Хакасия

1 Халқы және этникалық құрамы
2 Негізгі мәліметтер
3 Табиғаты және климаты
4 Қазба байлықтары
5 Тарихы
5.1 Ежелгі Хакасия
5.2 XX.ғасырдағы Хакасия
6 Шаруашылығы
7 Мәдениеті

Хакасия, (Хақас Республикасы, Хакасия Республикасы) — Ресей Федерациясы құрамындағы ұлттық-мемлекеттік құрылым. Хакасия жері Шығыс Сібірдің оңтүстік бөлігінде орналасқан.
Жерінің аумағы 61,9 мың км2, халқы 575,7 мың адам (2002). Ұлттық құрамы: хакастар — 64 мың (11%), орыстар — 464 мың (79,5%),украиндар — 13,5 мың (2,3%), немістер — 11,7 мың (2%), татарлар — 4,8 мың (0,8%), шуаштар — 3,6 мың (0,6%), т.б.
Астанасы — Абакан қаласы. Мемлекеттік тіл — орыс және хакас тілдері. Негізгі заңы — қолданыстағы РФ Конституциясын басшылыққа ала отырып қабылданған конституция. Осы құжатқа сәйкес Хакасия “парламенттік-атқарушылық” басқару пішімін таңдады. Атқарушы биліктің басшысы — бүкілхалықтық дауыс берумен сайланатын төраға, ол парламент арқылы халыққа есеп береді.

1. Мәдениеттану негіздері: Окулық. - Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Хакасия, (Хақас Республикасы, Хакасия Республикасы) -- Ресей Федерациясы құрамындағы ұлттық-мемлекеттік құрылым. Хакасия жері Шығыс Сібірдің оңтүстік бөлігінде орналасқан.
Мазмұны
[жасыру]
* 1 Халқы және этникалық құрамы
* 2 Негізгі мәліметтер
* 3 Табиғаты және климаты
* 4 Қазба байлықтары
* 5 Тарихы
o 5.1 Ежелгі Хакасия
o 5.2 XX-ғасырдағы Хакасия
* 6 Шаруашылығы
* 7 Мәдениеті
* 8 Сілтемелер:
* 9 Дереккөздер
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Халқы және этникалық құрамы[өңдеу]
Жерінің аумағы 61,9 мың км2, халқы 575,7 мың адам (2002). Ұлттық құрамы: хакастар -- 64 мың (11%), орыстар -- 464 мың (79,5%),украиндар -- 13,5 мың (2,3%), немістер -- 11,7 мың (2%), татарлар -- 4,8 мың (0,8%), шуаштар -- 3,6 мың (0,6%), т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі мәліметтер[өңдеу]
Астанасы -- Абакан қаласы. Мемлекеттік тіл -- орыс және хакас тілдері. Негізгі заңы -- қолданыстағы РФ Конституциясын басшылыққа ала отырып қабылданған конституция. Осы құжатқа сәйкес Хакасия "парламенттік-атқарушылық" басқару пішімін таңдады. Атқарушы биліктің басшысы -- бүкілхалықтық дауыс берумен сайланатын төраға, ол парламент арқылы халыққа есеп береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Табиғаты және климаты[өңдеу]
Хакасияның жер бедері таулы (Кузнецк Алатауы мен Абакан жотасы, Батыс Саянның солтүстік беткейі, биіктігі 2930 м) және төбелі жазық (оңтүстігінде -- Минуса қазаншұңқырын, солтүстігінде Чулым (Шұлым) -- Енисей қазаншұңқырын қамтиды) болып бөлінеді. Климаты қатаң континенттік. Қаңтар айының орташа температурасы - 15, - 20°С, шілдеде 17 -- 20°С болады. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері далалық зонада -- 300 -- 700 мм, таулы-тайгалық зонада 1500 мм-ге дейін. Ірі өзендері -- Енисей (Абакан саласымен), Чулым, Томь. Көптеген тұщы (Қара, Фыркал, Иткөл) және тұзды (Беле, Шира) көлдер бар. Топырағы шым ормандық, күлгін, қара. Жерінің 40%-ын орман алып жатыр. Аумағын жан-жануарлар мен құстардың көптеген түрлері (көртышқан, ақкіс, құндыз, тиін, ақ қоян, қасқыр, түлкі, аю, бұлдырық, саңырау құр, самырсын торғай, т.б.) мекендейді. Су айдындарында балықтың бірнеше түрлері (мень, оңғақ, шортан, нәлім, т.б.) бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазба байлықтары[өңдеу]
Хакасияны "жақұтты өлке" деп атайды. Мұнда 140 кен орны бар. Тас көмір, темір кені, титан, кобальт, қорғасын, мырыш, мыс, уран, алтын мен күміс қоры мол. Хакасия -- Ресейдегі бастымолибден мен мәрмәр өндіруші ел.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тарихы[өңдеу]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ежелгі Хакасия[өңдеу]
Хакасия жерін адам баласы ерте кезден, тас ғасырынан мекендеген. Олардың аң және балық аулап күнелткенін дәлелдейтін археологиялық ескерткіштер мол. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың соңында жергілікті тұрғындар егін шаруашылығымен айналысқан. Б.з.б. 4 -- 3 ғ-лардың соңында жергілікті халық динлиндер темірді қолдана бастады. Ғалымдардың топшылауынша, динлиндер угор тілінде сөйлеген. Б.з.б. 2 -- 1 ғ-ларда олардың түркі тілдес тайпалармен араласа сіңісуінің нәтижесінде чяньгундар немесе Енисей (Енесай) қырғыздары пайда болды. Аралас тайпалар археологияда Таштық мәдениеті деген атпен белгілі мәдениет жасады. Осы кезеңде олар Қытаймен байланыс орнатты. 6 -- 10 ғ-ларда қырғыздар басқарған хакастың біріккен ежелгі мемлекеті құрылды (Қытай деректерінде "қырғыз" сөзі "хягас" -- хакас болып аталған (қ. Қырғыз қағандығы). Олар Орхон түріктерімен (555 -- 754), ұйғырлармен (745 -- 840) соғысты. Ұйғыр қағандарын талқандаған қырғыздар 924 ж. қидандардың қысымына ұшырап, бұрынғы жеріне ығысты. Мал өсіру, егін егумен шұғылданды. Қолөнер түрлері темір, алтын, қалайы, т.б. өндіру мен өңдеу жақсы дамыған. 8 -- 11 ғ-ларда олар Тибетпен, Орталық Азиямен және арабтармен сауда байланысын орнатты. Осы кездегі хакас тілі түрікше (қырғызша) болғанын дәлелдейтін көптеген жазба ескерткіштер бар. 1209 ж. біріккен хакас (қырғыз) мемлекетін моңғолдар құлатты. Хакастардың 13 -- 17 ғ-лар аралығындағы тарихы туралы деректер мардымсыз. 17 ғ-да Тыва, Алтынсары, Алтыр және Езер, алғашқы Хакас (қырғыз) князьдіктері құрылды. Хакас ұлысына моңғол және жоңғар хандары, Ресей патшалығының жіберген казактары тыныштық бермеді. 17 ғ-дан бастап Сібірді игере бастаған Ресей өкіметі Енисей қырғыздарын (хакастар) ығыстырып, 1604 ж. Томск, 1622 ж. Мелецк, 1628 ж. Краснояр қалаларын, 1641 ж.Ачинск түрмесін салды. Ресей отаршылдары мен жоңғарлардың қысымына қатар ұшыраған жергілікті халықтың көпшілік бөлігі Алтай таулары арқылы Тянь-Шань өлкесіне қоныс аударып, қазіргі қырғыздарға қосылды. Қалған хакастар отар елге айналып, шұрайлы жерлерге орыстар жаппай қоныстана бастады. Алғашқы кен орындары, сауда нүктелері ашылды. Хакастар "көшпелі бұратаналар" деп аталды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
XX-ғасырдағы Хакасия[өңдеу]
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін 1918 -- 1923 ж. елде азамат соғысы жүрді. 1923 ж. 14 қарашада Хакас ұлттық уезі,1925 ж. 25 мамырда Хакас округі құрылды. 1930 ж. 20 қазанда ол РКФСР-дың Красноярск өлкесінің құрамындағы "Хакас автономиялық облысы" атанып, орталығы Абакан қаласы болды. 1920 -- 30 ж. Кеңес Одағын шарпыған репрессия Хакасияны да қамтыды. екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында майданға 57311 адам аттанып (елдегі әрбір бесінші тұрғын), оның 18830-ы қаза тапты. Соғыстан кейін елде индустриалды кәсіпорындар құрылып, 1970 -- 1980 жылдары энергетикалық өнеркәсіп пен түстіметаллургия күшті дамыды. 1991 ж. шілдеде РФ-ның арнайы заңымен Ресей құрамындағы егемен Хакас Кеңестік Социалистік республикасы құрылды. 1992 ж. қаңтарда ол Хакасия Республикасы атанды. Республиканың негізгі құқықтары, уәкілеттері мен міндеттемелері туралы декларация жарияланды. 1995 ж. 25 мамырда Хакасия конституциясы қабылданды. Заң шығарушы және атқарушы билік атынан Хакасия Жоғарғы Кеңесі төрағасы мен Министрлер кеңесінің төрағасы РФ-ның Федерация кеңесінеқатысады. Байырғы тұрғындар арасында қоғамдық ұйым -- "Чоң чоби" (халықтық жиналыс) үлкен беделге ие. Бұл ұйым өнеркәсіпті аймақты игеру нәтижесінде азшылыққа айналған хакас халқының мәдениетін өркендете дамыту, этнос пен тілді сақтап қалу мұратын жақтайды.

Ресей Банкінің Хакасияға арнаған естелік ақшасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шаруашылығы[өңдеу]
Хакасия -- аграрлы-индустриалды ел. Негізгі өнеркәсіп салалары -- тау-кен, ағаш, құрылыс материалдары, жеңіл, тамақ өндірісі. Тас көмір, темір кентасы, түсті және сирек металдар (мыс, молибден, қорғасын, алтын, т.б.), гипс, әктас, мәрмәр өндіріледі. Өндіргіш күштерінің қалыптасу ерекшелігіне орай Хакасия өнеркәсібі біркелкі дамығанымен, шикізаттық-ресурстық сипаттағы аймақ болып саналады. Республика өнеркәсібі 20 ғ-дың 70 -- 80-жылдарында қалыптасты. Саян аумақтық-өнеркәсіптік кешенінің құрамына шамамен 10 кәсіпорын кіреді. Осы кәсіпорындардың көпшілігінің базасында моноқалалар пайда болды. Саяногорскіде -- Ресейдегі ең ірі алюминий зауыты, Сорскіде молибден комбинаты орналасқан. Кен өндіру ісі мен құрылыс материалдары өнеркәсібі, машина жасау саласы, әсіресе, вагондар, контейнер, автокрандар шығару саласы жақсы дамыған. Енисей өзенінде Саян -- Шуша және Майнск СЭС-ы жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын 1,5 млн. га жердің 600 мың га (40%) алқабын егістік алып жатыр. Оған негізінен астық дақылдары -- бидай, сұлы, тары, қара құмық, сондай-ақ картоп, көкөніс, мал азығы дақылдары егіледі. Мал шаруашылығы ет-сүт және жүн өндіру бағытына мамандандырылған. Көптеген су қоймалары тауарлы балық өсіру, спорттық және әуесқойлық балық аулау үшін қолданылады. "Шира көлі" курорты мен "Тұманды" санаторийі емдік мақсатта жұмыс істейді. Темір жолдарының ұзындығы 781 км. Автомобиль жолының ұзындығы 2498 км. Енисей, Абакан өзендерінде кеме жүзеді. Елде халықаралық және федералдық деңгейдегі екі авиакомпания -- "Хакасия" және "Абакан-Авиа" бар. Туризм жақсы жолға қойылған. 1995 ж. Хакасия үкіметі "Хакасия" еркін экономиялық аймағын (Абакан қ-нан 28 км) құру туралы шешім шығарды. Осы аймақ кәсіпорындары жергілікті шикізатты пайдалана отырып, полимер бұйымдарын, әр түрлі пластмассалар мен полиэтилен үлдіріктерін шығара бастады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәдениеті[өңдеу]
Хакастарда әр түрлі жанрдағы фольклорлық шығармалар: мифтік аңыз-әңгімелер, ертегілер, батырлық тарихи жырлар, т.б. жақсы сақталған. "Алтын Арыг", "Албынжи", "Пора Нинжи", т.б. эпик. дастандарда ертедегі хакас тайпаларының жат жұрттық шапқыншыларға қарсы күресі баяндалады. 1926 ж. хакастардың жазу алфавиті қалыптасып, алғашқы кітаптар -- ұлттық әдебиет туындылары жарық көре бастады. В.А. Кобяков (1906 -- 1937) хакас жазба әдебиетіндегі алғашқы көлемді шығарма -- "Айдо" (1934) повесін жарыққа шығарды. 1949 ж. РКФСР Жазушылар одағының хакас бөлімшесі құрылды. Хакастардың дәстүрлі ұлттық тұрақжайлары -- киіз үй, бөренеден қиып салған шағын баспаналар, қостар мен жертөлелер болған. Сондықтан халық арасында ерте ғасырлардан ағаш ою, зер төгу өнері жақсы дамыған. 20 ғ-дың басына дейін халықтық дәстүр деңгейінде дамыған музыкасы, ән-саз жанрлары алтайлықтардың, тыва халқының музыка мәдениетімен туыстас. Халық әнінің арасында кең тараған түрлері -- тахпах (тақпақ) пен ыр (жыр). Тахпах өлеңді ойдан суырып салу шеберлігіне, ал ыр белгісі бір текстке құрылды. Эпос шығармалары ("Алтын Арыг", "Хан Марген", "Алтын Чус") "чатхан" деп аталатын ішекті соқпалы аспаптың сүйемелдеуімен ерекше көмей дыбыстары (хай) арқылы орындалды. Көне музыкалық аспаптары: хомыс (қобыз) (ішекті -- шертпелі), ыық (ішекті -- ысқылы). 1950 -- 1960 ж. хакас музыкасы кәсіби классикалық сатыға көтерілді. 1970 ж. тұңғыш ұлттық опера "Чанар Чус пен Ах Чибектің" дүниеге келуі хакас халқының мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Сондай-ақ көшпелі ойын-сауық отауы ретінде 1931 ж. құрылған труппа кәсіби театрға айналды (1939). Белгілі драматургтер А.Топанов, М.Коков, М.Кильчичаков, Н.Доможаков, Г.Саражаков, С.Чарков, т.б. ұлттық сахна өнерінің дамуына үлкен үлес қосты. 1942 ж. Топанов пен Н.М. Зингеровский "Келеке болған Хорхло" атты тұңғыш хакас комедиясын жазды. Театр репертуарында орыс және шет ел классикасының орын алуы ұлт актерлерінің кәсіби-шығарм. жағынан өсуіне игі әсер етті. Қазіргі кезде байырғы халықтың өзін-өзі тануға, ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін жаңғыртуға құлшынысы артып отыр. Республика Жоғарғы Кеңесі осы мүдде тұрғысынан Мәдениет туралы заң қабылдап, ұлт руханиятын қайта өрлету үшін құқықтық негіз қалады. Жоғары оқу орындарында музыка факультеттері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.