Тың және тыңайған жерлерді игеру және оның қазақстанға әсері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ ТАРАУ. НАУҚАН КЕЗІНДЕГІ КАДР ЖӘНЕ ЖҰМЫСЫШ.МАМАН ТӨҢІРЕГІНДЕГІ ОРТАЛЫҚЫТЫҢ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ ТАРАУ. ТЫҢ ИГЕРУ ТҰСЫНДАҒЫ МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ ТАРАУ. НАУҚАН КЕЗІНДЕГІ КАДР ЖӘНЕ ЖҰМЫСЫШ.МАМАН ТӨҢІРЕГІНДЕГІ ОРТАЛЫҚЫТЫҢ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ІІІ ТАРАУ. ТЫҢ ИГЕРУ ТҰСЫНДАҒЫ МӘДЕНИЕТ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кіріп, Елбасымыз – Н.Ә. Назарбаев халыққа жолдауындағы әлемдегі бәсекелестік қабілеті бойынша алдыңғы елу елдің қатарына кіру, сондай-ақ БСҰ-ға кіру алдында, дүниежүзілік тарихи дамуымен байланысы оның өткен тарихын жан-жақты үйрену мен зерттеудің қжеттілігін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай қажеттілік күрделі кезеңдерге байланысты Қазақстан тарихының мұқият зерттелуі мен зерделенуін талап етуде, әрі заңды құбылыс болып отырғаны белгілі. Кеңес дәуірінің тарихнамасы әкімшілік-әміршілдік саясат салдарынан тарихи жағдайлар мен әлеуметтік жайларды теріс түсіндіріп, ақиқатты айтпай, қисынсыз теория мен тұжырымдарға жол беріп отырды. Тарихи процестерді шындыққа жанаспайтиын партиялық таптық тұрғыдан көрсету, оны маркстік-лениндік әдістеме негізінде түсіндіру осы жүйенің заңы мен тәртібіне саналды. Осының нәтижесінде Қазақстан тарихында көптеген «ақтаңдақтар» пайда болды. Солардың бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру науқаны.
Тақырыптың өзектілігі. Сөз етіп отырған тақырыбымыз өте күрделі де қиын мәселе және өзіндік орны ерекше оқиға. Өйткені, тың игерудің нәтижесінде Қазақстан ірі астықты аймақтардың біріне және кеңшар өндірісі басым дамыған республикаға айналды. Егіс көлемінің ұлғайтылуының нәтижесінде Қазақстан 6 мәрте миллиард пұттан астам астық жинап, ел экономикасын біршама нығайтты. Тың даланың игеріліп, егіншілік айналымына қосылуы – республика халық шаруашылығының барлық саласының өндіргіш күштерін дамытуға, мәдениеті мен ғылымының өсіп-өркендеуіне қалай ықпал етті, қазақ даласына басқа да қандай өзгерістер әкелді деген сұрақ қазіргі таңда өте өзекті болып отыр.
Егеменді ел атанып, әлем жұртшылығы танып отырған Қазақстанның жер көлемін айтқанда өткен 20-ғасырдың барысында қалыптасқандай, Атыраудан Алтайға дейін созылып жатқан кең өлке деп атауға қалыптасып кеткен түсінік бар. Осы аталған аралықтың, яғни Атырау мен Алтайдың қашықтығы 3000 шақырым болса, Республикамыздың Батыс Сібір ойпатынан бастау алатын Солтүстігі мен Тянь-Шань тауларына арқа тірейтін Оңтүстік өлкесіне дейінгі ара-қашықтық 2000 шақырымға жуықтайды. Барша жер көлемі 2 миллион 700 мың шаршы шақырымды қамтитын кең байтақ алқап сеңгір таулармен қоршалған, құс қанаты талып, тұлпар тұяғы қызатын атақты Қызылқұм, Мойынқұм, бір шеті қамтылған Қарақұм сияқты құмды аймақтар, селдір селеу мен жусан көмкерген кең құлашты жазық далалары, еншімізге солтүстік-шығыс бөлігі тиген Каспий, Арал теңіздері, Балқаш көлі мен жер бетін тілгілеген есепсіз көп өзендерден тұратын су айдындары бар өлке қазақ жері болып аталғалы қай заман.
Осы аталған кең өлкенің төсінде ежелгі заманнан қоныс теуіп келе жатқан, әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі тілдес халықтардың бір тармағы әрі ең іргелісі қазақ халқы саналады. Тарихы біздің жыл санауымыздан бұрынғы ІІІ мың жылдықтан бастау алатын халқымыздың барша тағдыры осы ұлы даламен тығыз байланысты сабақтас, салалас, аралас, ортақ.
Тілібіз бен мәдениетіміз, тіршілік ету салтымыз көрші орналасқан қырғыз, өзбек, түркімен, қарақалпақ сияқты түркі тілдес халықтармен ғасырлар бойы ұқсас, өзектес болып келсе, Қазақстанның территориясы осы аталған халықтар мекен еткен республикалар мен Тәжікстанның жер көлемін қоса есептегенде 2 есе үлкен екен. Жер көлемі мен шекарасының айнала алғандағы ұзындығы жөнінен әлемдегі ең ірі деген жеті мемлекеттін қатарынан орын алатын Республикамызда мыңғырған мал өсірдік, егін салып, әр жылдарда миллиардаған пұт астық жинап келдік. Сонымен қатар ауыр өнеркәсіп те дамыды.
Осыншалықты үрдіс қимылдар мен әрекеттердің нәтижесінде озат ел атанған Қазақстанның бүгінгі болмысы, келбеті мен келешегі бүкіл дүниежүзінің назарына ілініп, олардың ықылас-ниеттерін аударып, жаһандану үрдісіне ілігіп, еліміздің БСҰ-ға кіруге дайындығы жүріп жатқанда және Елбасымыздың әлемдегі бәсекелестігі жоғары 50 елдің қатарына кіру міндлеті қойылғанда өткен тарихымыздың (бұл жерде – тың игеру) жетістіктері мен жеңістерін, және сондай-ақ соңғы ХХ ғасырда орын алып отырған зобалаңдар мен қайғы-қасіреттерімізді зерттеп, ой таразысынан өткізіп, болашағымыздың іргетасын қалауымыз қажет. Ал бұған тағы да қайталап айтсақ, өткенді оқып-танып қана қол жеткізе аламыз. Орыс тарихшысы В.О. Ключевскийдің сөзімен айтсақ: «Тарих бізді оқып-тоқымаған сабағымыз үшін жазалайды». Сол себепті, тарихымыздың ақтаңдақ беттерінің бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру науқанын зерттеу мәселесі қазіргі Қазақстан тарихнамасындағы өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отырғаны дау туғызбайтын мәселе.
Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанды жетпіс жылдан астам уысында ұстаған Кеңестік жүйе әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағарту сияқты салаларда қазақ халқының үлкен жетістіктерге жетуіне, білім алып, ғылымды меңгеруде сан түрлі жаңа қырларынан көрінуіне игі ықпалын тигізсе, ата-бабадан келе жатқан салт-саналарымызды ұстануға, тіл байлығымызды сақтап қана қоймай, дамытуға кереғар әсер етті. Еліміздің өмірінде жүзеге асып жатқан бүгінгі бетбұрыс, барлық салаларда қайта түлеп жаңару жайы сол бір көп жылдар бойы кеудемен жаншыған басқару жүйесінің езгісінде болып, өткенімізді білу күңгірттеніп, ұрпақтың бірсыпыра бөлігі мәңгүрттеніп, ана тілі мен дінінен, дәстүр-салтынан айжырай бастаған, шала қазақтар дегендердің саны көбей түсіп келе жатқан кезде ғана қолға алынды.
Қазіргі уақытта өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кіріп, Елбасымыз – Н.Ә. Назарбаев халыққа жолдауындағы әлемдегі бәсекелестік қабілеті бойынша алдыңғы елу елдің қатарына кіру, сондай-ақ БСҰ-ға кіру алдында, дүниежүзілік тарихи дамуымен байланысы оның өткен тарихын жан-жақты үйрену мен зерттеудің қжеттілігін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай қажеттілік күрделі кезеңдерге байланысты Қазақстан тарихының мұқият зерттелуі мен зерделенуін талап етуде, әрі заңды құбылыс болып отырғаны белгілі. Кеңес дәуірінің тарихнамасы әкімшілік-әміршілдік саясат салдарынан тарихи жағдайлар мен әлеуметтік жайларды теріс түсіндіріп, ақиқатты айтпай, қисынсыз теория мен тұжырымдарға жол беріп отырды. Тарихи процестерді шындыққа жанаспайтиын партиялық таптық тұрғыдан көрсету, оны маркстік-лениндік әдістеме негізінде түсіндіру осы жүйенің заңы мен тәртібіне саналды. Осының нәтижесінде Қазақстан тарихында көптеген «ақтаңдақтар» пайда болды. Солардың бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру науқаны.
Тақырыптың өзектілігі. Сөз етіп отырған тақырыбымыз өте күрделі де қиын мәселе және өзіндік орны ерекше оқиға. Өйткені, тың игерудің нәтижесінде Қазақстан ірі астықты аймақтардың біріне және кеңшар өндірісі басым дамыған республикаға айналды. Егіс көлемінің ұлғайтылуының нәтижесінде Қазақстан 6 мәрте миллиард пұттан астам астық жинап, ел экономикасын біршама нығайтты. Тың даланың игеріліп, егіншілік айналымына қосылуы – республика халық шаруашылығының барлық саласының өндіргіш күштерін дамытуға, мәдениеті мен ғылымының өсіп-өркендеуіне қалай ықпал етті, қазақ даласына басқа да қандай өзгерістер әкелді деген сұрақ қазіргі таңда өте өзекті болып отыр.
Егеменді ел атанып, әлем жұртшылығы танып отырған Қазақстанның жер көлемін айтқанда өткен 20-ғасырдың барысында қалыптасқандай, Атыраудан Алтайға дейін созылып жатқан кең өлке деп атауға қалыптасып кеткен түсінік бар. Осы аталған аралықтың, яғни Атырау мен Алтайдың қашықтығы 3000 шақырым болса, Республикамыздың Батыс Сібір ойпатынан бастау алатын Солтүстігі мен Тянь-Шань тауларына арқа тірейтін Оңтүстік өлкесіне дейінгі ара-қашықтық 2000 шақырымға жуықтайды. Барша жер көлемі 2 миллион 700 мың шаршы шақырымды қамтитын кең байтақ алқап сеңгір таулармен қоршалған, құс қанаты талып, тұлпар тұяғы қызатын атақты Қызылқұм, Мойынқұм, бір шеті қамтылған Қарақұм сияқты құмды аймақтар, селдір селеу мен жусан көмкерген кең құлашты жазық далалары, еншімізге солтүстік-шығыс бөлігі тиген Каспий, Арал теңіздері, Балқаш көлі мен жер бетін тілгілеген есепсіз көп өзендерден тұратын су айдындары бар өлке қазақ жері болып аталғалы қай заман.
Осы аталған кең өлкенің төсінде ежелгі заманнан қоныс теуіп келе жатқан, әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі тілдес халықтардың бір тармағы әрі ең іргелісі қазақ халқы саналады. Тарихы біздің жыл санауымыздан бұрынғы ІІІ мың жылдықтан бастау алатын халқымыздың барша тағдыры осы ұлы даламен тығыз байланысты сабақтас, салалас, аралас, ортақ.
Тілібіз бен мәдениетіміз, тіршілік ету салтымыз көрші орналасқан қырғыз, өзбек, түркімен, қарақалпақ сияқты түркі тілдес халықтармен ғасырлар бойы ұқсас, өзектес болып келсе, Қазақстанның территориясы осы аталған халықтар мекен еткен республикалар мен Тәжікстанның жер көлемін қоса есептегенде 2 есе үлкен екен. Жер көлемі мен шекарасының айнала алғандағы ұзындығы жөнінен әлемдегі ең ірі деген жеті мемлекеттін қатарынан орын алатын Республикамызда мыңғырған мал өсірдік, егін салып, әр жылдарда миллиардаған пұт астық жинап келдік. Сонымен қатар ауыр өнеркәсіп те дамыды.
Осыншалықты үрдіс қимылдар мен әрекеттердің нәтижесінде озат ел атанған Қазақстанның бүгінгі болмысы, келбеті мен келешегі бүкіл дүниежүзінің назарына ілініп, олардың ықылас-ниеттерін аударып, жаһандану үрдісіне ілігіп, еліміздің БСҰ-ға кіруге дайындығы жүріп жатқанда және Елбасымыздың әлемдегі бәсекелестігі жоғары 50 елдің қатарына кіру міндлеті қойылғанда өткен тарихымыздың (бұл жерде – тың игеру) жетістіктері мен жеңістерін, және сондай-ақ соңғы ХХ ғасырда орын алып отырған зобалаңдар мен қайғы-қасіреттерімізді зерттеп, ой таразысынан өткізіп, болашағымыздың іргетасын қалауымыз қажет. Ал бұған тағы да қайталап айтсақ, өткенді оқып-танып қана қол жеткізе аламыз. Орыс тарихшысы В.О. Ключевскийдің сөзімен айтсақ: «Тарих бізді оқып-тоқымаған сабағымыз үшін жазалайды». Сол себепті, тарихымыздың ақтаңдақ беттерінің бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру науқанын зерттеу мәселесі қазіргі Қазақстан тарихнамасындағы өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отырғаны дау туғызбайтын мәселе.
Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанды жетпіс жылдан астам уысында ұстаған Кеңестік жүйе әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағарту сияқты салаларда қазақ халқының үлкен жетістіктерге жетуіне, білім алып, ғылымды меңгеруде сан түрлі жаңа қырларынан көрінуіне игі ықпалын тигізсе, ата-бабадан келе жатқан салт-саналарымызды ұстануға, тіл байлығымызды сақтап қана қоймай, дамытуға кереғар әсер етті. Еліміздің өмірінде жүзеге асып жатқан бүгінгі бетбұрыс, барлық салаларда қайта түлеп жаңару жайы сол бір көп жылдар бойы кеудемен жаншыған басқару жүйесінің езгісінде болып, өткенімізді білу күңгірттеніп, ұрпақтың бірсыпыра бөлігі мәңгүрттеніп, ана тілі мен дінінен, дәстүр-салтынан айжырай бастаған, шала қазақтар дегендердің саны көбей түсіп келе жатқан кезде ғана қолға алынды.
1. Абжанов Х.Н. Культурная деятельность интеллигенции в селе. - Алма-Ата,1988.
2. Абжанов Х.Н. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. - Алма-Ата,1988.
3. Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990 гг. - Алматы,1993.
4. Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жж.). - Алматы,2005.
5. Әбуов Қ. Түйе үстіне сирақ үйіткен жыл еді...//Зерде,1990. №7. 5-6 б.
6. Әбуов Қ. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру: тәжірибе мен сабақтар //Қазақстан тарихының «ақтаңдақ беттерінен». – Алматы,1994.
7. Әбжанов Х., Илипов М. Қазақстанда ауыл шаруашылық мамандарын жаярлаудың тарихи тәжірибесінен // Жаршы,1997, №9.
8. Байсарина Қ. «Тың» тақсіреттері//Отан тарихы,2003. №5. 47-49 б.
9. Байсарина Қ. Ауылды жерлердегі мәдени-ағарту мекемелерінің қызметі (1946-1965 жж.) // Қазақ тарихы,2006,№3. 78-80.
Баишев С.Б., Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические итоги освоения целинных земель в КазССР// Вопросы истории,1975,№3. 21-40 б.
10. Әліқұлов К.А. Қазақстан ауылдары мен селоларының 1946-1980 жж. әлеуметтік жағдайы: тарихы мен сабақтары. Т.ғ.д. диссертациясы. А.,2001.
11. Брежнев Л.И. «КПСС аграрлық саясатының мәселелері және Қазақстанның тың жерлерін игеру». Сөздер мен баяндамалар. – Алма-Ата,1974.
11. Винокурова Р.Ф. Освоение целинных и залежных земель в Казахстане (1954-58 гг.) Дисс. к.и.н. – М.,1963.
12. Городецкий А.Э. Социальное развитие села в Казахстанев 1954-65 гг. Автореферат дисс... к.и.н. – Алматы,1993.
13. Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические итоги освоения целинных земель и некоторые вопросы развития производительных сил//10 лет освоения целины. 27-51 б.
14. Дахшлейгер Г.Ф., Турсунбаев А., Шафиро Ш. Правда об освоении целины и вымыслы буржуазных фальсификаторов//Партийная жизнь Казахстана,1959.№12. 20-26 б.
15. Даутбаева В.В. Влияние освоения целинных и залежных земель на динамику социальной структуры населения Казахстана (1954-65 гг.). Дисс... к.и.н. – М.,1984.
16. 10 лет освоения целины. – Алматы,1964.
17. Досекеева Г.А. 1939-1959 жылдардағы санақ аралығындағы ауыл-село тұрғындарының жас аралық деңгейі мен білім дәрежесі.//Отан тарихы,2006. №2. 139-149 б.
18. Егемен Қазақстан. – 1991. 28 қазан.
19. Жұмаділдаева Г. Тыңның тымырсық саясаты//Отан тарихы,2004. №6. 97-98 б.
20. Зайниева Л.Ю. Целина поднята – подвиг продолжается//Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып.15. – Алма-Ата,1981. 132-146 б.
21. Ильин М. Село құрылысын индустриялайық // Қазақстан ауыл шаруашылығы. – Алматы,1967. №10.
22. История КПСС. 5 т. Кн. 2. М.,1980.
23. Кадыртаева М.А. Докуметальные материалы Центрального государственного архива КазССР по истории освоения целинных и залежных земель как исторический источник (1954-1958 гг.). Автореферат дисс... к.и.н. – Алма-Ата,1974.
24. Какимжанова А. Освоение целинных и залежных земель и развитие зернового хозяйства КазССР. Дисс... к.и.н. – М.,1959.
25. Каражанов К.С. Освоение целинных и залежных земель Казахстана: достижения и просчеты//Некоторые вопросы истории Казахстана. Сб. Ст. – Алматы,1994.
26. Кенжебаев С. Комсомол – верный помощник Коммунистической партии в освоении целинных и залежных земель//Борьба КПСС за освоение целины.
27. Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Освоение целинных земель в Казахстане. – Алма-Ата,1986.
28. Кондратьев А.М. Зерновой цех страны. Алма-Ата,1984.
29. Кооперативные новости,1990. 17 ақпан.
30. Қазақ ССР тарихы, т.5. А.,1984.
31. Құдайбергенова А. Соғыстан кейінгі кезең: ауыл мен қазақты титықтатқан науқаншылдық пен жоспаршылдық (1946-1960 жылдар) // Қазақ тарихы,1994. №4. 22-26 б.
32. Литературная газета,1990, 24 қаңтар.
33. Маданов Х., Омарбеков Т. Историография аграрной политики партии в Казахстане//Историко-партийная наука в Казахстане. – Алма-Ата,1988. с.102-134.
34. Материалы ХХҮІ съезда КПСС. – Алма-Ата,1986.
35. Михайлов Ф.К. Братское сотрудничество и взаимопомощь советских народов в освоении целинных земель//Известия АН КазССР, Сер. истор. археол. и этногр, 1962. Вып.2. 3-14 б.
36. Михайлов Ф.К., Шамшатов И.Ш. Народное движение за освоение целинных и залежных земель в Казахстане. – Алма-Ата,1964.
37. Муканова Р.З. Критика англо-американских буржуазных фальсификаторов по освоению целинных и залежных земель Казахстана (1954-75 гг.). Дисс... к.и.н. – Алма-Ата,1986.
38. Мұсағұлова А.Б. 1956-1964 жж. цензураның дінге қарсы саясаты//Отан тарихы,2006. №3. 167-177.
39. Мұқатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы (ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ.). Т.ғ.д. диссертациясы. Алматы,1999.
40. Народное хозяйство в СССР в 1962 г. Статистический ежегодник. – М.,1963.
41. Омарбеков Т. Тың тұмшалаған шындық//Жұлдыз,1991. №6. 118-131 б.
42. Переведенцев В.И. «Какие мы? Сколько нас?» - Москва,1988.
43. Сауранбаева Р.Т. Историография деятельности Компартии по освоению целинных и залежных земель в Казахстане. Автореферат дисс... к.и.н. Алма-Ата,1978.
44. Султанов А.М. Из истории участия советской молодежи в освоении целинных и залежных земель (1954-1956 гг.) // История СССР, 1959, №6. 3-18 б.
45. Тәтімов М.Б. Демография – халықтану. – Алматы,1975.
46. Төлеубаева К. «Тың эпопеясы» бізге не берді? // Ақиқат,1995.№4. 40-46 б.
47. Турсунбаев А. Колхозное крестьянство Казахстана. – Алма-Ата,1960.
48. Турсунбаев А.Б. Освоение целинных и залежных земель и их роль в подъеме сельского хозяйства СССР//История советского крестьянства и колхозного строительства в СССР. М.,1963. 427-434 б.
49. Управление экономикой агропромышленного комплекса. – Ленинград,1959.
50. Фазылов М.С. Освоение целины в Казахстане и его роль в укреплении дружбы народов (1954-64 гг.). Дисс. к.и.н. – Алма-Ата,1965.
51. Хрущев Н.С. Таяудағы жылдарда....
52. Экология целинного региона Казахстана. – Алма-Ата,1987.
53. Экономическое развитие Казахстана и критика буржуазных фальсификаторов. – Алма-Ата,1978.
2. Абжанов Х.Н. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. - Алма-Ата,1988.
3. Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990 гг. - Алматы,1993.
4. Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жж.). - Алматы,2005.
5. Әбуов Қ. Түйе үстіне сирақ үйіткен жыл еді...//Зерде,1990. №7. 5-6 б.
6. Әбуов Қ. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру: тәжірибе мен сабақтар //Қазақстан тарихының «ақтаңдақ беттерінен». – Алматы,1994.
7. Әбжанов Х., Илипов М. Қазақстанда ауыл шаруашылық мамандарын жаярлаудың тарихи тәжірибесінен // Жаршы,1997, №9.
8. Байсарина Қ. «Тың» тақсіреттері//Отан тарихы,2003. №5. 47-49 б.
9. Байсарина Қ. Ауылды жерлердегі мәдени-ағарту мекемелерінің қызметі (1946-1965 жж.) // Қазақ тарихы,2006,№3. 78-80.
Баишев С.Б., Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические итоги освоения целинных земель в КазССР// Вопросы истории,1975,№3. 21-40 б.
10. Әліқұлов К.А. Қазақстан ауылдары мен селоларының 1946-1980 жж. әлеуметтік жағдайы: тарихы мен сабақтары. Т.ғ.д. диссертациясы. А.,2001.
11. Брежнев Л.И. «КПСС аграрлық саясатының мәселелері және Қазақстанның тың жерлерін игеру». Сөздер мен баяндамалар. – Алма-Ата,1974.
11. Винокурова Р.Ф. Освоение целинных и залежных земель в Казахстане (1954-58 гг.) Дисс. к.и.н. – М.,1963.
12. Городецкий А.Э. Социальное развитие села в Казахстанев 1954-65 гг. Автореферат дисс... к.и.н. – Алматы,1993.
13. Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические итоги освоения целинных земель и некоторые вопросы развития производительных сил//10 лет освоения целины. 27-51 б.
14. Дахшлейгер Г.Ф., Турсунбаев А., Шафиро Ш. Правда об освоении целины и вымыслы буржуазных фальсификаторов//Партийная жизнь Казахстана,1959.№12. 20-26 б.
15. Даутбаева В.В. Влияние освоения целинных и залежных земель на динамику социальной структуры населения Казахстана (1954-65 гг.). Дисс... к.и.н. – М.,1984.
16. 10 лет освоения целины. – Алматы,1964.
17. Досекеева Г.А. 1939-1959 жылдардағы санақ аралығындағы ауыл-село тұрғындарының жас аралық деңгейі мен білім дәрежесі.//Отан тарихы,2006. №2. 139-149 б.
18. Егемен Қазақстан. – 1991. 28 қазан.
19. Жұмаділдаева Г. Тыңның тымырсық саясаты//Отан тарихы,2004. №6. 97-98 б.
20. Зайниева Л.Ю. Целина поднята – подвиг продолжается//Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып.15. – Алма-Ата,1981. 132-146 б.
21. Ильин М. Село құрылысын индустриялайық // Қазақстан ауыл шаруашылығы. – Алматы,1967. №10.
22. История КПСС. 5 т. Кн. 2. М.,1980.
23. Кадыртаева М.А. Докуметальные материалы Центрального государственного архива КазССР по истории освоения целинных и залежных земель как исторический источник (1954-1958 гг.). Автореферат дисс... к.и.н. – Алма-Ата,1974.
24. Какимжанова А. Освоение целинных и залежных земель и развитие зернового хозяйства КазССР. Дисс... к.и.н. – М.,1959.
25. Каражанов К.С. Освоение целинных и залежных земель Казахстана: достижения и просчеты//Некоторые вопросы истории Казахстана. Сб. Ст. – Алматы,1994.
26. Кенжебаев С. Комсомол – верный помощник Коммунистической партии в освоении целинных и залежных земель//Борьба КПСС за освоение целины.
27. Ковальский С.Л., Маданов Х.М. Освоение целинных земель в Казахстане. – Алма-Ата,1986.
28. Кондратьев А.М. Зерновой цех страны. Алма-Ата,1984.
29. Кооперативные новости,1990. 17 ақпан.
30. Қазақ ССР тарихы, т.5. А.,1984.
31. Құдайбергенова А. Соғыстан кейінгі кезең: ауыл мен қазақты титықтатқан науқаншылдық пен жоспаршылдық (1946-1960 жылдар) // Қазақ тарихы,1994. №4. 22-26 б.
32. Литературная газета,1990, 24 қаңтар.
33. Маданов Х., Омарбеков Т. Историография аграрной политики партии в Казахстане//Историко-партийная наука в Казахстане. – Алма-Ата,1988. с.102-134.
34. Материалы ХХҮІ съезда КПСС. – Алма-Ата,1986.
35. Михайлов Ф.К. Братское сотрудничество и взаимопомощь советских народов в освоении целинных земель//Известия АН КазССР, Сер. истор. археол. и этногр, 1962. Вып.2. 3-14 б.
36. Михайлов Ф.К., Шамшатов И.Ш. Народное движение за освоение целинных и залежных земель в Казахстане. – Алма-Ата,1964.
37. Муканова Р.З. Критика англо-американских буржуазных фальсификаторов по освоению целинных и залежных земель Казахстана (1954-75 гг.). Дисс... к.и.н. – Алма-Ата,1986.
38. Мұсағұлова А.Б. 1956-1964 жж. цензураның дінге қарсы саясаты//Отан тарихы,2006. №3. 167-177.
39. Мұқатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы (ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ.). Т.ғ.д. диссертациясы. Алматы,1999.
40. Народное хозяйство в СССР в 1962 г. Статистический ежегодник. – М.,1963.
41. Омарбеков Т. Тың тұмшалаған шындық//Жұлдыз,1991. №6. 118-131 б.
42. Переведенцев В.И. «Какие мы? Сколько нас?» - Москва,1988.
43. Сауранбаева Р.Т. Историография деятельности Компартии по освоению целинных и залежных земель в Казахстане. Автореферат дисс... к.и.н. Алма-Ата,1978.
44. Султанов А.М. Из истории участия советской молодежи в освоении целинных и залежных земель (1954-1956 гг.) // История СССР, 1959, №6. 3-18 б.
45. Тәтімов М.Б. Демография – халықтану. – Алматы,1975.
46. Төлеубаева К. «Тың эпопеясы» бізге не берді? // Ақиқат,1995.№4. 40-46 б.
47. Турсунбаев А. Колхозное крестьянство Казахстана. – Алма-Ата,1960.
48. Турсунбаев А.Б. Освоение целинных и залежных земель и их роль в подъеме сельского хозяйства СССР//История советского крестьянства и колхозного строительства в СССР. М.,1963. 427-434 б.
49. Управление экономикой агропромышленного комплекса. – Ленинград,1959.
50. Фазылов М.С. Освоение целины в Казахстане и его роль в укреплении дружбы народов (1954-64 гг.). Дисс. к.и.н. – Алма-Ата,1965.
51. Хрущев Н.С. Таяудағы жылдарда....
52. Экология целинного региона Казахстана. – Алма-Ата,1987.
53. Экономическое развитие Казахстана и критика буржуазных фальсификаторов. – Алма-Ата,1978.
Тарих, археология және этнология факультеті
Қазақстанның жаңа және қазіргі
заман тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
Бітіруші:
Ғылыми жетекші:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12
ІІ ТАРАУ. НАУҚАН КЕЗІНДЕГІ КАДР ЖӘНЕ ЖҰМЫСЫШ-МАМАН ТӨҢІРЕГІНДЕГІ
ОРТАЛЫҚЫТЫҢ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .28
ІІІ ТАРАУ. ТЫҢ ИГЕРУ ТҰСЫНДАҒЫ МӘДЕНИЕТ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның әлемдік
қауымдастыққа кіріп, Елбасымыз – Н.Ә. Назарбаев халыққа жолдауындағы
әлемдегі бәсекелестік қабілеті бойынша алдыңғы елу елдің қатарына кіру,
сондай-ақ БСҰ-ға кіру алдында, дүниежүзілік тарихи дамуымен байланысы оның
өткен тарихын жан-жақты үйрену мен зерттеудің қжеттілігін көрсетіп отыр.
Әсіресе, мұндай қажеттілік күрделі кезеңдерге байланысты Қазақстан
тарихының мұқият зерттелуі мен зерделенуін талап етуде, әрі заңды құбылыс
болып отырғаны белгілі. Кеңес дәуірінің тарихнамасы әкімшілік-әміршілдік
саясат салдарынан тарихи жағдайлар мен әлеуметтік жайларды теріс
түсіндіріп, ақиқатты айтпай, қисынсыз теория мен тұжырымдарға жол беріп
отырды. Тарихи процестерді шындыққа жанаспайтиын партиялық таптық тұрғыдан
көрсету, оны маркстік-лениндік әдістеме негізінде түсіндіру осы жүйенің
заңы мен тәртібіне саналды. Осының нәтижесінде Қазақстан тарихында көптеген
ақтаңдақтар пайда болды. Солардың бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру
науқаны.
Тақырыптың өзектілігі. Сөз етіп отырған тақырыбымыз өте күрделі де
қиын мәселе және өзіндік орны ерекше оқиға. Өйткені, тың игерудің
нәтижесінде Қазақстан ірі астықты аймақтардың біріне және кеңшар өндірісі
басым дамыған республикаға айналды. Егіс көлемінің ұлғайтылуының
нәтижесінде Қазақстан 6 мәрте миллиард пұттан астам астық жинап, ел
экономикасын біршама нығайтты. Тың даланың игеріліп, егіншілік айналымына
қосылуы – республика халық шаруашылығының барлық саласының өндіргіш
күштерін дамытуға, мәдениеті мен ғылымының өсіп-өркендеуіне қалай ықпал
етті, қазақ даласына басқа да қандай өзгерістер әкелді деген сұрақ қазіргі
таңда өте өзекті болып отыр.
Егеменді ел атанып, әлем жұртшылығы танып отырған Қазақстанның жер
көлемін айтқанда өткен 20-ғасырдың барысында қалыптасқандай, Атыраудан
Алтайға дейін созылып жатқан кең өлке деп атауға қалыптасып кеткен түсінік
бар. Осы аталған аралықтың, яғни Атырау мен Алтайдың қашықтығы 3000 шақырым
болса, Республикамыздың Батыс Сібір ойпатынан бастау алатын Солтүстігі мен
Тянь-Шань тауларына арқа тірейтін Оңтүстік өлкесіне дейінгі ара-қашықтық
2000 шақырымға жуықтайды. Барша жер көлемі 2 миллион 700 мың шаршы
шақырымды қамтитын кең байтақ алқап сеңгір таулармен қоршалған, құс қанаты
талып, тұлпар тұяғы қызатын атақты Қызылқұм, Мойынқұм, бір шеті қамтылған
Қарақұм сияқты құмды аймақтар, селдір селеу мен жусан көмкерген кең құлашты
жазық далалары, еншімізге солтүстік-шығыс бөлігі тиген Каспий, Арал
теңіздері, Балқаш көлі мен жер бетін тілгілеген есепсіз көп өзендерден
тұратын су айдындары бар өлке қазақ жері болып аталғалы қай заман.
Осы аталған кең өлкенің төсінде ежелгі заманнан қоныс теуіп келе
жатқан, әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі
тілдес халықтардың бір тармағы әрі ең іргелісі қазақ халқы саналады. Тарихы
біздің жыл санауымыздан бұрынғы ІІІ мың жылдықтан бастау алатын халқымыздың
барша тағдыры осы ұлы даламен тығыз байланысты сабақтас, салалас, аралас,
ортақ.
Тілібіз бен мәдениетіміз, тіршілік ету салтымыз көрші орналасқан
қырғыз, өзбек, түркімен, қарақалпақ сияқты түркі тілдес халықтармен
ғасырлар бойы ұқсас, өзектес болып келсе, Қазақстанның территориясы осы
аталған халықтар мекен еткен республикалар мен Тәжікстанның жер көлемін
қоса есептегенде 2 есе үлкен екен. Жер көлемі мен шекарасының айнала
алғандағы ұзындығы жөнінен әлемдегі ең ірі деген жеті мемлекеттін қатарынан
орын алатын Республикамызда мыңғырған мал өсірдік, егін салып, әр жылдарда
миллиардаған пұт астық жинап келдік. Сонымен қатар ауыр өнеркәсіп те
дамыды.
Осыншалықты үрдіс қимылдар мен әрекеттердің нәтижесінде озат ел
атанған Қазақстанның бүгінгі болмысы, келбеті мен келешегі бүкіл
дүниежүзінің назарына ілініп, олардың ықылас-ниеттерін аударып, жаһандану
үрдісіне ілігіп, еліміздің БСҰ-ға кіруге дайындығы жүріп жатқанда және
Елбасымыздың әлемдегі бәсекелестігі жоғары 50 елдің қатарына кіру міндлеті
қойылғанда өткен тарихымыздың (бұл жерде – тың игеру) жетістіктері мен
жеңістерін, және сондай-ақ соңғы ХХ ғасырда орын алып отырған зобалаңдар
мен қайғы-қасіреттерімізді зерттеп, ой таразысынан өткізіп, болашағымыздың
іргетасын қалауымыз қажет. Ал бұған тағы да қайталап айтсақ, өткенді оқып-
танып қана қол жеткізе аламыз. Орыс тарихшысы В.О. Ключевскийдің сөзімен
айтсақ: Тарих бізді оқып-тоқымаған сабағымыз үшін жазалайды. Сол себепті,
тарихымыздың ақтаңдақ беттерінің бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру
науқанын зерттеу мәселесі қазіргі Қазақстан тарихнамасындағы өзекті де
көкейкесті мәселелердің бірі болып отырғаны дау туғызбайтын мәселе.
Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанды жетпіс жылдан астам уысында
ұстаған Кеңестік жүйе әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағарту сияқты
салаларда қазақ халқының үлкен жетістіктерге жетуіне, білім алып, ғылымды
меңгеруде сан түрлі жаңа қырларынан көрінуіне игі ықпалын тигізсе, ата-
бабадан келе жатқан салт-саналарымызды ұстануға, тіл байлығымызды сақтап
қана қоймай, дамытуға кереғар әсер етті. Еліміздің өмірінде жүзеге асып
жатқан бүгінгі бетбұрыс, барлық салаларда қайта түлеп жаңару жайы сол бір
көп жылдар бойы кеудемен жаншыған басқару жүйесінің езгісінде болып,
өткенімізді білу күңгірттеніп, ұрпақтың бірсыпыра бөлігі мәңгүрттеніп, ана
тілі мен дінінен, дәстүр-салтынан айжырай бастаған, шала қазақтар
дегендердің саны көбей түсіп келе жатқан кезде ғана қолға алынды.
Мінеки осындай бетбұрыстың нәтижесінде қазақ халқының өз тарихына
деген ынтасы мен ықыласы, пейілі мен құштарлығы, құмарлығы арта түсу
үстінде. Білсек деген сұрақтарға дана қарттардың жадында қалған естеліктер
мен мұрағаттардың терең шыңырауларынан шым-шымдап шыға бастаған шындықтар
арқылы жауаптар табылуда. Он алтыншы жылына аяқ басқан тәуелсіздігіміздің
барысында қазақ болсақ, кім едік, өткенімізден ғибрат аларлық не
дүниелеріміз бар, келешекте не күтіп тұр деген сұрақтар ашық қойылуда.
Шындығына келсек, әсіресе соңғы жеті-сегіз жылда жоғарыда қойылған
сұрақтарға азды-көпті жауап беретін бірсыпыра басылымдар мен жарияланымдар,
мақалалар, ірілі-уақты кітаптар жарық көріп жатыр. Көптеген тарихи
мәселелер шындық тұрғысынан қайта қаралып, өздерінің лайықты бағаларына ие
болуда. Өткен тарихымыздан елес беретін маңызды оқиғалардың бірі – ХХ
ғасырда 50-60 жылдарында орын алған оқиға – тың және тыңайған жерлерді
игеру науқаны болып табылады. Оның оңы мен солын ашып көрсетпей, өткен
тарихымызды сараптамай тұрып болашағымызды көз алдымызға елестету мүмкін
емес.
Тың және тыңайған жерлерді игеру Қазақстанға игі өзгерістер
әкелгенмен, әміршілдік-әкімшілік саясат жылдарында жүзеге асырылған барлық
шаралар тәрізді тың игеру кезеңінде де асыра сілтеушілдіктер аз болған жоқ.
Ал бұл асыра сілтеушіліктер – жергілікті халықты тілінен, байлық тұнған
құнарлы жерлерінен, қорек етіп отырған малынан айырды. Оны демографиялық
жағынан көші-қон саясатының нәтижесінде өз жерінде азшылыққа айналдырды.
Мұның қыр-сырларын оқып-тоқу үшін, бұл тақырыпты жан-жақты да объективті
тұрғыдан зерттеу керек. Жұмысымыздың тақырыбын Тың және тыңайған жерлерді
игеру және оның Қазақстанға тигізген әсері деп алуымыз осыдан туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біз қарастырып отырған осы бір дүбірлі
науқан Кеңес одағы ауыл шаруашылығын өркендетудегі ерекше маңызы бар
аграрлық шара ретінде саналды. Бұл тақырып бойынша 15 мыңнан астам әрқилы
ғылыми-әдеби жұмыстар жарық көрді. Соның ішінде 1,5 мыңы – ғылыми
зерттеулер. Алайда, олардың барлығы дерлік тың және тыңайған жерлерді
игерудегі қозғалысқа демберуші Компартияның, оның жергілікті ұйымдарының
рөлін паш етуге арналды. Бұл еңбектерде шұғыл әрі асығыс түрде, жаппай
ұжымдастыру тәрізді қысқа мерзім ішінде шамадан тыс ұлан-байтақ жерді
жыртып тастау партия мен халықтың көзсіз ерлігі ретінде бағаланды.
Сонымен қатар Қазақстандық тарих ғылымында тың және тыңайған жерлерді
игеруге байланысты шетелдік зерттеушілердің ой-пікірлерін сынға алатын,
оларды фальсификаторлар ретінде айыптайтын еңбектер жариялау өз уақытысында
маңызды болып табылатын. Мәселен, Ә. Тұрсынбаевтың 47; 48, Г. Дахшлейгер,
Ә. Тұрсынбаев пен Ш. Шафироның бірлесіп жазған мақаласында 14, В.И.
Куликовтың еңбегінде, В.И. Коваль, В.И. Коршунов, В.П. Осиповтың
зерттеулерінде, Экономическое развитие Казахстана и критика буржуазных
фальсификаторов атты еңбекте 52, Р.З. Мұқановтың кандидаттық
диссертациясында шетелдік зерттеушілердің тың жерлерді игерудің бірден
пәрменді нәтиже бере алмағандығы, Қазақстанға орыс және украин
қонысшыларының көптеп келуі, қазақ халқының ұлттық мүддесіне нұқсан келуі,
кеңестік миграцияны патша үкіметінің қоныс аудару саясатының жалғасы
ретінде есептеулері жоққа шығарылады 37.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің деректік негізі М.А. Қадыртаеваның
кандидаттық диссертациясында зерттелді 23. Мұнда тың және тыңайған
жерлерді игеруге байланысты Қазақстанның Орталық мемлекеттік мұрағатындағы
құжаттық материалдар сарапталып, жинақталып көрсетіледі. Зерттеуші
деректерді директивалық, статистикалық, хабарламалық түрде 3 үлкен топқа
бөледі. Ол құжаттық материалдарды оқып-үйрену тың және тыңайған жерлерді
ишеру тарихын зерттеуде оның жекелеген тұстарын нақтыландыруда қажет
екендігін дәлелдейді.
Р.Т. Сауранбаеваның кандидаттық диссертациясы Компартияның тың және
тыңайған жерлерді игерудегі қызметінің тарихнамасын көрсетуға бағышталған.
Еңбектегі тарихнамалық талдау біржақты партиялық, партия ұйымдарының рөлін
көрсететін еңбектерді негізінен марапаттап сараптау, шектелген сын
ауқымында жасалған 43.
Х. Маданов пен Т. Омарбеков бірлесіп жазған мақалада негізінен тың
игеруге қатысты партиялық әдебиетке жататын зерттеулер талданады 33.
Еңбек мақала түрінде жазылғандықтан авторлардың жан-жақты тарихнамалық
талдау жасауға мүмкіндіктері болмады.
Кеңес дәуірі тұсындағы еңбектерде ел еңбекшілерінің еңбек және саяси
белсенділігі, партия басшылығы мен жергілікті кеңес ұйымдарының рөлі
көрсетіледі. Сондай-ақ оларда тың игеру барысындағы лениндік ұлт
саясатының айқын куәсі – ұлы халықтар достығының нығаюына баса назар
аударылады.
Біз қарастырып отырған мәселенің Кеңестік тарихнамасында объективті
талдаулар кездеспейді. 1950-60-шы жылдардың бірінші жартысындағы
Қазақстанның аграрлық саласы, мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері,
республиканы колхоз бен совхоздарындағы коммунистік еңбек қозғалысы, село
еңбекшілерінің мәдени-техникалық деңгейін көтерудегі, коммунистік рухта
тәрбиелеудегі Компартияның қызметін сипаттайтын ғылыми еңбектер аз емес
35; 37;44;47;48;50. Бұл зерттеулер коммунизм құрылысын өрістету
кезеңіндегі аграрлық саланы механикаландыру, электрлендіру, еңбекке ақы
төлеу, қоғамдық мал шаруашылығын, оның өнімділігін арттыру мәселелерін де
қарастырады. Алайда, бірінші орында партияның қаулы-қарарлары мен қызметін
көрсету тұрғандықтан көтерілген мәселелерді терең зерттеуге мүмкіндік
болмаған.
Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуіне байланысты тарихи оқиғалар
мен фактілерді шынайы зерттеу мен айқындаудың мүмкіндігі туды. Тың игерудің
оңы мен солын айқындап көрсететін зерттеулер 1990 жылдардан бастап жарық
көре бастады. Оларда тың игерудің кемшіліктері мен қателіктері ашылып,
қалыптасқан кеңестік қағиданың іргесі сөгілді. Осындай бағытта Т.
Омарбековтың 41, Қ.С. Қаражановтың 25 ғылыми мақалалары жарық көрді.
Т.Омарбеков тың игеру тым шұғыл және өте асығыс, экстенсивті сипатта
жүргізілгендігін ашып көрсетті. Тыңның ондаған жылдар бойы тасада қалып
келген көлеңкелі тұстарын аша отырып, тыңды игерген тек алғашқы екі жылдың
ішінде жалпы саны 25 мыңдай болған келімсектердің – арнайы жіберілген
партия мүшелерінің жергілікті кадрлардың басшылық жұмыстардан ығыстырып,
шеттеткендігін жазады. Кеңестік дәуірде тың өлкесі халқының өсуі жалпылама
көрсетіліп, демографиялық жағдайдың қазақ халқы есебінде шешілмегендігі
жайында жұмған ауыз ашылмады. Ал Т. Омарбеков мақаласында орын алған ақиқат
былайша айқындалады: ...қазақтар тың игеру жылдарында 8%-ға кеміп,
республикадағы басқа ұлттардың үлес салмағы бұрынғыдан өсе түсті.
Республикада қазақтар 30-ақ пайыз, ал орыстар 42,7% болғанын 1959 жылғы
санақ көрсетіп берді 41,126. Автор сонымен бірге бағындырылған тыңның
әрбір гектарының интенсивтілігін арттырудың ескерілмеуін, 200-ден астам
селолық және ауылдық кеңестердің атауларының орыс тілінде қайта
өзгертілгендігін, өлкенің табиғатын түлете алмағандығын, керісінше орны
толмас қасірет алып келгендігін, мал шаруашылғының құлдырауын дәлелдеді.
Зерттеуші пікірін ...тың игеруге сәйкес келетін 1951-65 жылдары ...жылқының
саны 365,7 мың басқа түсіп, шұғыл азайып, ...қой басының өсімі мардымсыз
болып, ол өзінен бұрыңғы 10 жылдағы өсу қарқынынан үш есеге кеміп кетті, -
деп шыңдай түседі 41,129. Осыған пікір үндестігін Қ.С. Қаражанов та
білдіреді. Автордың: 25 млн га тың және тыңайған жерлерді ойланбай жырту
Қазақстанда тек мал, әсіресе қой шаруашылығының жайылым қорын бүлдіріп қана
қоймай орын толмас экологиялық шығындарға әкелді - деген пікірі осының
айғағы 25,27. Тыңды игеру Қазақстанды ірі астықты аймаққа
айналдырғанымен, елімізді астықпен қамтамасыз ету проблемаларын толық шеше
алмады, тыңды игерсек те ауыл шаруашылығы өндірісінің даму қарқыны
төмендей берді, - деп тұжырымдайды 25,28. Себебі, автордың пікірінше
шамадан тыс көп жерді экстенсивті жолмен жырту – Қазақстанның егін
шаруашылығын интенсивтендіру арнасына түсіруді қиындатып, топырақ құрамының
тозуына және одан алынатын өнімнің төмендей түсуіне жол ашты 41,130-131.
Тарихшылардың мақалалары тың және тыңайған жерлерді игеру тарихын жаңаша
зерделеп, терең зерттеуге мұрындық болғаны сөзсіз.
Тың игерудің оңы мен солы, сондай-ақ жекелеген тұстары Н. Райханов, А.
Құдайбергенова, С. Сабыров, Қ. Әбуов, К. Төлеубаева мақалаларында
дамыталады 5; 6; 15; 31; 46. Зерттеушілер тың игерудің жағымсыз
жақтарын, әлеуметтік зардаптарын ашуға көп көңіл бөледі. Мәселен, К.
Төлеубаеваның пікірінше, ...еліміздің тың эпопеясы тұсында басынан
кешкен қиыншылығы, жеріміздіңкешкен қасыреті мен мехнатына Қазақстанға
келген тың игерушілер кінәлі емес. Оған сол кездегі саясатты туғызған
мемлекеттік жүйе кінәлі 46,40. Осыған ұқсас ойды Қ. Әбуов білдіреді.
Дегемен, мақалаларда тың игеру барысында халық бастамасы, ынта-жігері,
жасампаз ерен еңбек үлгісі орын алғандығын да жоққа шығармайды.
А.Құдайбергенова тың игеру сияқты қазақты титықтатқан жоспаршылдық пен
науқаншылдықтың демографиялық астарының келеңсіз жәйттерін ашады. Қ. Әбуов
тың игерудің жалпы республика ауыл шаруашылығын дамытуға мардымды лес қоса
алмағандығын былайша пайымдайды: ...колхоздар мен совхоздардың тіршілік-
тынысына орынсыз араласудың, беталды құла, реформалық сыпырылыстардың
салдарынан Пленумның шешімі иімді нәтиже бере қойған жоқ. Тезге алып, төске
ұрған волюнтаризм рухымен жүргізілген тың эпопеясының да ауыл шаруашылығын
алға бастыруға дәрмені жетпеуінің себебі осы 5,6. Осыған үндес пікірді
К. Төлеубаева да білдіреді. Авторлар егін жинау науқанының алапат
майданға айналып, адам және материалдық ресурстардың орасан зор көлемде
жұмылдырылғандығына баса назар аударады. Осындай келелі пікір, салиқалы ой
түйіндеген ғылыми мақалалар іргелі зерттеулердің дүниеге келулеріне жол
сілтер ізашар екендіктерін айтқан абзал.
Тың эпопеясы жайында Ж. Абылқожиннің монографиялық зерттеуінде
айтылады. Зерттеуші-ғалым ...тың өлім аузындағы жүйені тірілту факторын
атқарып, оның тажалын тағы да ұзақ жылдарға созды, - деп жазады 4. Шын
мәнісінде тың игеру одақтағы азық-түлік проблемасын шешу мақсатында әкімшіл-
әміршіл жүйенің өзін-өзі сақтау үшін тығырықтан экстенсивті сипаттағы шығар
жолы болды. Зерттеуде тыңның тиімділігімен қатар тиімсіз жақтары:
экологиялық, әлеуметтік-миграциялық мәселелер қарастырылады. Еңбектің тыңды
бағындыру мәселелерін жан-жақты зерттеуге қосар үлесі айтарлықтай.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің әлеуметтік мәселелері А.Э.
Городецкийдің кандидаттық диссертациясында қарастырылады 12. Ізденуші
Қазақстан селоларының 1954-65 жылдардағы әлеуметтік дамуын көрсете отырып,
тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде осы сала мәселелерінің ерекше
шиеленіскенін айқын көрсетеді.
О.Х. Мұхатованың докторлық диссертациясында Қазақстандағы аграрлық
өзгерістер тарихнамасы, соның ішінде жеке тарау болып тың және тыңайған
жерлерді игеру тарихнамасы қарастырылады. Диссертант өз еңбегінде Кеңестік
тарихнамаға, шет елдік тарихшылардың еңбектеріндегі тың және тыңайған
жерлерді игеруге байланысты ой-пікірлерін қарастырады да, қазіргі таңдағы
егеменді Қазақстан тарихнамасындағы ой-пікірлерді ой елегінен өткізеді
39.
Тың және тың игеру жылдарындағы Қазақстан ауылдары мен селоларының
әлеуметтік жағдайы К.А. Әліқұловтың докторлық диссертациясында
қарастырылады 8.
Сонымен қатар тың және тыңайған жерлерді игеру тарихы соңғы жылдары
еліміздің ғылыми мерзімді басылымдарында да кеңінен қарастырылып жүр. Бұл
жерде Х. Әбжанов пен М. Илиповтың, Қ. Байсарина, Г. Жұмаділдаева, Г.
Досекееваның мақалаларын атап өтуге болады 8; 17; 19.
Деректік негізі. Тарихи білімнің қалыптасуы мен тұрақты
эволютциялық өрістеу процесіне зерттеудің деректемелік негізі ықпал
ететіндігі белгілі. Ал мәселенің жаңаша зерделенуі , қойылыуымен
объективі түрде зерттеліуі ақиқатқа негізделген тың деректерге
байланысты. Бұрын-соңды айналымға түспеген тың деректерді зерттеу ауқымына
енгізу – мәселенің қарама-қайшылығы мен күрделі тұстарының шешімін табудың
көзі. Ал зерттеу еңбектерін жазу шынайы және нақты деректерсіз мүмкін емес.
Республикада деректану ғылымынан салиқалы еңбектер жазып, арнайы
айналысып жүрген тарихшылардың аздығы аграрлық мәселелер деректерін ғылыми
негізде жүйелеп, сыныптап, жіктеуде қиындықтар тудыруда. Дегенмен де
аграрлық өзгерістер төңірегенде зерттеулер жазып жүрген жас буын тарихшылар
көптеген архив материалдарын айналымға енгізіп, тың құжаттардың негізінде
жаңа бағыттағы еңбектердің келуіне мұрындық болуда.
Қазақстанның аграрлық тарихына қатысты деректер негізінен кеңес
дәуірінде жинақталған. Олар Коммунистік партияның қаулы-қарарлары,
үкіметтің аграрлық саладағы шаруашылық мәселелеріне байланысты құжаттары
және баспасөз, статистикалық материалдар түрінде қалыптасып, жинақталды.
Осыған орай деректері келесі үш топқа бөлуге болады: 1) Компартияның съезд,
пленум, конференцияларының қаулы-қарарлары және партия мен үкіметтің
шаруашылық мәселелеріне қатысты құжат-материалдары; 2) баспасөз
материалдары; 3) статистикалық жинақтар. Мұндай жіктеу маркстік-лениндік
методологиядан, партия ұйымдарының құжаттарын дәріптеуден бас тартуға
негізделуі тиіс. Алайда деректерді сыныптап, жіктеу, құндылықтарын анықтау
оларға сыни көбен қарап, қайта зерделеуді қажет етеді.
Деректердің алғашқы тобына жататын құжат, материалдардың деректік,
тарихи маңызы бар екендігі даусыз. Себебі олар кеңес дәуірінде ауыл
шаруашылығында жүргізілген реформалар мен қайта құрулардың саяси,
әлеуметтік-экономикалық мәнін, аграрлық саладағы ахуалды түсініп,
зерделеуде қажетті деректер болып табылады. Сондай-ақ Компартияның съезд,
конференция, пленумдарының қаулы-қаралары, партия мен үкіметтің шаруашылық
мәселелі жөніндегі шешімдері әкімшіл-әміршіл жүйе кезіндегі партияның
аграрлық саясатын, ауыл шаруашылығындағы ұжымдық және мемлекеттік
құрылымдардың жай-күйін айқындауға мүмкіндік береді.
Деректердің екінші тобын мерзімді баспасөз, яғни газеттер мен
журналдар материалдары құрайды. Республиканың бірқатар баспасөз органдары
Қазақстандағы аграрлық өзгерістерге қатысты мол деректерді береді. Біз
қарастырып отырған тақырып бойынша 1953-1970 жылдар аралығындағы мерзімді
басылымдар маңызды екені анық.
Деректеріміздің ең соңғы үшінші тобында Қазақстанның ауыл
шаруашылығындағы өзгерістер жайындабағалы мәліметтер мен материалдар әр
түрлі статистикалық жинақтарда топтастырылған. Бұларда кеңес дәуіріндегі
сталиндік, хрущевтік, брежневтік билік талаптарына орай аграрлық саланың
шынайы хал-ахуалы, экстенсивті дамуы, дағдарыстық жағдайы т.б. жайында
сандық мәліметтер берілмейді. Керісінше мұндай жинақтарда кеңестік ауыл
шаруашылығы үнемі даму жағдайында, табыстарға кеңелген, өткір проблемалары
болымсыз сала ретінде дәріптеледі. Сондықтан мұндай мәліметтерді айналымға
түсірер алдында сын тезінен өткізіп, тың архив құжаттарымен салыстыру
қажет.
Хронологиялық межесі. Жұмысымыздың өзегі болып отырған тың және
тыңайған жерлерді игеру науқанының хронолгиялық межесін біз 1953-1964
жылдар деп алып отырмыз. Әрине, ғылыми еңбектерде тың игеру саясатының
төркіні одан да бұрын бастау алады деген көзқарастар бар(). Бірақ, нақты
тың және тыңайған жерлер науқаны осы аталған жылдар ауқымында орын
алғандықтан, хронологиялық межені осы шеңбермен алуды ұйғарып отырмыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тың игеру эпопеясының күнгей мен
көлеңке тұстарын нақты деректер мен мәліметтерге сүйене отырып, объективті
түрде анықтау – біздің жұмысымыздың мақсаты болып отыр. Бұл мақсатымызға
жету үшін жұмысымызда төмендегідей міндеттерді шешуге ұйғардық:
1.Тың игеру тарихын әсірелеушіліктен, ұрандатушылықтан, үстірттіктен
арыла отырып зерттеу.
2. Тың игеру жылдарындағы Қазақстанның жалпы хал-ахуалын анықтау.
3. Әміршіл-әкімшіл саясат жылдарында жүзеге асырылған тың игеру
науқанында орын алған асыра сілтеушіліктерді, бұрмалаушылықтарды ашып
көрсету.
4. Демографиялық жағдайдың күрт шиеленісуін ашып көрсету,
интернационализм желеуімен славян халықтары өкілдерін көптеп қоныстандыру,
жергілікті кадрларды шеттету мен қазақ тілі дәрежесін төмендету саясатының
түпкі мәні – жерді жаулау, қазақты орыстандыру мен мәңгүрттендіру
екендігін көрсету.
5. Мәдениет саласынағы алған олқылықтар мен белден басушылықтарды
көрсете отырып, қазақ халқын тілінен, тарихы мен мәдениетінен қалайша
айырғанын ашып көрсету.
Жұмыстың құрылымы. Осы қойылған міндеттерді қолдан келгенше толығымен
ашып көрсету үшін жұмыс құрылымын кіріспе, 3 тарау, қорытынды мен әдебиет
тізімімен құруды жөн деп көрдік. Бірінші тарауда Қазақстанның тың және
тыңайған жерлерді игеру кезеңіндегі жалпы хал-ахуалы қарастырылады. Екінші
тарауда кадр мәселесі аясындағы саясат – қазақ кадрларын шеттету мәселесі
қарастырылса, үшінші тарауда тың игеру жылдарындағы мәдениет мәселесі
қарастырылып, қорытындыда жұмыс нәтижелері беріледі.
І ТАРАУ. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН.
Қоғамдық, өмірдің барлық жақтарын қайта құру біздің арғы және бepгi
тарихымызды ой елегінен өткізіп, орын алған проблемаларды алдыңғы қатарға
шығаруға мумкіндік берді. Біздің заманымыздың ең өткір де үлкен
проблемаларының бipi – халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету еді. СОКП-нің
27 съезінде осындай ұйғарым жасалып, артынан ол 28 съезде тағы қайталанды.
Алайда дүние жүзінің алтыдан бip бөлігінде осындай мүмкіндікті жүзеге
асыруда Коммунистік партия барынша дәрменсіздік танытты. Сөйтіп, КПСС
Маркстің сөзімен айтқанда халықтың ең бipiншi қажетті сұранымын шеше
алмай тарихи аренадан табан тайдыруға мәжбүр болды.
Дүние жүзі бойынша көлемі ең үлкен құнарлы жерлерге ие бола тұрып,
елді нансыз, азық-түліксіз калдыруға СОКП-ға оншалықты даналық қажет емес
еді. Әттең қоғамымыз аграрлық саясатты дұрыс жүргізе білмеудің нәтижесінде
бүгінгідей тығырыққа тірелді. Ғалымдар осынау дағдарыстың сырын анықтау
үшін ауыл шаруашылығын дамытудың тарихына, соның ішінде 1954—1964 жылдарға
назар аударуда. Бұл кезең кеңес елінің тарихындағы Тың эпопеясы жылдары
деп аталды.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Советтік тарихи
әдебиетте кең орын алды. Әcipece, ipi монографиялық зерттеулер, ұжымдық
еңбектер, ғылыми-практикалық конференциялар, мерекелік салтанаттар кебейді.
Осы проблема жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар
корғалды, сонымен бipre көркем әдебиет пен кинематография да оған көп көңіл
аударды. Бip сөзбен айтқанда елдің бәpi даң-ғаза, құрғақ сөзге әуес бола
бастады.
80-жылдардың орта кезіне дейін еңбектерге бірқатар кемшіліктер тән
еді. Солардың ең бастысы 60 жылдардың ортасына дейін тың игеру және оны
жүзеге асыру Н. С. Хрущевтің, ал одан кейін ол Л. И. Брежневтің идеясы
делініп келді. Ал, шын мәнінде де бұл идеяның кімге жататынын білу ушін С.
Ковальский мен X. Мадановтың кітаптарын ашып көрелік. Бос жатқан құнарлы
жерлер В. И. Лениннің бастамасы бойынша ауыл шаруашылығы айналымына
ендірілді, деп жазады авторлар 27,8.
Біріншіден, жаңа жерлерді игеру идеясы В.И. Лениннен шыққанын бірқатар
авторлар 80-жылдардың орта кезіне дейін-ақ жазған. Мысалы, В. И. Куликов
1978 жылы шыққан кітабында: 50-60 жылдары тың жерлерді жаппай игеру тың
жерлерді айналымга енгізу жөніндегі лениндік саясатты одан әpi өмipгe
ендіру болып табылады деп жазады.
Екіншіден, аталған авторлар Қазақстандағы бос жатқан құнарлы жер
туралы өзіндік пікір білдіре алмады. Советтік тарихнамада бұл ежелден және
бepік қалыптасқан. Мысалға, Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді
игеру жолындағы күресте атты коллективтік еңбегін алайық. Онда: Ғасырлар
бойы бос жатқан жерлерді (астын сызган бiз.) жаппай игеру программасы СОКП
Орталық Комитетінің пленумында коллективтік негізде қабылданды деп
жазылған. Мұндай пікіp В. И. Куликовтьщ кітабында да кездеседі. Ал енді бұл
және басқа да еңбектерде дәл осы жерлерді қазақ халқы ғасырлар бойы шет ел
басқыншыларынан қорғап келгені, бұл жерде жер пайдалану мен өміp cүрудің
нақтылы жүйесі қалыптасқанын жоғарыдағы авторлардың бірде бipeyi ауызға
алмайды. Ешкім де бұл идеяны қолдамайды6,71.
Бұл мәселе қaзipгi саясатымызға сабақ болуы керек. Әcipece, нарықтық
қарым-қатынасқа көшу жағдайында қазақ жерінің ерекшелігін, жер шаруашылығын
жүргізудің әдістерін қатаң еске алған жөн. Әйтпесе, бip кездepi жіберген
қателіктерді тағы да қайталап алуымыз әбден мүмкін. Халықты epiксiз
советтендіру және жалпылама коллективтендіру саясатының неге апарып соққаны
казір әркімге де белгілі.
Үшіншіден, жаңа жерлерді игерген жалғыз біз ғана eмecпіз. Бipaқ мәселе
мүлде басқада. Мысалы, американдьқтар бізден әлдеқайда бұрын өздеріндегі
Орта Батыстағы миллиондаган акр тың жерлерді шаруашылық айналымына
енгізген болатын. Ал, Ресей империясының 18 ғасырдан бастап біздің
өлкедегі бос жерлерді игеруін неліктен еске алмасқа?
Патша өкіметі Қазақстандағы жыртуға жарайтын құнарлы жерлерді анықтап,
есепке алу үшін 1895 жылы мұнда арнайы Н. Шербина комиссиясын жіберген
болатын. Ол комиссияның ipiктeген жер мөлшері игерілгеннен кейін тағы да В.
Кузнецов, К. Пален басқарған экспедициясы жіберілген. Олардың мақсаты
жөнінде былай делінген: Было решено посылать ходоков в Азиатскую Россию
для искания, осмотра, и зачисления — свободных казенных земель, (астын
сызған автор). Осы экспедициялардың атқарған қызметінің нәтижесінде
қазақтардың ұпайынан ондаған миллион десятин жер алқабы алынған казактар
әскери әкімшілігімен келімсектерді орналастыратын учаскесінің басқаруына
берілген. Мысалы, 1893 жылдан 1905 жылға дейін, яғни 12 жылда қазақтардан 4
млн. десятин жер шектеліп алынса, келеci 7 жылға (1906—1912 жж.) — 17 млн.
десятин. Ал 17 жылға дейін мұндай жер көлемі 45 млн. десятинадан асып
түсті. Сөйтіп жердің шұрайлысын, судың тұнығын келімсектер иеленіп кетті,
бүгінгі күнге дейін иеленіп отыр.
Жерді шаруашылық кажетіне тиімді пайдалануға кім қарсы? Әңгіме тыңды
көтеру туралы шешім қабылданғанда ешкімнің оны шапшаң игерудің ықтимал
зардаптары жайлы ойланбағандыры хақында болып отыр. Ал қазақтың алып
даласын өрескел жыртудың ақыры халықты қырсыққа ұшырататындығын ешкім біліп
сезбеді деп кесіп айту қисынсыз. Ceбeбi сонау 1900 жылы-ақ көкшетаулық
көрнекті журналист, оқымысты Мәмбетәлі Сердалин ғылыми қоғам мәжілісінде
баяндама жасап, Россия жұртшылығын ескерткен еді. Тыңды шапшаңдата игеру
инициаторлары Мәмбетәләнің еңбектерінен хабардар болмағанымен, аса көрнекті
топырақтанушы ғалым В. В. Докучаевтың 1892 жылы ойластырылмай жыртып
тастағандықтан, Россияның оңтүстік бөлігі өте баяу болса да, ұдайы түрде
құрғап, қу тақырға айналып бара жатыр деп жазғандығын білуге тиіс
еді6,75.
Сол В. В. Докучаевтың айтқандарына суйене отырып, Мәмбетәлі Егер
Россияның Европалық далаларын қалай болса солай жыртып тастаудың зардаптары
осындай болса, онда Сібірдің ұлан-байтақ шалқар даласын жырту қандай
қатерлі зардаптарға әкеліп сғрар екен деп жазған еді. Мәмбетәлі Сердалин
қазақ даласының мал шаруашылығымен айналысуға қолайлы екенін және оның
өнімін eгic аймақтарының өнімімен тығыз байланыстыра отырып, зор табысқа
жетуге болатынын ғылыми турғыдан дәлелдеген6,75.
Қазақ зиялыларының тағы да бip аса көрнекті өкілі Әлихан Бөкейханов
(1887—1937 жж.) та осыны ескерткен. 1910 жылы Петербургтен шыққан
Қырғыздар (Қазақтар) атты кітабында: Егер қазақ даласына шаруаларды
асығыс түрде қоныс аударуды жалғастыру тоқтатылмаса, онда таяу арада тың
жерлер түгел жыртылып тынады. Ал, мұндай тыңсыз дала айтақырға айналып,
одан өнім алынбайды деп жазған болатын. Алайда, қазақ ғалымдарының алысты
болжай білетін көрегендік пікірімен де, болжауымен де ол кезде және одан
кейін Советтік дәуірде де келісіп, санасқан ешкім болмады.
Қазақстан жерінде соғыс әрекеттері болған жоқ, әйтсе де оның
зардаптары сезіліп тұрды. Әcipece бұл жағдай ауыл шаруашылығында айқын
білінді. Бұл саладағы соғысқа дейінгі деңгей тек 50-ші жылдары ғана өз
дәрежесіне жетті. Бipaқ ол елдің азық-түлік пен шикізатты тұтыну қажетін
өтей алмады. Сондықтан үкімет ауыл шаруашылығындағы жағдайды түзеуге ден
қойды. Мәселен, 1950 жылы партиялық-үкімет комиссиясы құрылды. Оған
колхоздарды қаржыландыруды жақсарту мәселесін қарау ұсынылды.
1952 жылы басқа комиссия мал шаруашылығындағы жағдайды жақсартуға
көңіл бөлді. Аталмыш комиссиялардың жұмыс нәтижесі КСРО Жоғарғы Кеңесінің
cecсиясында талқыланды. (тамыз 1953 ж.). Үкімет экономиканы сауықтырудың
ойластырылған шарасын ұсынды. КСРО Министрлер кеңесінің төрағасы Г.
Маленков халық тұтынатын товарларды өндіруді ұлғайту үшін ауыл шаруашылығын
көтермей болмайды деген тұжырым жасады. Біздің басты міндетіміз, – деді
ол, – қысқаша мерзім ішінде ауыл шаруашылығындағы колхоздар мен
совхоздардың артта қалушылығын жойып, оны тез аяғынан қоя отырып,
шаруашылықтарды нығайту, колхозшылардың еңбек күнін көбейтіп, оларға ақша
бөлуді ұлғайту. Баяндамада астық мәселесі маңызды деп танылып, оны
өндіруді көбейту мақсаты қойылды. Ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері КОКП
Орталық Комитетінің 1953 жылғы 3-7 қыркүйек айында болған Пленумында да
қаралды 6,80.
Саланың жағдайын сараптай келіп, пленум ауыл шаруашылығын дамыту
жөнінде жаңа көзқарас қалыптастырды. Алдымен ауыл шаруашылығына күрделі
қаржы бөлуді ұлғайту көзделді. Пленум сонымен қатар алғаш рет социалистік
шаруашылықты жүргізудің негізi ретінде қызметкерлерді материалдық
қаржыландыру принципін шаруашылық табысымен байланыстырды 6,80. Қаулыға
сәйкес ферма мен егістіктен өндірілетін өнімдерді сатып алу бағасы бірнеше
есе өсті. Шартты міндеттемеден тыс сатылатын өнімдердің бағасын колхоздар
үшін күрт көтерілді. Мұның өзi колхоз экономикасын нығайтты. Жеке
шаруашылықтан алынатын өнімнің көлемі азайтылды, қаржы салығы төмендетілді,
тағы басқа тәуip шаралар белгіленді. Қыркүйек пленумы ауыл шаруашылығын
дамытуға әжептәуір жол ашты. Әйтсе де көптеген зерттеушілер Хрущевтің
бастамасы оның табансыздығының арқасында өз мақсатына жетпеді деп
есептейді. Мәселен мұндай көзқарас И. Росинов пен Н. Тюринде қалыптасқан.
Біздіңше, Н. Хрущев партияның қыркүек пленумында қабылдаған аграрлық
саясатының бастаушысы емес, мұндай саясат оның ауыл шаруашылығын дамыту
жөніндегі көзқарасына сәйкес келмейді Ондай тұжырым жасауға төмендегі
көрсетілгендер негіз болады. Бастысы Орталық Комитеттің қыркүйек пленумы
ауыл шаруашылығын басқару экономикалық әдістерге қаржымен ынталандыруға,
агробиологиялық ғылым жетістіктеріне негізделді. Бірақ, өкінішке орай,
пленум өз бағытынан ауытқып кетті. Ауыл шаруашылығын басқаруда әкімшілік
әдістері орын ала бастады. Демократия көріністеpi КОКП Орталық Комитетінің
асығыс өткізген мәжілістері мен пленумдары санымен бағаланды. Байқап
караңыз, 1953—1964 жылдардың аралығында ауыл шаруашылығы жөнінде арнайы
мәселе он бip пленумда және тағы екеуінде күн тәртібіне қойылды. Аталмыш
материалдарды жоғарыдан да, төменнен де жүргізді, оларды орындау үшін
жергілікті жерлерде мыңдаған қаулы және міндеттемелер қабылданды.
Екіншіден, қыркүйек идеялары мен Хрущевтің колхоздарды ірілендіру, бipaздан
кейін оларды совхозға айналдыру, МТС-тарды жою қабыспайды.
Сонымен қыркүйек пленумында қоғамдық және жекеменшік қатар жүргенде
ғана колхоздар қалыпты жағдайда дами алады деп көрсетілгеніне қарамастан
шаруалардың жеке меншігіндегі малдарды алу тоқтатылмады. Үшіншіден, жарты
жыл өтпей жатып ауыл шаруашылығын жеделдетуден бас тартылып, бұрынғы
қалыпты жағдайға ауысты. КОКП Орталық Комитетінің ақпан-наурыз (1954 ж.)
пленумы елдің шығыс аудандарында тың және тыңайған жерлерді игеру туралы
шeшiм қабылдады. Бұл жөнінде ресми пiкip мынадай: Орталық Комитет қыркүйек
пленумы бекіткен шаралар бipaз уақыт өткен соң ғана жемісін береді деп
есептеді. Дегенмен елдегі астықтың жағдайы алаңдатарлық еді. 1953 жылы 31
миллион тонна астық дайындалса, 32 миллион тонна астық жұмсалды.
Мемлекеттік қордың аздаған бөлігін пайдалануға тура келді. Сөйте тұра сол
кездің өзінде Американы қуып жетіп, басып озу жөнінде ұран тасталды.
Шынында да дәл сондай авантюристік Хрущевтің мінезіне сай келетін
әрекеттердің бipi – тың эпопеясы. Ал енді кеңес тарихында кең өpic алған
мынандай тұжырымға тоқталайық: Жер қорларын жүйелі түрде игеру елде Кеңес
үкіметі орнағаннан кейін ғана мүмкін болды 22,357. Олай болса неге Хрущев
жоспарды жеделдетуге тырысты. Ал ақпан-наурыз пленумында астықты өндіруді
ұлғайтудың басты көзі – тың деген тұжырым жасалғанын қалай түсіндіруге
болады? Тың игерудің ең басты дәлелі – жүргізілген бірлі-жарымды тәжірибе
болатын. Атап айтқанда, Челябі облысындағы Петропавловск, Солтүстік
Қазақстан облысындағы Ленин жолы шаруашылықтарының негізінде енгізілді.
Олар гектарынан 22 және 30 центнерден өнім алды. (Бұл үлкен күмән
келтіреді). Осының негізінде Қазақстанның тың аудандарында, Ciбip, Орал
және басқа аймақтарда 13 миллион гектар, оның ішінде Қазақстанда 6,3
миллион гектар тың және тыңайған жерлерді игеру мандаты қойылды. Бұл
жерлерден 1100-1200 миллион пұт астық жинап, егін өнімділігін 14-15
гектарға жеткізу көзделді30,388.
Қойылған міндетті орындау көп күш жұмсауды қажет eттi. Алға қойылған
мақсаттарға жету үшін әміршілдік әкімшілдік жүйенің барлық күш-қуаты icкe
қосылды. СОКП Орталық Комитетінің, февраль-март Пленумының (1954 ж.)
шешімдері республикалардың Орталық Комитеттерінің облыстық, қалалық және
аудандық партия ұйымдарының жиналыстарында талқыланды. Насихат пен үгіт
құралдарының барлық түpi кеңінен, пәрменділікпен пайдаланылды. СОКП Орталық
Комитет Қазақстанның және еліміздің басқа да шығыс аймақтарының Тың және
тыңайған жерлерді игеруге аттануға шақырған барлық совет халқына арналған
үндеу қабылдады.
Коммунистік партияның Орталық Комитетіне өткізілген жиналыстардың
саны, оған канша жанның қатысып, сөз сөйлегендері туралы мәліметтер үcтi-
үcтiнe түсiп жатты. Мұндай шақыруларға үн қосып, әдеттенген совет жастары
тың жерлерге аттануды да қызу жігермен қабылдады. Алғашқыда 1954 жылдың
март айына дейін, Қазақстан жерлеріне 250 мың, ал 1956 жылда 640 мың тың
игерушілер қоныстанды. Олар негізінен Ресей, Украина жоне Белоруссия
калаларынан келген жшттер мен қыздар. Қозғалысқа (шын мәнінде,
ұйымдастырылған қоныс аудару) бүкілхалқтық сипат беру үшін басқа
республикаларға да тапсырмалар беріліп, қағылған-соғылғандар тың жерлерге
жөнелтіліп жатты. Жеткіліксіз жұмысшы күшi Совет Армиясы қатарынан
босатылған жауынгерлер есебінен де толтырылды. Сондай-ақ, мемлекет батыс
аймақтардан тыңға қоныс аударған от-басыларына көмектесуге мол қаражат
бөлді. Алғашқы екі жылда ғана Қазақстанның тың жерлеріне 200 мыңнан астам
отбасы қоныс аударды30,267.
Ақмола облысы Мариновский совхозының комсомолдарының шақыруына үн
қосып, 1954 жылдың күзінде тың игеруге тағы да 60 мың жас әйелдер мен
қыздар келді. Тың игеру дәуіріндегі Қазақстанға жаппай қоныс аудару дүмпуі
60-шы жылдардың ақырына дейін созылып, тоқтамады.
Тың игерудің шаруашылықты жүргізудегі тиімділігі қаншама мадақталып
дәлелденгенімен оған орасан зор күрделі қаржы жұмсалды. Республиканың
ауыл шаруашылығына алғашқы екі жылдың ішінде ғана 6.105 миллион сом қаржы
жұмсалды. Бұл төртінші бесжылдықта жұмсалған барлық қаржыдан төрт есеге
жуық көп 11,75. 1954—1958 жылдары Қазақстанда 337 жаңа совхоз
ұйымдастырылды. Мемлекет оның құрылысына 10.814 мың сом жұмсады. Өндірістік
негізгі қор 1953 жылғы 276 миллион сомнан 1965 жылы 2,6 миллиард сомға
дейін немесе 10 еседен астам өсті 51,17.
Тың игеруге ауқымды материалдық қор бөлінді. Республиканың басқа ауыл
шаруашылықтары аудандарының есебінен тыңга құрылыс материалдары, техника
үсті-үстіне жөнелтілді. 1953 жылмен салыстырғанда 1956 жылы тыңға әкелінген
тракторлардың саны 213 процентке, комбайндар 232 процентке артты. Осыған
орай техниканың жалпы саны да молайды. Егер 1958 жылы республикада 40
мың трактор болса 1960-шы жылдың басында 156,2 мынға, немесе төрт есе, ал
комбайндар 4,3 есе көбейді. Осыншама есе техниканы кем алған басқа
аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуының мешеулеп қалуы хақ.
Осыншама қуатты күштің бос жатқан тың алқаптарына тұтқиылдан
шабуылға шығуын Л. И. Брежнев кітабында (немесе басканың жазып берген
кітабында) былайша түсіндіреді: Тың жерлердің астығы шұғыл қажет болды,
дей келе пікірін одан әpi жалғастырып, социализмді нығайта отырып,
уақыттын алдын орау үшін совет адамдары көп нәрсені бұрын түк жоқ жерден
бастады. Партия тыңды игеруге шақырылғандарға: онда қиын, тіпті өте қиын
болатынын, алда ауыр шайқастар тұрғанын, ал қандай шайқастың да ерлікті
керек ететінін ашықтан ашық айтты 11,76. Расында да тың игерушілердің
өмірінде қиындыққа төтеп беретін ic қимылдар бастан асатын. Тьңға шабуыл
ешқандай дайындықсыз шұғыл басталды. Қара топырақты құнарлы аймақтармен
бipre көк қауданы желкілдеген шұрайлы жайылымдықтар да қыраттар да, тіпті
сортаң жерлер де өткір түрен жүзіне ілекті. Интернационалдық комсомол-
жастар екпінді бригадалары жазушы Шерхан Муртазаның cөзiмен айтқанда қазақ
даласының бүкіл ішек қарнын ақтарды. Майдандағы соғыс дабылдарының
мәліметтері сияқты жүздеген, мыңдаған миллиондаған гектар жер жыртылғаны
туралы даурықпа рапорттар қарша борады. 1954 жылы тапсырмадағы 6,3 миллион
гектардың орнына 8,5 миллион гектар жер жыртылды.
Осыдан кейін-ақ, қымбатты Никита Сергевич сабырлық жасап, алды-артын
пайымдап, аялдауы қажет еді, бipaқ, халықтың күткен үмiтi ақталмады.
1954 жылдың тамыз айында СОКП Орталык Комитеті мен КСРО Министрлер
Советінің тыңға шабуылды одан әpi өpicтeтy жөнінде шешімі қабылданды. Оған
сәйкес eкiншi жылы тағы да 9,5 миллион гектар, ал 1954-1960 жылдары
аралығында барлығы 26,484 мың гектар жер соқамен қақ айрылды 6,84.
Баспасөзде жарияланғандай тарихшы және ақын, географ және экономист Сергей
Николаевич Марков Қазақстанға Жаңа өмip әкелушілердің ic қимылдары туралы
шындықты сонау 1931 жылы жазып қалдырыпты. Олар, – деді Сергей Николаевич,
- тарихи қорған төбелерді бұзып, халық батырлары жерленген ескерткіш
мавзолейлерді, бейіттерді, болат сүңгімен кирата алмаған соң оқ-дәрімен
түбipімен қопарған. Амал не, Докучаевтің ғылыми болжамы да, Сердалиннің,
Бөкейхановтың, Марковтың сақтандырулары да Хрущев пен Брежневтің алғашқы
тың игерушілерін тоқтата алмады. Ал жерді бей-берекет талан-таражға салуға
қарсы тұрғандарды партияға қарсы топқа, немесе өмірден артта қалған, ойлау
қабілетінен айрылған ұлтшылдар қатарына жатқызып, қудалады.
Тың игерудегі өрескелдіктерді тың игерушілердің өздері де мойындайды.
1954 жылы Ленинград совхозына жолдамамен келген Еңбек Қызыл Ту орденді В.
Кириченко былай деп жазады: Тыңды игеруге айтылған сынды дұрыс қабылдау
керек. Сол кездегі әміршілік-әкімшілдік жүйенің басшылырына орай асығыстық,
істі ойластырмай шешу орын алды6,86. Өздерінің өмірлеріне, тағдырларына
ciңiciп, шeшyшi роль аткарған тыңды бағындырушылардың қазіргі кезеңдегі
әділ сын көзбен жасалған тарихи талдауға қарсылық білдіретіні әбден
түciнiктi. Әрине, тың игеру тарихындағы қажырлықты, жанқиярлық күресті,
табандылықты ешкім жоққа шығармайды. Егістікке жарамды құнарлы жерлерді
игерудің тиімділігі де күмәнсіз. Мәселе, қысқа мерзімнің ішінде ұлан-ғайыр
25 миллион гектар жердің іріктеліп сұрыпталмастан қатарынан тасталқаны
шығарылып жыртылуында, оның әлеуметтік экономикалық, демографиялық және
экологиялық зардаптарға қиындыққа ұрындыруында. Тың жерлерді игеруді қауырт
жүргізу саясатының қырсырын баяндаудан бұрын халық белсенділігінен туған
игі бастамаларға да тоқтала кеткен жөн.
Тыңға келген мыңдаған саналы еңбеккерлердің жігерлі еңбегінің
нәтижесінде пайдалы игі істер туындады. Оның бipi – студенттердің кұрылыс
отрядтары. Костанай облысы Таран ауданының жастары 1954 жылдың күзінде игі
бастама көтерді. Олар республиканың барлық еңбекшілерін мәдени-ағарту
мекемелерінің жаңа құрылыстарын салуға, жөндеуден өткізу, қызметін
жақсартуға көмектесуге үндеу тастады. Тарандықтардың бастамасы кең қолдау
тапты. 1955—1956 жылдары селолық жерлерде 17 мәдениет үш, 450 клуб, 300
кітапхана, 50 оқу үйі, 500-ден астам қызыл мүйіс, 10 стадион мен спорттық
алаңдар салынып, 230 елдімекенге радио және 130 елдімекенге электр жүйелері
тартылды 27,94.
Тың игеру жылдарында совхоз жұмысшылары мен колхозшылар селолық
мектептерді өз қамқорлығына алды. 1957 жылға дейін олардың көмегімен 2828
оқу шеберханасы, 1700 пәндік кабинет жабдықталды. Совхоздар мен колхоздарда
3 мыңнан астам окушылардың өндірістік бригадалары мен участоктары
ұйымдастырылды. Тұргын үй құрылысы да кеңейді. 1954-1955 жылдары
республиканың тың аймағында 853 мың шаршы метр тұрғын үй салынып,
пайдалануға берілді. Жаңа поселкелер орнығып, автомобиль жолдары төселіп,
астық қоймалары бой көтерді.
Тың туралы жазылған кітаптарда ауыл шаруашылық өнімдерінің, алдымен
астық өндірудің артқандығы тілге тиек етілді. Расында да өciм бар. Егер
Қазақстан бұрын (1949-1953 жылдары) мемлекетке орта есеппен жылына 111
миллион пұт астық тапсырса, тың игеру жылдарында (1954-58 жылдары) 521,4
миллион пұттан астық өткізді. Әcipece, 1956 жылы барлығы 1.483 миллион пұт
астық жинап, мемлекетке 1 миллиард пұт астық тапсырған Қазақстан диқандары
ең жоғары көрсеткішке жетті. Бipaқ келесі жылдары астық өндіру кеми
бастады. 1963-64 жылдары астық өндіру 1953 жылғы мөлшерден сәл ғана асты.
Осы кезден бастап еліміз шетелдерден, АҚШ, Канада, Аргентина, Франция
сияқты мемлекеттерден астық сатып алуға кірісті 6,87.
Тың игеруді қарқынды жүргізуге асыққан мемлекет басшылары алда шешуші
қиын күрделі мәселелердің туындайтынын түсінбеді. Жұмысты ғылыми түрде
терең зерттеу негізінде жүргізудің орнына өктемдікке жол берілді. Табиғатты
қорғау тарихи ескерткіштерді сақтау жөнінде ешқандай шара қолданылмады. Н.
Хрущев тыңды бағындыру күресінде наполеондық арандатушылық бағытты: ең
бастысы майдан ашу, кейінгісін көре жатармыз принципін ұстады. Сондай-ақ
тың жер дұшпан шебі ретінде қаралып, жаппай шабуылға шығуға шақырылды. Тың
игеру дәуіріндегі жиі қайталанатын тұжырымдар: Тыңға шабуыл, Тыңды
бағындыру, Тыңды бас идіру сияқты ұрандардан құралатыны да тегін емес.
Тыңға шабуыл жасауға шақырушыларды жолдың, астық қоймаларының жоқтығы
да имендірмеді. Маңдай тepi төгіліп, өсірілген диқан астығының жүздеген мың
тоннасы қырмандарда, дестелерде, жаңбыр мен қар астында жатып, іріп-шіріп,
шығынға ұшырады. Шаруашылықты жүргізудегі бойға сіңген қырсыздықтың,
салғырттьқтың салдарынан күн сайын 15 мың трактордьң сынып босқа туруы
сияқты бей-берекетсіздікті есепке қоссақ, тың игерудің бағасы да айқындала
түспек.
Мемлекетке Қазақстанның миллиард пұт астығы тапсырылған жеңіс тойы
одан әpi жалғаспады. Келесі 1957 жылы астық екі жарым есе кем жиналды. Ал
1963-64 жылдары eгic көлемі бес есе кем болған 1953 жылғы өндірілген
астықтың мөлшерімен деңгейлес мөлшерде қалды. Кесе-көлденеңнен де, ұзынынан
да, қиғаштап да аяусыз үстіүстіне жыртылған тың жерлердің үстінде ұйытқыған
шаң-боран тұрғанда ғана мамандар, ғалымдар жеңіске шақырған урандауынан
айыыға бастады. Не пайда, болар ic болды. 1958—1965 жылдары агротехникалық
төмендігінен 3 миллион гектарға жуык eгicтiк жер пайдаланудан шығарылды.
Орасан зор егін алқаптарының шығымдылығы жылдан-жылға кеміді. Мысалы, тың
игеруші басшы қызмет аткарған Федор Моргун өзінің Тың туралы ойлар деген
кітабында 1955 жылғы қуаңшылықты былай суреттейді: Алпыс градусқа жеткен
аптаған ыстықтан жер тілім-тілім, торкөздене жарылып кеткен. Бүкіл көктем,
жаз бойы бip тамшы жаңбыр тамбады. Осы очерктің авторы Көкшетау жерінде
туып өскендіктен де соңғы қырық жылдың төңірегінде бірде-бір рет ыстықтың
50 градустан аспағанына қарсы дәлел айта қоймас. Алайда, тың аймақтары
қатыгез қуаңшылыққа жиі ұшырайтыны жөніндегі оның дерегі өмірден
алынған6,88.
Тың игерушінің кіттабында басқа да маңызды, назар аударарлық деректер
мен мәліметтер бар. Мысалы, 1955 жылдан бастап Солтүстік Қазақстан
аймақтарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанның жаңа және қазіргі
заман тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ
Бітіруші:
Ғылыми жетекші:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12
ІІ ТАРАУ. НАУҚАН КЕЗІНДЕГІ КАДР ЖӘНЕ ЖҰМЫСЫШ-МАМАН ТӨҢІРЕГІНДЕГІ
ОРТАЛЫҚЫТЫҢ
САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .28
ІІІ ТАРАУ. ТЫҢ ИГЕРУ ТҰСЫНДАҒЫ МӘДЕНИЕТ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның әлемдік
қауымдастыққа кіріп, Елбасымыз – Н.Ә. Назарбаев халыққа жолдауындағы
әлемдегі бәсекелестік қабілеті бойынша алдыңғы елу елдің қатарына кіру,
сондай-ақ БСҰ-ға кіру алдында, дүниежүзілік тарихи дамуымен байланысы оның
өткен тарихын жан-жақты үйрену мен зерттеудің қжеттілігін көрсетіп отыр.
Әсіресе, мұндай қажеттілік күрделі кезеңдерге байланысты Қазақстан
тарихының мұқият зерттелуі мен зерделенуін талап етуде, әрі заңды құбылыс
болып отырғаны белгілі. Кеңес дәуірінің тарихнамасы әкімшілік-әміршілдік
саясат салдарынан тарихи жағдайлар мен әлеуметтік жайларды теріс
түсіндіріп, ақиқатты айтпай, қисынсыз теория мен тұжырымдарға жол беріп
отырды. Тарихи процестерді шындыққа жанаспайтиын партиялық таптық тұрғыдан
көрсету, оны маркстік-лениндік әдістеме негізінде түсіндіру осы жүйенің
заңы мен тәртібіне саналды. Осының нәтижесінде Қазақстан тарихында көптеген
ақтаңдақтар пайда болды. Солардың бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру
науқаны.
Тақырыптың өзектілігі. Сөз етіп отырған тақырыбымыз өте күрделі де
қиын мәселе және өзіндік орны ерекше оқиға. Өйткені, тың игерудің
нәтижесінде Қазақстан ірі астықты аймақтардың біріне және кеңшар өндірісі
басым дамыған республикаға айналды. Егіс көлемінің ұлғайтылуының
нәтижесінде Қазақстан 6 мәрте миллиард пұттан астам астық жинап, ел
экономикасын біршама нығайтты. Тың даланың игеріліп, егіншілік айналымына
қосылуы – республика халық шаруашылығының барлық саласының өндіргіш
күштерін дамытуға, мәдениеті мен ғылымының өсіп-өркендеуіне қалай ықпал
етті, қазақ даласына басқа да қандай өзгерістер әкелді деген сұрақ қазіргі
таңда өте өзекті болып отыр.
Егеменді ел атанып, әлем жұртшылығы танып отырған Қазақстанның жер
көлемін айтқанда өткен 20-ғасырдың барысында қалыптасқандай, Атыраудан
Алтайға дейін созылып жатқан кең өлке деп атауға қалыптасып кеткен түсінік
бар. Осы аталған аралықтың, яғни Атырау мен Алтайдың қашықтығы 3000 шақырым
болса, Республикамыздың Батыс Сібір ойпатынан бастау алатын Солтүстігі мен
Тянь-Шань тауларына арқа тірейтін Оңтүстік өлкесіне дейінгі ара-қашықтық
2000 шақырымға жуықтайды. Барша жер көлемі 2 миллион 700 мың шаршы
шақырымды қамтитын кең байтақ алқап сеңгір таулармен қоршалған, құс қанаты
талып, тұлпар тұяғы қызатын атақты Қызылқұм, Мойынқұм, бір шеті қамтылған
Қарақұм сияқты құмды аймақтар, селдір селеу мен жусан көмкерген кең құлашты
жазық далалары, еншімізге солтүстік-шығыс бөлігі тиген Каспий, Арал
теңіздері, Балқаш көлі мен жер бетін тілгілеген есепсіз көп өзендерден
тұратын су айдындары бар өлке қазақ жері болып аталғалы қай заман.
Осы аталған кең өлкенің төсінде ежелгі заманнан қоныс теуіп келе
жатқан, әлемдік өркениетті дамытуға өзіндік сүбелі үлесін қосқан түркі
тілдес халықтардың бір тармағы әрі ең іргелісі қазақ халқы саналады. Тарихы
біздің жыл санауымыздан бұрынғы ІІІ мың жылдықтан бастау алатын халқымыздың
барша тағдыры осы ұлы даламен тығыз байланысты сабақтас, салалас, аралас,
ортақ.
Тілібіз бен мәдениетіміз, тіршілік ету салтымыз көрші орналасқан
қырғыз, өзбек, түркімен, қарақалпақ сияқты түркі тілдес халықтармен
ғасырлар бойы ұқсас, өзектес болып келсе, Қазақстанның территориясы осы
аталған халықтар мекен еткен республикалар мен Тәжікстанның жер көлемін
қоса есептегенде 2 есе үлкен екен. Жер көлемі мен шекарасының айнала
алғандағы ұзындығы жөнінен әлемдегі ең ірі деген жеті мемлекеттін қатарынан
орын алатын Республикамызда мыңғырған мал өсірдік, егін салып, әр жылдарда
миллиардаған пұт астық жинап келдік. Сонымен қатар ауыр өнеркәсіп те
дамыды.
Осыншалықты үрдіс қимылдар мен әрекеттердің нәтижесінде озат ел
атанған Қазақстанның бүгінгі болмысы, келбеті мен келешегі бүкіл
дүниежүзінің назарына ілініп, олардың ықылас-ниеттерін аударып, жаһандану
үрдісіне ілігіп, еліміздің БСҰ-ға кіруге дайындығы жүріп жатқанда және
Елбасымыздың әлемдегі бәсекелестігі жоғары 50 елдің қатарына кіру міндлеті
қойылғанда өткен тарихымыздың (бұл жерде – тың игеру) жетістіктері мен
жеңістерін, және сондай-ақ соңғы ХХ ғасырда орын алып отырған зобалаңдар
мен қайғы-қасіреттерімізді зерттеп, ой таразысынан өткізіп, болашағымыздың
іргетасын қалауымыз қажет. Ал бұған тағы да қайталап айтсақ, өткенді оқып-
танып қана қол жеткізе аламыз. Орыс тарихшысы В.О. Ключевскийдің сөзімен
айтсақ: Тарих бізді оқып-тоқымаған сабағымыз үшін жазалайды. Сол себепті,
тарихымыздың ақтаңдақ беттерінің бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру
науқанын зерттеу мәселесі қазіргі Қазақстан тарихнамасындағы өзекті де
көкейкесті мәселелердің бірі болып отырғаны дау туғызбайтын мәселе.
Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанды жетпіс жылдан астам уысында
ұстаған Кеңестік жүйе әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағарту сияқты
салаларда қазақ халқының үлкен жетістіктерге жетуіне, білім алып, ғылымды
меңгеруде сан түрлі жаңа қырларынан көрінуіне игі ықпалын тигізсе, ата-
бабадан келе жатқан салт-саналарымызды ұстануға, тіл байлығымызды сақтап
қана қоймай, дамытуға кереғар әсер етті. Еліміздің өмірінде жүзеге асып
жатқан бүгінгі бетбұрыс, барлық салаларда қайта түлеп жаңару жайы сол бір
көп жылдар бойы кеудемен жаншыған басқару жүйесінің езгісінде болып,
өткенімізді білу күңгірттеніп, ұрпақтың бірсыпыра бөлігі мәңгүрттеніп, ана
тілі мен дінінен, дәстүр-салтынан айжырай бастаған, шала қазақтар
дегендердің саны көбей түсіп келе жатқан кезде ғана қолға алынды.
Мінеки осындай бетбұрыстың нәтижесінде қазақ халқының өз тарихына
деген ынтасы мен ықыласы, пейілі мен құштарлығы, құмарлығы арта түсу
үстінде. Білсек деген сұрақтарға дана қарттардың жадында қалған естеліктер
мен мұрағаттардың терең шыңырауларынан шым-шымдап шыға бастаған шындықтар
арқылы жауаптар табылуда. Он алтыншы жылына аяқ басқан тәуелсіздігіміздің
барысында қазақ болсақ, кім едік, өткенімізден ғибрат аларлық не
дүниелеріміз бар, келешекте не күтіп тұр деген сұрақтар ашық қойылуда.
Шындығына келсек, әсіресе соңғы жеті-сегіз жылда жоғарыда қойылған
сұрақтарға азды-көпті жауап беретін бірсыпыра басылымдар мен жарияланымдар,
мақалалар, ірілі-уақты кітаптар жарық көріп жатыр. Көптеген тарихи
мәселелер шындық тұрғысынан қайта қаралып, өздерінің лайықты бағаларына ие
болуда. Өткен тарихымыздан елес беретін маңызды оқиғалардың бірі – ХХ
ғасырда 50-60 жылдарында орын алған оқиға – тың және тыңайған жерлерді
игеру науқаны болып табылады. Оның оңы мен солын ашып көрсетпей, өткен
тарихымызды сараптамай тұрып болашағымызды көз алдымызға елестету мүмкін
емес.
Тың және тыңайған жерлерді игеру Қазақстанға игі өзгерістер
әкелгенмен, әміршілдік-әкімшілік саясат жылдарында жүзеге асырылған барлық
шаралар тәрізді тың игеру кезеңінде де асыра сілтеушілдіктер аз болған жоқ.
Ал бұл асыра сілтеушіліктер – жергілікті халықты тілінен, байлық тұнған
құнарлы жерлерінен, қорек етіп отырған малынан айырды. Оны демографиялық
жағынан көші-қон саясатының нәтижесінде өз жерінде азшылыққа айналдырды.
Мұның қыр-сырларын оқып-тоқу үшін, бұл тақырыпты жан-жақты да объективті
тұрғыдан зерттеу керек. Жұмысымыздың тақырыбын Тың және тыңайған жерлерді
игеру және оның Қазақстанға тигізген әсері деп алуымыз осыдан туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біз қарастырып отырған осы бір дүбірлі
науқан Кеңес одағы ауыл шаруашылығын өркендетудегі ерекше маңызы бар
аграрлық шара ретінде саналды. Бұл тақырып бойынша 15 мыңнан астам әрқилы
ғылыми-әдеби жұмыстар жарық көрді. Соның ішінде 1,5 мыңы – ғылыми
зерттеулер. Алайда, олардың барлығы дерлік тың және тыңайған жерлерді
игерудегі қозғалысқа демберуші Компартияның, оның жергілікті ұйымдарының
рөлін паш етуге арналды. Бұл еңбектерде шұғыл әрі асығыс түрде, жаппай
ұжымдастыру тәрізді қысқа мерзім ішінде шамадан тыс ұлан-байтақ жерді
жыртып тастау партия мен халықтың көзсіз ерлігі ретінде бағаланды.
Сонымен қатар Қазақстандық тарих ғылымында тың және тыңайған жерлерді
игеруге байланысты шетелдік зерттеушілердің ой-пікірлерін сынға алатын,
оларды фальсификаторлар ретінде айыптайтын еңбектер жариялау өз уақытысында
маңызды болып табылатын. Мәселен, Ә. Тұрсынбаевтың 47; 48, Г. Дахшлейгер,
Ә. Тұрсынбаев пен Ш. Шафироның бірлесіп жазған мақаласында 14, В.И.
Куликовтың еңбегінде, В.И. Коваль, В.И. Коршунов, В.П. Осиповтың
зерттеулерінде, Экономическое развитие Казахстана и критика буржуазных
фальсификаторов атты еңбекте 52, Р.З. Мұқановтың кандидаттық
диссертациясында шетелдік зерттеушілердің тың жерлерді игерудің бірден
пәрменді нәтиже бере алмағандығы, Қазақстанға орыс және украин
қонысшыларының көптеп келуі, қазақ халқының ұлттық мүддесіне нұқсан келуі,
кеңестік миграцияны патша үкіметінің қоныс аудару саясатының жалғасы
ретінде есептеулері жоққа шығарылады 37.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің деректік негізі М.А. Қадыртаеваның
кандидаттық диссертациясында зерттелді 23. Мұнда тың және тыңайған
жерлерді игеруге байланысты Қазақстанның Орталық мемлекеттік мұрағатындағы
құжаттық материалдар сарапталып, жинақталып көрсетіледі. Зерттеуші
деректерді директивалық, статистикалық, хабарламалық түрде 3 үлкен топқа
бөледі. Ол құжаттық материалдарды оқып-үйрену тың және тыңайған жерлерді
ишеру тарихын зерттеуде оның жекелеген тұстарын нақтыландыруда қажет
екендігін дәлелдейді.
Р.Т. Сауранбаеваның кандидаттық диссертациясы Компартияның тың және
тыңайған жерлерді игерудегі қызметінің тарихнамасын көрсетуға бағышталған.
Еңбектегі тарихнамалық талдау біржақты партиялық, партия ұйымдарының рөлін
көрсететін еңбектерді негізінен марапаттап сараптау, шектелген сын
ауқымында жасалған 43.
Х. Маданов пен Т. Омарбеков бірлесіп жазған мақалада негізінен тың
игеруге қатысты партиялық әдебиетке жататын зерттеулер талданады 33.
Еңбек мақала түрінде жазылғандықтан авторлардың жан-жақты тарихнамалық
талдау жасауға мүмкіндіктері болмады.
Кеңес дәуірі тұсындағы еңбектерде ел еңбекшілерінің еңбек және саяси
белсенділігі, партия басшылығы мен жергілікті кеңес ұйымдарының рөлі
көрсетіледі. Сондай-ақ оларда тың игеру барысындағы лениндік ұлт
саясатының айқын куәсі – ұлы халықтар достығының нығаюына баса назар
аударылады.
Біз қарастырып отырған мәселенің Кеңестік тарихнамасында объективті
талдаулар кездеспейді. 1950-60-шы жылдардың бірінші жартысындағы
Қазақстанның аграрлық саласы, мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері,
республиканы колхоз бен совхоздарындағы коммунистік еңбек қозғалысы, село
еңбекшілерінің мәдени-техникалық деңгейін көтерудегі, коммунистік рухта
тәрбиелеудегі Компартияның қызметін сипаттайтын ғылыми еңбектер аз емес
35; 37;44;47;48;50. Бұл зерттеулер коммунизм құрылысын өрістету
кезеңіндегі аграрлық саланы механикаландыру, электрлендіру, еңбекке ақы
төлеу, қоғамдық мал шаруашылығын, оның өнімділігін арттыру мәселелерін де
қарастырады. Алайда, бірінші орында партияның қаулы-қарарлары мен қызметін
көрсету тұрғандықтан көтерілген мәселелерді терең зерттеуге мүмкіндік
болмаған.
Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуіне байланысты тарихи оқиғалар
мен фактілерді шынайы зерттеу мен айқындаудың мүмкіндігі туды. Тың игерудің
оңы мен солын айқындап көрсететін зерттеулер 1990 жылдардан бастап жарық
көре бастады. Оларда тың игерудің кемшіліктері мен қателіктері ашылып,
қалыптасқан кеңестік қағиданың іргесі сөгілді. Осындай бағытта Т.
Омарбековтың 41, Қ.С. Қаражановтың 25 ғылыми мақалалары жарық көрді.
Т.Омарбеков тың игеру тым шұғыл және өте асығыс, экстенсивті сипатта
жүргізілгендігін ашып көрсетті. Тыңның ондаған жылдар бойы тасада қалып
келген көлеңкелі тұстарын аша отырып, тыңды игерген тек алғашқы екі жылдың
ішінде жалпы саны 25 мыңдай болған келімсектердің – арнайы жіберілген
партия мүшелерінің жергілікті кадрлардың басшылық жұмыстардан ығыстырып,
шеттеткендігін жазады. Кеңестік дәуірде тың өлкесі халқының өсуі жалпылама
көрсетіліп, демографиялық жағдайдың қазақ халқы есебінде шешілмегендігі
жайында жұмған ауыз ашылмады. Ал Т. Омарбеков мақаласында орын алған ақиқат
былайша айқындалады: ...қазақтар тың игеру жылдарында 8%-ға кеміп,
республикадағы басқа ұлттардың үлес салмағы бұрынғыдан өсе түсті.
Республикада қазақтар 30-ақ пайыз, ал орыстар 42,7% болғанын 1959 жылғы
санақ көрсетіп берді 41,126. Автор сонымен бірге бағындырылған тыңның
әрбір гектарының интенсивтілігін арттырудың ескерілмеуін, 200-ден астам
селолық және ауылдық кеңестердің атауларының орыс тілінде қайта
өзгертілгендігін, өлкенің табиғатын түлете алмағандығын, керісінше орны
толмас қасірет алып келгендігін, мал шаруашылғының құлдырауын дәлелдеді.
Зерттеуші пікірін ...тың игеруге сәйкес келетін 1951-65 жылдары ...жылқының
саны 365,7 мың басқа түсіп, шұғыл азайып, ...қой басының өсімі мардымсыз
болып, ол өзінен бұрыңғы 10 жылдағы өсу қарқынынан үш есеге кеміп кетті, -
деп шыңдай түседі 41,129. Осыған пікір үндестігін Қ.С. Қаражанов та
білдіреді. Автордың: 25 млн га тың және тыңайған жерлерді ойланбай жырту
Қазақстанда тек мал, әсіресе қой шаруашылығының жайылым қорын бүлдіріп қана
қоймай орын толмас экологиялық шығындарға әкелді - деген пікірі осының
айғағы 25,27. Тыңды игеру Қазақстанды ірі астықты аймаққа
айналдырғанымен, елімізді астықпен қамтамасыз ету проблемаларын толық шеше
алмады, тыңды игерсек те ауыл шаруашылығы өндірісінің даму қарқыны
төмендей берді, - деп тұжырымдайды 25,28. Себебі, автордың пікірінше
шамадан тыс көп жерді экстенсивті жолмен жырту – Қазақстанның егін
шаруашылығын интенсивтендіру арнасына түсіруді қиындатып, топырақ құрамының
тозуына және одан алынатын өнімнің төмендей түсуіне жол ашты 41,130-131.
Тарихшылардың мақалалары тың және тыңайған жерлерді игеру тарихын жаңаша
зерделеп, терең зерттеуге мұрындық болғаны сөзсіз.
Тың игерудің оңы мен солы, сондай-ақ жекелеген тұстары Н. Райханов, А.
Құдайбергенова, С. Сабыров, Қ. Әбуов, К. Төлеубаева мақалаларында
дамыталады 5; 6; 15; 31; 46. Зерттеушілер тың игерудің жағымсыз
жақтарын, әлеуметтік зардаптарын ашуға көп көңіл бөледі. Мәселен, К.
Төлеубаеваның пікірінше, ...еліміздің тың эпопеясы тұсында басынан
кешкен қиыншылығы, жеріміздіңкешкен қасыреті мен мехнатына Қазақстанға
келген тың игерушілер кінәлі емес. Оған сол кездегі саясатты туғызған
мемлекеттік жүйе кінәлі 46,40. Осыған ұқсас ойды Қ. Әбуов білдіреді.
Дегемен, мақалаларда тың игеру барысында халық бастамасы, ынта-жігері,
жасампаз ерен еңбек үлгісі орын алғандығын да жоққа шығармайды.
А.Құдайбергенова тың игеру сияқты қазақты титықтатқан жоспаршылдық пен
науқаншылдықтың демографиялық астарының келеңсіз жәйттерін ашады. Қ. Әбуов
тың игерудің жалпы республика ауыл шаруашылығын дамытуға мардымды лес қоса
алмағандығын былайша пайымдайды: ...колхоздар мен совхоздардың тіршілік-
тынысына орынсыз араласудың, беталды құла, реформалық сыпырылыстардың
салдарынан Пленумның шешімі иімді нәтиже бере қойған жоқ. Тезге алып, төске
ұрған волюнтаризм рухымен жүргізілген тың эпопеясының да ауыл шаруашылығын
алға бастыруға дәрмені жетпеуінің себебі осы 5,6. Осыған үндес пікірді
К. Төлеубаева да білдіреді. Авторлар егін жинау науқанының алапат
майданға айналып, адам және материалдық ресурстардың орасан зор көлемде
жұмылдырылғандығына баса назар аударады. Осындай келелі пікір, салиқалы ой
түйіндеген ғылыми мақалалар іргелі зерттеулердің дүниеге келулеріне жол
сілтер ізашар екендіктерін айтқан абзал.
Тың эпопеясы жайында Ж. Абылқожиннің монографиялық зерттеуінде
айтылады. Зерттеуші-ғалым ...тың өлім аузындағы жүйені тірілту факторын
атқарып, оның тажалын тағы да ұзақ жылдарға созды, - деп жазады 4. Шын
мәнісінде тың игеру одақтағы азық-түлік проблемасын шешу мақсатында әкімшіл-
әміршіл жүйенің өзін-өзі сақтау үшін тығырықтан экстенсивті сипаттағы шығар
жолы болды. Зерттеуде тыңның тиімділігімен қатар тиімсіз жақтары:
экологиялық, әлеуметтік-миграциялық мәселелер қарастырылады. Еңбектің тыңды
бағындыру мәселелерін жан-жақты зерттеуге қосар үлесі айтарлықтай.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің әлеуметтік мәселелері А.Э.
Городецкийдің кандидаттық диссертациясында қарастырылады 12. Ізденуші
Қазақстан селоларының 1954-65 жылдардағы әлеуметтік дамуын көрсете отырып,
тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде осы сала мәселелерінің ерекше
шиеленіскенін айқын көрсетеді.
О.Х. Мұхатованың докторлық диссертациясында Қазақстандағы аграрлық
өзгерістер тарихнамасы, соның ішінде жеке тарау болып тың және тыңайған
жерлерді игеру тарихнамасы қарастырылады. Диссертант өз еңбегінде Кеңестік
тарихнамаға, шет елдік тарихшылардың еңбектеріндегі тың және тыңайған
жерлерді игеруге байланысты ой-пікірлерін қарастырады да, қазіргі таңдағы
егеменді Қазақстан тарихнамасындағы ой-пікірлерді ой елегінен өткізеді
39.
Тың және тың игеру жылдарындағы Қазақстан ауылдары мен селоларының
әлеуметтік жағдайы К.А. Әліқұловтың докторлық диссертациясында
қарастырылады 8.
Сонымен қатар тың және тыңайған жерлерді игеру тарихы соңғы жылдары
еліміздің ғылыми мерзімді басылымдарында да кеңінен қарастырылып жүр. Бұл
жерде Х. Әбжанов пен М. Илиповтың, Қ. Байсарина, Г. Жұмаділдаева, Г.
Досекееваның мақалаларын атап өтуге болады 8; 17; 19.
Деректік негізі. Тарихи білімнің қалыптасуы мен тұрақты
эволютциялық өрістеу процесіне зерттеудің деректемелік негізі ықпал
ететіндігі белгілі. Ал мәселенің жаңаша зерделенуі , қойылыуымен
объективі түрде зерттеліуі ақиқатқа негізделген тың деректерге
байланысты. Бұрын-соңды айналымға түспеген тың деректерді зерттеу ауқымына
енгізу – мәселенің қарама-қайшылығы мен күрделі тұстарының шешімін табудың
көзі. Ал зерттеу еңбектерін жазу шынайы және нақты деректерсіз мүмкін емес.
Республикада деректану ғылымынан салиқалы еңбектер жазып, арнайы
айналысып жүрген тарихшылардың аздығы аграрлық мәселелер деректерін ғылыми
негізде жүйелеп, сыныптап, жіктеуде қиындықтар тудыруда. Дегенмен де
аграрлық өзгерістер төңірегенде зерттеулер жазып жүрген жас буын тарихшылар
көптеген архив материалдарын айналымға енгізіп, тың құжаттардың негізінде
жаңа бағыттағы еңбектердің келуіне мұрындық болуда.
Қазақстанның аграрлық тарихына қатысты деректер негізінен кеңес
дәуірінде жинақталған. Олар Коммунистік партияның қаулы-қарарлары,
үкіметтің аграрлық саладағы шаруашылық мәселелеріне байланысты құжаттары
және баспасөз, статистикалық материалдар түрінде қалыптасып, жинақталды.
Осыған орай деректері келесі үш топқа бөлуге болады: 1) Компартияның съезд,
пленум, конференцияларының қаулы-қарарлары және партия мен үкіметтің
шаруашылық мәселелеріне қатысты құжат-материалдары; 2) баспасөз
материалдары; 3) статистикалық жинақтар. Мұндай жіктеу маркстік-лениндік
методологиядан, партия ұйымдарының құжаттарын дәріптеуден бас тартуға
негізделуі тиіс. Алайда деректерді сыныптап, жіктеу, құндылықтарын анықтау
оларға сыни көбен қарап, қайта зерделеуді қажет етеді.
Деректердің алғашқы тобына жататын құжат, материалдардың деректік,
тарихи маңызы бар екендігі даусыз. Себебі олар кеңес дәуірінде ауыл
шаруашылығында жүргізілген реформалар мен қайта құрулардың саяси,
әлеуметтік-экономикалық мәнін, аграрлық саладағы ахуалды түсініп,
зерделеуде қажетті деректер болып табылады. Сондай-ақ Компартияның съезд,
конференция, пленумдарының қаулы-қаралары, партия мен үкіметтің шаруашылық
мәселелі жөніндегі шешімдері әкімшіл-әміршіл жүйе кезіндегі партияның
аграрлық саясатын, ауыл шаруашылығындағы ұжымдық және мемлекеттік
құрылымдардың жай-күйін айқындауға мүмкіндік береді.
Деректердің екінші тобын мерзімді баспасөз, яғни газеттер мен
журналдар материалдары құрайды. Республиканың бірқатар баспасөз органдары
Қазақстандағы аграрлық өзгерістерге қатысты мол деректерді береді. Біз
қарастырып отырған тақырып бойынша 1953-1970 жылдар аралығындағы мерзімді
басылымдар маңызды екені анық.
Деректеріміздің ең соңғы үшінші тобында Қазақстанның ауыл
шаруашылығындағы өзгерістер жайындабағалы мәліметтер мен материалдар әр
түрлі статистикалық жинақтарда топтастырылған. Бұларда кеңес дәуіріндегі
сталиндік, хрущевтік, брежневтік билік талаптарына орай аграрлық саланың
шынайы хал-ахуалы, экстенсивті дамуы, дағдарыстық жағдайы т.б. жайында
сандық мәліметтер берілмейді. Керісінше мұндай жинақтарда кеңестік ауыл
шаруашылығы үнемі даму жағдайында, табыстарға кеңелген, өткір проблемалары
болымсыз сала ретінде дәріптеледі. Сондықтан мұндай мәліметтерді айналымға
түсірер алдында сын тезінен өткізіп, тың архив құжаттарымен салыстыру
қажет.
Хронологиялық межесі. Жұмысымыздың өзегі болып отырған тың және
тыңайған жерлерді игеру науқанының хронолгиялық межесін біз 1953-1964
жылдар деп алып отырмыз. Әрине, ғылыми еңбектерде тың игеру саясатының
төркіні одан да бұрын бастау алады деген көзқарастар бар(). Бірақ, нақты
тың және тыңайған жерлер науқаны осы аталған жылдар ауқымында орын
алғандықтан, хронологиялық межені осы шеңбермен алуды ұйғарып отырмыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тың игеру эпопеясының күнгей мен
көлеңке тұстарын нақты деректер мен мәліметтерге сүйене отырып, объективті
түрде анықтау – біздің жұмысымыздың мақсаты болып отыр. Бұл мақсатымызға
жету үшін жұмысымызда төмендегідей міндеттерді шешуге ұйғардық:
1.Тың игеру тарихын әсірелеушіліктен, ұрандатушылықтан, үстірттіктен
арыла отырып зерттеу.
2. Тың игеру жылдарындағы Қазақстанның жалпы хал-ахуалын анықтау.
3. Әміршіл-әкімшіл саясат жылдарында жүзеге асырылған тың игеру
науқанында орын алған асыра сілтеушіліктерді, бұрмалаушылықтарды ашып
көрсету.
4. Демографиялық жағдайдың күрт шиеленісуін ашып көрсету,
интернационализм желеуімен славян халықтары өкілдерін көптеп қоныстандыру,
жергілікті кадрларды шеттету мен қазақ тілі дәрежесін төмендету саясатының
түпкі мәні – жерді жаулау, қазақты орыстандыру мен мәңгүрттендіру
екендігін көрсету.
5. Мәдениет саласынағы алған олқылықтар мен белден басушылықтарды
көрсете отырып, қазақ халқын тілінен, тарихы мен мәдениетінен қалайша
айырғанын ашып көрсету.
Жұмыстың құрылымы. Осы қойылған міндеттерді қолдан келгенше толығымен
ашып көрсету үшін жұмыс құрылымын кіріспе, 3 тарау, қорытынды мен әдебиет
тізімімен құруды жөн деп көрдік. Бірінші тарауда Қазақстанның тың және
тыңайған жерлерді игеру кезеңіндегі жалпы хал-ахуалы қарастырылады. Екінші
тарауда кадр мәселесі аясындағы саясат – қазақ кадрларын шеттету мәселесі
қарастырылса, үшінші тарауда тың игеру жылдарындағы мәдениет мәселесі
қарастырылып, қорытындыда жұмыс нәтижелері беріледі.
І ТАРАУ. ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН.
Қоғамдық, өмірдің барлық жақтарын қайта құру біздің арғы және бepгi
тарихымызды ой елегінен өткізіп, орын алған проблемаларды алдыңғы қатарға
шығаруға мумкіндік берді. Біздің заманымыздың ең өткір де үлкен
проблемаларының бipi – халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету еді. СОКП-нің
27 съезінде осындай ұйғарым жасалып, артынан ол 28 съезде тағы қайталанды.
Алайда дүние жүзінің алтыдан бip бөлігінде осындай мүмкіндікті жүзеге
асыруда Коммунистік партия барынша дәрменсіздік танытты. Сөйтіп, КПСС
Маркстің сөзімен айтқанда халықтың ең бipiншi қажетті сұранымын шеше
алмай тарихи аренадан табан тайдыруға мәжбүр болды.
Дүние жүзі бойынша көлемі ең үлкен құнарлы жерлерге ие бола тұрып,
елді нансыз, азық-түліксіз калдыруға СОКП-ға оншалықты даналық қажет емес
еді. Әттең қоғамымыз аграрлық саясатты дұрыс жүргізе білмеудің нәтижесінде
бүгінгідей тығырыққа тірелді. Ғалымдар осынау дағдарыстың сырын анықтау
үшін ауыл шаруашылығын дамытудың тарихына, соның ішінде 1954—1964 жылдарға
назар аударуда. Бұл кезең кеңес елінің тарихындағы Тың эпопеясы жылдары
деп аталды.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Советтік тарихи
әдебиетте кең орын алды. Әcipece, ipi монографиялық зерттеулер, ұжымдық
еңбектер, ғылыми-практикалық конференциялар, мерекелік салтанаттар кебейді.
Осы проблема жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар
корғалды, сонымен бipre көркем әдебиет пен кинематография да оған көп көңіл
аударды. Бip сөзбен айтқанда елдің бәpi даң-ғаза, құрғақ сөзге әуес бола
бастады.
80-жылдардың орта кезіне дейін еңбектерге бірқатар кемшіліктер тән
еді. Солардың ең бастысы 60 жылдардың ортасына дейін тың игеру және оны
жүзеге асыру Н. С. Хрущевтің, ал одан кейін ол Л. И. Брежневтің идеясы
делініп келді. Ал, шын мәнінде де бұл идеяның кімге жататынын білу ушін С.
Ковальский мен X. Мадановтың кітаптарын ашып көрелік. Бос жатқан құнарлы
жерлер В. И. Лениннің бастамасы бойынша ауыл шаруашылығы айналымына
ендірілді, деп жазады авторлар 27,8.
Біріншіден, жаңа жерлерді игеру идеясы В.И. Лениннен шыққанын бірқатар
авторлар 80-жылдардың орта кезіне дейін-ақ жазған. Мысалы, В. И. Куликов
1978 жылы шыққан кітабында: 50-60 жылдары тың жерлерді жаппай игеру тың
жерлерді айналымга енгізу жөніндегі лениндік саясатты одан әpi өмipгe
ендіру болып табылады деп жазады.
Екіншіден, аталған авторлар Қазақстандағы бос жатқан құнарлы жер
туралы өзіндік пікір білдіре алмады. Советтік тарихнамада бұл ежелден және
бepік қалыптасқан. Мысалға, Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді
игеру жолындағы күресте атты коллективтік еңбегін алайық. Онда: Ғасырлар
бойы бос жатқан жерлерді (астын сызган бiз.) жаппай игеру программасы СОКП
Орталық Комитетінің пленумында коллективтік негізде қабылданды деп
жазылған. Мұндай пікіp В. И. Куликовтьщ кітабында да кездеседі. Ал енді бұл
және басқа да еңбектерде дәл осы жерлерді қазақ халқы ғасырлар бойы шет ел
басқыншыларынан қорғап келгені, бұл жерде жер пайдалану мен өміp cүрудің
нақтылы жүйесі қалыптасқанын жоғарыдағы авторлардың бірде бipeyi ауызға
алмайды. Ешкім де бұл идеяны қолдамайды6,71.
Бұл мәселе қaзipгi саясатымызға сабақ болуы керек. Әcipece, нарықтық
қарым-қатынасқа көшу жағдайында қазақ жерінің ерекшелігін, жер шаруашылығын
жүргізудің әдістерін қатаң еске алған жөн. Әйтпесе, бip кездepi жіберген
қателіктерді тағы да қайталап алуымыз әбден мүмкін. Халықты epiксiз
советтендіру және жалпылама коллективтендіру саясатының неге апарып соққаны
казір әркімге де белгілі.
Үшіншіден, жаңа жерлерді игерген жалғыз біз ғана eмecпіз. Бipaқ мәселе
мүлде басқада. Мысалы, американдьқтар бізден әлдеқайда бұрын өздеріндегі
Орта Батыстағы миллиондаган акр тың жерлерді шаруашылық айналымына
енгізген болатын. Ал, Ресей империясының 18 ғасырдан бастап біздің
өлкедегі бос жерлерді игеруін неліктен еске алмасқа?
Патша өкіметі Қазақстандағы жыртуға жарайтын құнарлы жерлерді анықтап,
есепке алу үшін 1895 жылы мұнда арнайы Н. Шербина комиссиясын жіберген
болатын. Ол комиссияның ipiктeген жер мөлшері игерілгеннен кейін тағы да В.
Кузнецов, К. Пален басқарған экспедициясы жіберілген. Олардың мақсаты
жөнінде былай делінген: Было решено посылать ходоков в Азиатскую Россию
для искания, осмотра, и зачисления — свободных казенных земель, (астын
сызған автор). Осы экспедициялардың атқарған қызметінің нәтижесінде
қазақтардың ұпайынан ондаған миллион десятин жер алқабы алынған казактар
әскери әкімшілігімен келімсектерді орналастыратын учаскесінің басқаруына
берілген. Мысалы, 1893 жылдан 1905 жылға дейін, яғни 12 жылда қазақтардан 4
млн. десятин жер шектеліп алынса, келеci 7 жылға (1906—1912 жж.) — 17 млн.
десятин. Ал 17 жылға дейін мұндай жер көлемі 45 млн. десятинадан асып
түсті. Сөйтіп жердің шұрайлысын, судың тұнығын келімсектер иеленіп кетті,
бүгінгі күнге дейін иеленіп отыр.
Жерді шаруашылық кажетіне тиімді пайдалануға кім қарсы? Әңгіме тыңды
көтеру туралы шешім қабылданғанда ешкімнің оны шапшаң игерудің ықтимал
зардаптары жайлы ойланбағандыры хақында болып отыр. Ал қазақтың алып
даласын өрескел жыртудың ақыры халықты қырсыққа ұшырататындығын ешкім біліп
сезбеді деп кесіп айту қисынсыз. Ceбeбi сонау 1900 жылы-ақ көкшетаулық
көрнекті журналист, оқымысты Мәмбетәлі Сердалин ғылыми қоғам мәжілісінде
баяндама жасап, Россия жұртшылығын ескерткен еді. Тыңды шапшаңдата игеру
инициаторлары Мәмбетәләнің еңбектерінен хабардар болмағанымен, аса көрнекті
топырақтанушы ғалым В. В. Докучаевтың 1892 жылы ойластырылмай жыртып
тастағандықтан, Россияның оңтүстік бөлігі өте баяу болса да, ұдайы түрде
құрғап, қу тақырға айналып бара жатыр деп жазғандығын білуге тиіс
еді6,75.
Сол В. В. Докучаевтың айтқандарына суйене отырып, Мәмбетәлі Егер
Россияның Европалық далаларын қалай болса солай жыртып тастаудың зардаптары
осындай болса, онда Сібірдің ұлан-байтақ шалқар даласын жырту қандай
қатерлі зардаптарға әкеліп сғрар екен деп жазған еді. Мәмбетәлі Сердалин
қазақ даласының мал шаруашылығымен айналысуға қолайлы екенін және оның
өнімін eгic аймақтарының өнімімен тығыз байланыстыра отырып, зор табысқа
жетуге болатынын ғылыми турғыдан дәлелдеген6,75.
Қазақ зиялыларының тағы да бip аса көрнекті өкілі Әлихан Бөкейханов
(1887—1937 жж.) та осыны ескерткен. 1910 жылы Петербургтен шыққан
Қырғыздар (Қазақтар) атты кітабында: Егер қазақ даласына шаруаларды
асығыс түрде қоныс аударуды жалғастыру тоқтатылмаса, онда таяу арада тың
жерлер түгел жыртылып тынады. Ал, мұндай тыңсыз дала айтақырға айналып,
одан өнім алынбайды деп жазған болатын. Алайда, қазақ ғалымдарының алысты
болжай білетін көрегендік пікірімен де, болжауымен де ол кезде және одан
кейін Советтік дәуірде де келісіп, санасқан ешкім болмады.
Қазақстан жерінде соғыс әрекеттері болған жоқ, әйтсе де оның
зардаптары сезіліп тұрды. Әcipece бұл жағдай ауыл шаруашылығында айқын
білінді. Бұл саладағы соғысқа дейінгі деңгей тек 50-ші жылдары ғана өз
дәрежесіне жетті. Бipaқ ол елдің азық-түлік пен шикізатты тұтыну қажетін
өтей алмады. Сондықтан үкімет ауыл шаруашылығындағы жағдайды түзеуге ден
қойды. Мәселен, 1950 жылы партиялық-үкімет комиссиясы құрылды. Оған
колхоздарды қаржыландыруды жақсарту мәселесін қарау ұсынылды.
1952 жылы басқа комиссия мал шаруашылығындағы жағдайды жақсартуға
көңіл бөлді. Аталмыш комиссиялардың жұмыс нәтижесі КСРО Жоғарғы Кеңесінің
cecсиясында талқыланды. (тамыз 1953 ж.). Үкімет экономиканы сауықтырудың
ойластырылған шарасын ұсынды. КСРО Министрлер кеңесінің төрағасы Г.
Маленков халық тұтынатын товарларды өндіруді ұлғайту үшін ауыл шаруашылығын
көтермей болмайды деген тұжырым жасады. Біздің басты міндетіміз, – деді
ол, – қысқаша мерзім ішінде ауыл шаруашылығындағы колхоздар мен
совхоздардың артта қалушылығын жойып, оны тез аяғынан қоя отырып,
шаруашылықтарды нығайту, колхозшылардың еңбек күнін көбейтіп, оларға ақша
бөлуді ұлғайту. Баяндамада астық мәселесі маңызды деп танылып, оны
өндіруді көбейту мақсаты қойылды. Ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері КОКП
Орталық Комитетінің 1953 жылғы 3-7 қыркүйек айында болған Пленумында да
қаралды 6,80.
Саланың жағдайын сараптай келіп, пленум ауыл шаруашылығын дамыту
жөнінде жаңа көзқарас қалыптастырды. Алдымен ауыл шаруашылығына күрделі
қаржы бөлуді ұлғайту көзделді. Пленум сонымен қатар алғаш рет социалистік
шаруашылықты жүргізудің негізi ретінде қызметкерлерді материалдық
қаржыландыру принципін шаруашылық табысымен байланыстырды 6,80. Қаулыға
сәйкес ферма мен егістіктен өндірілетін өнімдерді сатып алу бағасы бірнеше
есе өсті. Шартты міндеттемеден тыс сатылатын өнімдердің бағасын колхоздар
үшін күрт көтерілді. Мұның өзi колхоз экономикасын нығайтты. Жеке
шаруашылықтан алынатын өнімнің көлемі азайтылды, қаржы салығы төмендетілді,
тағы басқа тәуip шаралар белгіленді. Қыркүйек пленумы ауыл шаруашылығын
дамытуға әжептәуір жол ашты. Әйтсе де көптеген зерттеушілер Хрущевтің
бастамасы оның табансыздығының арқасында өз мақсатына жетпеді деп
есептейді. Мәселен мұндай көзқарас И. Росинов пен Н. Тюринде қалыптасқан.
Біздіңше, Н. Хрущев партияның қыркүек пленумында қабылдаған аграрлық
саясатының бастаушысы емес, мұндай саясат оның ауыл шаруашылығын дамыту
жөніндегі көзқарасына сәйкес келмейді Ондай тұжырым жасауға төмендегі
көрсетілгендер негіз болады. Бастысы Орталық Комитеттің қыркүйек пленумы
ауыл шаруашылығын басқару экономикалық әдістерге қаржымен ынталандыруға,
агробиологиялық ғылым жетістіктеріне негізделді. Бірақ, өкінішке орай,
пленум өз бағытынан ауытқып кетті. Ауыл шаруашылығын басқаруда әкімшілік
әдістері орын ала бастады. Демократия көріністеpi КОКП Орталық Комитетінің
асығыс өткізген мәжілістері мен пленумдары санымен бағаланды. Байқап
караңыз, 1953—1964 жылдардың аралығында ауыл шаруашылығы жөнінде арнайы
мәселе он бip пленумда және тағы екеуінде күн тәртібіне қойылды. Аталмыш
материалдарды жоғарыдан да, төменнен де жүргізді, оларды орындау үшін
жергілікті жерлерде мыңдаған қаулы және міндеттемелер қабылданды.
Екіншіден, қыркүйек идеялары мен Хрущевтің колхоздарды ірілендіру, бipaздан
кейін оларды совхозға айналдыру, МТС-тарды жою қабыспайды.
Сонымен қыркүйек пленумында қоғамдық және жекеменшік қатар жүргенде
ғана колхоздар қалыпты жағдайда дами алады деп көрсетілгеніне қарамастан
шаруалардың жеке меншігіндегі малдарды алу тоқтатылмады. Үшіншіден, жарты
жыл өтпей жатып ауыл шаруашылығын жеделдетуден бас тартылып, бұрынғы
қалыпты жағдайға ауысты. КОКП Орталық Комитетінің ақпан-наурыз (1954 ж.)
пленумы елдің шығыс аудандарында тың және тыңайған жерлерді игеру туралы
шeшiм қабылдады. Бұл жөнінде ресми пiкip мынадай: Орталық Комитет қыркүйек
пленумы бекіткен шаралар бipaз уақыт өткен соң ғана жемісін береді деп
есептеді. Дегенмен елдегі астықтың жағдайы алаңдатарлық еді. 1953 жылы 31
миллион тонна астық дайындалса, 32 миллион тонна астық жұмсалды.
Мемлекеттік қордың аздаған бөлігін пайдалануға тура келді. Сөйте тұра сол
кездің өзінде Американы қуып жетіп, басып озу жөнінде ұран тасталды.
Шынында да дәл сондай авантюристік Хрущевтің мінезіне сай келетін
әрекеттердің бipi – тың эпопеясы. Ал енді кеңес тарихында кең өpic алған
мынандай тұжырымға тоқталайық: Жер қорларын жүйелі түрде игеру елде Кеңес
үкіметі орнағаннан кейін ғана мүмкін болды 22,357. Олай болса неге Хрущев
жоспарды жеделдетуге тырысты. Ал ақпан-наурыз пленумында астықты өндіруді
ұлғайтудың басты көзі – тың деген тұжырым жасалғанын қалай түсіндіруге
болады? Тың игерудің ең басты дәлелі – жүргізілген бірлі-жарымды тәжірибе
болатын. Атап айтқанда, Челябі облысындағы Петропавловск, Солтүстік
Қазақстан облысындағы Ленин жолы шаруашылықтарының негізінде енгізілді.
Олар гектарынан 22 және 30 центнерден өнім алды. (Бұл үлкен күмән
келтіреді). Осының негізінде Қазақстанның тың аудандарында, Ciбip, Орал
және басқа аймақтарда 13 миллион гектар, оның ішінде Қазақстанда 6,3
миллион гектар тың және тыңайған жерлерді игеру мандаты қойылды. Бұл
жерлерден 1100-1200 миллион пұт астық жинап, егін өнімділігін 14-15
гектарға жеткізу көзделді30,388.
Қойылған міндетті орындау көп күш жұмсауды қажет eттi. Алға қойылған
мақсаттарға жету үшін әміршілдік әкімшілдік жүйенің барлық күш-қуаты icкe
қосылды. СОКП Орталық Комитетінің, февраль-март Пленумының (1954 ж.)
шешімдері республикалардың Орталық Комитеттерінің облыстық, қалалық және
аудандық партия ұйымдарының жиналыстарында талқыланды. Насихат пен үгіт
құралдарының барлық түpi кеңінен, пәрменділікпен пайдаланылды. СОКП Орталық
Комитет Қазақстанның және еліміздің басқа да шығыс аймақтарының Тың және
тыңайған жерлерді игеруге аттануға шақырған барлық совет халқына арналған
үндеу қабылдады.
Коммунистік партияның Орталық Комитетіне өткізілген жиналыстардың
саны, оған канша жанның қатысып, сөз сөйлегендері туралы мәліметтер үcтi-
үcтiнe түсiп жатты. Мұндай шақыруларға үн қосып, әдеттенген совет жастары
тың жерлерге аттануды да қызу жігермен қабылдады. Алғашқыда 1954 жылдың
март айына дейін, Қазақстан жерлеріне 250 мың, ал 1956 жылда 640 мың тың
игерушілер қоныстанды. Олар негізінен Ресей, Украина жоне Белоруссия
калаларынан келген жшттер мен қыздар. Қозғалысқа (шын мәнінде,
ұйымдастырылған қоныс аудару) бүкілхалқтық сипат беру үшін басқа
республикаларға да тапсырмалар беріліп, қағылған-соғылғандар тың жерлерге
жөнелтіліп жатты. Жеткіліксіз жұмысшы күшi Совет Армиясы қатарынан
босатылған жауынгерлер есебінен де толтырылды. Сондай-ақ, мемлекет батыс
аймақтардан тыңға қоныс аударған от-басыларына көмектесуге мол қаражат
бөлді. Алғашқы екі жылда ғана Қазақстанның тың жерлеріне 200 мыңнан астам
отбасы қоныс аударды30,267.
Ақмола облысы Мариновский совхозының комсомолдарының шақыруына үн
қосып, 1954 жылдың күзінде тың игеруге тағы да 60 мың жас әйелдер мен
қыздар келді. Тың игеру дәуіріндегі Қазақстанға жаппай қоныс аудару дүмпуі
60-шы жылдардың ақырына дейін созылып, тоқтамады.
Тың игерудің шаруашылықты жүргізудегі тиімділігі қаншама мадақталып
дәлелденгенімен оған орасан зор күрделі қаржы жұмсалды. Республиканың
ауыл шаруашылығына алғашқы екі жылдың ішінде ғана 6.105 миллион сом қаржы
жұмсалды. Бұл төртінші бесжылдықта жұмсалған барлық қаржыдан төрт есеге
жуық көп 11,75. 1954—1958 жылдары Қазақстанда 337 жаңа совхоз
ұйымдастырылды. Мемлекет оның құрылысына 10.814 мың сом жұмсады. Өндірістік
негізгі қор 1953 жылғы 276 миллион сомнан 1965 жылы 2,6 миллиард сомға
дейін немесе 10 еседен астам өсті 51,17.
Тың игеруге ауқымды материалдық қор бөлінді. Республиканың басқа ауыл
шаруашылықтары аудандарының есебінен тыңга құрылыс материалдары, техника
үсті-үстіне жөнелтілді. 1953 жылмен салыстырғанда 1956 жылы тыңға әкелінген
тракторлардың саны 213 процентке, комбайндар 232 процентке артты. Осыған
орай техниканың жалпы саны да молайды. Егер 1958 жылы республикада 40
мың трактор болса 1960-шы жылдың басында 156,2 мынға, немесе төрт есе, ал
комбайндар 4,3 есе көбейді. Осыншама есе техниканы кем алған басқа
аймақтардың әлеуметтік экономикалық дамуының мешеулеп қалуы хақ.
Осыншама қуатты күштің бос жатқан тың алқаптарына тұтқиылдан
шабуылға шығуын Л. И. Брежнев кітабында (немесе басканың жазып берген
кітабында) былайша түсіндіреді: Тың жерлердің астығы шұғыл қажет болды,
дей келе пікірін одан әpi жалғастырып, социализмді нығайта отырып,
уақыттын алдын орау үшін совет адамдары көп нәрсені бұрын түк жоқ жерден
бастады. Партия тыңды игеруге шақырылғандарға: онда қиын, тіпті өте қиын
болатынын, алда ауыр шайқастар тұрғанын, ал қандай шайқастың да ерлікті
керек ететінін ашықтан ашық айтты 11,76. Расында да тың игерушілердің
өмірінде қиындыққа төтеп беретін ic қимылдар бастан асатын. Тьңға шабуыл
ешқандай дайындықсыз шұғыл басталды. Қара топырақты құнарлы аймақтармен
бipre көк қауданы желкілдеген шұрайлы жайылымдықтар да қыраттар да, тіпті
сортаң жерлер де өткір түрен жүзіне ілекті. Интернационалдық комсомол-
жастар екпінді бригадалары жазушы Шерхан Муртазаның cөзiмен айтқанда қазақ
даласының бүкіл ішек қарнын ақтарды. Майдандағы соғыс дабылдарының
мәліметтері сияқты жүздеген, мыңдаған миллиондаған гектар жер жыртылғаны
туралы даурықпа рапорттар қарша борады. 1954 жылы тапсырмадағы 6,3 миллион
гектардың орнына 8,5 миллион гектар жер жыртылды.
Осыдан кейін-ақ, қымбатты Никита Сергевич сабырлық жасап, алды-артын
пайымдап, аялдауы қажет еді, бipaқ, халықтың күткен үмiтi ақталмады.
1954 жылдың тамыз айында СОКП Орталык Комитеті мен КСРО Министрлер
Советінің тыңға шабуылды одан әpi өpicтeтy жөнінде шешімі қабылданды. Оған
сәйкес eкiншi жылы тағы да 9,5 миллион гектар, ал 1954-1960 жылдары
аралығында барлығы 26,484 мың гектар жер соқамен қақ айрылды 6,84.
Баспасөзде жарияланғандай тарихшы және ақын, географ және экономист Сергей
Николаевич Марков Қазақстанға Жаңа өмip әкелушілердің ic қимылдары туралы
шындықты сонау 1931 жылы жазып қалдырыпты. Олар, – деді Сергей Николаевич,
- тарихи қорған төбелерді бұзып, халық батырлары жерленген ескерткіш
мавзолейлерді, бейіттерді, болат сүңгімен кирата алмаған соң оқ-дәрімен
түбipімен қопарған. Амал не, Докучаевтің ғылыми болжамы да, Сердалиннің,
Бөкейхановтың, Марковтың сақтандырулары да Хрущев пен Брежневтің алғашқы
тың игерушілерін тоқтата алмады. Ал жерді бей-берекет талан-таражға салуға
қарсы тұрғандарды партияға қарсы топқа, немесе өмірден артта қалған, ойлау
қабілетінен айрылған ұлтшылдар қатарына жатқызып, қудалады.
Тың игерудегі өрескелдіктерді тың игерушілердің өздері де мойындайды.
1954 жылы Ленинград совхозына жолдамамен келген Еңбек Қызыл Ту орденді В.
Кириченко былай деп жазады: Тыңды игеруге айтылған сынды дұрыс қабылдау
керек. Сол кездегі әміршілік-әкімшілдік жүйенің басшылырына орай асығыстық,
істі ойластырмай шешу орын алды6,86. Өздерінің өмірлеріне, тағдырларына
ciңiciп, шeшyшi роль аткарған тыңды бағындырушылардың қазіргі кезеңдегі
әділ сын көзбен жасалған тарихи талдауға қарсылық білдіретіні әбден
түciнiктi. Әрине, тың игеру тарихындағы қажырлықты, жанқиярлық күресті,
табандылықты ешкім жоққа шығармайды. Егістікке жарамды құнарлы жерлерді
игерудің тиімділігі де күмәнсіз. Мәселе, қысқа мерзімнің ішінде ұлан-ғайыр
25 миллион гектар жердің іріктеліп сұрыпталмастан қатарынан тасталқаны
шығарылып жыртылуында, оның әлеуметтік экономикалық, демографиялық және
экологиялық зардаптарға қиындыққа ұрындыруында. Тың жерлерді игеруді қауырт
жүргізу саясатының қырсырын баяндаудан бұрын халық белсенділігінен туған
игі бастамаларға да тоқтала кеткен жөн.
Тыңға келген мыңдаған саналы еңбеккерлердің жігерлі еңбегінің
нәтижесінде пайдалы игі істер туындады. Оның бipi – студенттердің кұрылыс
отрядтары. Костанай облысы Таран ауданының жастары 1954 жылдың күзінде игі
бастама көтерді. Олар республиканың барлық еңбекшілерін мәдени-ағарту
мекемелерінің жаңа құрылыстарын салуға, жөндеуден өткізу, қызметін
жақсартуға көмектесуге үндеу тастады. Тарандықтардың бастамасы кең қолдау
тапты. 1955—1956 жылдары селолық жерлерде 17 мәдениет үш, 450 клуб, 300
кітапхана, 50 оқу үйі, 500-ден астам қызыл мүйіс, 10 стадион мен спорттық
алаңдар салынып, 230 елдімекенге радио және 130 елдімекенге электр жүйелері
тартылды 27,94.
Тың игеру жылдарында совхоз жұмысшылары мен колхозшылар селолық
мектептерді өз қамқорлығына алды. 1957 жылға дейін олардың көмегімен 2828
оқу шеберханасы, 1700 пәндік кабинет жабдықталды. Совхоздар мен колхоздарда
3 мыңнан астам окушылардың өндірістік бригадалары мен участоктары
ұйымдастырылды. Тұргын үй құрылысы да кеңейді. 1954-1955 жылдары
республиканың тың аймағында 853 мың шаршы метр тұрғын үй салынып,
пайдалануға берілді. Жаңа поселкелер орнығып, автомобиль жолдары төселіп,
астық қоймалары бой көтерді.
Тың туралы жазылған кітаптарда ауыл шаруашылық өнімдерінің, алдымен
астық өндірудің артқандығы тілге тиек етілді. Расында да өciм бар. Егер
Қазақстан бұрын (1949-1953 жылдары) мемлекетке орта есеппен жылына 111
миллион пұт астық тапсырса, тың игеру жылдарында (1954-58 жылдары) 521,4
миллион пұттан астық өткізді. Әcipece, 1956 жылы барлығы 1.483 миллион пұт
астық жинап, мемлекетке 1 миллиард пұт астық тапсырған Қазақстан диқандары
ең жоғары көрсеткішке жетті. Бipaқ келесі жылдары астық өндіру кеми
бастады. 1963-64 жылдары астық өндіру 1953 жылғы мөлшерден сәл ғана асты.
Осы кезден бастап еліміз шетелдерден, АҚШ, Канада, Аргентина, Франция
сияқты мемлекеттерден астық сатып алуға кірісті 6,87.
Тың игеруді қарқынды жүргізуге асыққан мемлекет басшылары алда шешуші
қиын күрделі мәселелердің туындайтынын түсінбеді. Жұмысты ғылыми түрде
терең зерттеу негізінде жүргізудің орнына өктемдікке жол берілді. Табиғатты
қорғау тарихи ескерткіштерді сақтау жөнінде ешқандай шара қолданылмады. Н.
Хрущев тыңды бағындыру күресінде наполеондық арандатушылық бағытты: ең
бастысы майдан ашу, кейінгісін көре жатармыз принципін ұстады. Сондай-ақ
тың жер дұшпан шебі ретінде қаралып, жаппай шабуылға шығуға шақырылды. Тың
игеру дәуіріндегі жиі қайталанатын тұжырымдар: Тыңға шабуыл, Тыңды
бағындыру, Тыңды бас идіру сияқты ұрандардан құралатыны да тегін емес.
Тыңға шабуыл жасауға шақырушыларды жолдың, астық қоймаларының жоқтығы
да имендірмеді. Маңдай тepi төгіліп, өсірілген диқан астығының жүздеген мың
тоннасы қырмандарда, дестелерде, жаңбыр мен қар астында жатып, іріп-шіріп,
шығынға ұшырады. Шаруашылықты жүргізудегі бойға сіңген қырсыздықтың,
салғырттьқтың салдарынан күн сайын 15 мың трактордьң сынып босқа туруы
сияқты бей-берекетсіздікті есепке қоссақ, тың игерудің бағасы да айқындала
түспек.
Мемлекетке Қазақстанның миллиард пұт астығы тапсырылған жеңіс тойы
одан әpi жалғаспады. Келесі 1957 жылы астық екі жарым есе кем жиналды. Ал
1963-64 жылдары eгic көлемі бес есе кем болған 1953 жылғы өндірілген
астықтың мөлшерімен деңгейлес мөлшерде қалды. Кесе-көлденеңнен де, ұзынынан
да, қиғаштап да аяусыз үстіүстіне жыртылған тың жерлердің үстінде ұйытқыған
шаң-боран тұрғанда ғана мамандар, ғалымдар жеңіске шақырған урандауынан
айыыға бастады. Не пайда, болар ic болды. 1958—1965 жылдары агротехникалық
төмендігінен 3 миллион гектарға жуык eгicтiк жер пайдаланудан шығарылды.
Орасан зор егін алқаптарының шығымдылығы жылдан-жылға кеміді. Мысалы, тың
игеруші басшы қызмет аткарған Федор Моргун өзінің Тың туралы ойлар деген
кітабында 1955 жылғы қуаңшылықты былай суреттейді: Алпыс градусқа жеткен
аптаған ыстықтан жер тілім-тілім, торкөздене жарылып кеткен. Бүкіл көктем,
жаз бойы бip тамшы жаңбыр тамбады. Осы очерктің авторы Көкшетау жерінде
туып өскендіктен де соңғы қырық жылдың төңірегінде бірде-бір рет ыстықтың
50 градустан аспағанына қарсы дәлел айта қоймас. Алайда, тың аймақтары
қатыгез қуаңшылыққа жиі ұшырайтыны жөніндегі оның дерегі өмірден
алынған6,88.
Тың игерушінің кіттабында басқа да маңызды, назар аударарлық деректер
мен мәліметтер бар. Мысалы, 1955 жылдан бастап Солтүстік Қазақстан
аймақтарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz