Ақпан революциясынан кейін қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы қызметтері
Кіріспе ... ... ..3.8
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға әсері
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік.
экономикалық және саяси жағдайы ... ..9.17
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі ... ... ... ...18.26
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына
келтіру мәселесі
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары ... ... .. 27.35
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері ... ... ... ... ... .36.47
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының
мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі ... ... ...48.57
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік
автономия мәселесі
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі ... ...58.69
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер..70.81
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі ... ... ... 82.90
Қорытынды ... ... ... 91.93
Пайдаланған әдебиеттер тізімі...94.97
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға әсері
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік.
экономикалық және саяси жағдайы ... ..9.17
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі ... ... ... ...18.26
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына
келтіру мәселесі
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары ... ... .. 27.35
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері ... ... ... ... ... .36.47
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының
мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі ... ... ...48.57
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік
автономия мәселесі
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі ... ...58.69
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер..70.81
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі ... ... ... 82.90
Қорытынды ... ... ... 91.93
Пайдаланған әдебиеттер тізімі...94.97
Биыл Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына он алты жыл толып отыр. Тәуелсіздік жолы қиын-қыстау кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық күрестерден тұрды. Сондықтан да, Отан тарихындағы ұлт-азаттық қозғалыс пен ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолында жүргізген қажымас күресін өз дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып, орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ, таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз? Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай: “Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады” /1/ – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып, орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ, таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз? Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай: “Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады” /1/ – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
1. Мұстафа Шоқай. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар, 1999, т.1. – 512б.
2. Байтұрсынов А. Революция и киргизы // Жизнь национальностей, 1919. 3 августа, № 29.
3. Ә. Бөкейханов. Шығармалары. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 384б.
4. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер. //Құрастырған. Ә. Тәкенов, М. Қойгелдиев. – Стамбул, 1997. – 272б.
5. Рысқұлов Т. Избранные труды. – Алматы: Наука, 1984,248с.
6. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991 – 380б.
7. Сафаров Г. Колониальная революция. (Опыт Туркестана) – Алматы: Жалын, 1996. – 269с.
8. Бочагов А.К. Алаш Орда. Краткий очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917 – 1919гг. – Алматы: Жалын. 1996. – 272с.
9. Мартыненко Н. Алаш Орда. Сборник документов. – Алма-Ата: Айкап, 1992. – 192с.
10. Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки из истории Алаш-Орды. // Под редакцией Н.Н. Ванаг. – Алма-Ата – Москва. – 1935. – 149с.
11. К. Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек. – 1995. – 256б.
12. М. Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368б.;
Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы. – Алматы: Қазақ
университеті, 1997. – 53б.
13. Д.А. Аманжолова. Казахский автономизм и Россия. – Москва: Россия молодая. – 1994. – 217с.
14. С. Өзбеков. Арыстары алаштың: Тарихи очерктер. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 192б.
15. Махаева А.Ш. Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің тарихы (наурыз 1917- маусым 1918 жж.): Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 1995. – 216б.
16. Мекебаев Т.Қ. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы билік органдарының қызметі (1917ж ақпаны – 1918 ж. басы): Т.ғ.к. дисс. – Алматы,1996. – 213б.
17. Ілиясова К.М. Қазақ съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-1919жж.). Тарихи талдау: Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 1999. – 156б.
18. Нұрмағамбетова Р.К. Проблема Алаш и Алашорды в казахстанской историографии 70-90-х годов: дисс. на соис. уч. ст. к.и.н. – Алматы, 1999. – 157с.
19. Хасанаева Л.М. Қазақ мемлекеттігін жаңғырту үшін күрес: түрлі көзқарастар мен саяси қозғалыстар тарихынан (ХХ ғасырдың алғашқы ширегі): Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 2002. – 157б.
20. Серікбаев Е.Қ. Қазақстан Бүкілресейлік Құрылтац жиналысына даярлық және оның идеяларын қорғау кезеңінде (1917 ж. наурыз – 1918ж. қараша): Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 2002. – 158б.
21. Қазақ. 1917, № 221.
22. Тынышпаев М. История казахского народа. – Алма- Ата, 1993. – 236с.
23. Т. Омарбеков, Ш. Омарбеков. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 388б.
24. Әлихан, Ахмет, Міржақып. Алаштың азаматы // “Қазақ” газеті. – Алматы: “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998. – 560б.
25. Қойгелдиев М. 1916 жылғы көтеріліс және ұлт зиялылары // Қазақ тарихы, 1995, № 2.
26. Қазақ. 1916, № 192.
27. Қазақ. 1916, № 199.
28. Қазақ. 1916, № 202.
29. Қозыбаев М.К. Еще раз о проблемах истории национально-освободительного движения революции 1916г. в Казахстане //Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение; Сб. статей. Вып. ІІ. – Алматы, 1994. – 119с.
30. Промышленность Казахстана за 40 лет. – Алматы, 1957. – 195с.
31. Зиманов С.З. В.И. Ленин и Советская национальная государственность в Казахстане. Алма-Ата; Наука, 1970. – 234б.
32. Мұса Ғ. Жетісу қазақтары жайнан // “Қазақ” газеті, 1914, № 60.
33. Зор өзгеріс // Қазақ. 1917. № 221. 9 наурыз.
34. Мұхамеджан. Учредительное собрание // Қазақ. 1917. № 223. 24 наурыз.
35. Қазақ. 1917. №225.
36. Қазақ. 1917, № 222, 17 наурыз.
37. Андреев А.М. Местные Советы и органы буржуазной власти (1917г.) – Москва, 1983, - 136с.
38. Бюллетень Семипалатинсклгл областного исполнительного Комитета. 1917, № 11, 17 марта.
39. Сарыарқа. 1917. № 2. 19 маусым.
40. ҚР ОММ. 15 қор, 2 тізбе, 442 іс, 62 парақ.
41. Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы. 1994. – 392б.
42. Қойгелдиев М.Қ. Өтпелі және мәңгі құндылықтар жөнінде // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 1(16), 2000.
43. Бөкейханов Ә. Таңдамалы (избранное). – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995. – 448б.
44. Төреқұлов Н. Шығармалар – Сочинения: Дипломат. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 336б.
45. Қазақ, 1917, № 251.
46. Исхаки Г. Идель. – Урал. – Казнь, 1991. – 173с.
47. Қазақ. 1917. № 223. 24 наурыз.
48. ҚР ОМА. 15-қор, 2-тізім, 422-іс, 43-папка, 423-іс, 19-папка.
49. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992.
50. Бірлік туы. 1917. № 7, 29 тамыз.
51. Субханбердина Ү.Х. Қазақ, Алаш, Сарыарқа. – Алматы, - 1993.
52. Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу.
53. Қазақ. 1917. № 230. 19 мамыр.
54. Қойгелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 жж. қоғамдық-саяси қызметі.
55. Қазақ. 1917. № 235. 4 шілде.
56. Қазақ. 1917. № 232. 3 маусым.
57. Қазақ. 1917. № 246, 21 қазан.
58. Қазақ. 1917. №231. 27 мамыр.
59. Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы. Дөңгелек жозы… // К. Нұрпейісовтің сөзі // Ақиқат. 1992. № 11.
60. Қазақ. 1917. № 224. 1 сәуір.
61. Ұлы Түркістан. 1917. № 1. 25 сәуір.
62. Исмайлов Х. Туркестан в эпоху двух революций. // История СССР. 1990. № 5. 523с.
63. Сафаров Г. Национальный вопрос и пролетариат. Петербург, 1922. 215 с.
64. Бірлік туы. 1917. № 6. 20 тамыз.
65. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры.
66. Туркестанские ведомости. 1917. 29 сентября.
67. Туркестанкий вестник. 1917. 5 декабря.
68. Бөкейханов Ә. Қырғыздар. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1996
69. “Алаш” партиясының программасының жобасы // Қазақ. 1917, № 251.
70. ҚР ОММ. 15- қор, 1 тізбе, 1684 іс, 495 парақ.
71. Бөкейханов Ә. Қыр баласы. Алаштың талапты азаматына // Қазақ. 1917, № 234. 24 маусым.
72. ҚР ОММ. 15 қор, 1 тізбе, 1684 іс, 489 парақ.
73. Жалпы қазақ съезі. Хабар // Қазақ. 1917. № 252.
74. Жалпы қазақ – қырғыз съезінің қаулысы // Қазақ. 1917. № 256.
75. Бұлтаң. Алаш автономиясы // Бірлік туы. 1918. № 24.
76. ҚР ОММ. 17 қор, 1 тізбе, 1 іс, 1- 4парақ.
77. Нурпейсов К. Они боролись за независимость Казахстана // Казахская правда. 1997, 12 августа.
78. Зиманов С., Даулетова С., Исмагулов М. Казахский отдел народного комиссариата по делам национальностей РСФСР. – Алма- Ата, 1975, - 276с.
79. И. Сталин. Шығармалар жинағы., 5Т.
80. В.И. Сталин. Средней Азии и Казахстане. – Ташкент, 1960.
81. Ленин В.А. Шығарпмаларының толық жинағы. Т. 38.
82. Соңғы хабарлар. // Сарыарқа. 1918. № 35.
83. “Үш жүз”, Петропавл, 1918, 2 наурыз.
84. Құрылтай ашу туралы. // Сарыарқа. 1918. № 37.
85. Керенский А.Ф. Россия на историческом повороте: мемуары. – Москва, 1993. 416с.
86. Национальный вопрос на перекрестке мнений. 20-годы. Документы и материалы. – Москва, 1992. 195 с.
87. ҚР ОМА. 15 қор, Т-1, 457 – іс, 17- папка.
88. Сарыарқа. 1917. № 15. 29 қыркүйек.
89. Сарыарқа. 1917. №18. 30 қазан.
90. Торайғыров С. Шығармалары. ІІ том. – Алматы, 1993. – 295б.
91. Омарбеков Т. Қателескен Ленин бе, жоқ әлде қазақ зиялылары ма? // Егемен Қазақстан. 1991. 26 қараша.
92. Қойгелдиев М.К. Кокандская автономия и некотрые ее уроки // Общественые науки в Узбекистане. 1990. № 2.
93. Хасанаев М.К. Кокандская автномия и некоторые ее уроки // Общественные науки в Узбекистане. 1990. № 2.
94. Туркестанский вестник. 1917. 9 декабря.
95. Қазақ. 1917. № 250. 14 қараша.
96. Ұлығ Түркістан. 1918. № 52. 17 қаңтар.
97. Бірлік туы. 1918. № 21. 29 қаңтар.
98. ҚР ОММ. 15-қор, 2-тізім, 432-іс, 194-папка.
99. Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь 1917 – 1920гг.) Документы и материалы. Алма-Ата, 1958. 136с.
100. Жас азамат. 1918. № 4. 25 тамыз.
101. Мергенчин Д., Шашкин З. Токаш Бокин. Биогарфический очерк. Алма-Ата, 1958. 136с.
102. Самурзун А.Г. Крнушение Алаш – Орды // О прошлом для будущего. – Алма-Ата, 1990. – 33с.
103. Қазақ. 1918. № 262. 30 шілде.
104. Сарыарқа. 1919. № 76. 11 шілде.
105. Сарыарқа. 1919. № 74. 26 наурыз.
106. Сарыарқа. 1919. № 43.
107. Жас азамат. № 5.
108. Қазақ. 1918. № 263. 5 қыркүйек.
109. Протоколы революционного комитета по управлению казахским краем (1919-1920 гг.). Сборник документов. -Алматы, 1993.
110. Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь 1917-1920гг.). Документы и материалы. –Алма-Ата, 1971.
111. В.И. Ленин. Өмірбаян хроникасы. –Москва, 1963. Т.7.
112. Юрий Шарапов. Ревкомдағы жанжал // Арай. 1997. №10.
113. Нұрпейіс К. Алаштың күрескер ұлы // Қазақ тарихы, 1998, №4, 5.
114. ҚР ОММ, қор 14, т.3, іс 19, п.21.
2. Байтұрсынов А. Революция и киргизы // Жизнь национальностей, 1919. 3 августа, № 29.
3. Ә. Бөкейханов. Шығармалары. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 384б.
4. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер. //Құрастырған. Ә. Тәкенов, М. Қойгелдиев. – Стамбул, 1997. – 272б.
5. Рысқұлов Т. Избранные труды. – Алматы: Наука, 1984,248с.
6. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991 – 380б.
7. Сафаров Г. Колониальная революция. (Опыт Туркестана) – Алматы: Жалын, 1996. – 269с.
8. Бочагов А.К. Алаш Орда. Краткий очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917 – 1919гг. – Алматы: Жалын. 1996. – 272с.
9. Мартыненко Н. Алаш Орда. Сборник документов. – Алма-Ата: Айкап, 1992. – 192с.
10. Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки из истории Алаш-Орды. // Под редакцией Н.Н. Ванаг. – Алма-Ата – Москва. – 1935. – 149с.
11. К. Нұрпейісов. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек. – 1995. – 256б.
12. М. Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368б.;
Мұстафа Шоқай және тұтас Түркістан идеясы. – Алматы: Қазақ
университеті, 1997. – 53б.
13. Д.А. Аманжолова. Казахский автономизм и Россия. – Москва: Россия молодая. – 1994. – 217с.
14. С. Өзбеков. Арыстары алаштың: Тарихи очерктер. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 192б.
15. Махаева А.Ш. Қазақ комитеттері: құрылуы мен қызметінің тарихы (наурыз 1917- маусым 1918 жж.): Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 1995. – 216б.
16. Мекебаев Т.Қ. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы билік органдарының қызметі (1917ж ақпаны – 1918 ж. басы): Т.ғ.к. дисс. – Алматы,1996. – 213б.
17. Ілиясова К.М. Қазақ съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-1919жж.). Тарихи талдау: Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 1999. – 156б.
18. Нұрмағамбетова Р.К. Проблема Алаш и Алашорды в казахстанской историографии 70-90-х годов: дисс. на соис. уч. ст. к.и.н. – Алматы, 1999. – 157с.
19. Хасанаева Л.М. Қазақ мемлекеттігін жаңғырту үшін күрес: түрлі көзқарастар мен саяси қозғалыстар тарихынан (ХХ ғасырдың алғашқы ширегі): Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 2002. – 157б.
20. Серікбаев Е.Қ. Қазақстан Бүкілресейлік Құрылтац жиналысына даярлық және оның идеяларын қорғау кезеңінде (1917 ж. наурыз – 1918ж. қараша): Т.ғ.к. дисс. – Алматы, 2002. – 158б.
21. Қазақ. 1917, № 221.
22. Тынышпаев М. История казахского народа. – Алма- Ата, 1993. – 236с.
23. Т. Омарбеков, Ш. Омарбеков. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 388б.
24. Әлихан, Ахмет, Міржақып. Алаштың азаматы // “Қазақ” газеті. – Алматы: “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998. – 560б.
25. Қойгелдиев М. 1916 жылғы көтеріліс және ұлт зиялылары // Қазақ тарихы, 1995, № 2.
26. Қазақ. 1916, № 192.
27. Қазақ. 1916, № 199.
28. Қазақ. 1916, № 202.
29. Қозыбаев М.К. Еще раз о проблемах истории национально-освободительного движения революции 1916г. в Казахстане //Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение; Сб. статей. Вып. ІІ. – Алматы, 1994. – 119с.
30. Промышленность Казахстана за 40 лет. – Алматы, 1957. – 195с.
31. Зиманов С.З. В.И. Ленин и Советская национальная государственность в Казахстане. Алма-Ата; Наука, 1970. – 234б.
32. Мұса Ғ. Жетісу қазақтары жайнан // “Қазақ” газеті, 1914, № 60.
33. Зор өзгеріс // Қазақ. 1917. № 221. 9 наурыз.
34. Мұхамеджан. Учредительное собрание // Қазақ. 1917. № 223. 24 наурыз.
35. Қазақ. 1917. №225.
36. Қазақ. 1917, № 222, 17 наурыз.
37. Андреев А.М. Местные Советы и органы буржуазной власти (1917г.) – Москва, 1983, - 136с.
38. Бюллетень Семипалатинсклгл областного исполнительного Комитета. 1917, № 11, 17 марта.
39. Сарыарқа. 1917. № 2. 19 маусым.
40. ҚР ОММ. 15 қор, 2 тізбе, 442 іс, 62 парақ.
41. Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы. 1994. – 392б.
42. Қойгелдиев М.Қ. Өтпелі және мәңгі құндылықтар жөнінде // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 1(16), 2000.
43. Бөкейханов Ә. Таңдамалы (избранное). – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995. – 448б.
44. Төреқұлов Н. Шығармалар – Сочинения: Дипломат. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 336б.
45. Қазақ, 1917, № 251.
46. Исхаки Г. Идель. – Урал. – Казнь, 1991. – 173с.
47. Қазақ. 1917. № 223. 24 наурыз.
48. ҚР ОМА. 15-қор, 2-тізім, 422-іс, 43-папка, 423-іс, 19-папка.
49. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992.
50. Бірлік туы. 1917. № 7, 29 тамыз.
51. Субханбердина Ү.Х. Қазақ, Алаш, Сарыарқа. – Алматы, - 1993.
52. Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу.
53. Қазақ. 1917. № 230. 19 мамыр.
54. Қойгелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 жж. қоғамдық-саяси қызметі.
55. Қазақ. 1917. № 235. 4 шілде.
56. Қазақ. 1917. № 232. 3 маусым.
57. Қазақ. 1917. № 246, 21 қазан.
58. Қазақ. 1917. №231. 27 мамыр.
59. Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы. Дөңгелек жозы… // К. Нұрпейісовтің сөзі // Ақиқат. 1992. № 11.
60. Қазақ. 1917. № 224. 1 сәуір.
61. Ұлы Түркістан. 1917. № 1. 25 сәуір.
62. Исмайлов Х. Туркестан в эпоху двух революций. // История СССР. 1990. № 5. 523с.
63. Сафаров Г. Национальный вопрос и пролетариат. Петербург, 1922. 215 с.
64. Бірлік туы. 1917. № 6. 20 тамыз.
65. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры.
66. Туркестанские ведомости. 1917. 29 сентября.
67. Туркестанкий вестник. 1917. 5 декабря.
68. Бөкейханов Ә. Қырғыздар. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1996
69. “Алаш” партиясының программасының жобасы // Қазақ. 1917, № 251.
70. ҚР ОММ. 15- қор, 1 тізбе, 1684 іс, 495 парақ.
71. Бөкейханов Ә. Қыр баласы. Алаштың талапты азаматына // Қазақ. 1917, № 234. 24 маусым.
72. ҚР ОММ. 15 қор, 1 тізбе, 1684 іс, 489 парақ.
73. Жалпы қазақ съезі. Хабар // Қазақ. 1917. № 252.
74. Жалпы қазақ – қырғыз съезінің қаулысы // Қазақ. 1917. № 256.
75. Бұлтаң. Алаш автономиясы // Бірлік туы. 1918. № 24.
76. ҚР ОММ. 17 қор, 1 тізбе, 1 іс, 1- 4парақ.
77. Нурпейсов К. Они боролись за независимость Казахстана // Казахская правда. 1997, 12 августа.
78. Зиманов С., Даулетова С., Исмагулов М. Казахский отдел народного комиссариата по делам национальностей РСФСР. – Алма- Ата, 1975, - 276с.
79. И. Сталин. Шығармалар жинағы., 5Т.
80. В.И. Сталин. Средней Азии и Казахстане. – Ташкент, 1960.
81. Ленин В.А. Шығарпмаларының толық жинағы. Т. 38.
82. Соңғы хабарлар. // Сарыарқа. 1918. № 35.
83. “Үш жүз”, Петропавл, 1918, 2 наурыз.
84. Құрылтай ашу туралы. // Сарыарқа. 1918. № 37.
85. Керенский А.Ф. Россия на историческом повороте: мемуары. – Москва, 1993. 416с.
86. Национальный вопрос на перекрестке мнений. 20-годы. Документы и материалы. – Москва, 1992. 195 с.
87. ҚР ОМА. 15 қор, Т-1, 457 – іс, 17- папка.
88. Сарыарқа. 1917. № 15. 29 қыркүйек.
89. Сарыарқа. 1917. №18. 30 қазан.
90. Торайғыров С. Шығармалары. ІІ том. – Алматы, 1993. – 295б.
91. Омарбеков Т. Қателескен Ленин бе, жоқ әлде қазақ зиялылары ма? // Егемен Қазақстан. 1991. 26 қараша.
92. Қойгелдиев М.К. Кокандская автономия и некотрые ее уроки // Общественые науки в Узбекистане. 1990. № 2.
93. Хасанаев М.К. Кокандская автномия и некоторые ее уроки // Общественные науки в Узбекистане. 1990. № 2.
94. Туркестанский вестник. 1917. 9 декабря.
95. Қазақ. 1917. № 250. 14 қараша.
96. Ұлығ Түркістан. 1918. № 52. 17 қаңтар.
97. Бірлік туы. 1918. № 21. 29 қаңтар.
98. ҚР ОММ. 15-қор, 2-тізім, 432-іс, 194-папка.
99. Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь 1917 – 1920гг.) Документы и материалы. Алма-Ата, 1958. 136с.
100. Жас азамат. 1918. № 4. 25 тамыз.
101. Мергенчин Д., Шашкин З. Токаш Бокин. Биогарфический очерк. Алма-Ата, 1958. 136с.
102. Самурзун А.Г. Крнушение Алаш – Орды // О прошлом для будущего. – Алма-Ата, 1990. – 33с.
103. Қазақ. 1918. № 262. 30 шілде.
104. Сарыарқа. 1919. № 76. 11 шілде.
105. Сарыарқа. 1919. № 74. 26 наурыз.
106. Сарыарқа. 1919. № 43.
107. Жас азамат. № 5.
108. Қазақ. 1918. № 263. 5 қыркүйек.
109. Протоколы революционного комитета по управлению казахским краем (1919-1920 гг.). Сборник документов. -Алматы, 1993.
110. Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь 1917-1920гг.). Документы и материалы. –Алма-Ата, 1971.
111. В.И. Ленин. Өмірбаян хроникасы. –Москва, 1963. Т.7.
112. Юрий Шарапов. Ревкомдағы жанжал // Арай. 1997. №10.
113. Нұрпейіс К. Алаштың күрескер ұлы // Қазақ тарихы, 1998, №4, 5.
114. ҚР ОММ, қор 14, т.3, іс 19, п.21.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Тарих Факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы
Ақпан революциясынан кейін қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге
асыру жолындағы қызметі
Орындаушы-------------------------- ------------------------------
Арыстанбекова Қ.Д.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- ----------------
Қаражан Қ.С.
Қорғауға жіберілді:
Жаңа және қазіргі заман тарихы
кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- ------------
Қаражан Қ.С.
“--------” ------------ 2006ж -----------
Алматы 2006
Мазмұны
Кіріспе----------------------------------- -----------------------------
--------3-8
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға әсері
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы.--------------------------- ----------9-
17
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.--------------18-26
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына
келтіру мәселесі
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары----------------------------------- ------------------------
---------- 27-35
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері---------------------
36-47
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының
мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі-----------
48-57
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік
автономия мәселесі
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі-------58-
69
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер--------------------------- ------
------70-81
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі------------82-
90
Қорытынды----------------------------------- ---------------------------
-----------91-93
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- -------------
--------94-97
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биыл Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алғанына он алты жыл толып отыр. Тәуелсіздік жолы қиын-қыстау
кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық
күрестерден тұрды. Сондықтан да, Отан тарихындағы ұлт-азаттық қозғалыс пен
ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолында жүргізген қажымас күресін өз
дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу
тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі
мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті
жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл
жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен
фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап,
жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып,
орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ,
таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология
негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын
жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты
тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі
туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік
мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы
күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты
мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының
қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз?
Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай:
“Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі
тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз
қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және
сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп
айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық
және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре
алады” 1 – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да
қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған
халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін зерттеу отандық тарихнамада
соңғы он-он бес жылдарында ғана қолға алынып отырғаны белгілі. Бірақ қазақ
зиялыларының ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейінгі, яғни
қазан төңкерісіне дейінгі аралықтағы тәуелсіз қазақ мемлекеттілігін қалпына
келтіруге талпынысы нақты зерттелмеген мәселелер қатарына жатады. Мерзімдік
шегінен алып қарағанда аз уақытты қамтитын кезеңде ұлт зиялылары үлкен
тарихи міндеттерді шешуге атсалысты. Сондықтан бүгінгі тәуелсіз
Қазақстанның шынайы тарихын жазу үшін қазақ зиялыларының тарихи-қоғамдық
қызметтерін нақты талдап зерттеу маңызды деп есептейміз.
Біз қарастырып отырған тарихи кезеңде де мемлекеттілік үшін күрестің
мәні мен мазмұны нақты бағдарламалық сипат алды. Біріншіден, азаттыққа қол
жеткізу үшін қозғалыс басына ұлт зиялылары келді. Олар азаттық идеологиясын
жасау, саяси партия құру сияқты күрделі мәселелерді қолға алды. Екіншіден,
қазақ зиялылары бұл мақсатқа жетудің түпкі жолдары мен құралдарын да
қарастырды. Қазақ зиялыларының түсінігі бойынша мақсатқа жеткізер негізгі
ішкі фактор – ұлттық тұтастыққа жету мен жалпыұлттық сананы қалыптастыру
еді. Келесі негізгі маңызды фактор – Ресей империясында басқа да ұлттардың,
әсіресе мұсылман және түркі халықтарының дербес мемлекет болуы жолындағы
күресте күш біріктіруі болды. Басқаша айтқанда, дербес мемлекеттілік үшін
күрес дәл осы тарихи кезеңде ұлттық ауқымда да, сондай-ақ жалпыресейлік
кеңістікте де жаңа мақсатты сапаға көтерілді.
Өз кезегінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін
қазақ зиялыларының қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіруге
талпынысы мен бүгінгі таңдағы мемлекеттілік тәуелсіздігімізді нығайту
арасындағы тікелей сабақтас байланысты аңғару қиынға түспейді.
Қазіргі ұрпақ үшін қазақ зиялыларының қандай тарихи жұмыс атқарғандығы
ғана маңызды емес, нақ сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар
болмысы мен кім болғанын зерттеудің мәні зор болмақ. Өткені барлық
өркениетті қоғамда әрбір ұрпақ өзінің ерекшелігін, тарихи борыш-міндеттерін
осындай мәселелерді зерттеу арқылы тарихи контексте зерттеу арқылы терең
толық түсіне алмақ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның мақсаты –
1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін қазақ
зиялыларының қазақ мемлекеттік автономия мәселесін күн тәртібіне негізгі
мәселе етіп қойған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің негізгі
бағыттарына сол тарихи кезеңде қалыптасқан тарихи, саяси өзгерістермен
қатар байланыстыра отырып талдау жасау.
Уақытша үкімет тұсындағы және азамат соғысы жылдарындағы қазақ
зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы күресін айқындап
зерделеу зерттеуіміздің көрінісі болып табылады.
Нақты деректер негізінде осы кезеңде қазақ тәуелсіздігін қалпына
келтіру жолындағы қазақ зиялылардың озық өкілдерінің атқарған қызметін,
олардың идеялары мен бағыттарын қазіргі уақыт талабына сай шындық пен
объективті тұрғыдан жан-жақты зерттеу болып табылады.
Қазақ зиялыларының ақпан революциясынан кейінгі және кеңестік дәуірге
дейінгі кезеңде мемлекеттік автономия мәселесіне көзқарастарын ашып
тыңғылықты талдаудың маңызы зор.
Кеңестік дәуірде бұл мәселелерге тарихшылардың ерекше мән беріп, баса
назар аударуға мүмкіндігі болған жоқ. Сондықтан да партиялық идеология
бағытындағы еңбектердің негізінде тарихи шындыққа баға беру қажеттілігін
анықтау қажет болды.
Зерттеудің осы айтылған мақсатына байланысты төмендегі міндеттер
қойылды:
- зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа да
дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
- Ақпан революциясының Қазақстанға әсерін көрсету;
- мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастарын анықтау;
- Қазақ комитеттерінің қоғамдық-саяси қызметін ашу;
- Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы және қазан
төңкерісі кезеңдеріндегі қазақ зиялыларының ұлттық автономияға
қол жеткізу жолындағы жүргізген күрестерінің бағыттарын
анықтау;
- Қазақ комитеттері мен Кеңестер арасындағы қарым-қатынасты
айқындау;
- Қазақ зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан
кейінгі кездегі ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру
жолдарындағы ізденістері мен талпыныстарын көрсету.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-
демократиялық революциясынан кейінгі және 1920 жылы Ресей құрамындағы
автономиялы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (ҚАКСР) құрылғанға
дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері.
Диссертацияны жазу барысында жан-жақтылық, нақтылық және объективтілік
принциптері, сондай-ақ ғылыми жұмысты жазуға тарих ғылымында бұрыннан
белгілі – тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің
тарихын жаңаша көзқараспен жазу, салыстырмалы тарихи талдау, жинақтау
және қорыту мен сараптау принциптері басшылыққа алынды.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру идеясына
байланысты XX ғасыр басындағы ұлт зиялыларының (Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсынов, М. Шоқай, т.б.) еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
зерттеу барысыныда басты методологиялық принцип ретінде негізге
алынды.
Қазақ халқының ұлттық тәуелсіздік жолындағы күресінің негізгі
шарты ұлттық деңгейдегі мемлекеттікті қалпына келтіру болды. Соған
байланысты 1917 жылы Жалпықазақ Желтоқсан құрылтайы федеративке
негізделген Ресей құрамында қазақтардың саяси және экономикалық
дербестігін қамтамасыз ететін автономиясын құру басты мәселе ретінде
көтерді.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақ зиялыларының қазақ
мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесін тарихи шындық
тұрғысында ашып көрсетуде А. Байтұрсынұлының “Революция және қазақтар”
атты мақаласының орны ерекше 2. Осы шағын көлемді еңбегінде А.
Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан және Қазан революцияларын қазақ халқының
қалай қарсы алуына өз бағасын беріп, Алаш автономиясын жариялау мен
оның үкіметін құрудағы себептерді ашып көрсетіп, Алашорданың Уақытша
Сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы комитеті (Комуч) және Колчак
билігімен қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз пайымдауларын
баяндайды. Сонымен қатар бұл мақаласында А. Байтұрсынұлы қазақ
мемлекеттік дербестігін қалпына келтірудегі Алашорда үкіметінің
халықтық сипатын көрсете отырып, болашақта құрылар Кеңестік Қазақ
мемлекетінде де ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесін және Одақтағы
биліктің өз кезегінде аймақты билікпен санасуының қажеттілігін
көрсетеді.
Қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы
қызметін аша түсуде Ә. Бөкейханов 3, М. Шоқай 4, Т. Рысқұлов5,
М. Дулатов 6, т.б. сияқты азаматтарымыздың еңбектерінің маңыздылығы
зор. Сонымен қатар Г. Сафаровтың еңбегін де ерекше атап өтуге болады
7.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты ресми тұрғыда таптық және партиялық тұрғыдан “зерттеу” Ф.
Голощекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға келген уақытынан
бастап күшейе түсті.
Осы кезеңнен бастап Алаш партиясы, Алашорда үкіметі, Түркістан
автономиясы (Қоқан) автономиясы мен жалпы қазақ зиялыларының
қызметтерін қаралайтын еңбектер пайда бола бастады. Партиялық
тапсырыстармен сол уақыттағы республикалық мемлекеттік баспаның
директоры А.К. Бочагов 1927 жылы Алашорда туралы “Краткий исторический
очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919
гг.” атты кітапшасын жазып шығарды 8. Бұл еңбек партияның
идеологиялық тапсырысымен жазылғандығына қарамастан, құжат
материалдарын дерек ретінде келтірілгенмен де өз құндылығын осы күнге
дейін жойған жоқ. Большевиктік партия үшін сәтсіз деп табылған А.К.
Бочаговтың еңбегінен кейін құрылған Комиссия жұмысы Қазақ өлкелік
комитетінің 1928 жылғы 13 мамырдағы Секретариатының мәжілісі
“Алашорданың” құжаттарын шығару жөнінде құжатқа байланысты алғы сөзбен
және ескертпелермен шығару қажеттілігін көрсетеді. Нәтижесінде 1929
жылы Н. Мартыненконың құрастыруымен “Алашорда: Сборник документов”
атты құжаттар жинағын шығарды 9. Сол кезеңдегі оқиғаларға талдау
жасауға мүмкіндік беретін құжаттар жинағы ретінде қазіргі зерттеушілер
бұл жинақты кеңінен пайдаланатын болды.
Қазақ Өлкелік Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтының
қызметкерлері С. Брайнин мен Ш. Шафиро 1935 жылы “Алашорда тарихы
бойынша очерктер” деген кітап жариялады 10.
Кітап жарық көрісімен жан-жақтан сынға алынды. Ақырында ВКП (б)
Қазақ өлкелік партия комитетінің бюросы 1935 жылғы 15-сәуірдегі
қаулысында айтылған кітапқа қосымша ретінде жарияланған құжаттар
тізбегі Алашорданың контрреволюцияшыл ұлтшылдық идеологиясын таратуға
қызмет етті деп бағалады. Сондықтан да “Очерки по истории Алаш-Орды”
деген кітапты бюро пайдаланудан алып тастау жөнінде қаулы алды. Көп
кешікпей осындай қаулы жоғарыда әңгіме болған Н. Мартыненко
құрастырып, жариялаған құжаттар жинағы туралы да алынды.
Сонымен, Алаш пен Алашорда тақырыбына қалам тарту іс жүзінде
тоқтатылды да, Алаш қозғалысын жан-жақты зерттеуге ресми түрде тиым
салынды.
Қазақ зиялылары ақталғанға дейінгі уақытта шыққан еңбектерден
ақиқатты анықтау қиын. Пікірлердің дұрыс-бұрыстығын анықтаудан гөрі
біз олардың жазылған кезеңіне назар аударуымыз керек.
Сол отызыншы жылдардың ортасынан сексенінші жылдардың соңына
дейін Алаш қозғалысына байланысты зерттеулер жүргізілген жоқ. Тек қана
соңғы он-он бес жылдың ішінде іс жүзінде осы жасырын да құпия болып
келген тақырып жөнінде тарихи шындықты қалпына келтіруге бағытталған
талпыныстар жасалуда.
90-шы жылдардан бастап ұлттық-мемлекеттілік құрылымдардың тарихи
тәжірибесін зерттеу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Қазақстандық
ғалымдар қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты, яғни хандық билік жойылғаннан бастап, Алашорда үкіметі,
Түркістан автономиясы (Қоқан) ұлттық-мемлекеттілік құрылым ретіндегі
қызметін және ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолындағы қоғамдық-саяси
қызметін талдап көрсететін іргелі зерттеулер жасап, еңбектер жазды. К.
Нұрпейісовтың “Алаш һәм Алашорда” 11, М. Қойгелдиевтің “Алаш
қозғалысы”, “Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы” 12, Д.А.
Аманжолованың “Казахский автономизм и Россия” 13 сияқты құнды
еңбектерімен қатар ғалым заңгер С. Өзбековтың “Арыстары Алаштың” 14
деген еңбегі де тақырыпқа байланысты зерттеуді ұлттық мүдде тұрғысынан
қарастыруды көздейді.
Сонымен қатар, осы кезеңде, бұл тақырыпқа байланысты бірқатар
кандидаттық диссертациялар да жазылды. Олар: Махаева А.Ш. Қазақ
комитеттері: құрылуы мен қызметінің тарихы (наурыз 1917ж. – маусым
1918ж.) 15; Мекебаев Т.Қ. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы билік
органдарының қызметі (1917 ж. ақпаны – 1918 ж. басы) 16; Ілиясова
К.М. Қазақ съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың
орындалуы (1917-1919 жж.) 17; Нурмагамбетова Р.К. Проблема Алаш и
Алашорды в казахстанской историографии 70-90-х годов 18; Хасанаева
Л.М. Қазақ мемлекеттігін жаңғырту үшін күрес: түрлі көзқарастар мен
саяси қозғалыстар тарихынан (XX ғ. алғ. ширегі) 19; Серікбаев Е.Қ.
Қазақсатн Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына даярлық және оның
идеяларын қорғау кезеңінде (1917ж. наурыз – 1918ж. қараша) 20 т.б.
диссертациялар зерттеу жұмысымыздың ашыла түсуіне өз септігін
тигізеді.
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Зерттеу жұмысының жазылу
барысында төмендегідей дерек көздері пайдаланылды: Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік Орталық мұрағатының 15-қоры, Ішкі істер
министрлігінің Семей облыстық басқармасы, И-17 қор Ішкі істер
министрлігінің Сырдария облыстық басқармасы. Сонымен қатар
“Хрестоматия по новейшей истории Казахстана” атты құжаттар жинағы да
дерек көзі ретінде қолданылды.
Сол заманда шығып тұрған “Қазақ”, “Бірлік туы”, “Сарыарқа” деген
ұлттық газеттер беттеріндегі деректемелік материалдар, сонымен қатар
“Речь”, “Жизнь национальнстей” атты баспасөз беттеріндегі материалдар
да дерек ретінде пайдаланылды.
Алаш қозғалысының Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа
Шоқайұлы, Мұхаметжан Тынышбаев сияқты жетекші қайраткерлерінің
еңбектерінде кездесетін деректемелер де өз септігін тигізді.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы Отан тарихын зерттеуде қазақ
зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы қызметі
мәселесін жеке тақырып ретінде қарастырылуынан туындайды.
- Ақпан революциясынан кейін ұлттық автономия мәселесінің
көтерілу деңгейі анықталады;
- Қазақ зиялыларының автономиялық қозғалыстың басындағы
ұйымдастырушылық, басшылық қызметтеріне баға беріледі;
- Кеңес дәуіріндегі ұлт зиялыларының дербестікке ұмтылған
идеяларына баға беріледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалық құндылығы. Ақпан
революциясынан кейін қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге
асыру жолындағы қызметін зерттеу қазақ елінің мемлекеттік дербестікке,
тәуелсіздікке ұмтылысы жолында қандай кезеңдерден және қиыншылықтардан
өткендігін түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан да ізденіс нәтижелерін
XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихы баяндалған оқулықтарда, арнаулы
курстарда, семинар сабақтарында қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан
кейін қазақ зиялылары автономия мәселесін көтерді;
- Қазақ зиялылары ақпан революциясынан кейінгі кезеңде
мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында күресті;
- Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де ұлт зиялылары мемлекеттік
автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестірді.
Диссертацияның сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мәселелері мен
тұжырымдары Жоғарғы Аттестациялық Комитет бекіткен “ҚазҰУ Хабаршысы”
атты республикалық ғылыми басылымда жарияланып, көпшілік назарына
ұсынылды. Ал олардың негізгілері жыл сайын болып тұратын әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық университетіндегі ғылыми конференцияларда
баяндалды.
Зерттеу жұмысы аталған университеттің Қазақстанның жаңа және
қазіргі заман тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, қорытынды
бөлімдермен қатар үш тараудан (бірінші тарау екі, екінші-үшінші тарау
үш бөлімнен) және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен
тұрады.
1 Ақпан революциясының Қазақстанға әсері
1.1 Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы
1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстан Россия империясының оңтүстік
шығысындағы аса ірі отарлық аймағы болды. Оның экономикасының жетекші
саласы мал шаруашылығы болды.
Патша үкіметі қазақ халқы мекендеген жерді мемлекеттің меншігі деп
жариялап, құнарлы алқаптарды қоныс аудару қорына, казак әскерлерін
орналастыру учаскелеріне, патша әулетінің жеке меншігіне, т.с.с. күштеп
тартып алып отырды. Қазақ ауылын басқаратын төменгі әкімшілік аппарат,
болыстар мен старшындар патша үкіметінің жергілікті билеу органдарымен біте
қайнасып кеткен бай-феодалдар өкілдерінің қолында болды. Олардың басым
көпшілігі царизмнің отарлаушы саясатының қолшоқпары ролін атқарып,
өздерінің тарапынан шаруаларды езіп-жаншыды.
XX ғасырдың басынан қалыптаса бастаған өнеркәсіп өлкеде нашар дамыды.
Қазақстанның қисапсыз табиғи байлықтары өте баяу игерілді. Өлкенің өндіріс
орындарының көпшілігі ауыл шаруашылығының, оның ішінде ең алдымен мал
шаруашылығының өнімдерін өңдейтін кәсіпорындары еді. Мұнымен қатар өлкеде
біршама тау-кен рудниктері, көмір шахталары мен түсті рудаларын өндіретін
кәсіпорындары болды. Темір жол жүйесі де өте жеткіліксіз еді.
Қазақстанның экономикасы мен жер байлығына Россия капиталистерімен
қатар шетелдік кәсіпшілер де қол сұқты. Мұнда шетелдік ірі сауда және
кәсіпкерлер компанияларының өкілдіктері жұмыс істеді, өлке қалаларында, ең
алдымен облыс орталықтарында Россияның Орыс-Азия, Сібірдің Сауда, Орыстың
Сауда-өнеркәсіп сияқты ірі банктерінің бөлімдері ашылды. Сонымен қатар аса
ірі сауда компанияларының: Орал-Каспий мұнай қоғамының, Риддер Тау-кен
қоғамының, Атбасар мыс кендері қоғамының бөлімшелері құрылды. Олардың
басқармалары Лондонда, Петроградта орналасқан болатын. Осы компания
басқармалары мүшелерінің қатарында аса ірі орыс капиталисі А. Путилов,
ағылшындық алпауыт Л. Уркарт, т.б. болды.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың ене бастауы өлкеде өндіріс
орындарының, темір жолдардың пайда болуына және қазақ жұмысшы табының
қалыптаса бастауына негіз болды 11; 71б..
Қазақстанда болған өзгерістердің маңызды ерекшелігі сол, өлке
экономикасын Россия капитализмінің аясына енгізу ұлт жұмысшы табының
қалыптасуына әсер етті, ол жұмысшы табының қалыптасу процесі ұлттық
буржуазияның пайда болуынан озық жүрді.
Орта және ұсақ кәсіп орындарында, шахталарда, рудниктерде,
кәсіпшіліктерде, құрылыстарда және теміржол пайдалануда қызмет еткен 60 мың
жұмысшылардың кәсіби мамандығы жоқтарының көпшілігі қазақтар еді.
Бұл өндіріс орындарының жұмысшылары өте ауыр жағдайда өмір сүріп,
еңбек етті. Олар 12-14 сағатқа созылған жұмыс күні үшін өмір сүру
минимумына жетер-жетпес жалақы алды. Әсіресе, ешқандай кәсіптік мамандығы
жоқ қазақ жұмысшыларының хал-жағдайлары аса қиын болды. Патша үкіметі мен
империалистік буржуазияның отарлық саясатының нәтижесінде қазақ өлкесі
шикізат көзі мен товар өткізетін рынокқа айналды.
Қазақ ауылының, баяу да болса, капиталистік қатынастардың шеңберіне
тартыла бастағанымен, жалпы алғанда онда 1917 жылдың қарсаңында
капиталистік өндіріске дейінгі қатынастар үстем болды. Сондықтан да
Қазақстан жағдайында буржуазияшыл ұлтшылдықты уағыздайтын таза ұлттық саяси
партия құру үшін әлеуметтік негіз қалыптаспаған еді.
Егер 1917 жылдың қарсаңында көп ұлтты Россия мемлекетінің шаруалар
қауымының айтарлықтай бөлігі – орыс, украин, белорусь, грузин, т.б.
шаруалары - әрқайсысы әртүрлі дәрежеде қапиталистік даму жолына түскен
болса, қазақ шаруаларының (сол сияқты Орта Азия, Солтүстік Кавказ, т.б.
аудандардағы шаруалардың жергілікті ұлттық топтарының) арасында
патриархалдық-феодалдық өндірістік қарым-қатынастар үстем болды.
Қазақ ауылындағы аграрлық қатынастар формальды түрде жерді қауым
(ауылдық, рулық) болып пайдалануға негізделді, алайда іс жүзінде жер мен
судың (суарылмалы егін шаруашылығы бар аудандарда) иесі феодалдық-рулық
билеуші топтар болды.
Кедейленген қазақ шаруаларының белгілі тобы аса ауыр шарттармен
кулактар мен бай-феодалдардан жерді арендаға алуға мәжбүр болды.Шаруалар
есебінен батрақтар мен маусымдап еңбек ететін жұмысшылардың саны өсті.
Отырықшы және жартылай отырықшы өмір сүруге көшіп, егіншілікпен айналысатын
қазақ шаруаларының қатары да көбейе бастады. Мұны қазақ шаруаларының
қолындағы егіндік көлемінің өсуі дәлелдейді. Мәселен, 1906 жылы Семей
облысындағы қазақ шаруаларының меншігіндегі егіндіктің көлемі 57 600
десятинаға тең болса, 1916 жылы бұл көрсеткіш 111 мың десятинаға, ал 1917
жылы 119 858 десятинаға жетті.
1917 жыл қарсаңындағы қазақ ауылы осы өлкеге, әсіресе, XX ғасырдың
басында көптеп көшіп келген орыс, украин қоныстанушыларының селоларымен
күрделі этникалық және айтарлықтай тығыз шаруашылық-мәдени өзара қатынас
жасады, 1917 жылға дейін Қазақстанда негізінен Орталық Россиядан, Еділ
бойына және Украинадан келіп, қоныс тепкен 1,5 миллионға жуық орыс, украин
шаруалары өмір сүріп, егін шаруашылығымен айналысты.
Қазақстанға көшіп келген орыс, украин еңбекші шаруалары мен қазақ
еңбекшілері арасында шаруашылық және мәдени қарым-қатынастар орнап, нығая
бастады. Қазақ еңбекшілері көшіп келушілерден егіншілік кәсібінің сырларын
үйренсе, қазақтар олармен өздерінің мал өсірудегі ғасырлар бойы жинақтаған
бай тәжірибесімен бөлісті.
Алайда Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар, әсіресе қазақтар мен осында
орталық Россиядан көшіп келушілер арасындағы қарым-қатынастар, аса күрделі
әрі қиын болды. Қазақстанды отар өлкеге айналдырудағы патша үкіметінің,
Россия мемлекетінің тарапынан орын алған қатігездік пен озбырлық,
жергілікті халықты ата қонысынан ығыстыру, оны әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан ғана емес, рухани тұрғыдан да отарлау өз “нәтижелерін” бермей
қойған жоқ. Патшалық империяның отарлау саясаты тұтас алғанда бүкіл қазақ
халқының тарапынан наразылық пен қарсылыққа кездесті. Ол 1916 жылы қазақ
халқының бүкіл өлкені қамтыған ұлт-азаттық көтерілісіне әкеп соқты 11;
72б..
Көтерілістің шығуына түрткі болған жағдай қазақтан соғысқа солдат алу
емес, қара жұмысшы алу екендігі мәлім. Бұратана халықтардан майдан жұмысына
адамдар алу туралы 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы қазақ даласына
шілде айының орта тұсына қарай келіп жетті. М. Дулатов айтқандай, “жұрт
сеңдей соғылды. Түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айрылды. “Әне келеді, міне
жетеді” деп өлім жазасына бұйырылған үкімнің орнына келуін күткен тұтқындай
болып жүрді” 21. Қарапайым халыққа әсіресе ауыр тигені “қазақтарды окоп
қазу жұмысына алады екен” деген сөз еді. Оларға бораған оқ ортасында жер
қазу, ажал аузына өз аяғымен барумен бірдей көрінген еді.
Қазақ зиялыларының алдын ала айтқаны дәл келді. Паспорттандыру
жүйесінің жоқтығы нәтижесінде алғашқы күндерден бастап-ақ ел ішіндегі атқа
мінерлер, болыс басқарушылары мен хатшылар қисапсыз көп әділетсіздікке жол
берді. Тізім жасаушы адамдар халыққа патша жарлығы мен губернаторлар
үндеуінің мазмұнын жеткізудің орнына, көп жағдайда қорқыту-үркіту әдістерін
қолданды. Онсыз да үрейлі жұрт үкімет адамдарына сенуден қалды, күн санап
наразылық артты.
Шілденің орта тұсынан бастап бүкіл қазақ даласында өте ауыр жағдай
қалыптасты. Бір жағынан, әскерге адам бермеймін деп қарапайым халық
көтерілсе, екінші жағынан, қайтсем де аламын деп үкімет орындары күшке
көшуге дайындалып жатты. Ақтөбе қаласында өткен митингіде сөйлеген Торғай
облысының вице-губернаторы “Бірде-бір қырғыз тірі қалмаса да, патша бұйрығы
орындалатын болады” 12; 183 б., - деп сес көрсетті.
Міне, осындай жағдайда, М. Тынышбаев дәл басып көрсеткендей, аз ғана
қазақ зиялылары екі бірдей оттың ортасында қалды 22; 42 б.. Алаш
қозғалысына қатысқан қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдерінің бірі
және бірегейі Міржақып Дулатов арада 10 жыл өткеннен кейін “Еңбекші қазақ”
газетінде 1926 жылы жазған мақаласында 1916 жылғы қазақтан қара жұмысқа
жігіттер алу туралы маусым жарлығы шыққаннан кейінгі ауыр ахуал
жағдайындағы қазақ интеллигенциясының дағдарысты көңіл-күйін төмендегідей
бейнелейді: “...бір күні төбеден түскен жайдың оғындай июнь жарлығы сарт ете
түсті. Бұл жарлықтың бізге жайдың оғындай көрінуі –қалың қазақ еліне оның
әсері қандай болатындығын сезгенімізден еді. Бұл жарлықтың қазақ арасына
қалай тарайтыны, қазақ елі не күйге ұшырайтыны көз алдымызға елестей қалды.
Өз өмірімізде басымызға тумаған ұлы дағдарысқа ұшырадық. Қайтпек
керек? Не істейміз? Елге не айтамыз? Біздің басшылығымыз қандай болмақ
керек? Елдің ризалықпен көнгісі келмейтіні, балаларын бергісі келмейтіні,
“соғыс”, “солдат” деген сөздерден өлердей қорқатыны, патша өкіметіне сенімі
жоқтығы белгілі. “Көнбе, берме” дейміз бе? Оның түбі не болады? Немізге
сеніп, “Көнбе” дейміз? Көнбейтін күшіміз қайда? Біздің ұйымда күш жоқ.
Барар жер, басар тауымыз белгілі... Жеңілдің астымен, ауырдың үстымен
қалқақтап келе жатқан надан қазақ, орыс өкіметінің табанында езіліп келе
жатқан бишара қазақ көнбеймін десе қор болмай ма? Көнгені дұрыс па екен?
Екеуінде де зиян бар екен. Екі зиянның қайсысы жеңіл болар екен?
Міне біздің басымызды даң қылған, миымызды ашытқан, ұлы дағдарысқа
қалдырған сұраулар осылар еді. Қайткенде бізге бұл жолдың біріне түспеске
болмады” 23; 285.
Кезінде Міржақып Әлихан Бөкейхановпен және Ахмет Байтұрсыновпен
бірігіп жоғарыдағы дағдарыстан шығудың төмендегідей жолын ұсынған еді:
патша шешіміне “көнгенде жұртқа қандай ауырлық бар, көнбегенде қандай
ауырлық бар? Көнгенде шаруаға кемшілікте келер, барған жігіт қазаға да
бейнетке де ұшырар, бірақ елдің іргесі бұзылмас (қазаға ұшырар деп ауру-
сырқаудан болған қазаны айтамыз, әйтпесе солдат қылып алмайды, соғыстан
өлмейді). Көнбегенде көретін ауырлық: бағынып тұрған үкіметтің жарлығынан
бас тартсақ, жау жағадан алғанда, бас қорғап үйде қаламыз деп мемлекетке
қамшымыздың ұшын бермесек, үкімет құр өкпелеп қоймас, күш жұмсар, ол күшті
законға сүйеніп істер...
Міне, біздің екі ауырлық дейтініміз осы. Бірі – барса шаруаға кемшілік
келіп, алынған жігіттер аз қазаға бейнетке ұшырағаны, екіншісі бармаймын
деп қарсылық қылса, елге келетін зор бүліншілік. Осы екі ауырлықтың жұрт
қай жеңілін таңдауы керек. Біздің білуімізше, жеңілі – көнген.
Ал ел көнді, көнгенде не істеу керек? Ел басшысы адамдар әділдікпен
спискті өздері түзеп беру керек. Мынау жақсы, мынау жаман, мынау бай, мынау
кедей деп бөлмей, сатылмай дұрыстықпен іс қылу керек” 24; 322 б..
Көріп отырғанымыз, Алаш қозғалысы қайраткерлері патшаның маусым
жарлығына амал жоқ мойынсұнған, қалыптасқан қиын ахуалды таразылай келе
бейбіт халықты жақсы қаруланған патша үкіметінің жазалаушы әскеріне қарсы
қойып қырып алмауды ойлап, халыққа патша жарлығына көніңдер деп ақыл айтуға
мәжбүр болған.
Осы орайда зерттеуші М. Қойгелдиевтің төмендегі пікірі мәселенің
себептерін толығырақ түсінуге ықпал ететіндігін де айта кеткен жөн: “1916
жылғы 25 маусым жарлығы шығып, халық наразылығы бұрқ ете түскенде мәселенің
мән-жайын жақсы білетін қазақ зиялылары бірден жұртты ашуды тыйып, ақылға
келуге шақырды. Өйткені, қанша наразылық көрсеткенімен, күштің тең
еместігі, қарулы қарсылықтың қан төгумен аяқталатындығы айқын болатын. Оның
үстіне отаршыл әкімшіліктің мұндай сәтті қазақ қоғамы үстінен өзінің саяси
билігін күшейте түсу, переселендерге тағы да жаңа жерлер алып беру үшін
пайдаланып кетуі мүмкін екендігін қазақ зиялылары жақсы түсінді. Сондықтан
да олар көтерілістің алғашқы күндерінен бастап халық арасында көтеріліске
шықпауға шақырған үгіт жүргізді” 25; 36 б..
Халықтың қарсыласамын деп қанға бөгіп қырылып қалмауын ойлаған Алаш
зиялыларының мұндай адамгершілікті басшылыққа алған көзқарасы өзінің ұлтына
деген сүйіспеншілігінің көрінісі еді.
Жаңа басталған ұлттық бас көтеру жағдайында ресми билік орындары қазақ
зиялыларына қозғалыстың ұйымдастырушылары ретінде сезіктене қараса, ал
қарапайым халық болса оларға патшалық зорлыққа өздері қарсы қойған заңды
наразылығын қолдай қоймағандығына түсінбей қарады.
Осы арада отаршыл әкімшілік өзінің дәстүрлі әрекетіне басты.
Көтерілістің себебін өзінің іс-әрекетінен іздемей, “түрік және герман
үгітінен”, олардың “қазақ ішіндегі агенттері” ұлттық интеллигенцияның саяси
белсенді бөлігінен және дін қызметкерлерінен көрді. Әкімшілікке “Қазақ”
газеті мен оны шығарушылардың ескі дұшпандары “көмектесті”.
“Қазақ” газеті төңірегіне біріккен топ дағдарыстан шығудың жалғыз жолы
– ауыр болса да патша жарлығына көніп, әскер жұмысына адам беру екендігін
қалың бұқараға жеткізуге тырысты. Сонымен бірге мұндай шешімге 7 шілдеде
тікелей губернатордың қолдауымен Орынборда, облыстық басқарма үйінде Торғай
облысының төрт уезінің өкілдері мен ақсақалдарының, сондай-ақ Семей, Орал,
Ақмола және Сырдария облыстары қазақтарының атынан келген өкілдерінің де
қатысуымен болып өткен кеңес те келген еді. Кеңеске жиналғандар төрағалыққа
Ә. Бөкейхановты, хатшылыққа М. Дулатовты және Ғ. Алмасовты сайлайды. Оның
жұмысына 23 мамырдан бері Торғай уезінде іссапарда болған А. Байтұрсынов та
қатынасады 12; 188. Кеңес негізгі мәселе ретінде соғыс жұмысына адам беру
мәселесін қарап, оған қарсы емес екендігін білдіріп, бірақ, сонымен бірге,
өкімет орындары алдына өз жағдайына байланысты талап-тілектерін де қойды.
Кеңес үкіметтен “соғыс керегіне һәм жалпы мемлекет халқына мал, ет, астық
жеткізіп тұрған қазақ жұртының” да шаруасының күйзелмеуін ескеруін өтініп,
“мұжық шаруасына қанша қызметкер керек болса, қазаққа да сол шамалы
қызметкер” керектігін айтып, ал көптеген уездерде “мұжықтар соғысқа
кеткеннен бері олардың шаруасын басқарып, егін-пішенін жиып беріп тұрған
жалғыз қазақ” екендігін, бір айдан бері қазақ та пішенін шаба алмай,
астығын ора алмай қалғанын баяндай келіп, мынадай талаптар қояды:
“1. Жоғарыда көрсетілген себептер бойынша солтүстік уездеріндегі қазақ
жігіттерін келер жаңа жылға бірінші январға шейін, оңтүстік уездер халқын
1917 жылғы 15 мартқа шейін алмай кешіктірілсе екен;
1. Ең әуелі 19 бен 31 арасындағы жастардың үштен бірі ғана алынса
екен; алғанда 19-дан бастап алу тиіс, өйткені бұл жастағылардың
көбі үйленбегендер болады...
4. Бір үйдегі шаруа басқаратын, алынатын жастағы бір жігіт қалса
екен (егер
ол үйдің басқа еркектері 17-де яки 50-ден асқан болса)...
8. Әрбір елу үйге бір мұғалім қалсын. Қазақ халқы бытыраңқы
отырады, онан кем мұғалім жетпейді. Орысша оқытатын учительдерге де
кеңшілік беріледі, мұғалімнің керектігі де қазақ халқына учительден кем
емес. Мұғалім қалдырғанда алдымен қолында шаһадатнамасы барлар қалсын,
сонан кейін шаһадатнамасыздар қалсын;
9. Шаһар медреселерінде оқып жүрген шәкірттер қалсын...
13. Алынған жігіттер отыз кісіден қостас болсын. Бір қосқа бір
переводчик һәм он қосқа бір молда сайлансын...” 26.
Кеңес өткеннен кейін, Ә. Бөкейханов оның негізгі талап-тілектерін
баяндап Петроградқа Дума жанындағы мұсылмандар фракциясы мен депутат А.Ф.
Керенскийге осы тілектерді тиісті үкімет орындарына жеткізуді өтініп
жеделхат жолдайды. “Қазақ” газеті қазанның басында бұл жұмыстың барысы
туралы мынадай хабар жариялайды: “Соғыс қызметіне қазақтан шақырылатын
жігіттерді 15 қыркүйекте алмай, мәулет беруге сұраған екен, оған мынадай
жауап алынды: “Бұратаналарды қызметке алу жұмысы әскери министрге түгел
тапсырылды. Сіздің жеделхатыңыз да әскери министрге жіберілді”. Бұл жауапты
Керенский Ғалиханға хабарлады 27.
Орынбор генерал-губернаторына және Петроградтағы жоғарғы үкімет
орындарына жөнелтілген бұл тілек жалғыз емес еді. Осы мезгілде Семей
уезінің жеті болысының (Шыңғыс, Шаған, Мұқыр, Қызылдар, Бекен, Семейтау
және Бұғылы) ақсақал және ел адамдарының кеңесі өтеді. Кеңесте Тұрағұл
Абайұлы Құнанбаев төрағалық, Сыдық Дүйсенбіұлы хатшылық жасайды. Кеңес бір
ауыздан Отан қорғауға басқа жұрт қатарлы қазақ жігіттерін әскер ретінде алу
лайық екендігін ақ патшаның өзіне жеткізуді губернатордан өтінеді 12;
189.
Бірақ отаршыл әкімшілік ешуақытта да өзіне тәуелді елдердің
мүддесімен есептеспеген. Бұл жолы да солай болды. Қазақ жігіттері жұмысқа
белгіленген мерзімде алына бастайды. Ал құқығын казактармен теңгеріп, атты
әскерге алу туралы өтініштерге жауап ретінде 1916 жылғы 9 қазанда әскери
министрдің мынадай тармақтардан тұратын жарлығы шығады:
“...25 маусым жарлығымен қара жұмысқа алынатын бұратаналар атты казак
қатарына өздері тіленіп кіремін десе, мынадай тәртіппен кіруге рұқсат
етемін:
1) Өздері тіленіп атты казак қызметіне кіремін деген
бұратаналарды алу билігі войсковой наказни атамандары, яғни атты
әскерлердің наказни атамандары қарауына беріледі...
3) Өздері тіленіп атты әскерлікке жазылған бұратаналар казактар
бөліміне
өз киімі (атты казак формасы), өз қару-жарағы һәм өз атымен келуге
міндеткер.
4) Тіленіп кірген бұратаналар жай атты казак дәрежесінде болады.
5) Тіленіп кірген бұратаналар соғыс қалай бітсе, солай бұрынғы
қалыпша үйді-үйіне тарайды” 28.
Бұл іс жүзінде кемсітушілік рухта жазылған құжат болатын. Сондықтан
да оның қазақ арасында салқын қабылданғандығы өзінен-өзі түсінікті.
“Қазақ” газетінде жарық көрген “Соғыс майданында қазақ жұмыскерлер”
деп аталатын мақалада қазақ интеллигенциясы былай деп жазды: “Қазақ
жұмыскерлерді ренжітпей жақсы ұстау үшін, мынадай шарттар қойылсын:
1. Қазақтар өз алдына қос болсын. Өз арасынан ақсақал сайласын, тіл
білетін тілмаштары болып, дружина бастықтарымен сөйлесу, хабарлау
үшін;
2. Намаз оқу секілді құлшылықтарынан тыйылмасын, қажет орны болса,
табуға мүмкін болғанда араларына молда қойылсын;
3. Тамақтары: шай, қой еті, тұздаған сиыр еті болсын. Шошқа етін
беруге болмайды. Ұн, тары, май, ет, шайлар қолдарына берілсін. Өз
араларынан аспазшы сайланып қойылсын;
4. Қазақтардың таза тұруына көз салынсын” .
Сөйтіп, қазақ интеллигенциясының тыл жұмысына алынған қазақ
жігіттеріне аянбай көмек көрсету жолындағы әрекеттері салыстырмас ерлік
еді. Осы орайда зерттеуші М.Қ. Қозыбаев кезінде өзінің орыс тілінде
жазылған мақаласында бұл туралы былай деген еді: “...Вопреки сложившемуся в
исторической науке мнению о безоговорочной поддержке “Алаш” царского указа,
многие факты указывают на то, что лидеры движения предлагали отложить до
поры, довремени призыв казахского населения. Одновременно многие деятели
алашского движения выехали на тыловые работы, чтобы оказать посильную
помощь казахским тыловым рабочим, попавшим в трудные и непривычные для себя
условия...” 29; 14 б..
Осы пікірді біз де қолдаймыз. Қазақ зиялылары патшаның маусым жарлығы
шығысымен-ақ, қалыптасқан ауыр ахуалда туған халқына қолынан келген көмегін
жасады.
Сонымен қатар 1916 жылғы көтеріліс сипатына саяси қуғындалған қазақ
интеллигенциясының көзқарасы туралы мәселеге келер болсақ, 1916 жылғы және
1917 жыл басындағы “Қазақ” газетінде жарық көрген материалдар қазақ
зиялыларының 1916 жылғы көтерілісті “бүліншілік” ретінде қабылдағанын
дәлелдейді. Ал арада 10 жыл өткен соң Ә. Бөкейханов бұл наразылықтың
көтеріліс болып табылатынын атап көрсетіп былай деген еді: “Қазақ-қырғыз,
өзбек, тәжік, өзге елдің патша үкіметіне қарсы тұрып соғыс ашқаны тарихтан
орын алады. Бұрын өзін жебе сауған үкіметке қарсы орыстың елі де қазақ-
қырғыздың көтерілісін орыстың төрелері қазақ-қырғыздың жерін алуға әдейілеп
жасады деген пікір адасқан. Қазақ-қырғыздың жерін алған соң, өзін қара
жұмысқа тізген соң, парашыл төре орыс, қазақ-қырғыздың қарғыс атқаны елдің
арқасын жауыр қылған соң қарсы тұрып көтеріліп соғыс ашқан. Қазақ-қырғыздың
көтерілісі қалың елдің дариядай толқыны. Дауыл болса ғана дария толқиды.
Қалың елді қарғыс атқан билесе, қанды саясат қолданса, бұған қарсы ел де
толқиды. Бұл сықылды қозғалысты қорлықтағы өзге жұрттар құлағына сырға
қылып таққаны оң болады... Өрт қиырға жайылып барады. 1916 жылғы қазақ-қырғыз
көтерілісі осындай өрттің тамызғысы болып шығады. Алыспаған, жұлыспаған
бостандық атына мінбейді, бұғаудан босамайды, ері құлдықтан, әйелі
күңдіктен шықпайды, малына да басына да ие болмайды” 3;36б..
Осылайша, тыл жұмысына шақыруды кейінге қалдыру әрекеті, халықты
көтеріліске шығып, орынсыз қырылып қалудан сақтандыру, сонымен бірге тыл
жұмысына алынған қазақтар арасына өз еріктерімен барып, олардың
ауыртпалықтарын жеңілдетуге тырысу – міне осының бәрі ұлт зиялыларының
қаймықпас ерлігі.
Қазақ еңбекшілерінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жылғы
ақпанда жеңіске жеткен буржуазияшыл-демократиялық революцияға ұласты 11;
72.
Сонымен, Ресейдің отаршылдық іс-әрекеттері Қазақстанды тек қана шикі
зат өндіретін аймақ ретінде қабылдап, оны экономикалық және мәдени жағынан
төменгі сатыда ұстап бағыду көздеген барлық саясаты іс жүзінде ойдағыдай
асырылып отырды. Сондықтан жергілікті өнеркәсіптің дамуына ешқандай
жағдайлар жасалмады. Негізінде қазақ жерінде техникалық жағынан әлсіз әрі
тек ауыл шаруышылығы өнімдері мен пайдалы қазбаларды ғана өңдейтін, жыл
мезгілімен ғана жұмыс істейтін шағын жұмысшылары бар кәсіпорындар құрылды,
мысалы, қазан төңкерісіне дейін бүкіл Қазақстанда орыс империясының 0,7%-ті
құрайтын мекемелер болып, онда небәрі 0,2% жұмысшылар болған және олар
өнеркәсіп өнімдерінің 0,3%-тін ғана шығарды.
Саны жағынан өте аз ғана жұмысшылардың тұрмыстық жағдайлары аса ауыр
жағдайда болды. Олар қатал да адам шыдағысыз отарлық-шовинистік езгіге
ұшыраған еді. Кейбір зерттеулердің қорытындысына жүгінсек, жоғарыда
көрсетілген орындарда жұмыс уақыты 17-18 сағатқа дейін жетіп отырды. Патша
үкіметі көшпелі қазақ халқының тұрмыстық жағдайларын салық салу арқылы одан
ауырлата түсті. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ ауылының әрбір түтіні
жеке меншігіндегі қойдың әрбір басына 50 тиын көлемінде салық төлеп
отырған. Ал, ол кезде бір жасқа толған ісек немесе тұсақ қойдың құны 1,5-2
рубльмен бағаланған болса, қазақтың аянышты хал-ахуалын айтпай-ақ түсінуге
болады 30; 6б.).
Орыс империясы саясатының қазақ жерінде кең қанат жаюы, негізінде
Орталық Ресей мен Сібір аймағындағы казактар мен орыс шаруаларын қазақ
жеріне көшіріп, қоныстандырумен күшейтілді. Мұндай тәсіл басқа халыққа
қарсы отарлау саясатын жүргізетін мемлекеттердің басты, заңды
функцияларының бірі болып табылатыны ақиқат. Себебі империя орталығынан
шалғай, қашық жатқан кең даланы отарлық саясаттың шеңберінде ұстап тұру
оңай шаруа емес. Осы мәселеге терең үңілген патша үкіметі қазақ жеріне
орыстарды қоныстандыруды мемлекеттік маңызы бар іс ретінде таныды. Соның
нәтижесінде қазақ жері жергілікті халықтың пайдалануынан тартып алынып, ақ
патшаға жан-тәнімен беріліп қызмет істеген, отарлық саясатты жүргізуге
берік тірегі саналған казактардың атамандарына, патша офицерлеріне ашық
қолмен үлестірілді. Деректерге жүгінетін болсақ, 1917 жылға дейін патша
үкіметі қазақ халқының тікелей пайдалануынан 45 млн. десятина жерін тартып
алған еді 31; 48б. Орыс публицисі А. Первушин былайша жазған еді:
“Колонизация края русскими побудила правительство все лучшие места, которых
очень немного, отобрать у киргизов. Плодоносные предгорья Алатау почти все
заняты русскими и за места бывшие 30 лет тому назад во владении у киргиз,
последние вынуждены теперь платить аренду русским поселенцам и казакам чуть
только кригизский скот пройдет через казачью землю на летнее стойбище
(джайлау) составляется акт о потраве, об отолочке и дело обращается к
судье” 30; 8б.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде Каир университетінің заң
факультетін бітірген Ғ. Мұсағалиев жерден айырылған қазақтар туралы былай
деп жазды: “Таудың, етектің егін үшін жарамды жерлері ойып-ойып казак-
орыстарға кесіліп берілген, іліп алар жерлер Ресейден көшіп келген
мұжықтарға беріліп жатыр. Қазақтардың таудағы һәм етектегі көп қыстаулары,
мың азаппен қазып шығарған арықтары, егіндік-пішендік жерлері – бәрі де
қолдан кетті. Жерге тоймайтын шын жалмауыздар казак-орыстар. Алдында қара-
құрасы бар қазақтар осы күнде де тауға шыққан болады. Шыққанменен не пайда?
Жолшыбай орыстың егіні мен пішендігіне жуықтап кетсе қазақтың малын ұстап,
өзін сабап, қырып-жойып өлтіре жаздайды” 32.
Ұлттық езгіні күшейткен патша үкіметінің отарлық саясаты қазақ
қоғамын, оның шаруашылық жағдайларын күрт төмендетіп, әлеуметтік және
экономикалық дағдарысқа ұшыратты. Мал жайылымы тарылған халық тыныш өмір
іздеу мақсатында Қытай, Монғолия сияқты мемлекеттерге қоныс аударуға мәжбүр
болды. Осындай жағымсыз көріністермен қатар, Қазақстанда осы аралық
кезеңінде, Ресейдің Еуропалық мәдениеті озық ойлы идеяларының таралуына
тікелей мүмкіндіктер туды. Себебі, қазақ елінің орыс мемлекетінің құрамдас
бөлігі ретінде дамуы саяси идеялық ахуалға да үлкен ықпалын тигізгені де
даусыз. Академик С. Зиманов былай дейді: “С точки зрения внешних условий в
начале XX века существовала самая благоприятная ситуация для пробуждения
национального сознания и развития национально-освободительного движения
даже в таких отсталых окраинах России, каким был в ту пору Казахстан идеалы
гуманизма и свободы, борьбы против тирании и угнетения, солидарности
народов и классового братства проникали в самые отдаленные уголки России,
находя там немало приверженцев и последователей” 31; 48б.
Шын мәнінде солай болған еді. Ресей империясының орталық қалаларында
болып жатқан саяси-идеялық жағдайлар, “Халықтар түрмесі” аталған
монархиялық тәртіпке қарсы бағытталған жалпы наразылықтар, революциялық
қозғалыстар, университет студенттерінің толқулары сияқты ақпарат-хабарлар
оқтын-оқтын деңгейде болса да Қазақстанға да жетіп жатты, тіпті олардың
тікелей әсерінен революциялық прокламациялармен қатар жалпы ағартушылық
идеялар таралып, ұлттық сана-сезім бәсең болса да ояна бастағаны,
реформациялық жаңару, әлеуметтік өзгеріс қажеттілігі секілді түсінік,
ұғымдарды қабылдай бастағаны ақиқат еді.
1.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі
Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән дағдарыстың салдары болып
табылатын 1917 жылғы Ақпан революциясының нәтижесінде патша үкіметі
құлатылды. Ол Ресей халықтарының, оның алдыңғы қатарлы күштерінің патша
билігіне, крепостниктік құрылысқа және отарлық езгіге қарсы көп жылдық
күресінің жеңісімен аяқталды.
Патшалық билікті құлатқан Ақпан революциясын қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих Факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы
Ақпан революциясынан кейін қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге
асыру жолындағы қызметі
Орындаушы-------------------------- ------------------------------
Арыстанбекова Қ.Д.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- ----------------
Қаражан Қ.С.
Қорғауға жіберілді:
Жаңа және қазіргі заман тарихы
кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор ----------------------------------- ------------
Қаражан Қ.С.
“--------” ------------ 2006ж -----------
Алматы 2006
Мазмұны
Кіріспе----------------------------------- -----------------------------
--------3-8
I тарау. Ақпан революциясының Қазақстанға әсері
I.1. Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы.--------------------------- ----------9-
17
I.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі.--------------18-26
II тарау. Ақпан революциясынан кейін қазақ мемлекеттігін қалпына
келтіру мәселесі
II.1. Мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастары----------------------------------- ------------------------
---------- 27-35
II.2. Қазақ комитеттерінің құрылуы мен міндеттері---------------------
36-47
II.3. Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының
мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолындағы күресі-----------
48-57
III тарау. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және мемлекеттік
автономия мәселесі
III.1. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы және қазақ зиялыларының
ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестіруі-------58-
69
III.2. Қазақ комитеттері және Кеңестер--------------------------- ------
------70-81
III.3. Қазақ революциялық комитеті және Алашорда үкіметі------------82-
90
Қорытынды----------------------------------- ---------------------------
-----------91-93
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- -------------
--------94-97
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биыл Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алғанына он алты жыл толып отыр. Тәуелсіздік жолы қиын-қыстау
кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық
күрестерден тұрды. Сондықтан да, Отан тарихындағы ұлт-азаттық қозғалыс пен
ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолында жүргізген қажымас күресін өз
дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу
тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі
мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттікті
жүзеге асырудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңестік әкімшіл-әміршіл
жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен
фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап,
жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып,
орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ,
таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған марксистік-лениндік методология
негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын
жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
Алайда, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігін алуына байланысты
тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным бағытында зерттеп, зерделеу мүмкіндігі
туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі танып-білуі мемлекеттілік
мәселесіндегі қиын да күрелі процестерді зерттеу барысында жүзеге асады.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін тәуелсіздік жолындағы
күресте әрдайым көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларының алға қойған басты
мақсаттарының бірі мемлекеттік автономия мәселесі еді.
Мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында ұлт зиялыларының
қоғамдық-саяси қызметінің маңызы зор. Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз?
Бұл сауал жөнінде қазақ халқының ардақты азаматтарының бірі Мұстафа Шоқай:
“Оқыған, тәрбие көрген адамдардың бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі
тән болған ұлттың “ұлттық зиялысына” қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз
қателесеміз. Біздіңше, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және
сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды зиялы деп
айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық
және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре
алады” 1 – деген болатын. Сондықтан да, ұлттық зиялылардың міндеті ұлы да
қасиетті болды. Олар мақсатқа жету жолының ауырлығына мойымай, туған
халқының жарқын болашағы үшін еңбек етті.
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметін зерттеу отандық тарихнамада
соңғы он-он бес жылдарында ғана қолға алынып отырғаны белгілі. Бірақ қазақ
зиялыларының ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейінгі, яғни
қазан төңкерісіне дейінгі аралықтағы тәуелсіз қазақ мемлекеттілігін қалпына
келтіруге талпынысы нақты зерттелмеген мәселелер қатарына жатады. Мерзімдік
шегінен алып қарағанда аз уақытты қамтитын кезеңде ұлт зиялылары үлкен
тарихи міндеттерді шешуге атсалысты. Сондықтан бүгінгі тәуелсіз
Қазақстанның шынайы тарихын жазу үшін қазақ зиялыларының тарихи-қоғамдық
қызметтерін нақты талдап зерттеу маңызды деп есептейміз.
Біз қарастырып отырған тарихи кезеңде де мемлекеттілік үшін күрестің
мәні мен мазмұны нақты бағдарламалық сипат алды. Біріншіден, азаттыққа қол
жеткізу үшін қозғалыс басына ұлт зиялылары келді. Олар азаттық идеологиясын
жасау, саяси партия құру сияқты күрделі мәселелерді қолға алды. Екіншіден,
қазақ зиялылары бұл мақсатқа жетудің түпкі жолдары мен құралдарын да
қарастырды. Қазақ зиялыларының түсінігі бойынша мақсатқа жеткізер негізгі
ішкі фактор – ұлттық тұтастыққа жету мен жалпыұлттық сананы қалыптастыру
еді. Келесі негізгі маңызды фактор – Ресей империясында басқа да ұлттардың,
әсіресе мұсылман және түркі халықтарының дербес мемлекет болуы жолындағы
күресте күш біріктіруі болды. Басқаша айтқанда, дербес мемлекеттілік үшін
күрес дәл осы тарихи кезеңде ұлттық ауқымда да, сондай-ақ жалпыресейлік
кеңістікте де жаңа мақсатты сапаға көтерілді.
Өз кезегінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін
қазақ зиялыларының қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіруге
талпынысы мен бүгінгі таңдағы мемлекеттілік тәуелсіздігімізді нығайту
арасындағы тікелей сабақтас байланысты аңғару қиынға түспейді.
Қазіргі ұрпақ үшін қазақ зиялыларының қандай тарихи жұмыс атқарғандығы
ғана маңызды емес, нақ сондай дәрежеде олардың қайраткер ретінде бар
болмысы мен кім болғанын зерттеудің мәні зор болмақ. Өткені барлық
өркениетті қоғамда әрбір ұрпақ өзінің ерекшелігін, тарихи борыш-міндеттерін
осындай мәселелерді зерттеу арқылы тарихи контексте зерттеу арқылы терең
толық түсіне алмақ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның мақсаты –
1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан кейін қазақ
зиялыларының қазақ мемлекеттік автономия мәселесін күн тәртібіне негізгі
мәселе етіп қойған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің негізгі
бағыттарына сол тарихи кезеңде қалыптасқан тарихи, саяси өзгерістермен
қатар байланыстыра отырып талдау жасау.
Уақытша үкімет тұсындағы және азамат соғысы жылдарындағы қазақ
зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы күресін айқындап
зерделеу зерттеуіміздің көрінісі болып табылады.
Нақты деректер негізінде осы кезеңде қазақ тәуелсіздігін қалпына
келтіру жолындағы қазақ зиялылардың озық өкілдерінің атқарған қызметін,
олардың идеялары мен бағыттарын қазіргі уақыт талабына сай шындық пен
объективті тұрғыдан жан-жақты зерттеу болып табылады.
Қазақ зиялыларының ақпан революциясынан кейінгі және кеңестік дәуірге
дейінгі кезеңде мемлекеттік автономия мәселесіне көзқарастарын ашып
тыңғылықты талдаудың маңызы зор.
Кеңестік дәуірде бұл мәселелерге тарихшылардың ерекше мән беріп, баса
назар аударуға мүмкіндігі болған жоқ. Сондықтан да партиялық идеология
бағытындағы еңбектердің негізінде тарихи шындыққа баға беру қажеттілігін
анықтау қажет болды.
Зерттеудің осы айтылған мақсатына байланысты төмендегі міндеттер
қойылды:
- зерттеу тақырыбына байланысты мұрағат құжаттары мен басқа да
дерек көздерін айқындау, жинастыру және оларды талдау;
- Ақпан революциясының Қазақстанға әсерін көрсету;
- мемлекеттік автономия мәселесіне байланысты қазақ зиялыларының
көзқарастарын анықтау;
- Қазақ комитеттерінің қоғамдық-саяси қызметін ашу;
- Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы және қазан
төңкерісі кезеңдеріндегі қазақ зиялыларының ұлттық автономияға
қол жеткізу жолындағы жүргізген күрестерінің бағыттарын
анықтау;
- Қазақ комитеттері мен Кеңестер арасындағы қарым-қатынасты
айқындау;
- Қазақ зиялыларының Қазақстанда кеңес өкіметі орнағаннан
кейінгі кездегі ұлттық автономия мәселесін жүзеге асыру
жолдарындағы ізденістері мен талпыныстарын көрсету.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-
демократиялық революциясынан кейінгі және 1920 жылы Ресей құрамындағы
автономиялы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (ҚАКСР) құрылғанға
дейінгі кезеңді қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері.
Диссертацияны жазу барысында жан-жақтылық, нақтылық және объективтілік
принциптері, сондай-ақ ғылыми жұмысты жазуға тарих ғылымында бұрыннан
белгілі – тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің
тарихын жаңаша көзқараспен жазу, салыстырмалы тарихи талдау, жинақтау
және қорыту мен сараптау принциптері басшылыққа алынды.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру идеясына
байланысты XX ғасыр басындағы ұлт зиялыларының (Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсынов, М. Шоқай, т.б.) еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
зерттеу барысыныда басты методологиялық принцип ретінде негізге
алынды.
Қазақ халқының ұлттық тәуелсіздік жолындағы күресінің негізгі
шарты ұлттық деңгейдегі мемлекеттікті қалпына келтіру болды. Соған
байланысты 1917 жылы Жалпықазақ Желтоқсан құрылтайы федеративке
негізделген Ресей құрамында қазақтардың саяси және экономикалық
дербестігін қамтамасыз ететін автономиясын құру басты мәселе ретінде
көтерді.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақ зиялыларының қазақ
мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесін тарихи шындық
тұрғысында ашып көрсетуде А. Байтұрсынұлының “Революция және қазақтар”
атты мақаласының орны ерекше 2. Осы шағын көлемді еңбегінде А.
Байтұрсынов 1917 жылғы Ақпан және Қазан революцияларын қазақ халқының
қалай қарсы алуына өз бағасын беріп, Алаш автономиясын жариялау мен
оның үкіметін құрудағы себептерді ашып көрсетіп, Алашорданың Уақытша
Сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы комитеті (Комуч) және Колчак
билігімен қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз пайымдауларын
баяндайды. Сонымен қатар бұл мақаласында А. Байтұрсынұлы қазақ
мемлекеттік дербестігін қалпына келтірудегі Алашорда үкіметінің
халықтық сипатын көрсете отырып, болашақта құрылар Кеңестік Қазақ
мемлекетінде де ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесін және Одақтағы
биліктің өз кезегінде аймақты билікпен санасуының қажеттілігін
көрсетеді.
Қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы
қызметін аша түсуде Ә. Бөкейханов 3, М. Шоқай 4, Т. Рысқұлов5,
М. Дулатов 6, т.б. сияқты азаматтарымыздың еңбектерінің маңыздылығы
зор. Сонымен қатар Г. Сафаровтың еңбегін де ерекше атап өтуге болады
7.
Қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты ресми тұрғыда таптық және партиялық тұрғыдан “зерттеу” Ф.
Голощекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға келген уақытынан
бастап күшейе түсті.
Осы кезеңнен бастап Алаш партиясы, Алашорда үкіметі, Түркістан
автономиясы (Қоқан) автономиясы мен жалпы қазақ зиялыларының
қызметтерін қаралайтын еңбектер пайда бола бастады. Партиялық
тапсырыстармен сол уақыттағы республикалық мемлекеттік баспаның
директоры А.К. Бочагов 1927 жылы Алашорда туралы “Краткий исторический
очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919
гг.” атты кітапшасын жазып шығарды 8. Бұл еңбек партияның
идеологиялық тапсырысымен жазылғандығына қарамастан, құжат
материалдарын дерек ретінде келтірілгенмен де өз құндылығын осы күнге
дейін жойған жоқ. Большевиктік партия үшін сәтсіз деп табылған А.К.
Бочаговтың еңбегінен кейін құрылған Комиссия жұмысы Қазақ өлкелік
комитетінің 1928 жылғы 13 мамырдағы Секретариатының мәжілісі
“Алашорданың” құжаттарын шығару жөнінде құжатқа байланысты алғы сөзбен
және ескертпелермен шығару қажеттілігін көрсетеді. Нәтижесінде 1929
жылы Н. Мартыненконың құрастыруымен “Алашорда: Сборник документов”
атты құжаттар жинағын шығарды 9. Сол кезеңдегі оқиғаларға талдау
жасауға мүмкіндік беретін құжаттар жинағы ретінде қазіргі зерттеушілер
бұл жинақты кеңінен пайдаланатын болды.
Қазақ Өлкелік Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтының
қызметкерлері С. Брайнин мен Ш. Шафиро 1935 жылы “Алашорда тарихы
бойынша очерктер” деген кітап жариялады 10.
Кітап жарық көрісімен жан-жақтан сынға алынды. Ақырында ВКП (б)
Қазақ өлкелік партия комитетінің бюросы 1935 жылғы 15-сәуірдегі
қаулысында айтылған кітапқа қосымша ретінде жарияланған құжаттар
тізбегі Алашорданың контрреволюцияшыл ұлтшылдық идеологиясын таратуға
қызмет етті деп бағалады. Сондықтан да “Очерки по истории Алаш-Орды”
деген кітапты бюро пайдаланудан алып тастау жөнінде қаулы алды. Көп
кешікпей осындай қаулы жоғарыда әңгіме болған Н. Мартыненко
құрастырып, жариялаған құжаттар жинағы туралы да алынды.
Сонымен, Алаш пен Алашорда тақырыбына қалам тарту іс жүзінде
тоқтатылды да, Алаш қозғалысын жан-жақты зерттеуге ресми түрде тиым
салынды.
Қазақ зиялылары ақталғанға дейінгі уақытта шыққан еңбектерден
ақиқатты анықтау қиын. Пікірлердің дұрыс-бұрыстығын анықтаудан гөрі
біз олардың жазылған кезеңіне назар аударуымыз керек.
Сол отызыншы жылдардың ортасынан сексенінші жылдардың соңына
дейін Алаш қозғалысына байланысты зерттеулер жүргізілген жоқ. Тек қана
соңғы он-он бес жылдың ішінде іс жүзінде осы жасырын да құпия болып
келген тақырып жөнінде тарихи шындықты қалпына келтіруге бағытталған
талпыныстар жасалуда.
90-шы жылдардан бастап ұлттық-мемлекеттілік құрылымдардың тарихи
тәжірибесін зерттеу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Қазақстандық
ғалымдар қазақ мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру мәселесіне
қатысты, яғни хандық билік жойылғаннан бастап, Алашорда үкіметі,
Түркістан автономиясы (Қоқан) ұлттық-мемлекеттілік құрылым ретіндегі
қызметін және ұлт зиялыларының тәуелсіздік жолындағы қоғамдық-саяси
қызметін талдап көрсететін іргелі зерттеулер жасап, еңбектер жазды. К.
Нұрпейісовтың “Алаш һәм Алашорда” 11, М. Қойгелдиевтің “Алаш
қозғалысы”, “Мұстафа Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы” 12, Д.А.
Аманжолованың “Казахский автономизм и Россия” 13 сияқты құнды
еңбектерімен қатар ғалым заңгер С. Өзбековтың “Арыстары Алаштың” 14
деген еңбегі де тақырыпқа байланысты зерттеуді ұлттық мүдде тұрғысынан
қарастыруды көздейді.
Сонымен қатар, осы кезеңде, бұл тақырыпқа байланысты бірқатар
кандидаттық диссертациялар да жазылды. Олар: Махаева А.Ш. Қазақ
комитеттері: құрылуы мен қызметінің тарихы (наурыз 1917ж. – маусым
1918ж.) 15; Мекебаев Т.Қ. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы билік
органдарының қызметі (1917 ж. ақпаны – 1918 ж. басы) 16; Ілиясова
К.М. Қазақ съездері: қаралған мәселелері, шешімдері және олардың
орындалуы (1917-1919 жж.) 17; Нурмагамбетова Р.К. Проблема Алаш и
Алашорды в казахстанской историографии 70-90-х годов 18; Хасанаева
Л.М. Қазақ мемлекеттігін жаңғырту үшін күрес: түрлі көзқарастар мен
саяси қозғалыстар тарихынан (XX ғ. алғ. ширегі) 19; Серікбаев Е.Қ.
Қазақсатн Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына даярлық және оның
идеяларын қорғау кезеңінде (1917ж. наурыз – 1918ж. қараша) 20 т.б.
диссертациялар зерттеу жұмысымыздың ашыла түсуіне өз септігін
тигізеді.
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Зерттеу жұмысының жазылу
барысында төмендегідей дерек көздері пайдаланылды: Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік Орталық мұрағатының 15-қоры, Ішкі істер
министрлігінің Семей облыстық басқармасы, И-17 қор Ішкі істер
министрлігінің Сырдария облыстық басқармасы. Сонымен қатар
“Хрестоматия по новейшей истории Казахстана” атты құжаттар жинағы да
дерек көзі ретінде қолданылды.
Сол заманда шығып тұрған “Қазақ”, “Бірлік туы”, “Сарыарқа” деген
ұлттық газеттер беттеріндегі деректемелік материалдар, сонымен қатар
“Речь”, “Жизнь национальнстей” атты баспасөз беттеріндегі материалдар
да дерек ретінде пайдаланылды.
Алаш қозғалысының Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа
Шоқайұлы, Мұхаметжан Тынышбаев сияқты жетекші қайраткерлерінің
еңбектерінде кездесетін деректемелер де өз септігін тигізді.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы Отан тарихын зерттеуде қазақ
зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге асыру жолындағы қызметі
мәселесін жеке тақырып ретінде қарастырылуынан туындайды.
- Ақпан революциясынан кейін ұлттық автономия мәселесінің
көтерілу деңгейі анықталады;
- Қазақ зиялыларының автономиялық қозғалыстың басындағы
ұйымдастырушылық, басшылық қызметтеріне баға беріледі;
- Кеңес дәуіріндегі ұлт зиялыларының дербестікке ұмтылған
идеяларына баға беріледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалық құндылығы. Ақпан
революциясынан кейін қазақ зиялыларының қазақ автономиясын жүзеге
асыру жолындағы қызметін зерттеу қазақ елінің мемлекеттік дербестікке,
тәуелсіздікке ұмтылысы жолында қандай кезеңдерден және қиыншылықтардан
өткендігін түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан да ізденіс нәтижелерін
XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихы баяндалған оқулықтарда, арнаулы
курстарда, семинар сабақтарында қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- 1917 жылғы ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясынан
кейін қазақ зиялылары автономия мәселесін көтерді;
- Қазақ зиялылары ақпан революциясынан кейінгі кезеңде
мемлекеттік тәуелсіздікті қалпына келтіру жолында күресті;
- Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де ұлт зиялылары мемлекеттік
автономия мәселесін жүзеге асыру жолдарын іздестірді.
Диссертацияның сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мәселелері мен
тұжырымдары Жоғарғы Аттестациялық Комитет бекіткен “ҚазҰУ Хабаршысы”
атты республикалық ғылыми басылымда жарияланып, көпшілік назарына
ұсынылды. Ал олардың негізгілері жыл сайын болып тұратын әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық университетіндегі ғылыми конференцияларда
баяндалды.
Зерттеу жұмысы аталған университеттің Қазақстанның жаңа және
қазіргі заман тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, қорытынды
бөлімдермен қатар үш тараудан (бірінші тарау екі, екінші-үшінші тарау
үш бөлімнен) және пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен
тұрады.
1 Ақпан революциясының Қазақстанға әсері
1.1 Ақпан революциясы қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық және саяси жағдайы
1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстан Россия империясының оңтүстік
шығысындағы аса ірі отарлық аймағы болды. Оның экономикасының жетекші
саласы мал шаруашылығы болды.
Патша үкіметі қазақ халқы мекендеген жерді мемлекеттің меншігі деп
жариялап, құнарлы алқаптарды қоныс аудару қорына, казак әскерлерін
орналастыру учаскелеріне, патша әулетінің жеке меншігіне, т.с.с. күштеп
тартып алып отырды. Қазақ ауылын басқаратын төменгі әкімшілік аппарат,
болыстар мен старшындар патша үкіметінің жергілікті билеу органдарымен біте
қайнасып кеткен бай-феодалдар өкілдерінің қолында болды. Олардың басым
көпшілігі царизмнің отарлаушы саясатының қолшоқпары ролін атқарып,
өздерінің тарапынан шаруаларды езіп-жаншыды.
XX ғасырдың басынан қалыптаса бастаған өнеркәсіп өлкеде нашар дамыды.
Қазақстанның қисапсыз табиғи байлықтары өте баяу игерілді. Өлкенің өндіріс
орындарының көпшілігі ауыл шаруашылығының, оның ішінде ең алдымен мал
шаруашылығының өнімдерін өңдейтін кәсіпорындары еді. Мұнымен қатар өлкеде
біршама тау-кен рудниктері, көмір шахталары мен түсті рудаларын өндіретін
кәсіпорындары болды. Темір жол жүйесі де өте жеткіліксіз еді.
Қазақстанның экономикасы мен жер байлығына Россия капиталистерімен
қатар шетелдік кәсіпшілер де қол сұқты. Мұнда шетелдік ірі сауда және
кәсіпкерлер компанияларының өкілдіктері жұмыс істеді, өлке қалаларында, ең
алдымен облыс орталықтарында Россияның Орыс-Азия, Сібірдің Сауда, Орыстың
Сауда-өнеркәсіп сияқты ірі банктерінің бөлімдері ашылды. Сонымен қатар аса
ірі сауда компанияларының: Орал-Каспий мұнай қоғамының, Риддер Тау-кен
қоғамының, Атбасар мыс кендері қоғамының бөлімшелері құрылды. Олардың
басқармалары Лондонда, Петроградта орналасқан болатын. Осы компания
басқармалары мүшелерінің қатарында аса ірі орыс капиталисі А. Путилов,
ағылшындық алпауыт Л. Уркарт, т.б. болды.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың ене бастауы өлкеде өндіріс
орындарының, темір жолдардың пайда болуына және қазақ жұмысшы табының
қалыптаса бастауына негіз болды 11; 71б..
Қазақстанда болған өзгерістердің маңызды ерекшелігі сол, өлке
экономикасын Россия капитализмінің аясына енгізу ұлт жұмысшы табының
қалыптасуына әсер етті, ол жұмысшы табының қалыптасу процесі ұлттық
буржуазияның пайда болуынан озық жүрді.
Орта және ұсақ кәсіп орындарында, шахталарда, рудниктерде,
кәсіпшіліктерде, құрылыстарда және теміржол пайдалануда қызмет еткен 60 мың
жұмысшылардың кәсіби мамандығы жоқтарының көпшілігі қазақтар еді.
Бұл өндіріс орындарының жұмысшылары өте ауыр жағдайда өмір сүріп,
еңбек етті. Олар 12-14 сағатқа созылған жұмыс күні үшін өмір сүру
минимумына жетер-жетпес жалақы алды. Әсіресе, ешқандай кәсіптік мамандығы
жоқ қазақ жұмысшыларының хал-жағдайлары аса қиын болды. Патша үкіметі мен
империалистік буржуазияның отарлық саясатының нәтижесінде қазақ өлкесі
шикізат көзі мен товар өткізетін рынокқа айналды.
Қазақ ауылының, баяу да болса, капиталистік қатынастардың шеңберіне
тартыла бастағанымен, жалпы алғанда онда 1917 жылдың қарсаңында
капиталистік өндіріске дейінгі қатынастар үстем болды. Сондықтан да
Қазақстан жағдайында буржуазияшыл ұлтшылдықты уағыздайтын таза ұлттық саяси
партия құру үшін әлеуметтік негіз қалыптаспаған еді.
Егер 1917 жылдың қарсаңында көп ұлтты Россия мемлекетінің шаруалар
қауымының айтарлықтай бөлігі – орыс, украин, белорусь, грузин, т.б.
шаруалары - әрқайсысы әртүрлі дәрежеде қапиталистік даму жолына түскен
болса, қазақ шаруаларының (сол сияқты Орта Азия, Солтүстік Кавказ, т.б.
аудандардағы шаруалардың жергілікті ұлттық топтарының) арасында
патриархалдық-феодалдық өндірістік қарым-қатынастар үстем болды.
Қазақ ауылындағы аграрлық қатынастар формальды түрде жерді қауым
(ауылдық, рулық) болып пайдалануға негізделді, алайда іс жүзінде жер мен
судың (суарылмалы егін шаруашылығы бар аудандарда) иесі феодалдық-рулық
билеуші топтар болды.
Кедейленген қазақ шаруаларының белгілі тобы аса ауыр шарттармен
кулактар мен бай-феодалдардан жерді арендаға алуға мәжбүр болды.Шаруалар
есебінен батрақтар мен маусымдап еңбек ететін жұмысшылардың саны өсті.
Отырықшы және жартылай отырықшы өмір сүруге көшіп, егіншілікпен айналысатын
қазақ шаруаларының қатары да көбейе бастады. Мұны қазақ шаруаларының
қолындағы егіндік көлемінің өсуі дәлелдейді. Мәселен, 1906 жылы Семей
облысындағы қазақ шаруаларының меншігіндегі егіндіктің көлемі 57 600
десятинаға тең болса, 1916 жылы бұл көрсеткіш 111 мың десятинаға, ал 1917
жылы 119 858 десятинаға жетті.
1917 жыл қарсаңындағы қазақ ауылы осы өлкеге, әсіресе, XX ғасырдың
басында көптеп көшіп келген орыс, украин қоныстанушыларының селоларымен
күрделі этникалық және айтарлықтай тығыз шаруашылық-мәдени өзара қатынас
жасады, 1917 жылға дейін Қазақстанда негізінен Орталық Россиядан, Еділ
бойына және Украинадан келіп, қоныс тепкен 1,5 миллионға жуық орыс, украин
шаруалары өмір сүріп, егін шаруашылығымен айналысты.
Қазақстанға көшіп келген орыс, украин еңбекші шаруалары мен қазақ
еңбекшілері арасында шаруашылық және мәдени қарым-қатынастар орнап, нығая
бастады. Қазақ еңбекшілері көшіп келушілерден егіншілік кәсібінің сырларын
үйренсе, қазақтар олармен өздерінің мал өсірудегі ғасырлар бойы жинақтаған
бай тәжірибесімен бөлісті.
Алайда Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар, әсіресе қазақтар мен осында
орталық Россиядан көшіп келушілер арасындағы қарым-қатынастар, аса күрделі
әрі қиын болды. Қазақстанды отар өлкеге айналдырудағы патша үкіметінің,
Россия мемлекетінің тарапынан орын алған қатігездік пен озбырлық,
жергілікті халықты ата қонысынан ығыстыру, оны әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан ғана емес, рухани тұрғыдан да отарлау өз “нәтижелерін” бермей
қойған жоқ. Патшалық империяның отарлау саясаты тұтас алғанда бүкіл қазақ
халқының тарапынан наразылық пен қарсылыққа кездесті. Ол 1916 жылы қазақ
халқының бүкіл өлкені қамтыған ұлт-азаттық көтерілісіне әкеп соқты 11;
72б..
Көтерілістің шығуына түрткі болған жағдай қазақтан соғысқа солдат алу
емес, қара жұмысшы алу екендігі мәлім. Бұратана халықтардан майдан жұмысына
адамдар алу туралы 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы қазақ даласына
шілде айының орта тұсына қарай келіп жетті. М. Дулатов айтқандай, “жұрт
сеңдей соғылды. Түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айрылды. “Әне келеді, міне
жетеді” деп өлім жазасына бұйырылған үкімнің орнына келуін күткен тұтқындай
болып жүрді” 21. Қарапайым халыққа әсіресе ауыр тигені “қазақтарды окоп
қазу жұмысына алады екен” деген сөз еді. Оларға бораған оқ ортасында жер
қазу, ажал аузына өз аяғымен барумен бірдей көрінген еді.
Қазақ зиялыларының алдын ала айтқаны дәл келді. Паспорттандыру
жүйесінің жоқтығы нәтижесінде алғашқы күндерден бастап-ақ ел ішіндегі атқа
мінерлер, болыс басқарушылары мен хатшылар қисапсыз көп әділетсіздікке жол
берді. Тізім жасаушы адамдар халыққа патша жарлығы мен губернаторлар
үндеуінің мазмұнын жеткізудің орнына, көп жағдайда қорқыту-үркіту әдістерін
қолданды. Онсыз да үрейлі жұрт үкімет адамдарына сенуден қалды, күн санап
наразылық артты.
Шілденің орта тұсынан бастап бүкіл қазақ даласында өте ауыр жағдай
қалыптасты. Бір жағынан, әскерге адам бермеймін деп қарапайым халық
көтерілсе, екінші жағынан, қайтсем де аламын деп үкімет орындары күшке
көшуге дайындалып жатты. Ақтөбе қаласында өткен митингіде сөйлеген Торғай
облысының вице-губернаторы “Бірде-бір қырғыз тірі қалмаса да, патша бұйрығы
орындалатын болады” 12; 183 б., - деп сес көрсетті.
Міне, осындай жағдайда, М. Тынышбаев дәл басып көрсеткендей, аз ғана
қазақ зиялылары екі бірдей оттың ортасында қалды 22; 42 б.. Алаш
қозғалысына қатысқан қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдерінің бірі
және бірегейі Міржақып Дулатов арада 10 жыл өткеннен кейін “Еңбекші қазақ”
газетінде 1926 жылы жазған мақаласында 1916 жылғы қазақтан қара жұмысқа
жігіттер алу туралы маусым жарлығы шыққаннан кейінгі ауыр ахуал
жағдайындағы қазақ интеллигенциясының дағдарысты көңіл-күйін төмендегідей
бейнелейді: “...бір күні төбеден түскен жайдың оғындай июнь жарлығы сарт ете
түсті. Бұл жарлықтың бізге жайдың оғындай көрінуі –қалың қазақ еліне оның
әсері қандай болатындығын сезгенімізден еді. Бұл жарлықтың қазақ арасына
қалай тарайтыны, қазақ елі не күйге ұшырайтыны көз алдымызға елестей қалды.
Өз өмірімізде басымызға тумаған ұлы дағдарысқа ұшырадық. Қайтпек
керек? Не істейміз? Елге не айтамыз? Біздің басшылығымыз қандай болмақ
керек? Елдің ризалықпен көнгісі келмейтіні, балаларын бергісі келмейтіні,
“соғыс”, “солдат” деген сөздерден өлердей қорқатыны, патша өкіметіне сенімі
жоқтығы белгілі. “Көнбе, берме” дейміз бе? Оның түбі не болады? Немізге
сеніп, “Көнбе” дейміз? Көнбейтін күшіміз қайда? Біздің ұйымда күш жоқ.
Барар жер, басар тауымыз белгілі... Жеңілдің астымен, ауырдың үстымен
қалқақтап келе жатқан надан қазақ, орыс өкіметінің табанында езіліп келе
жатқан бишара қазақ көнбеймін десе қор болмай ма? Көнгені дұрыс па екен?
Екеуінде де зиян бар екен. Екі зиянның қайсысы жеңіл болар екен?
Міне біздің басымызды даң қылған, миымызды ашытқан, ұлы дағдарысқа
қалдырған сұраулар осылар еді. Қайткенде бізге бұл жолдың біріне түспеске
болмады” 23; 285.
Кезінде Міржақып Әлихан Бөкейхановпен және Ахмет Байтұрсыновпен
бірігіп жоғарыдағы дағдарыстан шығудың төмендегідей жолын ұсынған еді:
патша шешіміне “көнгенде жұртқа қандай ауырлық бар, көнбегенде қандай
ауырлық бар? Көнгенде шаруаға кемшілікте келер, барған жігіт қазаға да
бейнетке де ұшырар, бірақ елдің іргесі бұзылмас (қазаға ұшырар деп ауру-
сырқаудан болған қазаны айтамыз, әйтпесе солдат қылып алмайды, соғыстан
өлмейді). Көнбегенде көретін ауырлық: бағынып тұрған үкіметтің жарлығынан
бас тартсақ, жау жағадан алғанда, бас қорғап үйде қаламыз деп мемлекетке
қамшымыздың ұшын бермесек, үкімет құр өкпелеп қоймас, күш жұмсар, ол күшті
законға сүйеніп істер...
Міне, біздің екі ауырлық дейтініміз осы. Бірі – барса шаруаға кемшілік
келіп, алынған жігіттер аз қазаға бейнетке ұшырағаны, екіншісі бармаймын
деп қарсылық қылса, елге келетін зор бүліншілік. Осы екі ауырлықтың жұрт
қай жеңілін таңдауы керек. Біздің білуімізше, жеңілі – көнген.
Ал ел көнді, көнгенде не істеу керек? Ел басшысы адамдар әділдікпен
спискті өздері түзеп беру керек. Мынау жақсы, мынау жаман, мынау бай, мынау
кедей деп бөлмей, сатылмай дұрыстықпен іс қылу керек” 24; 322 б..
Көріп отырғанымыз, Алаш қозғалысы қайраткерлері патшаның маусым
жарлығына амал жоқ мойынсұнған, қалыптасқан қиын ахуалды таразылай келе
бейбіт халықты жақсы қаруланған патша үкіметінің жазалаушы әскеріне қарсы
қойып қырып алмауды ойлап, халыққа патша жарлығына көніңдер деп ақыл айтуға
мәжбүр болған.
Осы орайда зерттеуші М. Қойгелдиевтің төмендегі пікірі мәселенің
себептерін толығырақ түсінуге ықпал ететіндігін де айта кеткен жөн: “1916
жылғы 25 маусым жарлығы шығып, халық наразылығы бұрқ ете түскенде мәселенің
мән-жайын жақсы білетін қазақ зиялылары бірден жұртты ашуды тыйып, ақылға
келуге шақырды. Өйткені, қанша наразылық көрсеткенімен, күштің тең
еместігі, қарулы қарсылықтың қан төгумен аяқталатындығы айқын болатын. Оның
үстіне отаршыл әкімшіліктің мұндай сәтті қазақ қоғамы үстінен өзінің саяси
билігін күшейте түсу, переселендерге тағы да жаңа жерлер алып беру үшін
пайдаланып кетуі мүмкін екендігін қазақ зиялылары жақсы түсінді. Сондықтан
да олар көтерілістің алғашқы күндерінен бастап халық арасында көтеріліске
шықпауға шақырған үгіт жүргізді” 25; 36 б..
Халықтың қарсыласамын деп қанға бөгіп қырылып қалмауын ойлаған Алаш
зиялыларының мұндай адамгершілікті басшылыққа алған көзқарасы өзінің ұлтына
деген сүйіспеншілігінің көрінісі еді.
Жаңа басталған ұлттық бас көтеру жағдайында ресми билік орындары қазақ
зиялыларына қозғалыстың ұйымдастырушылары ретінде сезіктене қараса, ал
қарапайым халық болса оларға патшалық зорлыққа өздері қарсы қойған заңды
наразылығын қолдай қоймағандығына түсінбей қарады.
Осы арада отаршыл әкімшілік өзінің дәстүрлі әрекетіне басты.
Көтерілістің себебін өзінің іс-әрекетінен іздемей, “түрік және герман
үгітінен”, олардың “қазақ ішіндегі агенттері” ұлттық интеллигенцияның саяси
белсенді бөлігінен және дін қызметкерлерінен көрді. Әкімшілікке “Қазақ”
газеті мен оны шығарушылардың ескі дұшпандары “көмектесті”.
“Қазақ” газеті төңірегіне біріккен топ дағдарыстан шығудың жалғыз жолы
– ауыр болса да патша жарлығына көніп, әскер жұмысына адам беру екендігін
қалың бұқараға жеткізуге тырысты. Сонымен бірге мұндай шешімге 7 шілдеде
тікелей губернатордың қолдауымен Орынборда, облыстық басқарма үйінде Торғай
облысының төрт уезінің өкілдері мен ақсақалдарының, сондай-ақ Семей, Орал,
Ақмола және Сырдария облыстары қазақтарының атынан келген өкілдерінің де
қатысуымен болып өткен кеңес те келген еді. Кеңеске жиналғандар төрағалыққа
Ә. Бөкейхановты, хатшылыққа М. Дулатовты және Ғ. Алмасовты сайлайды. Оның
жұмысына 23 мамырдан бері Торғай уезінде іссапарда болған А. Байтұрсынов та
қатынасады 12; 188. Кеңес негізгі мәселе ретінде соғыс жұмысына адам беру
мәселесін қарап, оған қарсы емес екендігін білдіріп, бірақ, сонымен бірге,
өкімет орындары алдына өз жағдайына байланысты талап-тілектерін де қойды.
Кеңес үкіметтен “соғыс керегіне һәм жалпы мемлекет халқына мал, ет, астық
жеткізіп тұрған қазақ жұртының” да шаруасының күйзелмеуін ескеруін өтініп,
“мұжық шаруасына қанша қызметкер керек болса, қазаққа да сол шамалы
қызметкер” керектігін айтып, ал көптеген уездерде “мұжықтар соғысқа
кеткеннен бері олардың шаруасын басқарып, егін-пішенін жиып беріп тұрған
жалғыз қазақ” екендігін, бір айдан бері қазақ та пішенін шаба алмай,
астығын ора алмай қалғанын баяндай келіп, мынадай талаптар қояды:
“1. Жоғарыда көрсетілген себептер бойынша солтүстік уездеріндегі қазақ
жігіттерін келер жаңа жылға бірінші январға шейін, оңтүстік уездер халқын
1917 жылғы 15 мартқа шейін алмай кешіктірілсе екен;
1. Ең әуелі 19 бен 31 арасындағы жастардың үштен бірі ғана алынса
екен; алғанда 19-дан бастап алу тиіс, өйткені бұл жастағылардың
көбі үйленбегендер болады...
4. Бір үйдегі шаруа басқаратын, алынатын жастағы бір жігіт қалса
екен (егер
ол үйдің басқа еркектері 17-де яки 50-ден асқан болса)...
8. Әрбір елу үйге бір мұғалім қалсын. Қазақ халқы бытыраңқы
отырады, онан кем мұғалім жетпейді. Орысша оқытатын учительдерге де
кеңшілік беріледі, мұғалімнің керектігі де қазақ халқына учительден кем
емес. Мұғалім қалдырғанда алдымен қолында шаһадатнамасы барлар қалсын,
сонан кейін шаһадатнамасыздар қалсын;
9. Шаһар медреселерінде оқып жүрген шәкірттер қалсын...
13. Алынған жігіттер отыз кісіден қостас болсын. Бір қосқа бір
переводчик һәм он қосқа бір молда сайлансын...” 26.
Кеңес өткеннен кейін, Ә. Бөкейханов оның негізгі талап-тілектерін
баяндап Петроградқа Дума жанындағы мұсылмандар фракциясы мен депутат А.Ф.
Керенскийге осы тілектерді тиісті үкімет орындарына жеткізуді өтініп
жеделхат жолдайды. “Қазақ” газеті қазанның басында бұл жұмыстың барысы
туралы мынадай хабар жариялайды: “Соғыс қызметіне қазақтан шақырылатын
жігіттерді 15 қыркүйекте алмай, мәулет беруге сұраған екен, оған мынадай
жауап алынды: “Бұратаналарды қызметке алу жұмысы әскери министрге түгел
тапсырылды. Сіздің жеделхатыңыз да әскери министрге жіберілді”. Бұл жауапты
Керенский Ғалиханға хабарлады 27.
Орынбор генерал-губернаторына және Петроградтағы жоғарғы үкімет
орындарына жөнелтілген бұл тілек жалғыз емес еді. Осы мезгілде Семей
уезінің жеті болысының (Шыңғыс, Шаған, Мұқыр, Қызылдар, Бекен, Семейтау
және Бұғылы) ақсақал және ел адамдарының кеңесі өтеді. Кеңесте Тұрағұл
Абайұлы Құнанбаев төрағалық, Сыдық Дүйсенбіұлы хатшылық жасайды. Кеңес бір
ауыздан Отан қорғауға басқа жұрт қатарлы қазақ жігіттерін әскер ретінде алу
лайық екендігін ақ патшаның өзіне жеткізуді губернатордан өтінеді 12;
189.
Бірақ отаршыл әкімшілік ешуақытта да өзіне тәуелді елдердің
мүддесімен есептеспеген. Бұл жолы да солай болды. Қазақ жігіттері жұмысқа
белгіленген мерзімде алына бастайды. Ал құқығын казактармен теңгеріп, атты
әскерге алу туралы өтініштерге жауап ретінде 1916 жылғы 9 қазанда әскери
министрдің мынадай тармақтардан тұратын жарлығы шығады:
“...25 маусым жарлығымен қара жұмысқа алынатын бұратаналар атты казак
қатарына өздері тіленіп кіремін десе, мынадай тәртіппен кіруге рұқсат
етемін:
1) Өздері тіленіп атты казак қызметіне кіремін деген
бұратаналарды алу билігі войсковой наказни атамандары, яғни атты
әскерлердің наказни атамандары қарауына беріледі...
3) Өздері тіленіп атты әскерлікке жазылған бұратаналар казактар
бөліміне
өз киімі (атты казак формасы), өз қару-жарағы һәм өз атымен келуге
міндеткер.
4) Тіленіп кірген бұратаналар жай атты казак дәрежесінде болады.
5) Тіленіп кірген бұратаналар соғыс қалай бітсе, солай бұрынғы
қалыпша үйді-үйіне тарайды” 28.
Бұл іс жүзінде кемсітушілік рухта жазылған құжат болатын. Сондықтан
да оның қазақ арасында салқын қабылданғандығы өзінен-өзі түсінікті.
“Қазақ” газетінде жарық көрген “Соғыс майданында қазақ жұмыскерлер”
деп аталатын мақалада қазақ интеллигенциясы былай деп жазды: “Қазақ
жұмыскерлерді ренжітпей жақсы ұстау үшін, мынадай шарттар қойылсын:
1. Қазақтар өз алдына қос болсын. Өз арасынан ақсақал сайласын, тіл
білетін тілмаштары болып, дружина бастықтарымен сөйлесу, хабарлау
үшін;
2. Намаз оқу секілді құлшылықтарынан тыйылмасын, қажет орны болса,
табуға мүмкін болғанда араларына молда қойылсын;
3. Тамақтары: шай, қой еті, тұздаған сиыр еті болсын. Шошқа етін
беруге болмайды. Ұн, тары, май, ет, шайлар қолдарына берілсін. Өз
араларынан аспазшы сайланып қойылсын;
4. Қазақтардың таза тұруына көз салынсын” .
Сөйтіп, қазақ интеллигенциясының тыл жұмысына алынған қазақ
жігіттеріне аянбай көмек көрсету жолындағы әрекеттері салыстырмас ерлік
еді. Осы орайда зерттеуші М.Қ. Қозыбаев кезінде өзінің орыс тілінде
жазылған мақаласында бұл туралы былай деген еді: “...Вопреки сложившемуся в
исторической науке мнению о безоговорочной поддержке “Алаш” царского указа,
многие факты указывают на то, что лидеры движения предлагали отложить до
поры, довремени призыв казахского населения. Одновременно многие деятели
алашского движения выехали на тыловые работы, чтобы оказать посильную
помощь казахским тыловым рабочим, попавшим в трудные и непривычные для себя
условия...” 29; 14 б..
Осы пікірді біз де қолдаймыз. Қазақ зиялылары патшаның маусым жарлығы
шығысымен-ақ, қалыптасқан ауыр ахуалда туған халқына қолынан келген көмегін
жасады.
Сонымен қатар 1916 жылғы көтеріліс сипатына саяси қуғындалған қазақ
интеллигенциясының көзқарасы туралы мәселеге келер болсақ, 1916 жылғы және
1917 жыл басындағы “Қазақ” газетінде жарық көрген материалдар қазақ
зиялыларының 1916 жылғы көтерілісті “бүліншілік” ретінде қабылдағанын
дәлелдейді. Ал арада 10 жыл өткен соң Ә. Бөкейханов бұл наразылықтың
көтеріліс болып табылатынын атап көрсетіп былай деген еді: “Қазақ-қырғыз,
өзбек, тәжік, өзге елдің патша үкіметіне қарсы тұрып соғыс ашқаны тарихтан
орын алады. Бұрын өзін жебе сауған үкіметке қарсы орыстың елі де қазақ-
қырғыздың көтерілісін орыстың төрелері қазақ-қырғыздың жерін алуға әдейілеп
жасады деген пікір адасқан. Қазақ-қырғыздың жерін алған соң, өзін қара
жұмысқа тізген соң, парашыл төре орыс, қазақ-қырғыздың қарғыс атқаны елдің
арқасын жауыр қылған соң қарсы тұрып көтеріліп соғыс ашқан. Қазақ-қырғыздың
көтерілісі қалың елдің дариядай толқыны. Дауыл болса ғана дария толқиды.
Қалың елді қарғыс атқан билесе, қанды саясат қолданса, бұған қарсы ел де
толқиды. Бұл сықылды қозғалысты қорлықтағы өзге жұрттар құлағына сырға
қылып таққаны оң болады... Өрт қиырға жайылып барады. 1916 жылғы қазақ-қырғыз
көтерілісі осындай өрттің тамызғысы болып шығады. Алыспаған, жұлыспаған
бостандық атына мінбейді, бұғаудан босамайды, ері құлдықтан, әйелі
күңдіктен шықпайды, малына да басына да ие болмайды” 3;36б..
Осылайша, тыл жұмысына шақыруды кейінге қалдыру әрекеті, халықты
көтеріліске шығып, орынсыз қырылып қалудан сақтандыру, сонымен бірге тыл
жұмысына алынған қазақтар арасына өз еріктерімен барып, олардың
ауыртпалықтарын жеңілдетуге тырысу – міне осының бәрі ұлт зиялыларының
қаймықпас ерлігі.
Қазақ еңбекшілерінің 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жылғы
ақпанда жеңіске жеткен буржуазияшыл-демократиялық революцияға ұласты 11;
72.
Сонымен, Ресейдің отаршылдық іс-әрекеттері Қазақстанды тек қана шикі
зат өндіретін аймақ ретінде қабылдап, оны экономикалық және мәдени жағынан
төменгі сатыда ұстап бағыду көздеген барлық саясаты іс жүзінде ойдағыдай
асырылып отырды. Сондықтан жергілікті өнеркәсіптің дамуына ешқандай
жағдайлар жасалмады. Негізінде қазақ жерінде техникалық жағынан әлсіз әрі
тек ауыл шаруышылығы өнімдері мен пайдалы қазбаларды ғана өңдейтін, жыл
мезгілімен ғана жұмыс істейтін шағын жұмысшылары бар кәсіпорындар құрылды,
мысалы, қазан төңкерісіне дейін бүкіл Қазақстанда орыс империясының 0,7%-ті
құрайтын мекемелер болып, онда небәрі 0,2% жұмысшылар болған және олар
өнеркәсіп өнімдерінің 0,3%-тін ғана шығарды.
Саны жағынан өте аз ғана жұмысшылардың тұрмыстық жағдайлары аса ауыр
жағдайда болды. Олар қатал да адам шыдағысыз отарлық-шовинистік езгіге
ұшыраған еді. Кейбір зерттеулердің қорытындысына жүгінсек, жоғарыда
көрсетілген орындарда жұмыс уақыты 17-18 сағатқа дейін жетіп отырды. Патша
үкіметі көшпелі қазақ халқының тұрмыстық жағдайларын салық салу арқылы одан
ауырлата түсті. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ ауылының әрбір түтіні
жеке меншігіндегі қойдың әрбір басына 50 тиын көлемінде салық төлеп
отырған. Ал, ол кезде бір жасқа толған ісек немесе тұсақ қойдың құны 1,5-2
рубльмен бағаланған болса, қазақтың аянышты хал-ахуалын айтпай-ақ түсінуге
болады 30; 6б.).
Орыс империясы саясатының қазақ жерінде кең қанат жаюы, негізінде
Орталық Ресей мен Сібір аймағындағы казактар мен орыс шаруаларын қазақ
жеріне көшіріп, қоныстандырумен күшейтілді. Мұндай тәсіл басқа халыққа
қарсы отарлау саясатын жүргізетін мемлекеттердің басты, заңды
функцияларының бірі болып табылатыны ақиқат. Себебі империя орталығынан
шалғай, қашық жатқан кең даланы отарлық саясаттың шеңберінде ұстап тұру
оңай шаруа емес. Осы мәселеге терең үңілген патша үкіметі қазақ жеріне
орыстарды қоныстандыруды мемлекеттік маңызы бар іс ретінде таныды. Соның
нәтижесінде қазақ жері жергілікті халықтың пайдалануынан тартып алынып, ақ
патшаға жан-тәнімен беріліп қызмет істеген, отарлық саясатты жүргізуге
берік тірегі саналған казактардың атамандарына, патша офицерлеріне ашық
қолмен үлестірілді. Деректерге жүгінетін болсақ, 1917 жылға дейін патша
үкіметі қазақ халқының тікелей пайдалануынан 45 млн. десятина жерін тартып
алған еді 31; 48б. Орыс публицисі А. Первушин былайша жазған еді:
“Колонизация края русскими побудила правительство все лучшие места, которых
очень немного, отобрать у киргизов. Плодоносные предгорья Алатау почти все
заняты русскими и за места бывшие 30 лет тому назад во владении у киргиз,
последние вынуждены теперь платить аренду русским поселенцам и казакам чуть
только кригизский скот пройдет через казачью землю на летнее стойбище
(джайлау) составляется акт о потраве, об отолочке и дело обращается к
судье” 30; 8б.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде Каир университетінің заң
факультетін бітірген Ғ. Мұсағалиев жерден айырылған қазақтар туралы былай
деп жазды: “Таудың, етектің егін үшін жарамды жерлері ойып-ойып казак-
орыстарға кесіліп берілген, іліп алар жерлер Ресейден көшіп келген
мұжықтарға беріліп жатыр. Қазақтардың таудағы һәм етектегі көп қыстаулары,
мың азаппен қазып шығарған арықтары, егіндік-пішендік жерлері – бәрі де
қолдан кетті. Жерге тоймайтын шын жалмауыздар казак-орыстар. Алдында қара-
құрасы бар қазақтар осы күнде де тауға шыққан болады. Шыққанменен не пайда?
Жолшыбай орыстың егіні мен пішендігіне жуықтап кетсе қазақтың малын ұстап,
өзін сабап, қырып-жойып өлтіре жаздайды” 32.
Ұлттық езгіні күшейткен патша үкіметінің отарлық саясаты қазақ
қоғамын, оның шаруашылық жағдайларын күрт төмендетіп, әлеуметтік және
экономикалық дағдарысқа ұшыратты. Мал жайылымы тарылған халық тыныш өмір
іздеу мақсатында Қытай, Монғолия сияқты мемлекеттерге қоныс аударуға мәжбүр
болды. Осындай жағымсыз көріністермен қатар, Қазақстанда осы аралық
кезеңінде, Ресейдің Еуропалық мәдениеті озық ойлы идеяларының таралуына
тікелей мүмкіндіктер туды. Себебі, қазақ елінің орыс мемлекетінің құрамдас
бөлігі ретінде дамуы саяси идеялық ахуалға да үлкен ықпалын тигізгені де
даусыз. Академик С. Зиманов былай дейді: “С точки зрения внешних условий в
начале XX века существовала самая благоприятная ситуация для пробуждения
национального сознания и развития национально-освободительного движения
даже в таких отсталых окраинах России, каким был в ту пору Казахстан идеалы
гуманизма и свободы, борьбы против тирании и угнетения, солидарности
народов и классового братства проникали в самые отдаленные уголки России,
находя там немало приверженцев и последователей” 31; 48б.
Шын мәнінде солай болған еді. Ресей империясының орталық қалаларында
болып жатқан саяси-идеялық жағдайлар, “Халықтар түрмесі” аталған
монархиялық тәртіпке қарсы бағытталған жалпы наразылықтар, революциялық
қозғалыстар, университет студенттерінің толқулары сияқты ақпарат-хабарлар
оқтын-оқтын деңгейде болса да Қазақстанға да жетіп жатты, тіпті олардың
тікелей әсерінен революциялық прокламациялармен қатар жалпы ағартушылық
идеялар таралып, ұлттық сана-сезім бәсең болса да ояна бастағаны,
реформациялық жаңару, әлеуметтік өзгеріс қажеттілігі секілді түсінік,
ұғымдарды қабылдай бастағаны ақиқат еді.
1.2. Уақытша үкімет және ұлттық автономия мәселесі
Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән дағдарыстың салдары болып
табылатын 1917 жылғы Ақпан революциясының нәтижесінде патша үкіметі
құлатылды. Ол Ресей халықтарының, оның алдыңғы қатарлы күштерінің патша
билігіне, крепостниктік құрылысқа және отарлық езгіге қарсы көп жылдық
күресінің жеңісімен аяқталды.
Патшалық билікті құлатқан Ақпан революциясын қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz