бір жүйемен дамып отырған, ауқымы кең. Ұғымның өткені мен бүгіні және болашағы туралы дәлелді пікір, тұжырымды ой айтқан. Аталмыш образға автордың аса үлкен дайындықпен келгеніне баспасөздегі мақалалары, прозадағы шығармалары дәлел бола алады.
Түркілер тарихында, дәлірек айтқанда ата-баба тарихында адам мен ат бірін-бірінсіз өмір сүре алмады, бірін-бірі толықтырды. Атқа құрық салып, бас үйретіп, қарғып мініп, көшпеліге айналды. Аттылы адам мен жаяу адамның айырмашылығы, олардың ойлау жүйесі мен ақылы, қиялы, тарихта қалдырар мұрасы әрине бөлек болмақ. Аттылы мен жаяу тіршіліктің соқпағы әлі күнге дейін бірін-бірі қуалап келе жатыр. Мұны да қаламгер қалт жібермейді: «Аттылы жаяудан 1,5 кез биік. Қызық болғанда, осы екі ара екеуін тіршіліктің, ойдың қай түрінен болсын, космостық қашықтыққа бөліп тастады» /2/. Ат, соқа соңындағы отырықшы биіктігі қырық кез сарайларды сәндеп соқса да, қырық құлаштық қисса тудыра алмады, ал итарқа күркесін «кең сарайдай боз үйім» деп бөсетін салт атты қазақ 150 томдық фольклорды, көрші қырғыз қалыңдығы кісі өлтіретін «Манасты», бір уыс қалмақ «Гэсерді» ғасырлардың аңызақ ыстық желінің өтінде көздері қан мен жасқа тола қарлығып тұрып жырлады.

1 Қазақ әдебиеті. 22-маусым. – 2001.
2 Ана тілі. 27-наурыз. – 1997.
3 Ана тілі. 20-тамыз. – 1998.
4 Ана тілі. 25-сәуір. – 1997.
5 Таң-Шолпан. – №3. – 2004.
6 Алтай А. Қыр мен қала хикаялары. – Алматы: Санат, 1998.
7 Дидар. 25- қазан. – 1996.
8 ZAMAN-Қазақстан. 27-желтоқсан. – 1996.
9 Қабанбай М. Қазақ, қайда барасың? – Алматы, 1995.