Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5.7
1. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы.. 8.20
2. Банктердің мәні және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 21.32
3. Банктің нарықтық экономикадағы қызметі ... ... ... ... ... .. 33.37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40.41
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5.7
1. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы.. 8.20
2. Банктердің мәні және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 21.32
3. Банктің нарықтық экономикадағы қызметі ... ... ... ... ... .. 33.37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40.41
КІРІСПЕ
Банктің пайда болуы
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының мануфактуралық сатысында - XIV және XV ғасырларда Италияда несие қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде пайда болды деп есептейді.
«Банк» сөзі «үстел» мағынасын беретін италияндық «banco» сөзінен шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі Грецияда (трапезиттер деп аталған, «трапеза» - үстел), Ежелгі Вавилонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың қоры болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастаушы-үйге айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Алайда ақшаның табиғатын валюталарды айырбастау бойынша операциялармен қатар қою банктердің шығу тегін жаңсақ (қате) ұқтыруға әкеп соқтырады. Бұл өз кезегінде банктерді ақшаның әлемдік ақша қызметін орындай бастағанда ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек - ақшаның ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде банктерді мүлдем болмаған етіп көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.
Тарихшылардың пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де, шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды сақтаудың сенімді орнына айналады, өйткені ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан да үлкен сенімге ие болған еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді ақшалай операцияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге асырылатын есептік және есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажет етті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және сақталатындай әрі бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен күмістер ие болды.
Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар карыз (ссуда) берумен де айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі берілген қарыз үшін пайыз өндіріп алды.
Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде жинақталған ақшаның айналысқа түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша пайдалануға беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорныы ашудың тиімді болатынын да ұқты.
Міне, осы уақытша несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен жасасқан жеке келісімі жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие берушілердің пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық агенттіктері де әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамкаралар деп аталған. Олар металл құймалары түріндегі ақшаны сатумен және сатып алумен айналысты, басқа мемлекеттермен сауда-саттық жүргізді.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері және сауда-саттық агенттіктері жүзеге асырған барлық акша операциялары банктердің қалыптасуына себепші болды. Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай өсімқорлық та тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша, есеп айырысу операцияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдык серіктестік жиробанк (латынша giro – айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды. Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда болуына тән ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық тәжірибесі өзіндік банктерді құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып, одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп аталатын операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни ақшалай қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кеңінен қолданыла бастады. Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін банк билеттерін (hudu - «гуду») шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа (банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдын басында оған елдің эмиссиялық банкісі деген атақ (статус, мәртебе) берілді. Оның банкноттары төлемнің әмбебеп, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық банктер болған жоқ, тек XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық эмиссиялық банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған емес. Бұл турасында осы тараудың келесі тармағында айтылады.
Банктің пайда болуы
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының мануфактуралық сатысында - XIV және XV ғасырларда Италияда несие қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде пайда болды деп есептейді.
«Банк» сөзі «үстел» мағынасын беретін италияндық «banco» сөзінен шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі Грецияда (трапезиттер деп аталған, «трапеза» - үстел), Ежелгі Вавилонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың қоры болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастаушы-үйге айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Алайда ақшаның табиғатын валюталарды айырбастау бойынша операциялармен қатар қою банктердің шығу тегін жаңсақ (қате) ұқтыруға әкеп соқтырады. Бұл өз кезегінде банктерді ақшаның әлемдік ақша қызметін орындай бастағанда ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек - ақшаның ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде банктерді мүлдем болмаған етіп көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.
Тарихшылардың пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де, шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды сақтаудың сенімді орнына айналады, өйткені ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан да үлкен сенімге ие болған еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді ақшалай операцияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге асырылатын есептік және есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажет етті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және сақталатындай әрі бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен күмістер ие болды.
Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар карыз (ссуда) берумен де айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі берілген қарыз үшін пайыз өндіріп алды.
Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде жинақталған ақшаның айналысқа түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша пайдалануға беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорныы ашудың тиімді болатынын да ұқты.
Міне, осы уақытша несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен жасасқан жеке келісімі жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие берушілердің пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық агенттіктері де әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамкаралар деп аталған. Олар металл құймалары түріндегі ақшаны сатумен және сатып алумен айналысты, басқа мемлекеттермен сауда-саттық жүргізді.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері және сауда-саттық агенттіктері жүзеге асырған барлық акша операциялары банктердің қалыптасуына себепші болды. Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған несие берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай өсімқорлық та тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша, есеп айырысу операцияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдык серіктестік жиробанк (латынша giro – айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды. Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда болуына тән ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық тәжірибесі өзіндік банктерді құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып, одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп аталатын операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни ақшалай қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кеңінен қолданыла бастады. Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін банк билеттерін (hudu - «гуду») шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа (банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдын басында оған елдің эмиссиялық банкісі деген атақ (статус, мәртебе) берілді. Оның банкноттары төлемнің әмбебеп, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық банктер болған жоқ, тек XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық эмиссиялық банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған емес. Бұл турасында осы тараудың келесі тармағында айтылады.
1. ҚР Президентінің 31.08.1998ж. «ҚР банктер және банк қызметі туралы» Жарлығы, 71, 72, 73, 74 және т.б. баптары.
2. ОҚО Ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәліметтері, 2005ж.
3. «Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресі». Алматы, 2004.
4. Банковская система Казахстана. 2006. /Финансы и кредиты. 2006 №2, 12с.
5. К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. Шығ. 23т. 188б.
6. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. –М., Банки и биржи: ЮНИТИ, 1998.
7. Льюис К.Ф. Методы прогнозирования экономических показателей. –М., Финансы и статистика, 1993.
8. Лаврушин О.И. Банковские операции. –М., Инфро, 1998.
9. Баян Көшенова. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары: Алматы, «Экономика». 2000ж.
10. Мақыш Серік Биханұлы. Ақша айналысы және несие: Алматы, 2004ж.
11. Қазақстан ұлттық банкі. 2000ж.
12. Қазақстан және оның өңірлері. №1. 2006. Алматы, 2006.
13. Статистикалық баспасөз – бюллетень №2. Алматы, 2005.
14. Қазақстан – цифрларда. 2005 жыл. Статистикалық жинақ. Алматы, 2005ж.
15. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы, «Экономика», 2005. -4/6 бет.
16. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Микроэкономика: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2003. -432 бет.
17. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
18. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
19. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған процедуралық нормативтер туралы» ереже.
20. Ұлттық банктің 2004ж. есебі.
2. ОҚО Ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәліметтері, 2005ж.
3. «Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресі». Алматы, 2004.
4. Банковская система Казахстана. 2006. /Финансы и кредиты. 2006 №2, 12с.
5. К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. Шығ. 23т. 188б.
6. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. –М., Банки и биржи: ЮНИТИ, 1998.
7. Льюис К.Ф. Методы прогнозирования экономических показателей. –М., Финансы и статистика, 1993.
8. Лаврушин О.И. Банковские операции. –М., Инфро, 1998.
9. Баян Көшенова. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары: Алматы, «Экономика». 2000ж.
10. Мақыш Серік Биханұлы. Ақша айналысы және несие: Алматы, 2004ж.
11. Қазақстан ұлттық банкі. 2000ж.
12. Қазақстан және оның өңірлері. №1. 2006. Алматы, 2006.
13. Статистикалық баспасөз – бюллетень №2. Алматы, 2005.
14. Қазақстан – цифрларда. 2005 жыл. Статистикалық жинақ. Алматы, 2005ж.
15. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы, «Экономика», 2005. -4/6 бет.
16. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Микроэкономика: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2003. -432 бет.
17. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
18. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
19. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған процедуралық нормативтер туралы» ереже.
20. Ұлттық банктің 2004ж. есебі.
Аннотация
Курстық жұмыста – экономикалық категория ретінде, банктің құқытық даму
және оның тарихи аспектілері қарастырылды.
Банк құқық түрін анықтайтын Қазақстан Республикасына қызмет ететін
қоғамды қамтитын, олардың іс-әрекеті мен көлемін реттейтін құқықтық негізін
талдайтын мемлекеттік, жеке, басқа мемлекеттің қоғамдық қатынасын
қарастырады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылчған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыс 41 бет текстте берілген, 4 сурет, 3 кесте, 16 түрлі
әдебиет, 4 мерзімді басылым және 2 қосымша қолданылған.
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5-7
1. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы.. 8-20
2. Банктердің мәні және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 21-32
3. Банктің нарықтық экономикадағы қызметі ... ... ... ... ... .. 33-37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 40-41
Кіріспе
Банктің пайда болуы
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының
мануфактуралық сатысында - XIV және XV ғасырларда Италияда несие
қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар
банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде
пайда болды деп есептейді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық banco сөзінен
шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда
шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл
жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы
бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл
айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда
Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше
банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі
Грецияда (трапезиттер деп аталған, трапеза - үстел), Ежелгі Вавилонда
және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың қоры
болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастаушы-үйге
айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Алайда ақшаның табиғатын валюталарды айырбастау бойынша операциялармен
қатар қою банктердің шығу тегін жаңсақ (қате) ұқтыруға әкеп соқтырады. Бұл
өз кезегінде банктерді ақшаның әлемдік ақша қызметін орындай бастағанда
ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек - ақшаның
ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде банктерді мүлдем болмаған етіп
көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі
Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу
тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар біздің
эрамызға дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.
Тарихшылардың пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де,
шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды сақтаудың
сенімді орнына айналады, өйткені ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан
да үлкен сенімге ие болған еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді
ақшалай операцияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге
асырылатын есептік және есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажет
етті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және
сақталатындай әрі бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе
алтын мен күмістер ие болды.
Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар карыз (ссуда) берумен де
айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі берілген
қарыз үшін пайыз өндіріп алды.
Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде жинақталған ақшаның айналысқа
түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша пайдалануға
беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорныы ашудың тиімді
болатынын да ұқты.
Міне, осы уақытша несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда
болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен
жасасқан жеке келісімі жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие берушілердің
пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық агенттіктері де
әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамкаралар деп аталған. Олар металл
құймалары түріндегі ақшаны сатумен және сатып алумен айналысты, басқа
мемлекеттермен сауда-саттық жүргізді.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері және сауда-саттық агенттіктері жүзеге
асырған барлық акша операциялары банктердің қалыптасуына себепші болды.
Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған несие
берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие
істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз
клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы
толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлық та тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие
мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша
есеп айырысу және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша,
есеп айырысу операцияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша
шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII
ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдык серіктестік жиробанк (латынша
giro – айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз
серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды.
Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда болуына тән
ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы
мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде
айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық тәжірибесі өзіндік банктерді
құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке
және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп аталатын
операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни ақшалай
қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кеңінен қолданыла
бастады. Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар
бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды
қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін
банк билеттерін (hudu - гуду) шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
(банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдын басында оған
елдің эмиссиялық банкісі деген атақ (статус, мәртебе) берілді. Оның
банкноттары төлемнің әмбебеп, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық
эмиссиялық банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған
емес. Бұл турасында осы тараудың келесі тармағында айтылады.
1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің тарихымен ажырағысыз байланыста
болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді: Мемлекеттік банк,
акционерлік банктер, өзара несие қоғамы, қалалық банктер, ипотекалық несие
банкісі және басқа несие мекемелері.
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы бастады) бүкіл
несие жүйесінің Орталық банкісі болып табылды. Қағаз ақшаларды айналысқа
шығарудың монополиялық құқығы тек осы банкке ғана тиесілі болды. Ресейдің
Мемлекеттік банкісі 1914 жылы салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың
жартысынан көбін, барлық акционерлік-коммерциялық банктердің шамамен 13
есептік-ссудалық операцияларын өз жағына тарта білді. Басқа елдердің
орталық эмиссиялық банктерден Рессейдің Мемлекеттік банкісінің
айырмашылығы: ол тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауда-
саттықты және т.б. несиеледі. 1914 жылы оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі және
791 басыбайлы мемлекеттік қазынашылық кассасы болды.
Акционерлік-коммерциялық банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы
ссудалық капитал нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жоғары
деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуйларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие мекемелері
жұмыс істеді: өзара несие қоғамы (11081), қалалық-қоғамдық банк (343).
Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық жер банкісін және
мемлекеттік жер банкісін, 10 акционерлік жер банкісін, 36 қалалық несие
банкісін, басқа да ипотекалык несие банктерін қамтиды.
Басқадай несие мекемелерінің арасында деревняның ауқатты тұрғындарына
қызмет көрсететін несие кооперациялары кеңінен тарады. Ол несие-жинақ
кассаларын және несие серіктестіктерін қамтыды.
Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы банктерді мемлекеттік тұрғыдан
монополиялады. Елде мемлекеттік банк құрылды, содан соң, басқа банктер -
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Банк
жүйесінің бір буыны - мемлекеттік еңбек-жинақ кассасы. Кеңес үкіметінің
алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен қатар бір мезгілде мемлекеттік
емес несие мекемелері; кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік-
капиталистік, оның ішінде, шетелдік капитал қатыстырылған мекемелер
құрылды. 1922 жылы несие және ссуда-жинақ серіктестіктері мен олардың
одақтары ұйымдастырылды. Олардың міндетіне деревняларды және майдагерлік
өнеркәсіпті өркендету кірді. 1924 жылы ауыл шаруашылық кооперацияларына
салым ақшаларды қабылдау, ссуда беру және есеп айырысуда делдал болу
секілді формалардағы несие операцияларын жүргізуге рұқсат берілді. 1926
жылдың 1 сәуіріндегі есеп бойынша КСРО-да 16185 серіктестік жұмыс істеген.
Оның 2426-сы несие және сауда-жинақ мекемесі, 12424 - ауыл шаруашылыгына
арналған несие мекемесі.
1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркәсіпті несиелейтін өзара несие
қоғамы, мемлекеттік-капиталистік әрі акционерлік Оңтүстік-шығыс банкісі
және шетелдік капиталдың қатысумен Ресей коммерциялық банкісі құрылды.
Социалистік экономика секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке
несие мекемелерінің маңызы кеміп, жұмыс істеуін біржола тоқтатады. Ауыл
шаруашылығы ұжымдастырылғанда несие кооперативтерінің қажеті болмай қалды.
Ол 1931 жылы таратылды. Экономиканың жеке секторынан сауда мен өнеркәсіп
салаларының ығысуына байланысты өзара несие қоғамы да өз қызметін
тоқтатады. Басқа да несие органдарының міндеті мемлекеттік салалық
банктерге ауысады. Олар 1922-1925 жылдар аралығында құрылған Өнеркәсіп
банкісі Цекомбанк, Всекобанк, Орталық ауыл шаруашылық банкісі және
басқалары.
КСРО-да жүргізілген несие реформасының нәтижесінде 1930-1932 жылдары
салалық банктер жаңа принциппен ұйымдастырылады. Капитал салымдарын
қаржыландыру және несиелеу бойынша 4 арнайы банк құрылады.
Өнеркәсіптерді және электр шаруашылығын ұзақ мерзімге несиелейтін
банктен қайта құрылган өнеркәсіптердің және электр шаруашылығының
капиталдық құрылысын каржыландыратын банк (өнеркәсіп). Ол 1959 жылы КСРО
Құрылыс банкісі боп қайта ұйымдастырылады.
Социалистік егіншілікті қаржыландыратын банк (КСРО Ауыл шаруашылық
банкісі). Ол көптеген несие серіктестіктерінің және республикалык ауыл
шаруашылық банктерінің орнына құрылды (1959 жылы жабылып, оның қызмет ету
аясы КСРО Құрылыс банкісі мен Мемлекеттік банкісіне ауыстырылды).
Кооперациялардың капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк (Всекобанк).
Ол Бүкіл ресейлік кооперативтік банкісінің негізінде құрылды (Всекобанк
1936 жылы таратылып, оның активтері мен пассивтері 1959 жылы жабылып қалған
КСРО Сауда банкісіне берілді).
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыратын банк (Цекомбанк);
1959 жылы жабылып, оның қызметі КСРО Мемлекеттік банкісі мен Құрылыс
банкісіне берілді.
Осы салалық банктердің барлығы салаларды ұзақ мерзімге несиелеумен және
қаржыландырумен айналысты. Ал, КСРО-ның Мемлекеттік банкісіне ауыл
шаруашылығының барлық саласына арналған қысқа мерзімді несиелер
шоғырландырылды. Барлық несие жүйесінің орталық әрі жетекші буыны ретінде
КСРО Мемлекеттік банксінің ролі өсе түсті. Барлық кәсіпорындар мен
ұйымдардың есеп айырысуға арналған және ағымдағы шоттары КСРО Мемлекеттік
банкісіне шоғырландырылды.
Барлық одақтас республикаларда, оның ішінде Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл арада банк ісін
орталықтандырудың принципі қатаң сақталды, банк мекемелері жоғары банк
органдарына бағынды, қандай да бір жергілікті мәні бар ереженің енгізілуіне
үзілді-кесілді тыйым салынды.
Сондай-ақ, іс-тәжірибеде ақша айналымын тек бір ғана банкте
шоғырландыру принципі жүзеге асырылды, яғни, әрбір кәсіпорын, ұйым немесе
мекеме есеп айырысу және ағымдағы шотын тек бір ғана банкте аша алатын.
Олар өз қаражатын осы банкте сақтады, несие мен қолма-қол ақшаны осы
банктен алды және осы банк арқылы ақшасыз есеп айырысты.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988 жылдары жүргізілді. Осы реформаның
нәтижесінде КСРО Мемлекеттік банкісінің және КСРО Құрылыс банкісінің
негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкісі (Промстройбанк), Аграрлық өнеркәсіп
банкісі (Агропромбанк) және Әлеуметтік тұрғын үй банкісі (Жилсоцбанк)
құрылды. КСРО Мемлекеттік банкісінің құрамына кіретін жинақ касса жүйесінің
негізінде Жинақ ақша банкісі құрылды, ал Сыртқы сауда банкісінің негізінде
Сыртқы экономика банкісі құрылды, осы тұста КСРО Мемлекеттік банкісі
кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық тұрғыдан және несие-есеп айырысу
секілді қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкісі боп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне (Промстройбанк) несие саясатын
жүргізу, несие жүйесінің тиімділігін арттыру жүктеліп, капитал салымдарын,
сонымен бірге, өнеркәсіптегі, құрылыстағы, көліктегі және байланыстағы,
КСРО Мемлекеттік жабдықтаудағы есеп айырысуларды қаржыландыру мен несиелеу
де оның міндетіне кірді. Банк кәсіпорындардың және шаруашылықтың бірлескен
салаларының есеп айырысу, ссудалық және басқа да шоттарын жүргізді. Мұндай
кешенді несие-есеп айырысу қызметін аграрлық-өнеркәсіп кешенінің
кәсіпорындары үшін - КСРО Аграрлық өнеркәсіп банкісі, сауда мен әлеуметтік
салалардагы кәсіпорындар мен ұйымдар үшін - КСРО Әлеуметтік тұрғын үй
банкісі жүзеге асырса, ал халыққа КСРО Жинақ банкісі қызмет көрсетті. КСРО
Сыртқы экономика банкісі экспорттық және импорттық операциялар бойынша есеп
айырысуды ұйымдастырды әрі жүргізді.
Мамандандырылған банктердің құрылымы аймақтық-әкімшілік принципі
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер, ал облыстар
меи өлкелерде банк басқармалары ұйымдастырылды. Аудан орталықтарында немесе
қалаларда банктердің өз мекемелері болды. Олар бастапқыда мынадай принцип
бойынша құрылған болатын: мамандандырылған банктердің клиенттері бар
аудандарда ғана олардың (мамандандырылған банктердің) мекемелері (әр
ауданда бір мекемеден) болды. Тек КСРО Жинақ банкісінің ғана мекемелері
әрбір ауданда, ұжымшар мен кеңшарда ашылды. Мамандандырылған банктердің
(Жинақ банкісінен басқасы) төменгі буындары мамандандырылғанына қарамастан
өздерінің клиенттері бар аудандарда қызмет көрсетті. Банктердің мамандану
мәні тек басқару деңгейінде ғана көрінгені болмаса, олардың төменгі
мекемелерінің әмбебеп несие мекемесінен ешқандай айырмашылығы болған жоқ.
Олар ауданның барлық клиенттеріне, яғни, кәсіпорындарға, барлық салаларға
қызмет көрсетуіме тура келді.
Банктердің санына қарай олардың 4 жоспары болды. Аталмыш банктердің
салалық өзгешеліктері өз клиенттерінің әмбебаптығына қайшы келгендіктен, ең
алдымен несие ресурстарына байланысты көптеген проблемалар туындады. Бұл
проблемалар бір банктен екіншісіне өзара аймақаралық есеп айырысу жүйесі
арқылы құйылатын қаражатқа бақылау болмағандықтан одан ары тереңдеді. Әрбір
банк өз ресурстарының шегінде жұмыс істеуі үшін КСРО Мемлекеттік банкісінде
ашылған корреспонденттік шот бойынша аймақаралық есеп айырысуға көшуі қажет
болды. Мемлекеттен банктен бөлінген коммерциялық банктер әдетте
мамандандырылған банк ретінде жұмыс істеді, нақты салаларда (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) әрбір банктің өз монополиясы
болды. Олар өз кәсіпорындарын көбінесе олардың (кәсіпорындардың) қабілетін,
мүмкіндігін және т.б. ескермей өте төменгі пайызбен қаржыландыруды және
несиеледі. Бұл банктердің активтері залалға ұшыраған мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өтіп кеткен сапасыз ссудаларына ие болды.
Тұтастай алғанда банктерді мамандандыру туралы идея банк жүйесінің
жұмысын тығырыққа тіреді, ал монополиялаудан арылмады, несие тетігіне
түбегейлі өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі
шығынды қажет ететін көп буынды болуымен сипатталды. КСРО Мемлекеттік
банкісінің ролі де көп төмендеп кетті - ол мамандандырылған банктердің
жұмысына елеулі ықпалын тигізе алмады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден бір дұрыс жолы мыналар болды: банк
реформасын жүргізу, банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға
көшіру.
Банк құрылымын қайта құру үшін Мемлекеттік банктің монополиясын банк
деполарына тарту кажет болды. 1988 жылға дейін Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметтерін орындайтын КСРО Мемлекеттік банкісінің
әмбебеп несие мекемесінен еш айырмашылығы болмады десек артық айтпаймыз.
Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалық кеңсесі қаладағы -
өнеркәсіптегі, көліктегі және шаруашылықтың басқа салаларындағы
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істейтін КСРО
Сыртқы сауда банкісі валютадагы және валютамен операцияларды жүзеге асырды.
КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанда 70 жыл бойы қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру саясаты үстемдік етті, несие-банктік ықпал
ету әдістерінде әкімшілік және ұсақ реттемелеу, сондай-ақ шаруашылық
органдарының қызметінде де осындай жағымсыз жағдайлар басым болды.
Акша-несие қатынасының қалыптасқан іс-тәжірибесі нарық қатынасы
тудырған шарттармен сәйкес келмейді.
Социалистік жүйе ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының институттары
мен аспаптарын жойды. Утопиялық әрі идеологиялық тұжырымдаманың негізінде
КСРО Мемлекеттік банк түрінде орасан үлкен дара банк (монобанк) пирамидасы
тұрғызылды. Ол барлық несие жүйесін өз уысынан шығармады, шынайы
бәсекелестікті, тәуекелдіктің бүкіл элементтерін жойды.
1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке қол
жеткізгеннен кейін бірден нарықтық экономиканың талаптарына жауап бере
алатын өзінің банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айында Қазақ
ССР-інің банктері мен банк қызметі туралы заң қабылданды. Мәні бойынша бұл
заң елдегі банк реформасының бастамасы болды.
Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі
боп қайта құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттык банктің бөлімшелері ашылды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкісі - акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Тұран-банкке, Аграрлық өнеркәсіп банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Аграрлық өнеркәсіп
банкісіне, Сыртқы сауда банкісі - акционерлік-коммерциялық банк болып
табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкісі - акционерлік-коммерциялық
банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ банкісіне айналды. 1993
жылы бұл банктер акционерлік банктер боп қайта құрылды, ал Жинақ банкісі
Қазақстан Республикасының Халық банкісі атауына ие болды.
1989 жылдан бастап алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
меншік банктері пайда болды. Осы жылдары коммерциялық банктер -
Интеринвестбанк, КРАМДС банк және т.б. ашылды.
ҚР-дағы банк жүйесі
Елімізде қабылданған банктік заңдылықтарға сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі
екі деңгейден тұрады.
ҚР Ұлттық банкі - мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейді
білдіреді.
Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - екінші
деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі
банктер деп атайды.
Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он үш
жылдың тарихы бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде
еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содан
бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат - отандық
банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу болып отырғандығы да
жасырын емес. Бұл талаптарға жауап бермейтін банктерге басқа банктерге
қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар
болып құрылу қажеттігі ұсынылады.
ҚР Ұлттық банкі: қызметтері және операциялары
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып,
орталық банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің мемлекетпен
біріктірілген кең көлемдегі өкілеттілігі екі деңгейдегі банктік жүйенің
тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.
Ұлттың банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық
кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына түсуі
Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялың банктер кассасын толтыру арқылы
жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банк
мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие
ала алады.
Ұлттық банк – бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті
алтын валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын
мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға.
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі
мынадай құқылық формалары кездеседі:
- мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк
формасында (мысалға: Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей, Қазақстан);
- акцияның бір бөлігі мемлекетке тиеселі немесе мемлекеттің қатысынсыз
акционерлік қоғам формасында (Жапония, Белгияда);
- орталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер
жүйесі (АҚШ-та).
АҚШ-та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатынаспайды, олардың
капиталы Федеральды резервтік жүйеге мүлік иесі болып келетін коммерциялың
банктердің қосқан жарнасынан тұрады.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып табылады,
ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері
- 20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан,
құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа бағалылықтардан, ал айналым
қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан
тұрады.
Ұлттың банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор
жарғылық қор көлемінде құралып, меншікті пайда есебімен толықтырады және
жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың орнын жабуға
арналады.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы, сол қаржылық жылға
қатысты, нақты табыстар мен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған
қоса активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнот пен монеталарды қоса
алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.
Ұлттың банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды
абсолюттік соммада құрауға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі
қаржы жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның
мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті - ұлттық
валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сол сияқты Ұлттың банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі;
- ақша айналысы, несие, банктік есеп-айырысулар мен валюталық
қатынастар төңірегінде мемлекетіміздің экономикалық даму мақсатына жетуге
және оның әлемдік экономикаға интеграциялануына жағдай жасайтын мемлекеттің
саясатын жасау және жүргізу;
- ақша, несие және банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану
арқылы қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және олардың
орындалуына бақылауды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады және басқармаға
мынадай негізгі қызметтер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
- банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық актілерін
бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін белгілеу;
- банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы шешім
қабылдау;
- жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру
туралы шешім қабылдау;
- банктердің резервтік талаптар нормасын бекіту;
- алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
- ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және Президенттің
бекітуіне беру;
- ҚҰБ-нің жылдың балансын және табысы мен зияны туралы есебін қарау
және бекіту;
- ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың
қалыптасу тәртібі, негізгі құралдарды және өзге де мүліктерді пайдалану,
ақылы қызмет көрсету, ҚҰБ-нің құрылымы және бюджеті, департамент
директорларын, филиалдардың, өкілеттіліктердің және ұйымдардың жетекшілерін
тағайындау туралы нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
- банктер үшін пруденциалдық нормативтер мен басқа да міндетті
нормаларды және шектерді бекіту;
- еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және
бекіту;
- ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да ұйымдарда қатысуы туралы шешім
қабылдау;
- Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
- бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-не
арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін анықтау;
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының құрамына:
- ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалар;
- ҚР Президентінен бір өкіл;
- ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы Директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
- Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-нің төрағасын 6 жылға
сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ төрағасының ұсынуымен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ-нің жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді;
- Ұлттық валютаның - теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті
бекітеді;
- ҚҰБ-нің ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметіне байланысты
ақпараттарды беріп отырады.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстың
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жұмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілеттіліктері өз қызметтерін ҚҰБ
бекіткен өкілеттігі шегінде ғана жүзеге асырады.
Ұлттық банктің функционалдық құрылымына департаменттер мен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілеттіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Коммерциялық банктер, олардың жіктелуі
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер
деп бұл жерде ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас (шетел қапиталының қатысуымен).
2. Операцияларының түрлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- мемлекетаралық;
- Ұлттық;
- аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауыл шаруашылық банктері;
- құрылыс банктері;
- басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды.
ҚР-дағы банктік жүйеде 01.07.2003 жылғы статистикалық мәліметтер
бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі банктердің барлығы дерлік
акционерлік қоғам формасындағы банктер, соның ішінде, екі банк қана
мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан даму банкі мен
Эксимбанк, ал шетел капиталының қатысуымен (100% - 10 банк, 50%-аса - 4
банк) құрылған банктерде саны - 14, оның ішінде, еншілес банктер - 10.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден құралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және
артықшылығы бар.
Жай акция - оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивиденд алып отыруға құқық береді. Ал артықшылығы бар
акция – оның иесіне қоғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен,
уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам
банкроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға қосқан өз
үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілігі шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе құрылтайшылары өздеріне
тиісті үлес шегінде ғана оның міндеттемелеріне жауап береді.
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасына байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатынасушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен
құрылады, сондай-ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал оның қатынасушыларының меншікті қаражаты
есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды
құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар
есебінен құрылуы мүмкін.
Тіркеуге алынатын уақытта жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталы
құрылтайшылық құжатта хабарланған, оның акционрелерінің сомасының 50%
төленуі тиіс, ал тіркеуге алған кезінен бастап бір жыл ішінде оның
жарияланған сомасы толық төленуге тиісті. Жарғылық капиталдың сомасы
заңдылықтармен шектелмейді.
Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару
құрылымына және оның функционалдың бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің
құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы акционерлердің жалпы
жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл
жиналыста мынадай міндеттер шешіледі:
- банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
- банктің жарғылық капиталын өзгерту;
- банктің Кеңесін сайлау;
- банктің жылдың есебін бекіту;
- банктің табысын бөлу;
- банктің құрылымдың немесе еншілес бөлімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады. Банктің
бақылау кеңесі банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде мынадай
міндеттерді атқарады:
- нормативтік актілерді бекітеді;
- Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы – бұл басқарма (банк кеңесі). Басқарма (банк
кеңесі) – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
- банктің стартегиялық мақсатын анықтау;
- банктің саясаттарын жасау;
- жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
- комитеттерді құру;
- ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
Басқарма төрағасы банктің бірінші жетекшісі болып табылады және ол банк
қызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрағасына мынадай міндеттер
жүктеледі:
- банктің қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша бұйрықтар шығару
және нұсқаулар беру;
- барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, оның
ішінде, шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша
өкілеттілікті жүзеге асыру;
- банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
- банктің штаттың жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
- еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғаларымен келісімдер
(контрактілер) жасасу.
Ревизиялық комиссия банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несиелік комитет – бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы
орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды жане
хаттаматарды тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-
шаруашылық бөлімі және т.с.с. кіреді.
Ал банктің функционалдық құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер
жатады. Мысал ретінде, Темірбанк АҚ-ның ұйымдастырылу құрылымы келесі
бетте 1-суретте берілген.
Коммерциялық банктің басқару құрылымы
Темірбанк АҚ-ның ұйымдастырылу құрылымы
2 Банктердің мәні және атқаратын қызметтері
Банк жүйесінің маңызды элементі банктер болып табылады.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе)
XIV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының
ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-
ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда
болған делінеді.
XVI-XVII ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте,
Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды
жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері
арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері
арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын
жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға
ссудаға берді.
Ал кейбір мамандар банкті одан да ерте мерзімде - феодализм тұсында
пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің
төлемдегі делдалдың қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі
мыңжылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, банк сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп
қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына
күмән туғызады.
Банк сөзі banco деген ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы
дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың
әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі формадағы монеталар
кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері
саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің
ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар
бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз
алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге
айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда
болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын
ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып,
банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э.д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда
компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар,
ссудалар берген. Олар б.э.д. VI ғ. Ежелгі Вавилонда салым операциялары:
салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б.э.д. IV ғ. Ежелгі Грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі
бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.
Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? деген
сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және
қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен.
Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары
белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен
айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің
салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос
ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға
болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін
түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі
салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс
қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз
кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруда сенім
қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік
билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді.
Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк – Ағылшын банкі 1694 ж. құрылып,
үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура
жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы
несие беруші мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек
алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны
таң қалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе - бұл
несиенің жеке формасы мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк ұғымына
мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк ірі несиелік мекеме ретінде
сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және несие
берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие
беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек қана тұтыну мақсатына ғана
берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де қанағаттандыра
бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің
клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды
жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму сатысына өте
отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін біртұтас орталыққа айналады.
Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура сатысынан да бұрын, яғни
мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай
қатынастардың құл иеленушілік қоғамында болғандығына тарих куә.
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға
сәйкес б.э.д. III ғ. айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді
кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат
етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие
беріп қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу-сату және басқа да
операцияларды орындаған.
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға жақындайды,
бірақ та банктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыста – экономикалық категория ретінде, банктің құқытық даму
және оның тарихи аспектілері қарастырылды.
Банк құқық түрін анықтайтын Қазақстан Республикасына қызмет ететін
қоғамды қамтитын, олардың іс-әрекеті мен көлемін реттейтін құқықтық негізін
талдайтын мемлекеттік, жеке, басқа мемлекеттің қоғамдық қатынасын
қарастырады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылчған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыс 41 бет текстте берілген, 4 сурет, 3 кесте, 16 түрлі
әдебиет, 4 мерзімді басылым және 2 қосымша қолданылған.
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5-7
1. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы.. 8-20
2. Банктердің мәні және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... 21-32
3. Банктің нарықтық экономикадағы қызметі ... ... ... ... ... .. 33-37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 40-41
Кіріспе
Банктің пайда болуы
Бірқатар ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализм дамуының
мануфактуралық сатысында - XIV және XV ғасырларда Италияда несие
қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болған. Кейбір ғалымдар
банктердің бұдан да ертерек - феодализм кезінде төлем делдалдары ретінде
пайда болды деп есептейді.
Банк сөзі үстел мағынасын беретін италияндық banco сөзінен
шыққан. Банко - үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда
шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлі монеталармен жүзеге асырылды. Бұл
жағдайда көптеген монетаның әр түрлі айналасынан хабары бар, айырбас бағамы
бойынша кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл
айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. X ғасырда
Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің ерекше
банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар Ежелгі
Грецияда (трапезиттер деп аталған, трапеза - үстел), Ежелгі Вавилонда
және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау үшін олардың қоры
болуы керек. Осылайша, бұл айырбастаушы-үстелдер айырбастаушы-үйге
айналады. Бұл үйде құны әр түрлі монеталардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Алайда ақшаның табиғатын валюталарды айырбастау бойынша операциялармен
қатар қою банктердің шығу тегін жаңсақ (қате) ұқтыруға әкеп соқтырады. Бұл
өз кезегінде банктерді ақшаның әлемдік ақша қызметін орындай бастағанда
ғана пайда болған тәрізді етіп көрсетеді. Әрі бұдан да ертерек - ақшаның
ішкі нарықтағы айналыста жүрген кезеңде банктерді мүлдем болмаған етіп
көрсетеді.
Ғалымдардың пікірінше, біздің эрамызға дейінгі VI ғасырларда Ежелгі
Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу
тәжірибеде кездескен. Мұндай валюталық және несиелік операциялар біздің
эрамызға дейінгі IV ғасырда Грецияда да тәжірибеде кездескен.
Тарихшылардың пікірі бойынша бұл операциялар жеке тұлғалармен де,
шіркеу мекемелерімен де жүргізілген. Храм ақша мен құндылықтарды сақтаудың
сенімді орнына айналады, өйткені ол мемлекет тарапынан да, қауым тарапынан
да үлкен сенімге ие болған еді. Храмдар тауарлық ақшаны сақтау секілді
ақшалай операцияны ұдайы жүргізіп отырды. Ал бұл салмақ өлшемінде жүзеге
асырылатын есептік және есеп айырысу секілді қосымша операцияларды қажет
етті. Олар мынадай сапаларға ие болуы керек: бөлінетіндей және
сақталатындай әрі бір текті болуы тиіс. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе
алтын мен күмістер ие болды.
Храмдар негізгі ақшалай операциялармен қатар карыз (ссуда) берумен де
айналысты. Оны заң нормаларын қатаң сақтай отырып ресімдеді әрі берілген
қарыз үшін пайыз өндіріп алды.
Сол уақытта-ақ адамдар көп мөлшерде жинақталған ақшаның айналысқа
түспесе пайда әкелмейтінін ұқты. Сондықтан да ақшаны уақытша пайдалануға
беріп, одан пайыз алудың немесе сауда және қолөнер кәсіпорныы ашудың тиімді
болатынын да ұқты.
Міне, осы уақытша несиені жоғары пайызбен беретін өсімқорлық пайда
болды, ссуданың негізіне тараптардың несие беруші қоятын өктем шартымен
жасасқан жеке келісімі жатады. Сауда үйі түрінде жеке несие берушілердің
пайда болуымен бірге бір мезгілде мемлекеттік сауда-саттық агенттіктері де
әрекет етеді. Ежелгі шығыста олар тамкаралар деп аталған. Олар металл
құймалары түріндегі ақшаны сатумен және сатып алумен айналысты, басқа
мемлекеттермен сауда-саттық жүргізді.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері және сауда-саттық агенттіктері жүзеге
асырған барлық акша операциялары банктердің қалыптасуына себепші болды.
Банк - бұл аса ірі несие кәсіпорны. Осыған қарай жоғарыда аталған несие
берушілерді банк деп ұғуға болмайды. Олар банк деп аталуы үшін несие
істерінің даму деңгейі жоғары болуы керек әрі несие берушінің өз
клиенттеріне қызмет көрсету бойынша орындайтын операциялардың жиынтығы
толық болуы қажет. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлық та тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие
мәмілелерін орындаумен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша
есеп айырысу және басқа да операцияларды жүргізеді. Банк - несие, ақша,
есеп айырысу операцияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша
шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII
ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдык серіктестік жиробанк (латынша
giro – айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз
серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды.
Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда болуына тән
ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы
мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде
айқындалды. Банк ісін жүргізудің италияндық тәжірибесі өзіндік банктерді
құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банкке
және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
италияндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп аталатын
операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни ақшалай
қаражатты бір кестеден (шоттан) екіншісіне ауыстыру кеңінен қолданыла
бастады. Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар
бекітіп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды
қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін
банк билеттерін (hudu - гуду) шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа
(банкке) шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдын басында оған
елдің эмиссиялық банкісі деген атақ (статус, мәртебе) берілді. Оның
банкноттары төлемнің әмбебеп, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек XIX ғасырдың соңында ғана (1894 ж.) орталық
эмиссиялық банк ретінде Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері болған
емес. Бұл турасында осы тараудың келесі тармағында айтылады.
1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің тарихымен ажырағысыз байланыста
болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді: Мемлекеттік банк,
акционерлік банктер, өзара несие қоғамы, қалалық банктер, ипотекалық несие
банкісі және басқа несие мекемелері.
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы бастады) бүкіл
несие жүйесінің Орталық банкісі болып табылды. Қағаз ақшаларды айналысқа
шығарудың монополиялық құқығы тек осы банкке ғана тиесілі болды. Ресейдің
Мемлекеттік банкісі 1914 жылы салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың
жартысынан көбін, барлық акционерлік-коммерциялық банктердің шамамен 13
есептік-ссудалық операцияларын өз жағына тарта білді. Басқа елдердің
орталық эмиссиялық банктерден Рессейдің Мемлекеттік банкісінің
айырмашылығы: ол тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауда-
саттықты және т.б. несиеледі. 1914 жылы оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі және
791 басыбайлы мемлекеттік қазынашылық кассасы болды.
Акционерлік-коммерциялық банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы
ссудалық капитал нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жоғары
деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуйларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие мекемелері
жұмыс істеді: өзара несие қоғамы (11081), қалалық-қоғамдық банк (343).
Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық жер банкісін және
мемлекеттік жер банкісін, 10 акционерлік жер банкісін, 36 қалалық несие
банкісін, басқа да ипотекалык несие банктерін қамтиды.
Басқадай несие мекемелерінің арасында деревняның ауқатты тұрғындарына
қызмет көрсететін несие кооперациялары кеңінен тарады. Ол несие-жинақ
кассаларын және несие серіктестіктерін қамтыды.
Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы банктерді мемлекеттік тұрғыдан
монополиялады. Елде мемлекеттік банк құрылды, содан соң, басқа банктер -
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Банк
жүйесінің бір буыны - мемлекеттік еңбек-жинақ кассасы. Кеңес үкіметінің
алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен қатар бір мезгілде мемлекеттік
емес несие мекемелері; кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік-
капиталистік, оның ішінде, шетелдік капитал қатыстырылған мекемелер
құрылды. 1922 жылы несие және ссуда-жинақ серіктестіктері мен олардың
одақтары ұйымдастырылды. Олардың міндетіне деревняларды және майдагерлік
өнеркәсіпті өркендету кірді. 1924 жылы ауыл шаруашылық кооперацияларына
салым ақшаларды қабылдау, ссуда беру және есеп айырысуда делдал болу
секілді формалардағы несие операцияларын жүргізуге рұқсат берілді. 1926
жылдың 1 сәуіріндегі есеп бойынша КСРО-да 16185 серіктестік жұмыс істеген.
Оның 2426-сы несие және сауда-жинақ мекемесі, 12424 - ауыл шаруашылыгына
арналған несие мекемесі.
1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркәсіпті несиелейтін өзара несие
қоғамы, мемлекеттік-капиталистік әрі акционерлік Оңтүстік-шығыс банкісі
және шетелдік капиталдың қатысумен Ресей коммерциялық банкісі құрылды.
Социалистік экономика секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке
несие мекемелерінің маңызы кеміп, жұмыс істеуін біржола тоқтатады. Ауыл
шаруашылығы ұжымдастырылғанда несие кооперативтерінің қажеті болмай қалды.
Ол 1931 жылы таратылды. Экономиканың жеке секторынан сауда мен өнеркәсіп
салаларының ығысуына байланысты өзара несие қоғамы да өз қызметін
тоқтатады. Басқа да несие органдарының міндеті мемлекеттік салалық
банктерге ауысады. Олар 1922-1925 жылдар аралығында құрылған Өнеркәсіп
банкісі Цекомбанк, Всекобанк, Орталық ауыл шаруашылық банкісі және
басқалары.
КСРО-да жүргізілген несие реформасының нәтижесінде 1930-1932 жылдары
салалық банктер жаңа принциппен ұйымдастырылады. Капитал салымдарын
қаржыландыру және несиелеу бойынша 4 арнайы банк құрылады.
Өнеркәсіптерді және электр шаруашылығын ұзақ мерзімге несиелейтін
банктен қайта құрылган өнеркәсіптердің және электр шаруашылығының
капиталдық құрылысын каржыландыратын банк (өнеркәсіп). Ол 1959 жылы КСРО
Құрылыс банкісі боп қайта ұйымдастырылады.
Социалистік егіншілікті қаржыландыратын банк (КСРО Ауыл шаруашылық
банкісі). Ол көптеген несие серіктестіктерінің және республикалык ауыл
шаруашылық банктерінің орнына құрылды (1959 жылы жабылып, оның қызмет ету
аясы КСРО Құрылыс банкісі мен Мемлекеттік банкісіне ауыстырылды).
Кооперациялардың капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк (Всекобанк).
Ол Бүкіл ресейлік кооперативтік банкісінің негізінде құрылды (Всекобанк
1936 жылы таратылып, оның активтері мен пассивтері 1959 жылы жабылып қалған
КСРО Сауда банкісіне берілді).
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыратын банк (Цекомбанк);
1959 жылы жабылып, оның қызметі КСРО Мемлекеттік банкісі мен Құрылыс
банкісіне берілді.
Осы салалық банктердің барлығы салаларды ұзақ мерзімге несиелеумен және
қаржыландырумен айналысты. Ал, КСРО-ның Мемлекеттік банкісіне ауыл
шаруашылығының барлық саласына арналған қысқа мерзімді несиелер
шоғырландырылды. Барлық несие жүйесінің орталық әрі жетекші буыны ретінде
КСРО Мемлекеттік банксінің ролі өсе түсті. Барлық кәсіпорындар мен
ұйымдардың есеп айырысуға арналған және ағымдағы шоттары КСРО Мемлекеттік
банкісіне шоғырландырылды.
Барлық одақтас республикаларда, оның ішінде Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл арада банк ісін
орталықтандырудың принципі қатаң сақталды, банк мекемелері жоғары банк
органдарына бағынды, қандай да бір жергілікті мәні бар ереженің енгізілуіне
үзілді-кесілді тыйым салынды.
Сондай-ақ, іс-тәжірибеде ақша айналымын тек бір ғана банкте
шоғырландыру принципі жүзеге асырылды, яғни, әрбір кәсіпорын, ұйым немесе
мекеме есеп айырысу және ағымдағы шотын тек бір ғана банкте аша алатын.
Олар өз қаражатын осы банкте сақтады, несие мен қолма-қол ақшаны осы
банктен алды және осы банк арқылы ақшасыз есеп айырысты.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988 жылдары жүргізілді. Осы реформаның
нәтижесінде КСРО Мемлекеттік банкісінің және КСРО Құрылыс банкісінің
негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкісі (Промстройбанк), Аграрлық өнеркәсіп
банкісі (Агропромбанк) және Әлеуметтік тұрғын үй банкісі (Жилсоцбанк)
құрылды. КСРО Мемлекеттік банкісінің құрамына кіретін жинақ касса жүйесінің
негізінде Жинақ ақша банкісі құрылды, ал Сыртқы сауда банкісінің негізінде
Сыртқы экономика банкісі құрылды, осы тұста КСРО Мемлекеттік банкісі
кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық тұрғыдан және несие-есеп айырысу
секілді қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкісі боп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне (Промстройбанк) несие саясатын
жүргізу, несие жүйесінің тиімділігін арттыру жүктеліп, капитал салымдарын,
сонымен бірге, өнеркәсіптегі, құрылыстағы, көліктегі және байланыстағы,
КСРО Мемлекеттік жабдықтаудағы есеп айырысуларды қаржыландыру мен несиелеу
де оның міндетіне кірді. Банк кәсіпорындардың және шаруашылықтың бірлескен
салаларының есеп айырысу, ссудалық және басқа да шоттарын жүргізді. Мұндай
кешенді несие-есеп айырысу қызметін аграрлық-өнеркәсіп кешенінің
кәсіпорындары үшін - КСРО Аграрлық өнеркәсіп банкісі, сауда мен әлеуметтік
салалардагы кәсіпорындар мен ұйымдар үшін - КСРО Әлеуметтік тұрғын үй
банкісі жүзеге асырса, ал халыққа КСРО Жинақ банкісі қызмет көрсетті. КСРО
Сыртқы экономика банкісі экспорттық және импорттық операциялар бойынша есеп
айырысуды ұйымдастырды әрі жүргізді.
Мамандандырылған банктердің құрылымы аймақтық-әкімшілік принципі
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер, ал облыстар
меи өлкелерде банк басқармалары ұйымдастырылды. Аудан орталықтарында немесе
қалаларда банктердің өз мекемелері болды. Олар бастапқыда мынадай принцип
бойынша құрылған болатын: мамандандырылған банктердің клиенттері бар
аудандарда ғана олардың (мамандандырылған банктердің) мекемелері (әр
ауданда бір мекемеден) болды. Тек КСРО Жинақ банкісінің ғана мекемелері
әрбір ауданда, ұжымшар мен кеңшарда ашылды. Мамандандырылған банктердің
(Жинақ банкісінен басқасы) төменгі буындары мамандандырылғанына қарамастан
өздерінің клиенттері бар аудандарда қызмет көрсетті. Банктердің мамандану
мәні тек басқару деңгейінде ғана көрінгені болмаса, олардың төменгі
мекемелерінің әмбебеп несие мекемесінен ешқандай айырмашылығы болған жоқ.
Олар ауданның барлық клиенттеріне, яғни, кәсіпорындарға, барлық салаларға
қызмет көрсетуіме тура келді.
Банктердің санына қарай олардың 4 жоспары болды. Аталмыш банктердің
салалық өзгешеліктері өз клиенттерінің әмбебаптығына қайшы келгендіктен, ең
алдымен несие ресурстарына байланысты көптеген проблемалар туындады. Бұл
проблемалар бір банктен екіншісіне өзара аймақаралық есеп айырысу жүйесі
арқылы құйылатын қаражатқа бақылау болмағандықтан одан ары тереңдеді. Әрбір
банк өз ресурстарының шегінде жұмыс істеуі үшін КСРО Мемлекеттік банкісінде
ашылған корреспонденттік шот бойынша аймақаралық есеп айырысуға көшуі қажет
болды. Мемлекеттен банктен бөлінген коммерциялық банктер әдетте
мамандандырылған банк ретінде жұмыс істеді, нақты салаларда (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) әрбір банктің өз монополиясы
болды. Олар өз кәсіпорындарын көбінесе олардың (кәсіпорындардың) қабілетін,
мүмкіндігін және т.б. ескермей өте төменгі пайызбен қаржыландыруды және
несиеледі. Бұл банктердің активтері залалға ұшыраған мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өтіп кеткен сапасыз ссудаларына ие болды.
Тұтастай алғанда банктерді мамандандыру туралы идея банк жүйесінің
жұмысын тығырыққа тіреді, ал монополиялаудан арылмады, несие тетігіне
түбегейлі өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі
шығынды қажет ететін көп буынды болуымен сипатталды. КСРО Мемлекеттік
банкісінің ролі де көп төмендеп кетті - ол мамандандырылған банктердің
жұмысына елеулі ықпалын тигізе алмады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден бір дұрыс жолы мыналар болды: банк
реформасын жүргізу, банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға
көшіру.
Банк құрылымын қайта құру үшін Мемлекеттік банктің монополиясын банк
деполарына тарту кажет болды. 1988 жылға дейін Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметтерін орындайтын КСРО Мемлекеттік банкісінің
әмбебеп несие мекемесінен еш айырмашылығы болмады десек артық айтпаймыз.
Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалық кеңсесі қаладағы -
өнеркәсіптегі, көліктегі және шаруашылықтың басқа салаларындағы
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істейтін КСРО
Сыртқы сауда банкісі валютадагы және валютамен операцияларды жүзеге асырды.
КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанда 70 жыл бойы қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру саясаты үстемдік етті, несие-банктік ықпал
ету әдістерінде әкімшілік және ұсақ реттемелеу, сондай-ақ шаруашылық
органдарының қызметінде де осындай жағымсыз жағдайлар басым болды.
Акша-несие қатынасының қалыптасқан іс-тәжірибесі нарық қатынасы
тудырған шарттармен сәйкес келмейді.
Социалистік жүйе ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының институттары
мен аспаптарын жойды. Утопиялық әрі идеологиялық тұжырымдаманың негізінде
КСРО Мемлекеттік банк түрінде орасан үлкен дара банк (монобанк) пирамидасы
тұрғызылды. Ол барлық несие жүйесін өз уысынан шығармады, шынайы
бәсекелестікті, тәуекелдіктің бүкіл элементтерін жойды.
1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке қол
жеткізгеннен кейін бірден нарықтық экономиканың талаптарына жауап бере
алатын өзінің банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айында Қазақ
ССР-інің банктері мен банк қызметі туралы заң қабылданды. Мәні бойынша бұл
заң елдегі банк реформасының бастамасы болды.
Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі
боп қайта құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттык банктің бөлімшелері ашылды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкісі - акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Тұран-банкке, Аграрлық өнеркәсіп банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Аграрлық өнеркәсіп
банкісіне, Сыртқы сауда банкісі - акционерлік-коммерциялық банк болып
табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкісі - акционерлік-коммерциялық
банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ банкісіне айналды. 1993
жылы бұл банктер акционерлік банктер боп қайта құрылды, ал Жинақ банкісі
Қазақстан Республикасының Халық банкісі атауына ие болды.
1989 жылдан бастап алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
меншік банктері пайда болды. Осы жылдары коммерциялық банктер -
Интеринвестбанк, КРАМДС банк және т.б. ашылды.
ҚР-дағы банк жүйесі
Елімізде қабылданған банктік заңдылықтарға сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі
екі деңгейден тұрады.
ҚР Ұлттық банкі - мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейді
білдіреді.
Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - екінші
деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі
банктер деп атайды.
Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он үш
жылдың тарихы бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде
еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содан
бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат - отандық
банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу болып отырғандығы да
жасырын емес. Бұл талаптарға жауап бермейтін банктерге басқа банктерге
қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар
болып құрылу қажеттігі ұсынылады.
ҚР Ұлттық банкі: қызметтері және операциялары
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып,
орталық банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің мемлекетпен
біріктірілген кең көлемдегі өкілеттілігі екі деңгейдегі банктік жүйенің
тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.
Ұлттың банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық
кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына түсуі
Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялың банктер кассасын толтыру арқылы
жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банк
мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие
ала алады.
Ұлттық банк – бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті
алтын валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын
мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға.
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі
мынадай құқылық формалары кездеседі:
- мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк
формасында (мысалға: Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей, Қазақстан);
- акцияның бір бөлігі мемлекетке тиеселі немесе мемлекеттің қатысынсыз
акционерлік қоғам формасында (Жапония, Белгияда);
- орталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер
жүйесі (АҚШ-та).
АҚШ-та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатынаспайды, олардың
капиталы Федеральды резервтік жүйеге мүлік иесі болып келетін коммерциялың
банктердің қосқан жарнасынан тұрады.
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан біртұтас ұйым болып табылады,
ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері
- 20 млрд теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан,
құрал-жабдықтардан, көліктік құралдар мен басқа бағалылықтардан, ал айналым
қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан
тұрады.
Ұлттың банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор
жарғылық қор көлемінде құралып, меншікті пайда есебімен толықтырады және
жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың орнын жабуға
арналады.
Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы, сол қаржылық жылға
қатысты, нақты табыстар мен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған
қоса активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнот пен монеталарды қоса
алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.
Ұлттың банктің таза табысы жарғылық қорды және резервтік қорды
абсолюттік соммада құрауға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі
қаржы жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның
мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті - ұлттық
валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Сол сияқты Ұлттың банкке мынадай қосымша міндеттер жүктеледі;
- ақша айналысы, несие, банктік есеп-айырысулар мен валюталық
қатынастар төңірегінде мемлекетіміздің экономикалық даму мақсатына жетуге
және оның әлемдік экономикаға интеграциялануына жағдай жасайтын мемлекеттің
саясатын жасау және жүргізу;
- ақша, несие және банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану
арқылы қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және олардың
орындалуына бақылауды жүзеге асыру.
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан қаражаттар
есебінен.
Ұлттық банктің басқару құрылымы.
Қазақстанның Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқарма және директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.
ҚҰБ-нің жоғары басқару органы Басқарма болып табылады және басқармаға
мынадай негізгі қызметтер жүктеледі:
- мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
- банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-нің нормативтік құқықтық актілерін
бекіту;
- Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін белгілеу;
- банктердің ашылуына рұқсат беру және оларды қайтарып алу туралы шешім
қабылдау;
- жекелеген банктік операциялар түрлерін жүргізуге лицензиялар беру
туралы шешім қабылдау;
- банктердің резервтік талаптар нормасын бекіту;
- алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
- ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту;
- ҚҰБ жұмыс туралы жылдық есепті қарау, қабылдау және Президенттің
бекітуіне беру;
- ҚҰБ-нің жылдың балансын және табысы мен зияны туралы есебін қарау
және бекіту;
- ҚҰБ туралы нұсқауды, оның жарғылық капиталы мен резервтік қордың
қалыптасу тәртібі, негізгі құралдарды және өзге де мүліктерді пайдалану,
ақылы қызмет көрсету, ҚҰБ-нің құрылымы және бюджеті, департамент
директорларын, филиалдардың, өкілеттіліктердің және ұйымдардың жетекшілерін
тағайындау туралы нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
- банктер үшін пруденциалдық нормативтер мен басқа да міндетті
нормаларды және шектерді бекіту;
- еңбек жағдайын, оған ақы төлеу жүйесі мен мөлшерін анықтау және
бекіту;
- ҚҰБ-нің халықаралық және басқа да ұйымдарда қатысуы туралы шешім
қабылдау;
- Директорлар Кеңесінің (Директораттың) құрамын бекіту;
- бухгалтерлік есептің қазақстандық стандартын ескере отырып, ҚҰБ-не
арналған бухгалтерлік есептің саясатын және әдістерін анықтау;
Ұлттық банктің Басқармасы тоғыз адамнан тұрады. Ұлттық банктің
Басқармасының құрамына:
- ҚҰБ төрағасы және бес лауазымды тұлғалар;
- ҚР Президентінен бір өкіл;
- ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органы Директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар кеңесі құрамына Ұлттық банк төрағасы, оның
орынбасарлары және құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдында есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
- Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-нің төрағасын 6 жылға
сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ төрағасының орынбасарларын да ҚҰБ төрағасының ұсынуымен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
- ҚҰБ-нің жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді;
- Ұлттық валютаның - теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті
бекітеді;
- ҚҰБ-нің ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметіне байланысты
ақпараттарды беріп отырады.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстың
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жұмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілеттіліктері өз қызметтерін ҚҰБ
бекіткен өкілеттігі шегінде ғана жүзеге асырады.
Ұлттық банктің функционалдық құрылымына департаменттер мен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілеттіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Коммерциялық банктер, олардың жіктелуі
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер
деп бұл жерде ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас (шетел қапиталының қатысуымен).
2. Операцияларының түрлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- мемлекетаралық;
- Ұлттық;
- аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауыл шаруашылық банктері;
- құрылыс банктері;
- басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды.
ҚР-дағы банктік жүйеде 01.07.2003 жылғы статистикалық мәліметтер
бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі банктердің барлығы дерлік
акционерлік қоғам формасындағы банктер, соның ішінде, екі банк қана
мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан даму банкі мен
Эксимбанк, ал шетел капиталының қатысуымен (100% - 10 банк, 50%-аса - 4
банк) құрылған банктерде саны - 14, оның ішінде, еншілес банктер - 10.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден құралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және
артықшылығы бар.
Жай акция - оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивиденд алып отыруға құқық береді. Ал артықшылығы бар
акция – оның иесіне қоғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен,
уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам
банкроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға қосқан өз
үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілігі шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе құрылтайшылары өздеріне
тиісті үлес шегінде ғана оның міндеттемелеріне жауап береді.
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасына байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатынасушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен
құрылады, сондай-ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал оның қатынасушыларының меншікті қаражаты
есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды
құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар
есебінен құрылуы мүмкін.
Тіркеуге алынатын уақытта жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталы
құрылтайшылық құжатта хабарланған, оның акционрелерінің сомасының 50%
төленуі тиіс, ал тіркеуге алған кезінен бастап бір жыл ішінде оның
жарияланған сомасы толық төленуге тиісті. Жарғылық капиталдың сомасы
заңдылықтармен шектелмейді.
Коммерциялық банктер қызметін ұйымдастыру
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару
құрылымына және оның функционалдың бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің
құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы акционерлердің жалпы
жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл
жиналыста мынадай міндеттер шешіледі:
- банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
- банктің жарғылық капиталын өзгерту;
- банктің Кеңесін сайлау;
- банктің жылдың есебін бекіту;
- банктің табысын бөлу;
- банктің құрылымдың немесе еншілес бөлімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады. Банктің
бақылау кеңесі банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде мынадай
міндеттерді атқарады:
- нормативтік актілерді бекітеді;
- Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы – бұл басқарма (банк кеңесі). Басқарма (банк
кеңесі) – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
- банктің стартегиялық мақсатын анықтау;
- банктің саясаттарын жасау;
- жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
- комитеттерді құру;
- ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
Басқарма төрағасы банктің бірінші жетекшісі болып табылады және ол банк
қызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрағасына мынадай міндеттер
жүктеледі:
- банктің қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша бұйрықтар шығару
және нұсқаулар беру;
- барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, оның
ішінде, шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша
өкілеттілікті жүзеге асыру;
- банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
- банктің штаттың жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
- еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғаларымен келісімдер
(контрактілер) жасасу.
Ревизиялық комиссия банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несиелік комитет – бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы
орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды жане
хаттаматарды тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-
шаруашылық бөлімі және т.с.с. кіреді.
Ал банктің функционалдық құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер
жатады. Мысал ретінде, Темірбанк АҚ-ның ұйымдастырылу құрылымы келесі
бетте 1-суретте берілген.
Коммерциялық банктің басқару құрылымы
Темірбанк АҚ-ның ұйымдастырылу құрылымы
2 Банктердің мәні және атқаратын қызметтері
Банк жүйесінің маңызды элементі банктер болып табылады.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе)
XIV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының
ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-
ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда
болған делінеді.
XVI-XVII ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте,
Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды
жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері
арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері
арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын
жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға
ссудаға берді.
Ал кейбір мамандар банкті одан да ерте мерзімде - феодализм тұсында
пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің
төлемдегі делдалдың қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі
мыңжылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, банк сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп
қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына
күмән туғызады.
Банк сөзі banco деген ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы
дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың
әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі формадағы монеталар
кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері
саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің
ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар
бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз
алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге
айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда
болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын
ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып,
банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э.д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда
компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар,
ссудалар берген. Олар б.э.д. VI ғ. Ежелгі Вавилонда салым операциялары:
салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б.э.д. IV ғ. Ежелгі Грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі
бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.
Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? деген
сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және
қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен.
Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары
белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен
айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің
салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос
ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға
болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін
түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі
салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс
қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз
кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруда сенім
қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік
билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді.
Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк – Ағылшын банкі 1694 ж. құрылып,
үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура
жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы
несие беруші мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек
алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны
таң қалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе - бұл
несиенің жеке формасы мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк ұғымына
мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк ірі несиелік мекеме ретінде
сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және несие
берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие
беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек қана тұтыну мақсатына ғана
берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де қанағаттандыра
бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің
клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды
жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму сатысына өте
отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін біртұтас орталыққа айналады.
Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура сатысынан да бұрын, яғни
мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай
қатынастардың құл иеленушілік қоғамында болғандығына тарих куә.
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға
сәйкес б.э.д. III ғ. айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді
кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат
етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие
беріп қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу-сату және басқа да
операцияларды орындаған.
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға жақындайды,
бірақ та банктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz