Логопедия өзіндік ғылым
2.1.1.БӨЛІМ. Логопедия өзіндік ғылым.
Дәріс 1. Логопедия ғылымымен таныстыру
Дәріс 2. Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы. Дәріс 3. Тіл мүкісі бар балалар: Дислалия, сипаттама, түзету тәсілдері.
Дәріс 4. Ринололия, симптоматикасы, түзету тәсілдеріне шолу.
Дәріс 5. Дизартрия, классификациясы, түзету жұмыстарының негізгі бағыттары.
Дәріс 6. Сөйлеу тілінің жүйелік бұзылуы. Алалия
Дәріс 7. Афазия
Дәріс 8. Тұтығу
Дәріс 9. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ.
Дәріс 1. Логопедия ғылымымен таныстыру
Дәріс 2. Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы. Дәріс 3. Тіл мүкісі бар балалар: Дислалия, сипаттама, түзету тәсілдері.
Дәріс 4. Ринололия, симптоматикасы, түзету тәсілдеріне шолу.
Дәріс 5. Дизартрия, классификациясы, түзету жұмыстарының негізгі бағыттары.
Дәріс 6. Сөйлеу тілінің жүйелік бұзылуы. Алалия
Дәріс 7. Афазия
Дәріс 8. Тұтығу
Дәріс 9. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ.
Логопедия дегеніміз – сөйлеу тілі кемістіктерін, оның бұзылу себептерін, болдырмау жолдары, сонымен бірге осындай кемістіктерді әртүрлі жолдармен түзетіп жоюдың тәсілдерін зерттейтін ғылым. Логопедия – логос (сөз және пейдес) тәрбиелеймін, үйренемін деген грек сөздерінің түбірінен алынған. Логопедия арнайы педагогиканың (дефектологияның) бір бөлігі болып есептеледі Логопедияның зерттеу объектісі –сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейінгі, мектептегі логопедия және жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Әдебиеттер тізімі: 1,3,4,5.
Дәріс 2. Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы.
Дәріс мақсаты: Логопедияның басқа ғылымдар ішіндегі алатын орнымен таныстыру.
Қарастырылатын сұрақтар:
И.П. Павловтың бірінші және екінші сигналдар жүйесі
П.К. Анохинның функционалдық жүйе туралы ілімі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлерін түзетумен және сауықтандыру мен ойдағыдай айналысу үшін сөйлеу тілі бұзылуының себептерін симптоматикасын, себептерін және механизмін білу қажет. Бұл логопедия басқа ғылымдармен тығыз байланысты екенін анықтайды. Олардың ішінде педагогиканы (жалпы және арнайы педагогиканы) медицинаны, лингвистиканы атауға болады.
Медицина ғылымдарының ішіндегі логопедиямен тығыз байланыстылары: потофизиология, анатомия, физиология және есіту мен сөйлеу тілі мүщелерінің патологиясы, олигофрения клиникасы, психопатология, педиатрия.
Бұл ғылымдар, сау баланың даму заңдылығын зерттеумен бірге, баланың дене бітімі мен психикалық дамуының мөлшерден ауытқуын да зерттейді.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейінгі, мектептегі логопедия және жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Әдебиеттер тізімі: 1,3,4,5.
Дәріс 2. Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы.
Дәріс мақсаты: Логопедияның басқа ғылымдар ішіндегі алатын орнымен таныстыру.
Қарастырылатын сұрақтар:
И.П. Павловтың бірінші және екінші сигналдар жүйесі
П.К. Анохинның функционалдық жүйе туралы ілімі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлерін түзетумен және сауықтандыру мен ойдағыдай айналысу үшін сөйлеу тілі бұзылуының себептерін симптоматикасын, себептерін және механизмін білу қажет. Бұл логопедия басқа ғылымдармен тығыз байланысты екенін анықтайды. Олардың ішінде педагогиканы (жалпы және арнайы педагогиканы) медицинаны, лингвистиканы атауға болады.
Медицина ғылымдарының ішіндегі логопедиямен тығыз байланыстылары: потофизиология, анатомия, физиология және есіту мен сөйлеу тілі мүщелерінің патологиясы, олигофрения клиникасы, психопатология, педиатрия.
Бұл ғылымдар, сау баланың даму заңдылығын зерттеумен бірге, баланың дене бітімі мен психикалық дамуының мөлшерден ауытқуын да зерттейді.
2-БӨЛІМ. ДӘРІС КЕШЕНІ
2.1.1-БӨЛІМ. Логопедия өзіндік ғылым.
Мазмұны және мақсаты Логопедия ғылымымен таныстыру
Дәріс 1.
Дәріс мақсаты: Логопедияі пәні туралы жалпы түсініктеме беру;
Қарастырылатын сұрақтар:
Логопедия пәнінің мақсаты мен әдістемесі
Логопедия мақсаты мен міндеті
Мүмкіндігі шектеулі балаларды тілге оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері пәні?
Логопедия дегеніміз - сөйлеу тілі кемістіктерін, оның бұзылу себептерін, болдырмау жолдары, сонымен бірге осындай кемістіктерді әртүрлі жолдармен түзетіп жоюдың тәсілдерін зерттейтін ғылым. Логопедия - логос (сөз және пейдес) тәрбиелеймін, үйренемін деген грек сөздерінің түбірінен алынған. Логопедия арнайы педагогиканың (дефектологияның) бір бөлігі болып есептеледі Логопедияның зерттеу объектісі - сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейінгі, мектептегі логопедия және жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Әдебиеттер тізімі: 1,3,4,5.
Дәріс 2. Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы.
Дәріс мақсаты: Логопедияның басқа ғылымдар ішіндегі алатын орнымен таныстыру.
Қарастырылатын сұрақтар:
И.П. Павловтың бірінші және екінші сигналдар жүйесі
П.К. Анохинның функционалдық жүйе туралы ілімі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлерін түзетумен және сауықтандыру мен ойдағыдай айналысу үшін сөйлеу тілі бұзылуының себептерін симптоматикасын, себептерін және механизмін білу қажет. Бұл логопедия басқа ғылымдармен тығыз байланысты екенін анықтайды. Олардың ішінде педагогиканы (жалпы және арнайы педагогиканы) медицинаны, лингвистиканы атауға болады.
Медицина ғылымдарының ішіндегі логопедиямен тығыз байланыстылары: потофизиология, анатомия, физиология және есіту мен сөйлеу тілі мүщелерінің патологиясы, олигофрения клиникасы, психопатология, педиатрия.
Бұл ғылымдар, сау баланың даму заңдылығын зерттеумен бірге, баланың дене бітімі мен психикалық дамуының мөлшерден ауытқуын да зерттейді.
Әдебиеттер тізімі: 2,3,4,5.
Дәріс 3. Тіл мүкісі бар балалар: Дислалия, сипаттама, түзету тәсілдері.
Дәріс мақсаты: Дислалия терминимен танысу
Қарастырылатын сұрақтар:
Дислалия - дыбысты дыбыстаудың (звукопроизношение)бұзылуы Сауат ашу түсінігі
Дислалияның түрлері
Дислолаялияны түзетудегі әдістердің, тәсілдердің, сабақтардың түрлері
Дислалия кезінде есту және сөйлеу аппараты бұлшықеттерінің иннервациясы сау қалпында болады. Дислалия кезіндегі дыбысты дыбыстаудың (айтудың) бұзылуы артикуляциялық аппараттың аномалиясымен немесе сөйлеулік тәрбиелеудің ерекшеліктерімен байланысты. Осыған орай механикалық және қызметтік (функционалдық) дислалияларды ажыратады. Механикалық (органикалық) дислалия артикуляциялық аппараттың құрылымының бұзылуымен байланысты: бұрыс (прикус), тістердің бұрыс құрылысы, аномальді үлкен және кішкентай тіл, тіл ершігінің қысқа болуы. Аталған дефектілер сөйлеу дыбыстарының дұрыс айтылуын қиындатады. Қызметтік (функционалдық) дислалия көп жағдайда төмендегілерге: баланың отбасында сөйлеудің бұрыс тәрбиеленуіне (баламен сөйлесу кезінде үлкендердің асыра еркелетіп няня тілін қолдану); баланы қоршаған жақын адамдарының дыбысты дұрыс дыбыстамауына; педагогикалық салғырттыққа, фонематикалық тәрбиелеудің жетілмеуіне байланысты. Сондай-ақ қызметтік дислалия кіші мектеп жасында екі тілді бірдей уақытта меңгеретін балаларда кездеседі, және де екі тілдік жүйе дыбыстарының сөйлеу кезінде араласуы байқалуы мүмкін.
Дислалиясы бар балада артикуляциясы бойынша қиын бір не бірнеше дыбыстардың айту бұзылыстары болуы мүмкін (ысқырықты, ызың, р,л). дыбыстарды айтудың бұзылыстары белгілі бір дыбыстардың жоқ болуы, дыбыстарды қыңырайтуы немесе оларды алмастыру арқылы көрінуі мүмкін. Логопедиялық тәжірибеде дыбыстарды дыбыстау бұзылыстары келесі атаулармен аталады: сигматизм (ысқырықты (свистящие) немесе ызыңды (шипящие) дыбыстарды жеткіліксіз айту); ламбдацизм (л-л` дыбыстарын жеткіліксіз айту); таңдайлық дыбыстарды дыбыстаудағы дефекттер ( к - к`, г - г`, х - х`,й дыбыстарын жеткілікті түрде айтпау); ұяңды дефект (ұяң дыбыстарының орнына жұмсақ жұптарын айтады); жұмсару дефектісі (қатты шығатын дыбыстардың орнына жұмсақ жұптарын айтады). Дислалаиясы бар балаларда сөйлеу дамуының бұзылыстары байқалмайды, яғни сөйлеудің лексико-грамматикалық жағы қалыппен байланысты калыптасады.
Балалардың нормативті дыбысты айтуы төрт жасқа дейін біртіндеп қалыптасуы жүреді. Егер балада төрт жастан кейін дыбысты айту дефектісі байқалса, ол баланы логопедке міндетті трде қаралуы қажет. Дегенмен, сөйлеудегі дыбысты дыбыстаудың дамуы және оның бұзылыстарына арнайы жұмысты ерте бастауға болады.
Функционадлы дислалия дегеніміз дыбыс шығару аппаратында өшқандай кемістік болмасада, сойлеу тілі дыбыстарының дұрыс айтылмауы. Басқа сөзбен йтканда-ешкандай органикалық негіз жоқ.
Функционалды дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін ұйде дурыс тәррбиелемеу ден.Кейде ересектер, баланын былдырдаған сөзін қызық көріп, үзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып бодады. Қортідасында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дурыс айтылуының дамуы кешөуілдеп қалада,
Баланың сақаулығы еліктеуден де болуы мумкін. Қагида бойынша балага сөйлеу тіліңдегі дабыстарда әлі дұрыс қалыптаспаған жас баламен әрдайым қалыптасып сөйлесіп жүрудің де зияны тиеді. Бала үйдегі ересек адамдардың сөйлеу тіліндегі дабыстардың бұрмалануы жиі еліктейді, балаға әсіресе сөзі түсініксіз, тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін быдық, кейде тіпті жергілікті тілдің ерекшеліктерімен сөйлейтін адамдардың арасында көп болып, сөздерін тыңдаудын да ерекше зиян тиеді.
Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сейлеуі де кедергі болады. Бала әр тілде сейлеу кезінде бір тілдің айтылу ерекшелігінен екінші тілдің айтылу ерекшелігіне жиі ауысып отырады.
Балалардың дыбыс айту ерешеліктері өнегесіз тәрбиенің себебімен де жиі пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуында жанында журетін ересек адамдар мүлде көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың қателігін түзетпейді, өз сөзімен тусінікті етіп анық айтудың улгісін көрсетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануының дұрыс жетілуіне ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс,
Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы мумкін. Айтылуы бір-біріне ұқсасдыбыстарды ажыратуда баланың қиналатындығы байқалады. Мысалы: ұяң және қатаң дауыссыздарды, жіңішке және жуан, ысқырық және ызың дыбыстарды айтқанда. Қортылуында, дыбыстардың дүрыс айтылуының дамуындағы бұндай қиыншылықтар ұзақ уақытқа кешігеді. Сонымен бірге дыбысгардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктері, әсіресе сөздердегі алмастырулары мен шатастырулары уағында фонематикалық есту қабілетінің қалыптасуына зиянын тигізуі мүмкін, ал егер олай болса,қалған жағдайда, оның салдары жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауына және жазуы мен оқуының бүзылуына себебін тигізетіні сөзсіз.
Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің, еріннің,төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан да болуы мүмкін. Соның салдарынан бала тілін қалыптагы жағдайда дүрыс үстап түра алмайды немесе қажетті қимылдарды тез арада орын алмастыра алмайды.
Дислалия сонымен бірге есту кабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін. Керек балалардың І0% не дейінгілерінің сөйлеу тілі індегі дыбыстардың айтылуы бүзылған. Бүндай жагдай ызың мен ыс-иырық, үЯң және қатаң дауыссыз дыбыстарды бөлшектеп мутөлегөнде байқалады.
Дислалияның ауыр және үзаққа созылуына балаңың акыя-ойының жәтқіліксіз дамуы да себеп болуымүмкін. Іштен туа біткен ойы кеміс балалардың 55 %-тен көпшілігі сөйлеу тіліндегі дыбысдапды дүрыс айта алмайтындығы белгілі.
2.5.1 Дислалияның түрлері
Сөйлеу тілі мүшелерінің күрделі қимылдарын және тілдің қатысуын онша көп керек етпейтін м,н,т,п дыбыстары сирек бұзылатыны ал басқа дауыссыз дыбыстардың кез-келгеніжиі бұзылып айтылатындығы байкалады
Әсіресе сөйлеу тілі мүшлерінің қиьш айтыдатын р,л тіл дыбыстары, ысқырық с,э,ц және ызың ш,ж,ч,щ дыбыстары жиі бүзылады.
Әдетте қатаң және ұяң дауыссыздар сынарларымен қоса бірдей бұзылады. Мысалы: бала, с,з, дыбыстарын дұрыс айтпаса, онда жіңішке сыңарларының да ақауы болады. Р, л дабыстарыңың жана жіңішке сыңарлары көбінесе дүрыс айтылада өйткөні бұл дабыстардаң жіңішке сыңарлары сөйлеу тілі мұшелөрінің ыңғайына қарай көліп түрада.
Баланың сөйлеу тіліңдегі дабыстардаң бүзылуы түрліше болады, мысалы көз келген бір дабыс сөз ішінде айтылмай түсіп қалса, ал дайсы бірі оларда бүрмалап немөсв басқа дыбыспен алмастырып айтуы мүмкін.
Бұзылудың осы түрлерін жеке-жеке қарастырып көрейік. Сөйлеу тіліндегі дабыстардың түсіп қалуы сөздің басында, ортасында және аяғында кездесуі мүмкін. Мысалы: ракета-акета, тарақ-таақ,батыр-баты.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуын бұрмалаған кезде тіл дыбыстарының жүйесінде болмағантүсініксіз дабыстарды шығарады. Мысалы: Р дыбысын айтқанда жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті дірілдеп, қырылдаған дыбысын немесе кішкентай тіл тәрбиеліп,көмейден ырылдаған тұрпайы р дыбысы, тілін шайнап с дыбысын, тілін бұрап бір езуін ш дыбысын, өріндөрін үрлеп л дабысын шығарады.
Тіл дыбыстарының жүйесіндегі бір дыбыс екінші дыбыспен алмастырылып айтылады, Алмастырулардың мынадай түрлері болуы мүмкін:
1. Жасалу жолдары жағынан ұқсас, сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуында айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы тіл арты қ түзелмелі шұғыл дыбыстарын тіл алды т,д шұғыл дыбыс орына алмастырылады. Кәмила-Тәмила,. гүл-дул;
2 Сөйлеу мүшелеріндегі айтылуы ұқсас, жасалу жолдарының айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл алды с дыбысы тіл алды т дыбысына алмастырылады. сабын-табын;
3. Жасалу жолдары ұқсас, ал сөйлөу тілі мүшелерінің әрекеті бойынша айырмашылығы бар с дыбысына алмастырылады. мысалы: Самат, Фамат ж.т.б;
4. Сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуы тек жасалу жолдары ұқсас дыбыстар дауыстың қатысуымен шығатын дабыстармен, мысалы ұяң дабыстар қатаң дыбыстармен алмастырылады. болат-полат, қозы -қосы
5. Жасалу жолдары ұқсас дыбыстар мен сөйлеу мүшелерінің белсеңді әрекеттері бойынша шығатын дабыстар жуан және жіңішке белгілерімен айқындалатын дыбыстармен, мысалы: жіңішке дыбыс жуан дыбыспен, жуан дыбыс жіңішке дыбыспен алмастырады: пяз-паз, өрік-өрық:
Сөйлеу тілінде айтылуы бұзылган дыбыстардың мөлшері бойынша дислалия қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Егер сөйлеу тілінің айтылуында бұзылған дабыстардың саны төртке дейін болса оны карапайым, ал одан көп болса күрделі дислалия дейді.
Егер сөйлеу тілінің айтылуьнда бұзылған дыбыстардан лықтары дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бір топтағы мысалы, ысқырықтар дыбыстарда болса,оларда моно-морфиялық дислалия дейді. Егер бұндай ақаулықтар дыбыс шығарудагы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бірнеше топтардағы мысалы, ротацизм, сигматизм жөне ламбдацизм дыбыстарда болса, оларды полиморфиялык дислалия дейді.
Белгілі бір топтагы дыбыстардың айтылуындагы ерекшеліктеріне қарай дислалия мынандай түрлерге бөлінеді;
1. Сигматизм гректің сигма деген әрпінің дыбысталуымен ысқырық с,с, э,з ,ц және ызың ш,ж.ч, щ дыбыстарының айтылуындағы ең көптараған түрлері.
Мүкістіктерік білдіреді. Мүкістіктер-сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы ең көп тараған түрлері.
2. Ротацизм гректің ро деген әрпі р дабысын білдіреді, р дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуында болатын мүкістік.
3. Ламбдацизм гректің ламбда деген әрпін л дабысын білдіреді, л, л1 дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуықда болатын мүкістік.
4. Сөйлеу тіліндегі айтылуында болатын таңдай дыбыстарының ақаулықтары;
каппацизм - к,к , дыбыстары;
гаммацизм - г, г , дыбыстары;
хитизм - х, х , дыбыстары;
йотацизм й дыбысы;
гректің капп, гамма, хи, йота деген әріптері қ,г,х,й дыбыстарын білдіреді.
5. Ұяң дауыссыз дыбыстарының ақаулығы-сөйлеу тіліндегі ұяң дауыссыз дыбыстарының айтылуындағы ақаулықтар. Бұндай ақаулықта ұяң дауыссыздар өздерінің қатаң дауыссыз сыңарларымен орын алмастырада: в-п, д-т, в-ф, з-с, ж-ш, г-ғ, к-қ.
Бұндай ақаулықтар құлағы нашар еститін керең балаларда жиі кездеседі,
6. Жіңішке дауыссыз дыбыстардың ақаулықтары, Сөйлеу тіліндегі жіңішке дауыссыздардың өздерінің қатаң дауыссыз сыңарларымен орын алмастыру ақаулықтары: д-д, п -п, кх к# р -р.
Өздерінің жіңішке сыңарлары жоқ ш,ж,ц дыбыстары мен қатаң сыңарлары жоқ ч,щ,й дыбыстарында бүтіндей ақаулықтар кездеспейді
Әдебиеттер тізімі: 2,3,4,5.
Дәріс 4. Ринололия, симптоматикасы, түзету тәсілдеріне шолу.
Дәріс мақсаты: Ринололия, симптоматикасы, түзету тәсілдеріне шолу.
Қарастырылатын сұрақтар:
Ринололия - дегеніміз не?
Ринололия түрлері
Ринололия түзетудегі әдістердің, тәсілдердің, сабақтардың түрлері
Ринолалия дегеніміз - сөйлеу тілі аппаратының анатомо - физиологиялық ақаулығының салдарынан дауыстың әлсіздігімен дыбыстың дұрыстың дұрыс айтылуының бұзылуы. Сөйлеу мүшелерінің бұзылуы мен дұрыс әуезінің бұзылуының қатарласып келуі ринолалияны дислалия мен ринофониядан ажыратуға мүмкіндік береді.
Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару фонация, дауыс пайда болу механизмдерінің мөлшерден ауытқуы байқалады, оның себебі ауыз жұтқыншақ пен мұрын резонаторының ара қатынастарының бұзылуынан болады. адамның сөйлеу мүшелерінің жұмыс істеуі дұрыс болған жағдайда сөйлеу тіліндегі барлық дыбыстарды айтқан кезде таза мұрындық дыбыстардан басқалары мұрын жұтқыншақ пен мұрын қуысының жұтқыншақ ауыз қуыстарының аралары бөлініп тұрады.
Бұл қуыстар жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы және жанындағы бұлшық еттердің жиырылуының әсерінен тағдай мен жқтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді.
Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылмен жұтқыншақтың артқы жағының қалыңдауы бір уақытта болады және ол сонымен қатар жұмсақ таңайдың артқы арт жақ үсті жұтқыншақтың артқы жағымен жалғасуына мүмкіндік туғызады.
Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың жақтауларының жалғасу деңгейі жұмсақ таңдайдың ұзындығына байланысты өзгері мүмкін.
Сөйлеп тұрған уақытта дыбыстардың айылуы мен сөздің шапшаңдығына қарай жұмсақ таңдай үздіксіз бірде төмен түсіп, бірде әртүрлі биіктікте жоғары көтеріліп тұрады. Таңдай мен жұтқыншақтың мықтап қабысуы айтылатын дыбысқа байланысты және ол дауыссыздарға қарағанда дауыстыларда аз ашылады. Егер жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының аралығында 6-мм-ге жуық кеңістік қалатын болса, онда дауысты дыбыстарды мұрыннан естілетін үн пайда болады.
Тағдай мен жұтқыншақтың ең нашар қабысуы с дыбысын айтқан кезде болады. Бұл а дыбысының қабысуы кезіндегіге қарағанда 6-7-мәрте күштірек кетсе болдаы. М, н,ң мұрын дыбыстарын айтқанда ауа ағыны мұрын резонаторының кеңістігіне емін-еркінкіріп кетеді.
РИНОЛАЛИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ.
Таңдай жұтқыншақтың қабысуындағы қызметінің бұзылуының ерекшеліктеріне байланысты ринолалия әр түрлі болады.
Жабық ринолалия. Бітеу ринолалия сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуы кезінде мұрыннан жақсы естілудің физиологиясының төмендігін сипаттайды. Мұрын жолды м,н,ң,ц дыбыстарының дұрыс айтылатындығы үндерінің өте ашық естілетіндігі байқалады. Бұл дыбыстардың артикуляциясының барысында мұрын жұтқыншақ ашық қалады да, ауа мұрын жолына кіріп кетеді. Егер мұрыннан шығатын үн жақсы естілмейтін болса, онда бұл дыбыстар м, м - б,б; н, н - д, д, н ,ң - ғ болып ауыздан айтылады.
Жабық ринолалияға шалдыққан кезде мқрын жолды дауыссыздардан басқа дауысты дыбыстардың да дұрыс айтылуы да бұзылады. Бітеу ринолалияда даууысты дыбыстарды айтқан кезде өлімсіреп мыңқылдаған үн шығады.
Жабық риноалалия пайда болуының себебі мұрын кеңістіктеріндегі органикалық өзгерістердің немесе таңдай мен жұтқыншақтың қабысуындағы функционалдық бұзылуының салдарынан болады. Органикалық өзгеріс ауруға шалдыққан мұрынның ауа өтетін жолы тарылып, тыныс алуының қиындап кетуі салдарынан болуы мүмкін. Алдыңғы жабық ринолалия мұрынның артқы бөлігінің төменгі қабыршағының қалыптан тыс ұлғайып кетіп гипертрофия тұрақтап ұзаққа созылуынан хронический кеңсіріктің кілегей қабығының қабынуынан мқрын шеміршегінің майысуынан, мұрын жолының ісінуінен пайда болады. артқы жабық ринолалия балаларда жиі кездесетін тамақ, көмекей бездерінің шамадан тыс ісіп кетіп ұлғаюының салдарынан, мұрын жұтқыншақ қабынуынан, мұрын жұтқыншақтың фибромасы немесе басқадай ісіктерінен пайда болады.
Функционалды жабық ринолалия балаларда жиі кездеседі, бірақ анықталуы әр уақытта дұрыс бола бермейді. Оның бір ерекшелігі мұрын жолының өтімділігі жақсы және мұрыннан тыныс алуы бұзылмаған жағдайда пайда болады. функционалды жабық ринолалия мұрын және дауысты дыбыстардың әуезділігі органикалық жабық ринолалияға қарағанда күштірек болуы мүмкін. Оның себебі, жұмсақ таңдай фонациясының және мұрын жолды дыбыстардың айтылуы кезінде әдеттегісінен жоғары көтеріліп кетеді де дыбыс толқынымен мұрын жұтқыншаққа баратын жолды жауып қалады. Бұл сияқты құбылыстар нерв ауруына шалдыққан балаларда байқалады.
Органикалық бітеу ринолалия кезінде ең алдымен мұрын қуысының таылуын жояды. Мұрыннан дем алуы қалай дұрысталса, ақаулық та солай жоғалады. Егер мұрын жолының тарылуынжойғаннан кейін де бітеу ринолалия немесе ринолалия дығдылы тұрғысынан өзгермесе, онда оған функционалды бұзылға жүргізілетін жаттығуды қолданады. Функционалды бітеу ринолалаияда балаларға мұрын жолды дыбыстарды айтқызуды жүйелі түрде жаттықтырады. Ауаны ауыздан және мұрыннан ішке жұтуды, сосын осы жолмен тысқа шығуды дифференциялау бойынша дайындық жұмысы жүргізіледі. Содан кейін дауыс жаттығулары арқылы тыныс жолын орнықтыру жаттығулары қиындатылады. Сондай ақ қозғалысты жаттығуларды қолданғанда тыныс жолының қимылдарын қолдың, дененің қимылдарымен байланыстырудың пайдасы бар. Балаларға мұрынның желбехегі дірілідейтіндей етіп, дыбыстарды созып айтуды үйретеді. Онан әрі мектеп жасына дейінгі балаларды дауысты дыбыстарды аздап мұрыннан естілетіндей етіп, па, пе, пу, пе, пи буындарын айтуды талаптандырады. Осы тәсілмен дауыссыз дыбыстарды да мұрын жолды дыбыстардың алдында жаттықтырады.
Бала бұл буындарды дұрыс айтуды үйреніп алған соң енді ішінде мұрын жолды дыбыстары бар жаңа сөздерді дұрыс айтуға жаттыға бастайды. Мұрын жолды дыбыстары бар сөздерді мұрыннан анық естілетіндей етіп, дауысын созып, қатты айтуға тырысу керек.
Жаттығу жұмысының қорытындысы дауысты дыбыстарды әрі ұзақ, әрі қысқыа және қатты айтумен аяқталады. Сонымен қатар бұндай жаттығуды әннің ырғағымен де орындайды.
Функционалды жабық ринофонияны түзету жұмысы көп емес. Ал ринолалияны алдын ала болжау қиын болғандықтан түзету жұмысының мерзімі де ұзақтау. Оның себебі, функционалды бітеу ринолалияның артикуляциясындағы дыбыстардың ақаулықтарын да жоюға тура келеді. Сондай ақ ринолалияның бұндай түрлеріне шалдыққан балалардың психикалық дамуына кейбір ерекшеліктерде жиі байқалып қалады.
АШЫҚ РИНОЛАЛИЯ
Ауыз бен мұрын жолы аралығында қақпа жабық тұрған кезде дауыс дірілі ауыз жолы арқылы өтеді де, сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстар дұрыс айтылады. Егер ауыз бен мұрын жолының аралығындағы қақпа толық жабылмай, бір шеті ашық қалса, ауа дірілі мұрын жолына өтіп кетеді. Соның нәтижесінде ауыз бен мұрын жолының аралығындағы қақпа бұзылған жағдайда дауыстың үні жаңғырып естілетін болады. Бұндай жағдайда, әсіресе, дауысты дыбыстарды айтқан кезде үннің әуені өзгереді. Дауысты дыбыстардың ішінде и мен у дыбыстарының үн әуездері көбірек өзгереді, өйткені бұл дыбыстардың артикуляциясында ауыз жолы басқаларына қарағанда көбірек тарылады. Е мен о дыбыстарын айтқанда үн әуездері білінер-білінбес қана естіледі. Ал а дыбысының мұрыннан естілуі тіпті білінбейді десе де болады, өйткені ол дауыстыны айтқанда ауыз жолы кең ашылады.
Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуездерінің бұзылуымен қатар кейбір дауыссыз дыбыстардың да үн әуездері бұзылады екен, ысқырық свистящих және ызың щипящих дыбыстарды айтқан кезде қырылдап естіледі. ф,в,х сол сияқты ерін-тіс п, б, д, т, к, қ, г, р және үнді л,р дыбыстарын айтқан кезде де үн әуездері ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз етеін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды. Ашық ринолалияда ұзақ созып айтқанда шығатын ауа ағымының әлсіздігі сондай, тіпті р дыбысын шығаруға тіл ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді.
Ашық ринолалия органикалық және функционалдық болып бөлінуі мүмкін.
Органикалық ашық ринолалия іштен туа біткен түрлеріне жұмсақ қатты таідайлардың жарылуы жатады.
Сыртқы соққының залалынан пайда болатын органикалық ашық ринолалия түріне ауыз және мұрын қуыстарының зақымдануы және жұмсақ таідайдың сыртқы соққының әсерінен сау болып қалуы жатады.
Функционалды ашық ринолалияның шығу себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұған баланың сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың балбырап босаңсуы мысал болады. функционалды ашық ринолалия талма ауруы истерия ұстаған кезде өздігінен болатын ақау сияқты, ал кейде еліктеу сияқты болып көрінеді.
Функционалды ашық ринолалияның бір түрі тамақ, көмей бездерінің ұлғайып кетекен ісігін сылып тастағаннан кейін жұмсақ таңдайдың ұзақ мерзімге дейін қимылдай алмайтындығынан пайда болады.
Ашық ринолалияның функционалды түрін тексергенде жұмсақ және қатты таңдайдың органикалық өзгерісі байқалмайды. Функционалды ашық риналалияның белгісі, бұнда әдеттегідей сөйлеу тіліндегі дауысты дбыстардың айтылуы бұзылады, ал бұл уақытта тіліндегі дауыссыз дыбыстарды айтқанда таңдай мен жұтқыншақ жақсы қабысады және оладың үндері шықпайды.
Функционалды ашық ринолалия болжауы органикалыққа қарағанда едәуір қолайлы. Фониатриялық жаттығудан кейін мұрын жолды әуез жойылады, ал дыбыстарды айтылуының бұзылуын дислалия кемістіктерінде бұрын қолданылған тәсілдерді пайдаланып жояды.
Ринолалиядағы таңдай мен еріннің жырық болып тууының себебі логопедия мен бірқатар медицина ғылымы үшін маңызды мәселе болып саналады хирургиялық, стоматология, ортодондтия, отоларинология, медициналық генетика және т.б. . Ерін мен таңдайдың жырығы өмірде тараған және әштен дамыған ауыр кесел.
Осы кеселдің салдарынан баланың дамуы барысында қатты функционалды бұзылу пайда болады.
Ерні мен таңдайы іштен жетілмеген бала емшекті өте үлкен қиындықпен сорады. Ерін мен таңдайдың біреунің жарылуы баланың соруына ерекше қиындық туғызса, ал екеуі бірдей жырылаған бала сору қабілетінен мүлде айырылады.
Баланы тамақтандырудың қиындығы оның өсуін нашарлатады және ол ауруға шалдыққыш келеді. Жырық балалардың көпшіліг жоғарғы тыныс жолының қабынуы бронхитқа, қан азаю, өкпенің қабынуы, мешел ауруына бейім болады.
Бұндай балалардың лор мүшелерінде: мұрын шеміршегінің қисаюы, мұрын желбезегінің өзгеруі, тамақ көмей бездерінің өзгеруі сияқты патологиялық өзгерістер байқалады. Бұл балаларда мұрындарының ісіп, қызаруы жиі болып тұрады. Ісіп қызару барысы мұрынның шырышты қабағына, жұтқыншақтың евстахиев түтігіне ауысып және орта құлақтың қабынуын қоздыруы да мүмкін.
Жиі ісулердің созылмалы ауруға айналуы есту қабілетінің нашарлауына себепше болады. есту қабілетінің төмендігі әр түрлі дәрежедегі жырық таңдай балалардың шамамен 60-70% сөйлеу тілін түсінуге аса қиындық туғызбайтын шала еститіндермен айтарлықтай мүкістігі барлар.
Ерін мен таңдай құрылысының анатомиялық ауытқуы үстіңгі жақ сүйектің дұрыс дамуына және қиқы-сиқы орналасқан тістердің дұрыс тістенбеуімен тығыз байланысты.
Ерін мен таңдайдың ақаулығынан пайда болып жатқан функционалды бұзылулар дәрігерлердің үнемі бақылап отырыуын талап етеді.
Қазіргі кезде нәресте өмірінің бірінші жылы бүтіндей педиатрдың міндетіне жүктеледі. Ол нәрестенің күнделікті тамақтандыру ережесін, сақтандыру және емдеу шараларына жетекшілік етеді, қажет болған жағдайда қатынап немесе жатып емделугекеңес береді.
Үстіңгі ерінді хирургиялық жолмен қалпына келтіруді нәрестенің дүниеге алғашқы келген күдерінде перзентханада жасалады.
Таңдайдың жырығына стомотолог-ортодент әр түрлі аспаптарды, соның ішінде хирургиялық емдеуге дейінгі тамақтануын жеңілдететін және сөйлеу тілінің дамуына жағдай жасайтын абтураторды қолданады. Оторинолог құлақтың, мұрын жолынының, мұрын жұтқыншақтың және көмейдің ауруларын анықтайды, өзгерістерін емдеп алдағы болатын хирургиялық емдеу жұмысына дайындайды.
Ой өрісі дамуында ауытқуы бар және жүйке ауруы айқын білініп тұрған балаға невропатолог кеңес береді.
Таңдайдың жырығын қалпына келтіру үшін хирургиялық емдеуді көп жағдайдарда мектеп жасына дейінгі балаға жасайды.
Таңдайдың жырығы бар балалар психикасының дамуының жағдайына байланысты психикасы дұрыс дамыған бала ой-өрісінің дамуы кешеуілдеген бала; ақыл ойы кем бала болып үш түрге бөлінеді. Неврологиялық тексерудің көрсеткенінне қарағанда бас миының зақымданған белгісі әдеттегіндей байқалмайды. Кейбір балаларда жкелеген неврологиялық болмашы белгілер бар. Нерв жүйесінің функционалдық бұзылуы балаларды едәуір жиі кездеседі, кейде айтарлықтай психогенді әлсіздігі көтеріңкі қызбалығы да байқалады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа, таңдайдың іштен туа біткен жырығы баланың сөйлеу тілінің дамуына теріс ықпал етеді.
Ерін және таңдай жырықтарының сөйлеу тілінің дамуының қалыптасына әр түрлі роль атқарады. Бұл анатомиялық ақаулықтың көлемі мен түріне байланысты.
Жырқтың мынандай түрлері кездеседі:
Үстіңгі еріннің жырығы, үстіңгі және жақ сүйектер жырығы;
Қатты және жұмсақ таңдайдың жырығы;
Үстіңгі еріннің жырығы, тіс түбі қызыл ет өскіні жәнетаңдайдың бір жақты немесе екі жақты жырығы;
Таңдайдың шырышты қабығы асты жырығы.
Жырық ерін мен жырық таңдайда барлық дыбыстар мұрыннан немесе мұрын жолы реңімен айтылып сөйлеу тілін түсініксіз етіп бұзып жібереді.
Ауыздағы асын жұтқанда мұрын жолына кетіп қалмас үшін бала жастайынан тілінің арт жағын көтеріп, мұрын жолын жабатынды дағдыға айналдырған. Бұндай әдет баланың сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетін өзгертеді.
Сөйлеген кезде әдеттегідей аузын аз ашады және тілінің үстін қалыптағысынан жоғары көтереді. Тілдің ұшы осыған байланысты жеткілікті мөлшерде қимылдамайды. Бұнда әдет сөйлеу тілінің сапасын нашарлатады, себебі жақ сүйегі мен тіл жоғары көтерілген кезде ауыз қуысы мұрын қуысына ауа өтіп кететіндей жағдайға келеді де мұрын дыбысының реңін күшейтеді.
П, б, ф, в дыбысын айтуға талаптанғанда ринолалиясы бар бала өзінің тәсілін қолданады. Дыбыстардың жұтқыншақ қаңумен алмастырылуы ринолалияның ауыр түрімен шалдыққан баланың сөйлеу тілін өте өзгеше түрде сипаттайды. Көмекей қақпағы тілдің артқы жағына жанасқан кезде қақпақ жабылғандағы дыбысқа ұқсаған қағу пайда болады.
Таңдайдың ақаулығының көлемі мен сөйлеу тілінің бұрмалануының бұлай жақын үйлесуі анықталған. Бұл балалардың мұрын және ауыз қуыстарының пішін үйлесімдерінің өзгешеліктеріндегі дербестітерімен түсіндіріледі және әр бала өзінің сөйлеу тіліндегі дыбыстарды шығару қуысы мен толықтыру компенсаторлық тәсілдерінің байланыстарындағы анықтылығын жақсарту үшін пайдаланады. Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінің анықтылығы жасына және психологиялық дербестігіне байланысты.
Сөйлеу тілі органдарының жұмыс істеуінде қауіпті өзгерістердің пайда болуынан сақтап қалу үшін баламен логопедиялық жұмысты операцияға дейін бастау қажет. Логопедиялық бұл жұмыста жұмсақ таңдайдың белсенділігін дайындайды, тілдің түбін қалыпты жағдайға дұрыстайды, ерін бұлшық еттерінің қызметін арттырады, ауыздан шығатын ауаның бағытын жөнге келтіреді. Осының барлығы хирургиялық өңдеудің және келешектегі түзету жұмысының нәтижелі болып шығуына қолайлы жағдай туғызады. Хирургиялық емдеу жұмысы аяқталғаннан кейін 15-20 күндей арнайы жаттығуларды қайталайды, бірақ сабаққа қойылатын ең негізгі мақсат жұмсақ таңдайдың қимылын одан әрі дамыту болады.
Ринолалияға шалдыққан балалрдың сөйлеу тілінің қызметін зерттеудің нәтижесінде сөйлеу тілінің жасалу жағдайының анатомо-физиологиялық сапасының нашарлығын сөйлеу тілінің қозғалтушы бір бөлігінің шектелуі тіл дыбыстарының дамуын кеселдендіріп қана қоймай, сонымен бірге көп жағдайларда оның барлық бөлігіндегі жүйелерінің аса қатты бұзылатынын көрсетеді.
Жасы ұлғайған сайын баланың сөйлеу тілі дамуының көрсеткіші нашарлайды, жазу тілінің әр түрлі үлгілерінің бұзылу салдарынан ақаулығының құрылымы асқынады.
Ринолалиясы бар баланың оқуда және келешекте мамандық таңдауда кедергі болатын қиындықтың алдын алу үшін сөйлеу тілі дамуындағы кемістіктері жас кезінде түзетіліп қалпына келтірудің әлеуметтік және психолого-педагогикалық ерекше маңызы бар мәселе .
Сөйлеу тіліндегі кемістіктерді түзету жұмысының міндеті баланы тексерудегі анықтаманың нәтижесіне байланысты.
Әдебиеттер тізімі: 2,3,4,5.
Дәріс 5. Дизартрия, классификациясы, түзету жұмыстарының негізгі бағыттары.
Дәріс мақсаты: Дизартрия, классификациясы, түзету жұмыстарының негізгі бағыттары;
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Дизартрия туралы жалпы түсінік.
2. Дизартрияның түрлері.
3. Дизартрияға шалдыққан балаларды анықтау.
4. Түзету жұмысының түрлері.
Дизартрия дегеніміз- сөйлеу мүшелерінің интервациясының жеткіліксіздігінен байланысты сөйлеу тіл дыбыстардың айтылу кемістіктері . дизартрия гректің артрон - мүшелену және дис - бұзылу сөздерінен шыққан. Анықтап айтқанда сөйлеудің бұзылуы деген мағынаны білдіреді.
Дизартрияның басты көріністеріне сөйлеу тіл дыбыстарының бұзылыстары , дауыстың пайда болуындағы кемістіктер,сонымен бірге сөйлеу тілінің шапшаңдығы, сарынындағы өзгерістер жатады.
Аталған кемістіктер орталық немесе шеткі нерв жүйелерінің зақымдануының түрліше қисынданып жинақталуына кемістіктердің ауырлығына , ақаулықтардың пайда болған уақытына болған уақытына байланысты әр түрлі дәрежеде көрінеді.
Клиникалық, психиалық логопедиялық тексерудің нәтижесі дизартриясы бар балалар сөйлеу тілінің, психикасының қимылдарының бұзылулары жағынан әр алуан екенін көрсетті.Дизартрияның шығу себебі баланың құрсақтағы және жас кезіндегі жетіліп келе жатқан миына әр түрлі келеңсіз жайттардың тигізетін зиянының нәтижесінде орталық нерв жүйесінің органикалық зақымдануынан болады.
Бұл көбінесе толғақ қызуының келеңсіз жағдайларына мүмкіндік жасайтын ұзаққа созылған қатты инфекцияның , оттектің жетіспеушілігінің , интоксикацияның , екіқабат кезіндегі токсикоздың және басқада бірқатар жәйттердің нәтижесіндегі құрсақтағы зақымданудан болады. Бұндай жағдайда көбінде бала туылған кезде асфексия пайда болады және шала туады.
Дизартрия резус фактордың қосылмаушылығынан пайда болуы мүмкін. Өмірінің алғашқы кездеріндегі нерв жүйесінің инфексиялық ауруға шалдығуының әсерінен дизартрия біршама сирегірек пайда болады .
Дизартрия сал ауруына шалдыққан балаларды жиі пайда болады. Е.М Мастюкованың айтуынша сал ауруына шалдыққан балалардың 65-85-індейі дизартрия болады екен.
Дизартрияның клиникалық түрінің классификациясы зақцымданудың мидың әртүрлі бөлшегінде орналасуына негізделген .Дизартрия балалар бір-бірімен дыбыстарды айтуындағы ақаулықтарының , денсаулықтарының , сөйлеу тілінің қозғаушы мүшелерінің ерекшеліктерімен ажыратылады.
Дизартрияның түрлері.
Сопақша ми дизартриясы - артқы мидың құрамына кіретін сопақша мидың қабыну немесе ісіну ауруларына шалдыққан кезде пайда болады. Сонымен сопақша миға орналасқан бассүйек пен миға қатысты қимылдатушы тіл асты , тіл жұтқыншақ кейде үшжақты , кезбе нервтің ядролары бұзылады.
Сопақша ми дизартриясы жұтқыншақ , көмекейдің , тілдің жұмсақ таңдайдың бұлшықеттенінің сал болып немесе әлсізденіп қалуымен сипатталады. Бұл сияқты ақаулығы бар баланың қою және сұйық тамақты жұтуы қиындайды. Дауыстың жатықтығының және жұмсақ таңдайдың ширақтығының жетімсіздігінен ерекше болып бұзылады да әлсізденіп ыңылдап естіледі.Сөйлеу тілінде ұяң дыбыстар айтылмайды.Жұмсақ таңдайдың әлсізденуі салдарынан іштен шыққан ауаның ағыны мұрын жолы арқылы ьеркін өтеді де айтылатын барлық дыбыстар мұрыннан ыңылдап естілетін болады. Міңгірлеп өте түсініксіз және көмескі сөйлейді. Сопақша ми дизакртриясы бар балалардың бет әлпеті келіссіз келеді.
Ми қыртысы асты дизартриясы бас ми қыртысының астындағы тораптардың зақымдануынан пайда болады. Ми қыртысы асты дизартриясы бұлшықеттер күш қуатының ширығуының әсер етуінен және гиперкинезімен сипатталады. Гиперкинез дегеніміз баланыңбақылаусыз сөйлеу тілі мүшелерндегі және мимикалық бұлшықеттерінің еріксіз күшпен қимылдауы.Бұндай қимылдар тыныш тұрған жағдайда байқалады. , бірақ әдетте бұл қимылдар сөйлеген кезде күшейеді.
Бұлшықеттердің өзгеріп тұратын ерекшелігі мен гиперкинездің бар болуы сөйлеу тіл мүшелеріндегі және дыбыстардың айтылуындағы кемістіктердің өзгешелігімен байланысты.Бала ойнау барысында , жақындарымен немесе көңіл күйінің басқа жағдайда әсерленіп тұрғандағы әңгімелесу кезіндегі жеке дыбыстарды қысқа сөйлемдерді дұрыс айтуы мүмкін, бірақ ізінше сол дыбыстарды біреуінде айта алмай қалатын жағдайға ұшырайды. Сөйлеу мүшелері құрысады , тілі тартылады дауысы үзілмелі болады. Кейде еріксіз айқайлап дыбыстардың көмейді бұзып жарып шығатыны байқалады.Балалар сөзді ,сөйлемді жылдамдатып тез - тез сөйлейді немесе керісінше сөздерін бөліп-бөліп айтады.
Ми қыртыс асты дизартриясының ерекшелігі сөйлеу тілінің шапшаңдығы , ырғағы , сарыны жағынан ұйқастығының бұзылуымен сипатталады.Кейде ми асты дизартриясы бар баланың сөйлеу тіліндегіақаулықтарының асқынып кетуіне себеп болатын есту қабілетінің нашарлауы.
Мишық дизартриясы қысқа қайырылатын келте сөздермен , кейде жеке дыбыстардың шаңқылдап қатты естілуімен сипатталады.Мишық дизапртриясының таза түрі балалардыа сирек кездеседі.
Ми қыртысы дизартриясы басқаларынан ажыратып тану және бөліп алу өте қиын ақаулық.Ми қыртысы дизартриясында сөйлеу мүшелерінің айтылу кезіндегі еркін қозғалу бұзылады. Ми қыртысы дизартриясының дыбыстарының айтылуындағы көріністер бойынша қозғауш алалияға ұқсастығы бар , себебі ең алдымен сөздің буындвқ дыбыстық айтылуы бұзылады. Балалардың бір дыбыстан екінші дыбысқа , сөйлеу тіл мүшелерінің бір қалыптығы түрінен екінші қозғалып қимылдау қиындайды. Балалардың дыбыстарды жеке тұрғанда анық айтуға қабілеті бар, ал сөйлегенде сөздерінің құрамындағы сол дыбыстарды орнын алмастырып шатастырып , әсіресе тіркесіп келген дауыссыз қатары бұзылып , жылдамдатып тез-тез сөйлегенде тұтықпаға ұқсап кекештеніп қалады.Бірақ ми асты дизартриясының қозғаушы алалиядан айырмашылығы сол сөйлеу тілінің лексико- грамматикалық құрлысының дамуында бұзылатындығы байқалады.
Жалған ми дизартриясы - балаларда ең жиі кездесетін ақаулықтардың түрі. Жалған сопақша ми дизартриясы баланың жзас кезіндегі , босанып жатқан уақытта немесе құрсақтағы кезеңіндегі энцефалит , құрсақ зақымы , ісік , интоксикация тағы басқа ауруларға шалдығулардың салдарынан мидың органикалық зақымдануының нәтижесінде пайда болады.Баланың бас ми қыртысынан тіл жұтқыншақ ядросына , кезбе және тіл асты нервткріне баратын өткізгіш жолдарының зақымдануына байланысты жалған сопақша мидың сал болып қалуы немесе әлсіреуі пайда болады. Ол ымдау және сөйлеу тіліндегі дыбыстар шығаратын мүшелердің тұсындағы бұлшықеттердің бұзылуының клиникалық көріністері бойынша сопақша ми дизартриясына ұқсас. Дегенмен жалған сопақша ми дизартриясындағы түзету және сөйлеу тілінің айтылуындағы дыбыстарды толық меңгеру мүмкіншілігі әлде қайда жоғары.
Жалған сопақша мидың сал болып қалуының нәтижесінде баланың жалпы сөйлеу тілінің қозғаушы мүшелері бұзылады.Нәресте нашар емеді , шашалады, қақалады, нашар жұтады.Ауызынан сілекей ағады , беттің бұлщшықеттері бұзылады. Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл, орташа ,ауыр деп шартты түрде үш дәрежеге бөлуге болады.
Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл дәрежесі сөйлеу тіл мүшелерінің қозғалыс қимылында өрескел бұзылуларының болмайтынымен сипатталады.Сөйлеу тіл мүшелерінің кездесетін кемістік тілі мен еріндері салбырап жай қимылдайды және бағытын дұрыс ұстай алмайды.Шайнай алмайтындығы мен жұтына алмайтындығы оның сирек шашалатындығынан анық білінбейді.Сөйлеу тілі мүшелеріндегі күрделі ж,ш,р,ц,ч дыбыстарының айтылуында жиі қиналады. Дыбыстардың айтылуындағы кемістіктер фонематикасының дамуына кедергі жасайды. Дизартрияның жеңіл дәрежесіндегі балалардың көпшілігі дыбыстық талдауда біраз қиындықтар көреді. Олардың жазуында т-д,ч-ц дыбыстарын алмастыратын қателіктерінің ерекшеліктері кездеседі.
Жалған сопақша ми дизартриясының орташа дәрежесіндегі балалардың толып жатқан топтары бар. Осылардың кемістіктерінің ерекшеліктері беттерінің бұлшықеттері қимылдамайды.Бала ұртын ауаға толтырып бұртита алмайды , еріндерін алға сүйрелей созып және жымқырып қыса алмайды. Тілі ашар дамиды. Бала тілінің ұшын жоғары көтере алмайды , оңға солға бұра алмайды. Сөйлеу тілінің мүшелерінің бұзылулрының салдарынн тілінің ақаулығы ауыр болады, әдетте балалардың сөйлеу тілі өте түсініксіз , көмескі жай естілетін болады. Еріндерінің нашар қимылдауынан , сөйлеу тіл мүшелеріндегң дауысты дыбыстардың мұрыннан қатты естілмейтіндіктерін анық айта аламайды,а және у дыбыстарының анықтығы жеткіліксіз , и және ы дыбыстары алмастырылады.П,т,м.н,к,х дауысссыз дыбыстары көбінесе сақталады. Н мен ц ,р мен л дауысссыздары шылпылдаған дыбыспен мұрыннан шыфғып бір-бірінен айырғысыз ұқсас айтады.Бұл сияқты кемістіктері бар балалар жалпы білім беретін мектептерде үлгеріп оқи алмайды.
Жалған сопақша ми дизартриясының анартрия деп аталатын ең ауыр үшінші дәрежесі бұлшықеттерінң қатты зақымдануы мен сөйлеу тілі мүшелерінің мүлдем жұмыс істемейтіндігімен сипатталады.Анартрияға шалдыққан баланың бет әлпеті өлі бейнеге ұқсас болады, астыңғы иегі салбырап тұрады, аузы әрқашан ашық жүреді.Тілі ауыздың ішінде жалпағынан созылып , қимылсыз жатады,еріндері болар болмас қимылдайды.Шайнауы мен жұтуы мүлдем қиын. Сөйлеу тілі мүлдем жоқ..Ақыл-ойы жақсы жетілген анартриялық балалар да сөйлеу тілі қатты бұзылған арнайы мектепте оқи алады.
Жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың барлығына тән қасиет сөздің құрамындағы дыбыстарды айтылуында алмастырғанмен буындардың реттік санын және екпінін сақтайды.
Баланың сөйлеу тілінің сөздік құрамында қосарланып келген дауыссыз дыбыстардың айтылуы қиындық тудырады. Бала мұндай сөдерді айтқанда бір дауыссыз алтын-атыннемесе екі дауыссызда семсер-сер түсіп қалады.
Дизартрияға шалдыққан балалардың жазуындағы қателіктердің көпшілігі дыбыстарды алмастырудан болады.
Мектеп жасына дейінгі дизартрияға шалдыққан балалар мақсатқа бағытталған сөйлеу тілінің фонетикалық және лексико-грамматикалық құрлысын қалыптастыратын логопедиялық оқу жұмысын қажет етеді.
Дизартрияға шалдыққан балаларды тексеру.
Дизартрияға шалдыққан балаларды оқытудың алдында сөйлеу тілі мүшелерінің қозғалуын , дыбыстардың айтылуын және жалпы сөйлеу тілін егжей-тегжейлі мұқият тексереді.
Логопед оқушылардың сөйлеу мүшелерінің және ымдау бұлшықеттерінің жансыздану дәрежесімен таныс болу керек, себебі сөйлеу тілі мүшелеріндегі тиісті дыбыстардың бұзылуы осымен анықталады.
Тексеруді мимикалық бұлшықеттердің тыныштық қалпында тұрғандағы жағдайын бақылаудан бастайды.Бұндай кезде құрамы еріндерінің құрылымы және олардың бір қалыпты орналасуы , еріндерінің жиектерінің сипаты мен олардың біртұтас жымқырылып қабысатыны анық көрінеді, мимикалық бұлшықеттерінің күштеп қимылдауының гиперкинезі бар жоқтығы анықталады. Баланың аузын жауып тұруына , алдымен екі көзін бірдей , сосын кезек кезек қысуына , қасын жиыруына шамасының қаншалықты жететіндігін тексереді, біріккен қимылдардың пайда болуын белгілейді.
Сөйлеу мүшелерінің қозғалуын тексеруге кіріспес бұрын оның құрлысының ерекшеліктерін және ақаулықтарының анатомиялық сипатын белгілеу қажеті.
Еріндері үстінгі еріннің жарылуы, хирургиялық емдеуден кейінгі тыртығы.
Тістері дұрыс тістенбеуі және тістердің орналасуы.
Тіл добал және тіласты сіңірлерінің қысқалығы, тілі үлкен жіңішке
Қатты таңдай тар, дөңес қатты таңдайдың жарылуы.
Жұмсақ таңдай қысқа жұмсақ таңдай кішкентай тілдің айырылуы оның болмауы .
Логопед содан кейін сөйлеу мүшелерінің қозғалуын тексереді.
Астыңғы жақтың қимылдауы ауызды ашу және жабу.
Еріндердің қимылдары қабысу керілу алға созылуы.
Тілдің қимылдары алға артқа , жоғары - төмен , оңға - солға тілді жалпайту , сүйірлей шығару.
Мектеп жасындағы балалардың дыбыстық талдаудағы дағдылануын анықтайды. Оқушыларға мынандай тапсырмалар беріледі:
Сөздің басынан екпінді дауысты дыьбысты бөліп алу
Тексерілетін дыбысы бар сөзді табу.
Тексерілетін дыбыстан басталатын сөздерді іріктеп алу.
Аты тексерілетін дыбыстан басталатын бейнелі суреттерді іріктеп алу.
Дыбыстардың сөздің ішінде қолданылатын ретін және олардың әрқайсысының орнын анықтау.
Түзету жұмысының негізгі бағыты.
Дизартрия балалармен логопедиялық жұмысты дизартрия түрлеріндегі сөйлеу тілінің ақаулықтарының және сөйлеу тілінің іс- қимыл қозғалыстарының бұзылу механизмін балалардың жеке басының ерекшеліктерін негізге алып жүргізеді.
Дизартрияға шалдыққан балалармен жүргізілетін жұмыстың негізгі мақсаттары:
Дыбыстардың айтылуын түзету яғни сөйлеу мүшелерінің қозғалуын , сөйлегенде тыныс алуын , сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылуын жетілдіру.
Фонематикалық түйсігін жетілдіру.
Сөйлеу тілінің өзара үйлестігін тұрақтандыру, сөйлеу ырғағының бұзылуын жою.
Сөйлеу тілінің жалпы толық дамымауының көрінісін түзету.
Дизартрия балалардың тілін түзетудің алғашқы мақсаты : анық сөйлеу. Сөйлеуіндегі кемістіктің басты себебі сөйлеу мүшелері аппаратының толық немесе жартылай қимылдамауы. Логопедтің негізгі мақсаты сөйлеу мүшелері аппаратының қимыолдауын жетілдіруге бағытталуы тиіс. Беттің бұлшықеттерінің , нервтерінің қозуы мен ымсыздануын және сөйлеу мүшелері аппаратының нашар қимылдауын жою үшін екі ұртын алақанмен жеңіл шапалақтайды, астыңғы жақтың сыртқы қырын ,тіласты таңдай бұлшықеттерін саусақпен жеңіл ғана сипай шымшылап бетті уқалайды , сонымен бірге беттің терісін тегістеп сипалауды да қолданады.
Сонымен қатты еріндерді үнемі үздіксіз уқалайды , еріндерді бір-бірімен үйлестіріп қимылдатады, қысып тұрып жеңіл ғана шымшылап сипайды, езуінен бастап ерінін айналдыра сипап шығады.
Жұмсақ таңдайды басбармақтың немесе сұқсаусақтың ішкі жағы мен түпке қарай 2 минут уақыттай сипап уқалайды.
Баланың сөйлеу мүшелеріндегі еріксіз қимылдау кемістігін тоқтату үшін қимылдарды басқару жолымен үздіксіз қайталап бекітеді. Бала сөйлеу мүшелерінің қимылдарын айнаға және логопедке қарап бақылайды, дыбыстың ыңылдаған , жөткірінген үнін тыңдайды. Қимылды алдымен логопедпен бірге жасайды, сосын көсеткеннен кейін қайталайды. Осыдан кейін өздігінен орындауды қамтамасыз етеді.Енжар гимнастиа ми қыртысы асты дизартриясы мен жаклған сопақша ми дизартриясы бар балалар үшін ең тиімді тәсіл. Сөйлеуң мүшелеріне енжар гимнастикасын жасаған кезде логопедтің қолының , арнайы тіл түзету құралының және қалақшаның жәрдемін пайдаланады. Айнаның алдында тұрып баланың қолымен жаттығу жұмысын жүргізуге болады.Қимылдарды ақырындап , бір қалыпты ырғақпен теңселу ,арасын біртіндеп ұлғайта отырып ,орындау керек . Мысалы бала оң қолын мұқият тазартылып жуылған бас бармағымен астыңғы тістерін басып , ал қалған саусақтарымен иегін ұстап ауызын кең ашады.
Келесі кезең сөйлеу мүшелері аппаратының белсенді гимнастикасы Берілетін жаттығу түрлері
Астыңғы жақ үшін - тістерін сақылдатып аузын ашып жабады. Ауызын ашық күйінде ұстап тұрады. Бұл жаттығулардың барысында ауыздың орташа бағытпен жабылуын қадағалау керек. Қолымен төбесіме және иектің астынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.1.1-БӨЛІМ. Логопедия өзіндік ғылым.
Мазмұны және мақсаты Логопедия ғылымымен таныстыру
Дәріс 1.
Дәріс мақсаты: Логопедияі пәні туралы жалпы түсініктеме беру;
Қарастырылатын сұрақтар:
Логопедия пәнінің мақсаты мен әдістемесі
Логопедия мақсаты мен міндеті
Мүмкіндігі шектеулі балаларды тілге оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері пәні?
Логопедия дегеніміз - сөйлеу тілі кемістіктерін, оның бұзылу себептерін, болдырмау жолдары, сонымен бірге осындай кемістіктерді әртүрлі жолдармен түзетіп жоюдың тәсілдерін зерттейтін ғылым. Логопедия - логос (сөз және пейдес) тәрбиелеймін, үйренемін деген грек сөздерінің түбірінен алынған. Логопедия арнайы педагогиканың (дефектологияның) бір бөлігі болып есептеледі Логопедияның зерттеу объектісі - сөйлеу тілінің бұзылуынан зардап шеккен адам.
Қазіргі логопедия мектеп жасына дейінгі, мектептегі логопедия және жеткіншектер мен ересектер логопедиясы деген бөлімдерден тұрады.
Әдебиеттер тізімі: 1,3,4,5.
Дәріс 2. Логопедияның басқа ғылымдармен байланысы.
Дәріс мақсаты: Логопедияның басқа ғылымдар ішіндегі алатын орнымен таныстыру.
Қарастырылатын сұрақтар:
И.П. Павловтың бірінші және екінші сигналдар жүйесі
П.К. Анохинның функционалдық жүйе туралы ілімі.
Сөйлеу тілі бұзылуының түрлерін түзетумен және сауықтандыру мен ойдағыдай айналысу үшін сөйлеу тілі бұзылуының себептерін симптоматикасын, себептерін және механизмін білу қажет. Бұл логопедия басқа ғылымдармен тығыз байланысты екенін анықтайды. Олардың ішінде педагогиканы (жалпы және арнайы педагогиканы) медицинаны, лингвистиканы атауға болады.
Медицина ғылымдарының ішіндегі логопедиямен тығыз байланыстылары: потофизиология, анатомия, физиология және есіту мен сөйлеу тілі мүщелерінің патологиясы, олигофрения клиникасы, психопатология, педиатрия.
Бұл ғылымдар, сау баланың даму заңдылығын зерттеумен бірге, баланың дене бітімі мен психикалық дамуының мөлшерден ауытқуын да зерттейді.
Әдебиеттер тізімі: 2,3,4,5.
Дәріс 3. Тіл мүкісі бар балалар: Дислалия, сипаттама, түзету тәсілдері.
Дәріс мақсаты: Дислалия терминимен танысу
Қарастырылатын сұрақтар:
Дислалия - дыбысты дыбыстаудың (звукопроизношение)бұзылуы Сауат ашу түсінігі
Дислалияның түрлері
Дислолаялияны түзетудегі әдістердің, тәсілдердің, сабақтардың түрлері
Дислалия кезінде есту және сөйлеу аппараты бұлшықеттерінің иннервациясы сау қалпында болады. Дислалия кезіндегі дыбысты дыбыстаудың (айтудың) бұзылуы артикуляциялық аппараттың аномалиясымен немесе сөйлеулік тәрбиелеудің ерекшеліктерімен байланысты. Осыған орай механикалық және қызметтік (функционалдық) дислалияларды ажыратады. Механикалық (органикалық) дислалия артикуляциялық аппараттың құрылымының бұзылуымен байланысты: бұрыс (прикус), тістердің бұрыс құрылысы, аномальді үлкен және кішкентай тіл, тіл ершігінің қысқа болуы. Аталған дефектілер сөйлеу дыбыстарының дұрыс айтылуын қиындатады. Қызметтік (функционалдық) дислалия көп жағдайда төмендегілерге: баланың отбасында сөйлеудің бұрыс тәрбиеленуіне (баламен сөйлесу кезінде үлкендердің асыра еркелетіп няня тілін қолдану); баланы қоршаған жақын адамдарының дыбысты дұрыс дыбыстамауына; педагогикалық салғырттыққа, фонематикалық тәрбиелеудің жетілмеуіне байланысты. Сондай-ақ қызметтік дислалия кіші мектеп жасында екі тілді бірдей уақытта меңгеретін балаларда кездеседі, және де екі тілдік жүйе дыбыстарының сөйлеу кезінде араласуы байқалуы мүмкін.
Дислалиясы бар балада артикуляциясы бойынша қиын бір не бірнеше дыбыстардың айту бұзылыстары болуы мүмкін (ысқырықты, ызың, р,л). дыбыстарды айтудың бұзылыстары белгілі бір дыбыстардың жоқ болуы, дыбыстарды қыңырайтуы немесе оларды алмастыру арқылы көрінуі мүмкін. Логопедиялық тәжірибеде дыбыстарды дыбыстау бұзылыстары келесі атаулармен аталады: сигматизм (ысқырықты (свистящие) немесе ызыңды (шипящие) дыбыстарды жеткіліксіз айту); ламбдацизм (л-л` дыбыстарын жеткіліксіз айту); таңдайлық дыбыстарды дыбыстаудағы дефекттер ( к - к`, г - г`, х - х`,й дыбыстарын жеткілікті түрде айтпау); ұяңды дефект (ұяң дыбыстарының орнына жұмсақ жұптарын айтады); жұмсару дефектісі (қатты шығатын дыбыстардың орнына жұмсақ жұптарын айтады). Дислалаиясы бар балаларда сөйлеу дамуының бұзылыстары байқалмайды, яғни сөйлеудің лексико-грамматикалық жағы қалыппен байланысты калыптасады.
Балалардың нормативті дыбысты айтуы төрт жасқа дейін біртіндеп қалыптасуы жүреді. Егер балада төрт жастан кейін дыбысты айту дефектісі байқалса, ол баланы логопедке міндетті трде қаралуы қажет. Дегенмен, сөйлеудегі дыбысты дыбыстаудың дамуы және оның бұзылыстарына арнайы жұмысты ерте бастауға болады.
Функционадлы дислалия дегеніміз дыбыс шығару аппаратында өшқандай кемістік болмасада, сойлеу тілі дыбыстарының дұрыс айтылмауы. Басқа сөзбен йтканда-ешкандай органикалық негіз жоқ.
Функционалды дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін ұйде дурыс тәррбиелемеу ден.Кейде ересектер, баланын былдырдаған сөзін қызық көріп, үзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып бодады. Қортідасында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дурыс айтылуының дамуы кешөуілдеп қалада,
Баланың сақаулығы еліктеуден де болуы мумкін. Қагида бойынша балага сөйлеу тіліңдегі дабыстарда әлі дұрыс қалыптаспаған жас баламен әрдайым қалыптасып сөйлесіп жүрудің де зияны тиеді. Бала үйдегі ересек адамдардың сөйлеу тіліндегі дабыстардың бұрмалануы жиі еліктейді, балаға әсіресе сөзі түсініксіз, тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін быдық, кейде тіпті жергілікті тілдің ерекшеліктерімен сөйлейтін адамдардың арасында көп болып, сөздерін тыңдаудын да ерекше зиян тиеді.
Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сейлеуі де кедергі болады. Бала әр тілде сейлеу кезінде бір тілдің айтылу ерекшелігінен екінші тілдің айтылу ерекшелігіне жиі ауысып отырады.
Балалардың дыбыс айту ерешеліктері өнегесіз тәрбиенің себебімен де жиі пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуында жанында журетін ересек адамдар мүлде көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың қателігін түзетпейді, өз сөзімен тусінікті етіп анық айтудың улгісін көрсетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануының дұрыс жетілуіне ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс,
Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы мумкін. Айтылуы бір-біріне ұқсасдыбыстарды ажыратуда баланың қиналатындығы байқалады. Мысалы: ұяң және қатаң дауыссыздарды, жіңішке және жуан, ысқырық және ызың дыбыстарды айтқанда. Қортылуында, дыбыстардың дүрыс айтылуының дамуындағы бұндай қиыншылықтар ұзақ уақытқа кешігеді. Сонымен бірге дыбысгардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктері, әсіресе сөздердегі алмастырулары мен шатастырулары уағында фонематикалық есту қабілетінің қалыптасуына зиянын тигізуі мүмкін, ал егер олай болса,қалған жағдайда, оның салдары жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауына және жазуы мен оқуының бүзылуына себебін тигізетіні сөзсіз.
Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің, еріннің,төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан да болуы мүмкін. Соның салдарынан бала тілін қалыптагы жағдайда дүрыс үстап түра алмайды немесе қажетті қимылдарды тез арада орын алмастыра алмайды.
Дислалия сонымен бірге есту кабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін. Керек балалардың І0% не дейінгілерінің сөйлеу тілі індегі дыбыстардың айтылуы бүзылған. Бүндай жагдай ызың мен ыс-иырық, үЯң және қатаң дауыссыз дыбыстарды бөлшектеп мутөлегөнде байқалады.
Дислалияның ауыр және үзаққа созылуына балаңың акыя-ойының жәтқіліксіз дамуы да себеп болуымүмкін. Іштен туа біткен ойы кеміс балалардың 55 %-тен көпшілігі сөйлеу тіліндегі дыбысдапды дүрыс айта алмайтындығы белгілі.
2.5.1 Дислалияның түрлері
Сөйлеу тілі мүшелерінің күрделі қимылдарын және тілдің қатысуын онша көп керек етпейтін м,н,т,п дыбыстары сирек бұзылатыны ал басқа дауыссыз дыбыстардың кез-келгеніжиі бұзылып айтылатындығы байкалады
Әсіресе сөйлеу тілі мүшлерінің қиьш айтыдатын р,л тіл дыбыстары, ысқырық с,э,ц және ызың ш,ж,ч,щ дыбыстары жиі бүзылады.
Әдетте қатаң және ұяң дауыссыздар сынарларымен қоса бірдей бұзылады. Мысалы: бала, с,з, дыбыстарын дұрыс айтпаса, онда жіңішке сыңарларының да ақауы болады. Р, л дабыстарыңың жана жіңішке сыңарлары көбінесе дүрыс айтылада өйткөні бұл дабыстардаң жіңішке сыңарлары сөйлеу тілі мұшелөрінің ыңғайына қарай көліп түрада.
Баланың сөйлеу тіліңдегі дабыстардаң бүзылуы түрліше болады, мысалы көз келген бір дабыс сөз ішінде айтылмай түсіп қалса, ал дайсы бірі оларда бүрмалап немөсв басқа дыбыспен алмастырып айтуы мүмкін.
Бұзылудың осы түрлерін жеке-жеке қарастырып көрейік. Сөйлеу тіліндегі дабыстардың түсіп қалуы сөздің басында, ортасында және аяғында кездесуі мүмкін. Мысалы: ракета-акета, тарақ-таақ,батыр-баты.
Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуын бұрмалаған кезде тіл дыбыстарының жүйесінде болмағантүсініксіз дабыстарды шығарады. Мысалы: Р дыбысын айтқанда жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті дірілдеп, қырылдаған дыбысын немесе кішкентай тіл тәрбиеліп,көмейден ырылдаған тұрпайы р дыбысы, тілін шайнап с дыбысын, тілін бұрап бір езуін ш дыбысын, өріндөрін үрлеп л дабысын шығарады.
Тіл дыбыстарының жүйесіндегі бір дыбыс екінші дыбыспен алмастырылып айтылады, Алмастырулардың мынадай түрлері болуы мүмкін:
1. Жасалу жолдары жағынан ұқсас, сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуында айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы тіл арты қ түзелмелі шұғыл дыбыстарын тіл алды т,д шұғыл дыбыс орына алмастырылады. Кәмила-Тәмила,. гүл-дул;
2 Сөйлеу мүшелеріндегі айтылуы ұқсас, жасалу жолдарының айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл алды с дыбысы тіл алды т дыбысына алмастырылады. сабын-табын;
3. Жасалу жолдары ұқсас, ал сөйлөу тілі мүшелерінің әрекеті бойынша айырмашылығы бар с дыбысына алмастырылады. мысалы: Самат, Фамат ж.т.б;
4. Сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуы тек жасалу жолдары ұқсас дыбыстар дауыстың қатысуымен шығатын дабыстармен, мысалы ұяң дабыстар қатаң дыбыстармен алмастырылады. болат-полат, қозы -қосы
5. Жасалу жолдары ұқсас дыбыстар мен сөйлеу мүшелерінің белсеңді әрекеттері бойынша шығатын дабыстар жуан және жіңішке белгілерімен айқындалатын дыбыстармен, мысалы: жіңішке дыбыс жуан дыбыспен, жуан дыбыс жіңішке дыбыспен алмастырады: пяз-паз, өрік-өрық:
Сөйлеу тілінде айтылуы бұзылган дыбыстардың мөлшері бойынша дислалия қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Егер сөйлеу тілінің айтылуында бұзылған дабыстардың саны төртке дейін болса оны карапайым, ал одан көп болса күрделі дислалия дейді.
Егер сөйлеу тілінің айтылуьнда бұзылған дыбыстардан лықтары дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бір топтағы мысалы, ысқырықтар дыбыстарда болса,оларда моно-морфиялық дислалия дейді. Егер бұндай ақаулықтар дыбыс шығарудагы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бірнеше топтардағы мысалы, ротацизм, сигматизм жөне ламбдацизм дыбыстарда болса, оларды полиморфиялык дислалия дейді.
Белгілі бір топтагы дыбыстардың айтылуындагы ерекшеліктеріне қарай дислалия мынандай түрлерге бөлінеді;
1. Сигматизм гректің сигма деген әрпінің дыбысталуымен ысқырық с,с, э,з ,ц және ызың ш,ж.ч, щ дыбыстарының айтылуындағы ең көптараған түрлері.
Мүкістіктерік білдіреді. Мүкістіктер-сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы ең көп тараған түрлері.
2. Ротацизм гректің ро деген әрпі р дабысын білдіреді, р дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуында болатын мүкістік.
3. Ламбдацизм гректің ламбда деген әрпін л дабысын білдіреді, л, л1 дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуықда болатын мүкістік.
4. Сөйлеу тіліндегі айтылуында болатын таңдай дыбыстарының ақаулықтары;
каппацизм - к,к , дыбыстары;
гаммацизм - г, г , дыбыстары;
хитизм - х, х , дыбыстары;
йотацизм й дыбысы;
гректің капп, гамма, хи, йота деген әріптері қ,г,х,й дыбыстарын білдіреді.
5. Ұяң дауыссыз дыбыстарының ақаулығы-сөйлеу тіліндегі ұяң дауыссыз дыбыстарының айтылуындағы ақаулықтар. Бұндай ақаулықта ұяң дауыссыздар өздерінің қатаң дауыссыз сыңарларымен орын алмастырада: в-п, д-т, в-ф, з-с, ж-ш, г-ғ, к-қ.
Бұндай ақаулықтар құлағы нашар еститін керең балаларда жиі кездеседі,
6. Жіңішке дауыссыз дыбыстардың ақаулықтары, Сөйлеу тіліндегі жіңішке дауыссыздардың өздерінің қатаң дауыссыз сыңарларымен орын алмастыру ақаулықтары: д-д, п -п, кх к# р -р.
Өздерінің жіңішке сыңарлары жоқ ш,ж,ц дыбыстары мен қатаң сыңарлары жоқ ч,щ,й дыбыстарында бүтіндей ақаулықтар кездеспейді
Әдебиеттер тізімі: 2,3,4,5.
Дәріс 4. Ринололия, симптоматикасы, түзету тәсілдеріне шолу.
Дәріс мақсаты: Ринололия, симптоматикасы, түзету тәсілдеріне шолу.
Қарастырылатын сұрақтар:
Ринололия - дегеніміз не?
Ринололия түрлері
Ринололия түзетудегі әдістердің, тәсілдердің, сабақтардың түрлері
Ринолалия дегеніміз - сөйлеу тілі аппаратының анатомо - физиологиялық ақаулығының салдарынан дауыстың әлсіздігімен дыбыстың дұрыстың дұрыс айтылуының бұзылуы. Сөйлеу мүшелерінің бұзылуы мен дұрыс әуезінің бұзылуының қатарласып келуі ринолалияны дислалия мен ринофониядан ажыратуға мүмкіндік береді.
Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару фонация, дауыс пайда болу механизмдерінің мөлшерден ауытқуы байқалады, оның себебі ауыз жұтқыншақ пен мұрын резонаторының ара қатынастарының бұзылуынан болады. адамның сөйлеу мүшелерінің жұмыс істеуі дұрыс болған жағдайда сөйлеу тіліндегі барлық дыбыстарды айтқан кезде таза мұрындық дыбыстардан басқалары мұрын жұтқыншақ пен мұрын қуысының жұтқыншақ ауыз қуыстарының аралары бөлініп тұрады.
Бұл қуыстар жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы және жанындағы бұлшық еттердің жиырылуының әсерінен тағдай мен жқтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді.
Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылмен жұтқыншақтың артқы жағының қалыңдауы бір уақытта болады және ол сонымен қатар жұмсақ таңайдың артқы арт жақ үсті жұтқыншақтың артқы жағымен жалғасуына мүмкіндік туғызады.
Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың жақтауларының жалғасу деңгейі жұмсақ таңдайдың ұзындығына байланысты өзгері мүмкін.
Сөйлеп тұрған уақытта дыбыстардың айылуы мен сөздің шапшаңдығына қарай жұмсақ таңдай үздіксіз бірде төмен түсіп, бірде әртүрлі биіктікте жоғары көтеріліп тұрады. Таңдай мен жұтқыншақтың мықтап қабысуы айтылатын дыбысқа байланысты және ол дауыссыздарға қарағанда дауыстыларда аз ашылады. Егер жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының аралығында 6-мм-ге жуық кеңістік қалатын болса, онда дауысты дыбыстарды мұрыннан естілетін үн пайда болады.
Тағдай мен жұтқыншақтың ең нашар қабысуы с дыбысын айтқан кезде болады. Бұл а дыбысының қабысуы кезіндегіге қарағанда 6-7-мәрте күштірек кетсе болдаы. М, н,ң мұрын дыбыстарын айтқанда ауа ағыны мұрын резонаторының кеңістігіне емін-еркінкіріп кетеді.
РИНОЛАЛИЯЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ.
Таңдай жұтқыншақтың қабысуындағы қызметінің бұзылуының ерекшеліктеріне байланысты ринолалия әр түрлі болады.
Жабық ринолалия. Бітеу ринолалия сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуы кезінде мұрыннан жақсы естілудің физиологиясының төмендігін сипаттайды. Мұрын жолды м,н,ң,ц дыбыстарының дұрыс айтылатындығы үндерінің өте ашық естілетіндігі байқалады. Бұл дыбыстардың артикуляциясының барысында мұрын жұтқыншақ ашық қалады да, ауа мұрын жолына кіріп кетеді. Егер мұрыннан шығатын үн жақсы естілмейтін болса, онда бұл дыбыстар м, м - б,б; н, н - д, д, н ,ң - ғ болып ауыздан айтылады.
Жабық ринолалияға шалдыққан кезде мқрын жолды дауыссыздардан басқа дауысты дыбыстардың да дұрыс айтылуы да бұзылады. Бітеу ринолалияда даууысты дыбыстарды айтқан кезде өлімсіреп мыңқылдаған үн шығады.
Жабық риноалалия пайда болуының себебі мұрын кеңістіктеріндегі органикалық өзгерістердің немесе таңдай мен жұтқыншақтың қабысуындағы функционалдық бұзылуының салдарынан болады. Органикалық өзгеріс ауруға шалдыққан мұрынның ауа өтетін жолы тарылып, тыныс алуының қиындап кетуі салдарынан болуы мүмкін. Алдыңғы жабық ринолалия мұрынның артқы бөлігінің төменгі қабыршағының қалыптан тыс ұлғайып кетіп гипертрофия тұрақтап ұзаққа созылуынан хронический кеңсіріктің кілегей қабығының қабынуынан мқрын шеміршегінің майысуынан, мұрын жолының ісінуінен пайда болады. артқы жабық ринолалия балаларда жиі кездесетін тамақ, көмекей бездерінің шамадан тыс ісіп кетіп ұлғаюының салдарынан, мұрын жұтқыншақ қабынуынан, мұрын жұтқыншақтың фибромасы немесе басқадай ісіктерінен пайда болады.
Функционалды жабық ринолалия балаларда жиі кездеседі, бірақ анықталуы әр уақытта дұрыс бола бермейді. Оның бір ерекшелігі мұрын жолының өтімділігі жақсы және мұрыннан тыныс алуы бұзылмаған жағдайда пайда болады. функционалды жабық ринолалия мұрын және дауысты дыбыстардың әуезділігі органикалық жабық ринолалияға қарағанда күштірек болуы мүмкін. Оның себебі, жұмсақ таңдай фонациясының және мұрын жолды дыбыстардың айтылуы кезінде әдеттегісінен жоғары көтеріліп кетеді де дыбыс толқынымен мұрын жұтқыншаққа баратын жолды жауып қалады. Бұл сияқты құбылыстар нерв ауруына шалдыққан балаларда байқалады.
Органикалық бітеу ринолалия кезінде ең алдымен мұрын қуысының таылуын жояды. Мұрыннан дем алуы қалай дұрысталса, ақаулық та солай жоғалады. Егер мұрын жолының тарылуынжойғаннан кейін де бітеу ринолалия немесе ринолалия дығдылы тұрғысынан өзгермесе, онда оған функционалды бұзылға жүргізілетін жаттығуды қолданады. Функционалды бітеу ринолалаияда балаларға мұрын жолды дыбыстарды айтқызуды жүйелі түрде жаттықтырады. Ауаны ауыздан және мұрыннан ішке жұтуды, сосын осы жолмен тысқа шығуды дифференциялау бойынша дайындық жұмысы жүргізіледі. Содан кейін дауыс жаттығулары арқылы тыныс жолын орнықтыру жаттығулары қиындатылады. Сондай ақ қозғалысты жаттығуларды қолданғанда тыныс жолының қимылдарын қолдың, дененің қимылдарымен байланыстырудың пайдасы бар. Балаларға мұрынның желбехегі дірілідейтіндей етіп, дыбыстарды созып айтуды үйретеді. Онан әрі мектеп жасына дейінгі балаларды дауысты дыбыстарды аздап мұрыннан естілетіндей етіп, па, пе, пу, пе, пи буындарын айтуды талаптандырады. Осы тәсілмен дауыссыз дыбыстарды да мұрын жолды дыбыстардың алдында жаттықтырады.
Бала бұл буындарды дұрыс айтуды үйреніп алған соң енді ішінде мұрын жолды дыбыстары бар жаңа сөздерді дұрыс айтуға жаттыға бастайды. Мұрын жолды дыбыстары бар сөздерді мұрыннан анық естілетіндей етіп, дауысын созып, қатты айтуға тырысу керек.
Жаттығу жұмысының қорытындысы дауысты дыбыстарды әрі ұзақ, әрі қысқыа және қатты айтумен аяқталады. Сонымен қатар бұндай жаттығуды әннің ырғағымен де орындайды.
Функционалды жабық ринофонияны түзету жұмысы көп емес. Ал ринолалияны алдын ала болжау қиын болғандықтан түзету жұмысының мерзімі де ұзақтау. Оның себебі, функционалды бітеу ринолалияның артикуляциясындағы дыбыстардың ақаулықтарын да жоюға тура келеді. Сондай ақ ринолалияның бұндай түрлеріне шалдыққан балалардың психикалық дамуына кейбір ерекшеліктерде жиі байқалып қалады.
АШЫҚ РИНОЛАЛИЯ
Ауыз бен мұрын жолы аралығында қақпа жабық тұрған кезде дауыс дірілі ауыз жолы арқылы өтеді де, сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстар дұрыс айтылады. Егер ауыз бен мұрын жолының аралығындағы қақпа толық жабылмай, бір шеті ашық қалса, ауа дірілі мұрын жолына өтіп кетеді. Соның нәтижесінде ауыз бен мұрын жолының аралығындағы қақпа бұзылған жағдайда дауыстың үні жаңғырып естілетін болады. Бұндай жағдайда, әсіресе, дауысты дыбыстарды айтқан кезде үннің әуені өзгереді. Дауысты дыбыстардың ішінде и мен у дыбыстарының үн әуездері көбірек өзгереді, өйткені бұл дыбыстардың артикуляциясында ауыз жолы басқаларына қарағанда көбірек тарылады. Е мен о дыбыстарын айтқанда үн әуездері білінер-білінбес қана естіледі. Ал а дыбысының мұрыннан естілуі тіпті білінбейді десе де болады, өйткені ол дауыстыны айтқанда ауыз жолы кең ашылады.
Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуездерінің бұзылуымен қатар кейбір дауыссыз дыбыстардың да үн әуездері бұзылады екен, ысқырық свистящих және ызың щипящих дыбыстарды айтқан кезде қырылдап естіледі. ф,в,х сол сияқты ерін-тіс п, б, д, т, к, қ, г, р және үнді л,р дыбыстарын айтқан кезде де үн әуездері ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз етеін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды. Ашық ринолалияда ұзақ созып айтқанда шығатын ауа ағымының әлсіздігі сондай, тіпті р дыбысын шығаруға тіл ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді.
Ашық ринолалия органикалық және функционалдық болып бөлінуі мүмкін.
Органикалық ашық ринолалия іштен туа біткен түрлеріне жұмсақ қатты таідайлардың жарылуы жатады.
Сыртқы соққының залалынан пайда болатын органикалық ашық ринолалия түріне ауыз және мұрын қуыстарының зақымдануы және жұмсақ таідайдың сыртқы соққының әсерінен сау болып қалуы жатады.
Функционалды ашық ринолалияның шығу себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұған баланың сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың балбырап босаңсуы мысал болады. функционалды ашық ринолалия талма ауруы истерия ұстаған кезде өздігінен болатын ақау сияқты, ал кейде еліктеу сияқты болып көрінеді.
Функционалды ашық ринолалияның бір түрі тамақ, көмей бездерінің ұлғайып кетекен ісігін сылып тастағаннан кейін жұмсақ таңдайдың ұзақ мерзімге дейін қимылдай алмайтындығынан пайда болады.
Ашық ринолалияның функционалды түрін тексергенде жұмсақ және қатты таңдайдың органикалық өзгерісі байқалмайды. Функционалды ашық риналалияның белгісі, бұнда әдеттегідей сөйлеу тіліндегі дауысты дбыстардың айтылуы бұзылады, ал бұл уақытта тіліндегі дауыссыз дыбыстарды айтқанда таңдай мен жұтқыншақ жақсы қабысады және оладың үндері шықпайды.
Функционалды ашық ринолалия болжауы органикалыққа қарағанда едәуір қолайлы. Фониатриялық жаттығудан кейін мұрын жолды әуез жойылады, ал дыбыстарды айтылуының бұзылуын дислалия кемістіктерінде бұрын қолданылған тәсілдерді пайдаланып жояды.
Ринолалиядағы таңдай мен еріннің жырық болып тууының себебі логопедия мен бірқатар медицина ғылымы үшін маңызды мәселе болып саналады хирургиялық, стоматология, ортодондтия, отоларинология, медициналық генетика және т.б. . Ерін мен таңдайдың жырығы өмірде тараған және әштен дамыған ауыр кесел.
Осы кеселдің салдарынан баланың дамуы барысында қатты функционалды бұзылу пайда болады.
Ерні мен таңдайы іштен жетілмеген бала емшекті өте үлкен қиындықпен сорады. Ерін мен таңдайдың біреунің жарылуы баланың соруына ерекше қиындық туғызса, ал екеуі бірдей жырылаған бала сору қабілетінен мүлде айырылады.
Баланы тамақтандырудың қиындығы оның өсуін нашарлатады және ол ауруға шалдыққыш келеді. Жырық балалардың көпшіліг жоғарғы тыныс жолының қабынуы бронхитқа, қан азаю, өкпенің қабынуы, мешел ауруына бейім болады.
Бұндай балалардың лор мүшелерінде: мұрын шеміршегінің қисаюы, мұрын желбезегінің өзгеруі, тамақ көмей бездерінің өзгеруі сияқты патологиялық өзгерістер байқалады. Бұл балаларда мұрындарының ісіп, қызаруы жиі болып тұрады. Ісіп қызару барысы мұрынның шырышты қабағына, жұтқыншақтың евстахиев түтігіне ауысып және орта құлақтың қабынуын қоздыруы да мүмкін.
Жиі ісулердің созылмалы ауруға айналуы есту қабілетінің нашарлауына себепше болады. есту қабілетінің төмендігі әр түрлі дәрежедегі жырық таңдай балалардың шамамен 60-70% сөйлеу тілін түсінуге аса қиындық туғызбайтын шала еститіндермен айтарлықтай мүкістігі барлар.
Ерін мен таңдай құрылысының анатомиялық ауытқуы үстіңгі жақ сүйектің дұрыс дамуына және қиқы-сиқы орналасқан тістердің дұрыс тістенбеуімен тығыз байланысты.
Ерін мен таңдайдың ақаулығынан пайда болып жатқан функционалды бұзылулар дәрігерлердің үнемі бақылап отырыуын талап етеді.
Қазіргі кезде нәресте өмірінің бірінші жылы бүтіндей педиатрдың міндетіне жүктеледі. Ол нәрестенің күнделікті тамақтандыру ережесін, сақтандыру және емдеу шараларына жетекшілік етеді, қажет болған жағдайда қатынап немесе жатып емделугекеңес береді.
Үстіңгі ерінді хирургиялық жолмен қалпына келтіруді нәрестенің дүниеге алғашқы келген күдерінде перзентханада жасалады.
Таңдайдың жырығына стомотолог-ортодент әр түрлі аспаптарды, соның ішінде хирургиялық емдеуге дейінгі тамақтануын жеңілдететін және сөйлеу тілінің дамуына жағдай жасайтын абтураторды қолданады. Оторинолог құлақтың, мұрын жолынының, мұрын жұтқыншақтың және көмейдің ауруларын анықтайды, өзгерістерін емдеп алдағы болатын хирургиялық емдеу жұмысына дайындайды.
Ой өрісі дамуында ауытқуы бар және жүйке ауруы айқын білініп тұрған балаға невропатолог кеңес береді.
Таңдайдың жырығын қалпына келтіру үшін хирургиялық емдеуді көп жағдайдарда мектеп жасына дейінгі балаға жасайды.
Таңдайдың жырығы бар балалар психикасының дамуының жағдайына байланысты психикасы дұрыс дамыған бала ой-өрісінің дамуы кешеуілдеген бала; ақыл ойы кем бала болып үш түрге бөлінеді. Неврологиялық тексерудің көрсеткенінне қарағанда бас миының зақымданған белгісі әдеттегіндей байқалмайды. Кейбір балаларда жкелеген неврологиялық болмашы белгілер бар. Нерв жүйесінің функционалдық бұзылуы балаларды едәуір жиі кездеседі, кейде айтарлықтай психогенді әлсіздігі көтеріңкі қызбалығы да байқалады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа, таңдайдың іштен туа біткен жырығы баланың сөйлеу тілінің дамуына теріс ықпал етеді.
Ерін және таңдай жырықтарының сөйлеу тілінің дамуының қалыптасына әр түрлі роль атқарады. Бұл анатомиялық ақаулықтың көлемі мен түріне байланысты.
Жырқтың мынандай түрлері кездеседі:
Үстіңгі еріннің жырығы, үстіңгі және жақ сүйектер жырығы;
Қатты және жұмсақ таңдайдың жырығы;
Үстіңгі еріннің жырығы, тіс түбі қызыл ет өскіні жәнетаңдайдың бір жақты немесе екі жақты жырығы;
Таңдайдың шырышты қабығы асты жырығы.
Жырық ерін мен жырық таңдайда барлық дыбыстар мұрыннан немесе мұрын жолы реңімен айтылып сөйлеу тілін түсініксіз етіп бұзып жібереді.
Ауыздағы асын жұтқанда мұрын жолына кетіп қалмас үшін бала жастайынан тілінің арт жағын көтеріп, мұрын жолын жабатынды дағдыға айналдырған. Бұндай әдет баланың сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетін өзгертеді.
Сөйлеген кезде әдеттегідей аузын аз ашады және тілінің үстін қалыптағысынан жоғары көтереді. Тілдің ұшы осыған байланысты жеткілікті мөлшерде қимылдамайды. Бұнда әдет сөйлеу тілінің сапасын нашарлатады, себебі жақ сүйегі мен тіл жоғары көтерілген кезде ауыз қуысы мұрын қуысына ауа өтіп кететіндей жағдайға келеді де мұрын дыбысының реңін күшейтеді.
П, б, ф, в дыбысын айтуға талаптанғанда ринолалиясы бар бала өзінің тәсілін қолданады. Дыбыстардың жұтқыншақ қаңумен алмастырылуы ринолалияның ауыр түрімен шалдыққан баланың сөйлеу тілін өте өзгеше түрде сипаттайды. Көмекей қақпағы тілдің артқы жағына жанасқан кезде қақпақ жабылғандағы дыбысқа ұқсаған қағу пайда болады.
Таңдайдың ақаулығының көлемі мен сөйлеу тілінің бұрмалануының бұлай жақын үйлесуі анықталған. Бұл балалардың мұрын және ауыз қуыстарының пішін үйлесімдерінің өзгешеліктеріндегі дербестітерімен түсіндіріледі және әр бала өзінің сөйлеу тіліндегі дыбыстарды шығару қуысы мен толықтыру компенсаторлық тәсілдерінің байланыстарындағы анықтылығын жақсарту үшін пайдаланады. Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінің анықтылығы жасына және психологиялық дербестігіне байланысты.
Сөйлеу тілі органдарының жұмыс істеуінде қауіпті өзгерістердің пайда болуынан сақтап қалу үшін баламен логопедиялық жұмысты операцияға дейін бастау қажет. Логопедиялық бұл жұмыста жұмсақ таңдайдың белсенділігін дайындайды, тілдің түбін қалыпты жағдайға дұрыстайды, ерін бұлшық еттерінің қызметін арттырады, ауыздан шығатын ауаның бағытын жөнге келтіреді. Осының барлығы хирургиялық өңдеудің және келешектегі түзету жұмысының нәтижелі болып шығуына қолайлы жағдай туғызады. Хирургиялық емдеу жұмысы аяқталғаннан кейін 15-20 күндей арнайы жаттығуларды қайталайды, бірақ сабаққа қойылатын ең негізгі мақсат жұмсақ таңдайдың қимылын одан әрі дамыту болады.
Ринолалияға шалдыққан балалрдың сөйлеу тілінің қызметін зерттеудің нәтижесінде сөйлеу тілінің жасалу жағдайының анатомо-физиологиялық сапасының нашарлығын сөйлеу тілінің қозғалтушы бір бөлігінің шектелуі тіл дыбыстарының дамуын кеселдендіріп қана қоймай, сонымен бірге көп жағдайларда оның барлық бөлігіндегі жүйелерінің аса қатты бұзылатынын көрсетеді.
Жасы ұлғайған сайын баланың сөйлеу тілі дамуының көрсеткіші нашарлайды, жазу тілінің әр түрлі үлгілерінің бұзылу салдарынан ақаулығының құрылымы асқынады.
Ринолалиясы бар баланың оқуда және келешекте мамандық таңдауда кедергі болатын қиындықтың алдын алу үшін сөйлеу тілі дамуындағы кемістіктері жас кезінде түзетіліп қалпына келтірудің әлеуметтік және психолого-педагогикалық ерекше маңызы бар мәселе .
Сөйлеу тіліндегі кемістіктерді түзету жұмысының міндеті баланы тексерудегі анықтаманың нәтижесіне байланысты.
Әдебиеттер тізімі: 2,3,4,5.
Дәріс 5. Дизартрия, классификациясы, түзету жұмыстарының негізгі бағыттары.
Дәріс мақсаты: Дизартрия, классификациясы, түзету жұмыстарының негізгі бағыттары;
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Дизартрия туралы жалпы түсінік.
2. Дизартрияның түрлері.
3. Дизартрияға шалдыққан балаларды анықтау.
4. Түзету жұмысының түрлері.
Дизартрия дегеніміз- сөйлеу мүшелерінің интервациясының жеткіліксіздігінен байланысты сөйлеу тіл дыбыстардың айтылу кемістіктері . дизартрия гректің артрон - мүшелену және дис - бұзылу сөздерінен шыққан. Анықтап айтқанда сөйлеудің бұзылуы деген мағынаны білдіреді.
Дизартрияның басты көріністеріне сөйлеу тіл дыбыстарының бұзылыстары , дауыстың пайда болуындағы кемістіктер,сонымен бірге сөйлеу тілінің шапшаңдығы, сарынындағы өзгерістер жатады.
Аталған кемістіктер орталық немесе шеткі нерв жүйелерінің зақымдануының түрліше қисынданып жинақталуына кемістіктердің ауырлығына , ақаулықтардың пайда болған уақытына болған уақытына байланысты әр түрлі дәрежеде көрінеді.
Клиникалық, психиалық логопедиялық тексерудің нәтижесі дизартриясы бар балалар сөйлеу тілінің, психикасының қимылдарының бұзылулары жағынан әр алуан екенін көрсетті.Дизартрияның шығу себебі баланың құрсақтағы және жас кезіндегі жетіліп келе жатқан миына әр түрлі келеңсіз жайттардың тигізетін зиянының нәтижесінде орталық нерв жүйесінің органикалық зақымдануынан болады.
Бұл көбінесе толғақ қызуының келеңсіз жағдайларына мүмкіндік жасайтын ұзаққа созылған қатты инфекцияның , оттектің жетіспеушілігінің , интоксикацияның , екіқабат кезіндегі токсикоздың және басқада бірқатар жәйттердің нәтижесіндегі құрсақтағы зақымданудан болады. Бұндай жағдайда көбінде бала туылған кезде асфексия пайда болады және шала туады.
Дизартрия резус фактордың қосылмаушылығынан пайда болуы мүмкін. Өмірінің алғашқы кездеріндегі нерв жүйесінің инфексиялық ауруға шалдығуының әсерінен дизартрия біршама сирегірек пайда болады .
Дизартрия сал ауруына шалдыққан балаларды жиі пайда болады. Е.М Мастюкованың айтуынша сал ауруына шалдыққан балалардың 65-85-індейі дизартрия болады екен.
Дизартрияның клиникалық түрінің классификациясы зақцымданудың мидың әртүрлі бөлшегінде орналасуына негізделген .Дизартрия балалар бір-бірімен дыбыстарды айтуындағы ақаулықтарының , денсаулықтарының , сөйлеу тілінің қозғаушы мүшелерінің ерекшеліктерімен ажыратылады.
Дизартрияның түрлері.
Сопақша ми дизартриясы - артқы мидың құрамына кіретін сопақша мидың қабыну немесе ісіну ауруларына шалдыққан кезде пайда болады. Сонымен сопақша миға орналасқан бассүйек пен миға қатысты қимылдатушы тіл асты , тіл жұтқыншақ кейде үшжақты , кезбе нервтің ядролары бұзылады.
Сопақша ми дизартриясы жұтқыншақ , көмекейдің , тілдің жұмсақ таңдайдың бұлшықеттенінің сал болып немесе әлсізденіп қалуымен сипатталады. Бұл сияқты ақаулығы бар баланың қою және сұйық тамақты жұтуы қиындайды. Дауыстың жатықтығының және жұмсақ таңдайдың ширақтығының жетімсіздігінен ерекше болып бұзылады да әлсізденіп ыңылдап естіледі.Сөйлеу тілінде ұяң дыбыстар айтылмайды.Жұмсақ таңдайдың әлсізденуі салдарынан іштен шыққан ауаның ағыны мұрын жолы арқылы ьеркін өтеді де айтылатын барлық дыбыстар мұрыннан ыңылдап естілетін болады. Міңгірлеп өте түсініксіз және көмескі сөйлейді. Сопақша ми дизакртриясы бар балалардың бет әлпеті келіссіз келеді.
Ми қыртысы асты дизартриясы бас ми қыртысының астындағы тораптардың зақымдануынан пайда болады. Ми қыртысы асты дизартриясы бұлшықеттер күш қуатының ширығуының әсер етуінен және гиперкинезімен сипатталады. Гиперкинез дегеніміз баланыңбақылаусыз сөйлеу тілі мүшелерндегі және мимикалық бұлшықеттерінің еріксіз күшпен қимылдауы.Бұндай қимылдар тыныш тұрған жағдайда байқалады. , бірақ әдетте бұл қимылдар сөйлеген кезде күшейеді.
Бұлшықеттердің өзгеріп тұратын ерекшелігі мен гиперкинездің бар болуы сөйлеу тіл мүшелеріндегі және дыбыстардың айтылуындағы кемістіктердің өзгешелігімен байланысты.Бала ойнау барысында , жақындарымен немесе көңіл күйінің басқа жағдайда әсерленіп тұрғандағы әңгімелесу кезіндегі жеке дыбыстарды қысқа сөйлемдерді дұрыс айтуы мүмкін, бірақ ізінше сол дыбыстарды біреуінде айта алмай қалатын жағдайға ұшырайды. Сөйлеу мүшелері құрысады , тілі тартылады дауысы үзілмелі болады. Кейде еріксіз айқайлап дыбыстардың көмейді бұзып жарып шығатыны байқалады.Балалар сөзді ,сөйлемді жылдамдатып тез - тез сөйлейді немесе керісінше сөздерін бөліп-бөліп айтады.
Ми қыртыс асты дизартриясының ерекшелігі сөйлеу тілінің шапшаңдығы , ырғағы , сарыны жағынан ұйқастығының бұзылуымен сипатталады.Кейде ми асты дизартриясы бар баланың сөйлеу тіліндегіақаулықтарының асқынып кетуіне себеп болатын есту қабілетінің нашарлауы.
Мишық дизартриясы қысқа қайырылатын келте сөздермен , кейде жеке дыбыстардың шаңқылдап қатты естілуімен сипатталады.Мишық дизапртриясының таза түрі балалардыа сирек кездеседі.
Ми қыртысы дизартриясы басқаларынан ажыратып тану және бөліп алу өте қиын ақаулық.Ми қыртысы дизартриясында сөйлеу мүшелерінің айтылу кезіндегі еркін қозғалу бұзылады. Ми қыртысы дизартриясының дыбыстарының айтылуындағы көріністер бойынша қозғауш алалияға ұқсастығы бар , себебі ең алдымен сөздің буындвқ дыбыстық айтылуы бұзылады. Балалардың бір дыбыстан екінші дыбысқа , сөйлеу тіл мүшелерінің бір қалыптығы түрінен екінші қозғалып қимылдау қиындайды. Балалардың дыбыстарды жеке тұрғанда анық айтуға қабілеті бар, ал сөйлегенде сөздерінің құрамындағы сол дыбыстарды орнын алмастырып шатастырып , әсіресе тіркесіп келген дауыссыз қатары бұзылып , жылдамдатып тез-тез сөйлегенде тұтықпаға ұқсап кекештеніп қалады.Бірақ ми асты дизартриясының қозғаушы алалиядан айырмашылығы сол сөйлеу тілінің лексико- грамматикалық құрлысының дамуында бұзылатындығы байқалады.
Жалған ми дизартриясы - балаларда ең жиі кездесетін ақаулықтардың түрі. Жалған сопақша ми дизартриясы баланың жзас кезіндегі , босанып жатқан уақытта немесе құрсақтағы кезеңіндегі энцефалит , құрсақ зақымы , ісік , интоксикация тағы басқа ауруларға шалдығулардың салдарынан мидың органикалық зақымдануының нәтижесінде пайда болады.Баланың бас ми қыртысынан тіл жұтқыншақ ядросына , кезбе және тіл асты нервткріне баратын өткізгіш жолдарының зақымдануына байланысты жалған сопақша мидың сал болып қалуы немесе әлсіреуі пайда болады. Ол ымдау және сөйлеу тіліндегі дыбыстар шығаратын мүшелердің тұсындағы бұлшықеттердің бұзылуының клиникалық көріністері бойынша сопақша ми дизартриясына ұқсас. Дегенмен жалған сопақша ми дизартриясындағы түзету және сөйлеу тілінің айтылуындағы дыбыстарды толық меңгеру мүмкіншілігі әлде қайда жоғары.
Жалған сопақша мидың сал болып қалуының нәтижесінде баланың жалпы сөйлеу тілінің қозғаушы мүшелері бұзылады.Нәресте нашар емеді , шашалады, қақалады, нашар жұтады.Ауызынан сілекей ағады , беттің бұлщшықеттері бұзылады. Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл, орташа ,ауыр деп шартты түрде үш дәрежеге бөлуге болады.
Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл дәрежесі сөйлеу тіл мүшелерінің қозғалыс қимылында өрескел бұзылуларының болмайтынымен сипатталады.Сөйлеу тіл мүшелерінің кездесетін кемістік тілі мен еріндері салбырап жай қимылдайды және бағытын дұрыс ұстай алмайды.Шайнай алмайтындығы мен жұтына алмайтындығы оның сирек шашалатындығынан анық білінбейді.Сөйлеу тілі мүшелеріндегі күрделі ж,ш,р,ц,ч дыбыстарының айтылуында жиі қиналады. Дыбыстардың айтылуындағы кемістіктер фонематикасының дамуына кедергі жасайды. Дизартрияның жеңіл дәрежесіндегі балалардың көпшілігі дыбыстық талдауда біраз қиындықтар көреді. Олардың жазуында т-д,ч-ц дыбыстарын алмастыратын қателіктерінің ерекшеліктері кездеседі.
Жалған сопақша ми дизартриясының орташа дәрежесіндегі балалардың толып жатқан топтары бар. Осылардың кемістіктерінің ерекшеліктері беттерінің бұлшықеттері қимылдамайды.Бала ұртын ауаға толтырып бұртита алмайды , еріндерін алға сүйрелей созып және жымқырып қыса алмайды. Тілі ашар дамиды. Бала тілінің ұшын жоғары көтере алмайды , оңға солға бұра алмайды. Сөйлеу тілінің мүшелерінің бұзылулрының салдарынн тілінің ақаулығы ауыр болады, әдетте балалардың сөйлеу тілі өте түсініксіз , көмескі жай естілетін болады. Еріндерінің нашар қимылдауынан , сөйлеу тіл мүшелеріндегң дауысты дыбыстардың мұрыннан қатты естілмейтіндіктерін анық айта аламайды,а және у дыбыстарының анықтығы жеткіліксіз , и және ы дыбыстары алмастырылады.П,т,м.н,к,х дауысссыз дыбыстары көбінесе сақталады. Н мен ц ,р мен л дауысссыздары шылпылдаған дыбыспен мұрыннан шыфғып бір-бірінен айырғысыз ұқсас айтады.Бұл сияқты кемістіктері бар балалар жалпы білім беретін мектептерде үлгеріп оқи алмайды.
Жалған сопақша ми дизартриясының анартрия деп аталатын ең ауыр үшінші дәрежесі бұлшықеттерінң қатты зақымдануы мен сөйлеу тілі мүшелерінің мүлдем жұмыс істемейтіндігімен сипатталады.Анартрияға шалдыққан баланың бет әлпеті өлі бейнеге ұқсас болады, астыңғы иегі салбырап тұрады, аузы әрқашан ашық жүреді.Тілі ауыздың ішінде жалпағынан созылып , қимылсыз жатады,еріндері болар болмас қимылдайды.Шайнауы мен жұтуы мүлдем қиын. Сөйлеу тілі мүлдем жоқ..Ақыл-ойы жақсы жетілген анартриялық балалар да сөйлеу тілі қатты бұзылған арнайы мектепте оқи алады.
Жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың барлығына тән қасиет сөздің құрамындағы дыбыстарды айтылуында алмастырғанмен буындардың реттік санын және екпінін сақтайды.
Баланың сөйлеу тілінің сөздік құрамында қосарланып келген дауыссыз дыбыстардың айтылуы қиындық тудырады. Бала мұндай сөдерді айтқанда бір дауыссыз алтын-атыннемесе екі дауыссызда семсер-сер түсіп қалады.
Дизартрияға шалдыққан балалардың жазуындағы қателіктердің көпшілігі дыбыстарды алмастырудан болады.
Мектеп жасына дейінгі дизартрияға шалдыққан балалар мақсатқа бағытталған сөйлеу тілінің фонетикалық және лексико-грамматикалық құрлысын қалыптастыратын логопедиялық оқу жұмысын қажет етеді.
Дизартрияға шалдыққан балаларды тексеру.
Дизартрияға шалдыққан балаларды оқытудың алдында сөйлеу тілі мүшелерінің қозғалуын , дыбыстардың айтылуын және жалпы сөйлеу тілін егжей-тегжейлі мұқият тексереді.
Логопед оқушылардың сөйлеу мүшелерінің және ымдау бұлшықеттерінің жансыздану дәрежесімен таныс болу керек, себебі сөйлеу тілі мүшелеріндегі тиісті дыбыстардың бұзылуы осымен анықталады.
Тексеруді мимикалық бұлшықеттердің тыныштық қалпында тұрғандағы жағдайын бақылаудан бастайды.Бұндай кезде құрамы еріндерінің құрылымы және олардың бір қалыпты орналасуы , еріндерінің жиектерінің сипаты мен олардың біртұтас жымқырылып қабысатыны анық көрінеді, мимикалық бұлшықеттерінің күштеп қимылдауының гиперкинезі бар жоқтығы анықталады. Баланың аузын жауып тұруына , алдымен екі көзін бірдей , сосын кезек кезек қысуына , қасын жиыруына шамасының қаншалықты жететіндігін тексереді, біріккен қимылдардың пайда болуын белгілейді.
Сөйлеу мүшелерінің қозғалуын тексеруге кіріспес бұрын оның құрлысының ерекшеліктерін және ақаулықтарының анатомиялық сипатын белгілеу қажеті.
Еріндері үстінгі еріннің жарылуы, хирургиялық емдеуден кейінгі тыртығы.
Тістері дұрыс тістенбеуі және тістердің орналасуы.
Тіл добал және тіласты сіңірлерінің қысқалығы, тілі үлкен жіңішке
Қатты таңдай тар, дөңес қатты таңдайдың жарылуы.
Жұмсақ таңдай қысқа жұмсақ таңдай кішкентай тілдің айырылуы оның болмауы .
Логопед содан кейін сөйлеу мүшелерінің қозғалуын тексереді.
Астыңғы жақтың қимылдауы ауызды ашу және жабу.
Еріндердің қимылдары қабысу керілу алға созылуы.
Тілдің қимылдары алға артқа , жоғары - төмен , оңға - солға тілді жалпайту , сүйірлей шығару.
Мектеп жасындағы балалардың дыбыстық талдаудағы дағдылануын анықтайды. Оқушыларға мынандай тапсырмалар беріледі:
Сөздің басынан екпінді дауысты дыьбысты бөліп алу
Тексерілетін дыбысы бар сөзді табу.
Тексерілетін дыбыстан басталатын сөздерді іріктеп алу.
Аты тексерілетін дыбыстан басталатын бейнелі суреттерді іріктеп алу.
Дыбыстардың сөздің ішінде қолданылатын ретін және олардың әрқайсысының орнын анықтау.
Түзету жұмысының негізгі бағыты.
Дизартрия балалармен логопедиялық жұмысты дизартрия түрлеріндегі сөйлеу тілінің ақаулықтарының және сөйлеу тілінің іс- қимыл қозғалыстарының бұзылу механизмін балалардың жеке басының ерекшеліктерін негізге алып жүргізеді.
Дизартрияға шалдыққан балалармен жүргізілетін жұмыстың негізгі мақсаттары:
Дыбыстардың айтылуын түзету яғни сөйлеу мүшелерінің қозғалуын , сөйлегенде тыныс алуын , сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылуын жетілдіру.
Фонематикалық түйсігін жетілдіру.
Сөйлеу тілінің өзара үйлестігін тұрақтандыру, сөйлеу ырғағының бұзылуын жою.
Сөйлеу тілінің жалпы толық дамымауының көрінісін түзету.
Дизартрия балалардың тілін түзетудің алғашқы мақсаты : анық сөйлеу. Сөйлеуіндегі кемістіктің басты себебі сөйлеу мүшелері аппаратының толық немесе жартылай қимылдамауы. Логопедтің негізгі мақсаты сөйлеу мүшелері аппаратының қимыолдауын жетілдіруге бағытталуы тиіс. Беттің бұлшықеттерінің , нервтерінің қозуы мен ымсыздануын және сөйлеу мүшелері аппаратының нашар қимылдауын жою үшін екі ұртын алақанмен жеңіл шапалақтайды, астыңғы жақтың сыртқы қырын ,тіласты таңдай бұлшықеттерін саусақпен жеңіл ғана сипай шымшылап бетті уқалайды , сонымен бірге беттің терісін тегістеп сипалауды да қолданады.
Сонымен қатты еріндерді үнемі үздіксіз уқалайды , еріндерді бір-бірімен үйлестіріп қимылдатады, қысып тұрып жеңіл ғана шымшылап сипайды, езуінен бастап ерінін айналдыра сипап шығады.
Жұмсақ таңдайды басбармақтың немесе сұқсаусақтың ішкі жағы мен түпке қарай 2 минут уақыттай сипап уқалайды.
Баланың сөйлеу мүшелеріндегі еріксіз қимылдау кемістігін тоқтату үшін қимылдарды басқару жолымен үздіксіз қайталап бекітеді. Бала сөйлеу мүшелерінің қимылдарын айнаға және логопедке қарап бақылайды, дыбыстың ыңылдаған , жөткірінген үнін тыңдайды. Қимылды алдымен логопедпен бірге жасайды, сосын көсеткеннен кейін қайталайды. Осыдан кейін өздігінен орындауды қамтамасыз етеді.Енжар гимнастиа ми қыртысы асты дизартриясы мен жаклған сопақша ми дизартриясы бар балалар үшін ең тиімді тәсіл. Сөйлеуң мүшелеріне енжар гимнастикасын жасаған кезде логопедтің қолының , арнайы тіл түзету құралының және қалақшаның жәрдемін пайдаланады. Айнаның алдында тұрып баланың қолымен жаттығу жұмысын жүргізуге болады.Қимылдарды ақырындап , бір қалыпты ырғақпен теңселу ,арасын біртіндеп ұлғайта отырып ,орындау керек . Мысалы бала оң қолын мұқият тазартылып жуылған бас бармағымен астыңғы тістерін басып , ал қалған саусақтарымен иегін ұстап ауызын кең ашады.
Келесі кезең сөйлеу мүшелері аппаратының белсенді гимнастикасы Берілетін жаттығу түрлері
Астыңғы жақ үшін - тістерін сақылдатып аузын ашып жабады. Ауызын ашық күйінде ұстап тұрады. Бұл жаттығулардың барысында ауыздың орташа бағытпен жабылуын қадағалау керек. Қолымен төбесіме және иектің астынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz