Шоқан Уалиханов Шағармалар

1 Шоқан Уалиханов тегі
2 Қазақ халқының поэзиясының формалары (түрлері)

Шыққан тегі аға сұлтандар. Арғы атасы Абылай, орта жүз ханы, атасы Уәли - орта жүздің соңғы ханы.
Г.Н.Потанин жазғаны бойынша Уәли ханның екі қыстауы болған. Бірі – оңтүстік Көкшетау жазығында, екіншісі Сырымбетте. Абылайдың бірінші әйелі Сайманнан тараған ұрпақтары қазіргі Бурабайда. Уәлидің әйелі Айғаным ұрпақтары Сырымбетте.
Кейін Уали хан жерлері ұлдары арасында бөлініп берілген. Қызылағаштағы жері үлкен ұлы Ғұбайдуллаға Сырмбеттегі жерлері кіші әйелі Айғанымға қалдырылған.
Шоқанның әкесі Уәли, Абылайдың немерсі, Қызылағашта 1811 жылы туған. Уәлихан қайтыс болғанда Шыңғысхан 10жаста еді. Әке мұрасы саяси жағдайларға байланысты Ғұбайдуллаға қалдырылмай, Айғанымға қалдырылды. Айғаным –Шоқанның апасы.
Айғаным өте білімді, бірнеше шығыс халқының тілін меңгерген, орыс мәдениетінен хабардар, Петербургтегі сыртқы істер министірлігімен байланысты бір адам болған.
Ш.Уәлиханов (шын аты Мұхамметжанафия) 1835 ж Құсмұрын бекетінде дұниеге келген. Шоқан балалық шағын осы Құсмұрында, сосын Сырымбетте өткізген.
Шоқанның өсуіне, қалыптасуына әсерін тигізген анасы –Айғаным. Халықтың салт -дәстүрін бойына сіңіріп, халық ауыз әдебиетімен, тарихымен сусындатқан Айғаным апасын Шоқан естеліктерінде ерекше атаған.
1847 ж. 12 жасар Шоқан Омбы қаласындағы Сібір кадет корпусына оқуға түседі. 1853ж. 18 жасында бітіреді.
Ш.Уәлиханов қазақтан шыққан тұңғыш офицер, ғалым энциклопедист.

1. Ш.Уалиханов Шағармалар СПБ., 1904 128 б.
2. Ә.Марғұлан «Қозы көрпеш – Баян сұлу» Омбы архивынан жазып алған. Шығыс қолжазбалар архиві бөлімі.
3. Ы.Дүйсебаев «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырының нусқалары туралы (зерттеу). Жинаққа кіріспе. Алматы
4. Ә.Қоңыратбаев Қазақтың «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жыры туралы (зерттеу) Алматы 1959 ж
5. И.Н.Березин «Турецская хрестоматия» ч.ІІІ. 1876. 70-162 б,

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Шоқан Уалиханов

Шыққан тегі аға сұлтандар. Арғы атасы Абылай, орта жүз ханы, атасы Уәли - орта жүздің соңғы ханы.
Г.Н.Потанин жазғаны бойынша Уәли ханның екі қыстауы болған. Бірі – оңтүстік Көкшетау жазығында, екіншісі Сырымбетте. Абылайдың бірінші әйелі Сайманнан тараған ұрпақтары қазіргі Бурабайда. Уәлидің әйелі Айғаным ұрпақтары Сырымбетте.
Кейін Уали хан жерлері ұлдары арасында бөлініп берілген. Қызылағаштағы жері үлкен ұлы Ғұбайдуллаға Сырмбеттегі жерлері кіші әйелі Айғанымға қалдырылған.
Шоқанның әкесі Уәли, Абылайдың немерсі, Қызылағашта 1811 жылы туған. Уәлихан қайтыс болғанда Шыңғысхан 10жаста еді. Әке мұрасы саяси жағдайларға байланысты Ғұбайдуллаға қалдырылмай, Айғанымға қалдырылды. Айғаным –Шоқанның апасы.
Айғаным өте білімді, бірнеше шығыс халқының тілін меңгерген, орыс мәдениетінен хабардар, Петербургтегі сыртқы істер министірлігімен байланысты бір адам болған.
Ш.Уәлиханов (шын аты Мұхамметжанафия) 1835 ж Құсмұрын бекетінде дұниеге келген. Шоқан балалық шағын осы Құсмұрында, сосын Сырымбетте өткізген.
Шоқанның өсуіне, қалыптасуына әсерін тигізген анасы –Айғаным. Халықтың салт -дәстүрін бойына сіңіріп, халық ауыз әдебиетімен, тарихымен сусындатқан Айғаным апасын Шоқан естеліктерінде ерекше атаған.
1847 ж. 12 жасар Шоқан Омбы қаласындағы Сібір кадет корпусына оқуға түседі. 1853ж. 18 жасында бітіреді.
Ш.Уәлиханов қазақтан шыққан тұңғыш офицер, ғалым энциклопедист.

Қазақ халқының поэзиясының формалары (түрлері)

Талдау үшін ... . жырларын алған
Қазақ халық жырларының ішінде кең тарған жырлар –Ер Көкше мен Ер қосай, Орақ батыр, Едіге, Қозы Көрпеш –Баян Сұлу жыры дейді

Ш.Уәлиханов.

Қазақ даласында жырлар қобыз сүемелдеуімен айтылады.
Ер Көкше мен Ер Қосай жырында Уақ руының батыры мен оның ұлы Ер Қосайдың қыпшақтарға қарсы ерлігі жырланады. Жырлардың бірінші бөлімінде Ер Көкше қаза табады. Оның ұлы Ер Қосай әке кегін алады. Жыр үнді.
Келесі жыр Орақ батыр Бұл жырда қарауыл руынан шыққан, Орақ батыр орыс еліне қашып кетеді. Сонда үйленіп, балалы- шағалы болады. Өз туған жерін аңсаған батыр ауылына қайта оралып, сонда қалады. Бұл жырды Ш.Уәлиханов Кіші Ордада жыршы Нұрымбай аузынан жазып алады.
Едігежыры ХІVғ. Оқиғасын қамтиды. Бұл қазір тілімізді қолданылмайтын сөздерден байқалады.
Мысалы: осы жырда Кенжебай:
Ай, Едіге, сен енді қайт сана
Қайтіп Едіге от сана
Еңсесі биік боз орда
Еңкейіп сәлем бек сана
Еріні жұқа сары аяқ
Ер сарытын іш сана
Жауырындары жақталы
Түйме бауы тартпалы
Ақ қара кіе үстіңе
Тон береді ки сана
Көк ала жорға ат мініп,
Көк дабылтау байланып,
Тұтам бауы сом алтын
Ақ сұңқар құс береді, -
Көл айнала күй сана т.б.

Ш.Уәлиханов Қозы Көрпеш –Баян Сұлу жырын жанақ ақын аузынан жазып алады да, осы нұсқа жөнінде келелі пікір айтты.
Қозы Көрпеш –Баян Сұлу жыры қазақ топырағында ғана емес бұрынғы Совет Одағын мекендеген кейбір халаықтар арасында да молынан қолданылады.
Мысалы: Күз Купрягь деген атпен аталған башқұрт нұсқасы. Бұл нұсқа қарасөзбен тұрады, ерегі сарыны басымырақ. Бұнда жағымды, жағымсыз кейіпкерлерге даралануң жоқ.
Қозы Көрпеш деп аталатын барабин татарларының шағын ертегісін қазақтың қазақтың Қозы Көрпеш –Баян Сұлу жырымен салыстырғанда екі шығарманы мазмұн жақындығыбірден көзге түседі.
Татар нұсқасында Ақ хан мен Қара ханның аңда жүріп кездесіп, танысуынан басталады. Қазақ нұсқасындағыдай Қозы Баянды іздеп шыққанда Қара ханның жылқыларына кездесіп, Баян сұлудың қойын бағады. Осы нұсқаларды тығыз байланыстыратын жәйт: тайпа араларын жақындату үшін құда түсіп, жааңа одақ құруы. Сондықтан Ақ хан мен Қара хан бала алып, бала беріскенді жөн көреді. Қозының әкесі Ақ хан кенеттен қаза тауып, Қара хан бір түнде көшіп кетеді. Екі шығармада да жағымда кейіпкерлер жоғары қойылып, опасыз Қара ханға лағнет айтылады.
Қазақ нұсқасында қазақ –қалмақ соғысының ызғары Қодар бейнесі арқылы сезіледі, татарлар –қалмақ соғысы ұзаққа созылмағандықтан Қодар бейнесі күңгірт беріледі.
Қазақ пен барабин татарларының нұсқасындағы ұқсастық олардың көршілес қонуы, тығыз қарым –қатынастың айғағы. (А.Фролов нұсқасы)
Алтайлықтардың ауыз әдебиеті нұсқасында жыр қазақ жырының әсерінен шыққан. Қозюке –Баян, ал екінші нұсқасы сол елдің өз тумасы – Қозы Еркеш деп аталады. Алтайлық ақын Н.Улогашев айтуынша Қозы Еркш жырынан қазақ жырының жанамасынан гөрі, олардың желісіндегі қайталаушылықты көреміз. Ұқсастығы жыр кейіпкерлерінің есімдерінің сырттай үндестігі. Мысалы, қазақ нұсқасындағы Қозы Көрпеш алтайлықтарда Қозы Еркеш, Баян сұлу – Байым сұр, Қодар құл – Қодыр уул, Қарабай –Қараты хаан, Сарыбай –Ақ бөке. Сюжеттік дамуында да едәуір жақындық бар. Мұнда Қозы Эркеш қалыңдығын іздемек болғанда шешесі оған наразылық білдіріп, жалғыз баласын сапарға жібергісі келмейді. Алтайлықтарда бұл сарынның мифологиялық жалпы басым. Мысалы, Қозын Эркеш қалыңдығын іздеп аттанғанда шешесі бірде бұлыңғырға, бірде түлкіге айналып алдынан шығып отырады. Қазақша нұсқада мұндай сарын мүлде жоқ, әйтпесе мыстан кемпір атқарады. Сол сияқты Қозын Эркештің Қараты Хаанның сарайына тазша болып баруы да қазақ версиясындағы Қозыны еске түсіреді. Тек бұл арадағы бір айырмашылық: Қодар уул алғашында Қозын Эркешке достық еткендей болып,оның хан сарайына кіруіне көмектеседі. Бірақ кейін Қозын мен Байым сұр арасында туған махаббатты көрген кезде қызғаныш білдіреді де, қастандық жасайды.
Ақыры сол Қодар уулдың опасыздығынан Қозын Эркеш қаза табады. Қараты хаанның Қозыны ұстамақ болуы, ал оның қашып кетуі қазақ нұсқасындағы эпизодты түгелінен қайталайды. Алтайлықтардың Қозын Эркешжырында шық терек те, екі арада жүретін торғай жоқ.
Алтайлықтар нұсқасында бұл халықтың әдеп –ғұрыпы, салт- санасын, аңызға тән элементтері, аңшылық дәстүрі көрінеді. Қазақтың Қозы Көрпеш –Баян Сұлу лироэпостық жырға жатса, алтайлықтардың Қозын Эркеші- батырлық эпос үлгісіне жатады. Екі тұлғада түп жағынан да айырмашылық бар. Алтайлықтар нұсқасында батырдың сұсты тұлғасы, олардың жытқын әрекеттері басымырақ. Ал Қозы Көрпеш –Баян Сұлуда көбінесе қазақ халқының бейбіт өмірі, екі жастың арасындағы трагедиялық махаббат жыр етіледі.
Қозы Көрпеш –Баян Сұлу жыры ноғай, қалмақ халықтарының арсында да Қозы мен Баянға арналған аңыз жырлары бар.
Қозы Көрпеш –Баян Сұлу арсындағы трагедиялық махаббат жөніндегі аңыздың түп төркіні бір дегенмен, әрбір халық өзінің тарихи дамуына, өмір тіршілігіне сай тума версияларын жасаған деп кесіп айтуымыз керек.
Осыған орай Қозы Көрпеш тек қазақтікі еді, оны басқа да халықтар иемденіп алды деп байбалам салуғалауға болмайды. Қай халықтың болса даұзақ тірлігінде жасалған асыл мұрасына ешкім қиянат жасай алмайды.
Жоғарыда келтірілген кіріспеден кейін қазақ ауыз әдебиетінде орын тепкен Қозы Көрпеш- Баян сұлу жырының басты-басты саналатын үлгілеріне тоқтап өтелік. Әдетте бұл нұсқаның варианттарын 16-деп куәлік етсек, тағы бірде оның санын жиырмаға шақтыға жеткізіп жүрміз.
Ал, ақиқатта ондай емес, әр кезде әркімдердің орындауынша бізге келіп жеткен версиялары түптеп келгенде 5-6 негізгі нұсқадан аспайды. Қалғандарының қайсысын алсаңыз да, солардың бірі, солардың бірін болмаса бірін қайталап отырады.
Қазақ арасына мол тараған аңыз бойынша Қозы мен Баян бір кезде өмір сүріп, кейде олардың моласы да сақталған делінеді. Бұл мола саяхатшы этнографтардың айтуынша оның басына орнатылған ескерткіш Қызыл қия мен Кіші Аягөз арасындағы Үлкен Аягөз өзенінің оң жақ жағасында көрінеді.
Жыр нұсқаларының біреулері әуелдегі түр мазмұнын сақтағандай болса, екіншілері өңдеу, толықтырулар арқасында едәуір өзгерген, кейде фольклор үлгісінен гөрі жазба әдебиет туындысына жақындайды.
Енді жыр нұсқаларына талдау жасайық.
Бұл жырдың ертегідегі нұсқасынан екі қолжазба жетіп отыр. Біріншісі 1834 ж Ғ.Деебісәлин жазып алса, екіншісі 1841ж. А.Фролов деген тілмаш қағаз бетіне түсірген.
Ғ.Дербісәлин нұсқасы И.Н.Березин архивынан табылды, оның көлемі 12 бет, ескі емлемен арабша жазылған.
(Сектор восточных рукописей Института Востоковедения АН СССР. Фонд №5 он 2267). Бірінші қағазының жарымына жуығы жыртылып, жоғалып қалған. Жырдың қай сөзден басталғаны белгісіз. Қолжазбада кей эпизоттары байланыспай, кей жерлері қалып қалғаны сезіледі. Дегенмен жыр Қозы мен Баянның трагедиялық өлімімен аяқталады.
Бұл нұсқа қағаз бетіне түскен ең алғашқысы деп есептелініп, оны бағалы етеді.
Жыр ерекшелігіне келсек, ол негізінде қазақтың халық тілімен орындалған, бірен-саран араб, парсы сөздері кездескені болмаса, тілі таза, ұғымды, жергілікті маңызы бар қиын сөздер де кездеспейді. Ислам дінініне байланысты туған көзқарастардың әсері де байқалмайды. Жырдың түп арқауы көшпелі қазақ елінің өмірі, салт- санасы мен әдет ғұрпы, талғамы, танымы.
Мазмұны мынандай: Шамасы жыр Қарабай мен Сарыбайдың аңға шығуымен басталады. Ал сақталған беттерінде Қозының жастайынан жетім қалғандығы, кейде ғана Баян атты атастырылған қалыңдығының бар екенін білетіндігін, оны іздеп шыққан санарында көптеген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.