XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдер
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 КӨНЕ ЗАМАНҒА ЖӘНЕ ЖАҢА ЗАМАНҒА ОРТАҚ ЗАТ АТАУЛАРЫНЫҢ ФОНЕТИКА.МОРФОЛОГИЯЛЫҚ
АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... .. 9
1.1 Зат есімнің зерттелуі ... ... ... ... .. 9
1.2 Фонетикалық өзгешеліктер ... ... 12
1.3 Зат есім жасайтын жұрнақтар ... ... .. 27
1.4 Қазақ тілі тұрғысынан көнерген зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2 КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ОРТАҚ ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2.1 Зат есімдердің тақырыптық және лексика.семантикалық парадигмасы.. 63
2.1.1 Лексика.тақырыптық топтары ... .. 63
2.1.2 Лексика.семантикалық топтары... 74
2.2 Зат есімдердің орта ғасырлық және кейін қосылған жаңа мағыналары.. 97
2.2.1 Дыбыстық құрамы толық сәйкес келетін атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... . 97
2.2.2 Көп мағыналы зат есімдер ... . 102
2.2.3 Көп мағыналылықты тудыратын тәсілдер ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
2.2.4 Зат есім мағыналарының кеңеюі... 109
2.2.5 Зат есім мағыналарының тарылуы ... ... ... ... ... 115
2.2.6 Зат есім мағыналарының әрі кеңейіп, әрі тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... . 117
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... 125
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... . 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 131
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 КӨНЕ ЗАМАНҒА ЖӘНЕ ЖАҢА ЗАМАНҒА ОРТАҚ ЗАТ АТАУЛАРЫНЫҢ ФОНЕТИКА.МОРФОЛОГИЯЛЫҚ
АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... .. 9
1.1 Зат есімнің зерттелуі ... ... ... ... .. 9
1.2 Фонетикалық өзгешеліктер ... ... 12
1.3 Зат есім жасайтын жұрнақтар ... ... .. 27
1.4 Қазақ тілі тұрғысынан көнерген зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2 КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ОРТАҚ ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2.1 Зат есімдердің тақырыптық және лексика.семантикалық парадигмасы.. 63
2.1.1 Лексика.тақырыптық топтары ... .. 63
2.1.2 Лексика.семантикалық топтары... 74
2.2 Зат есімдердің орта ғасырлық және кейін қосылған жаңа мағыналары.. 97
2.2.1 Дыбыстық құрамы толық сәйкес келетін атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... . 97
2.2.2 Көп мағыналы зат есімдер ... . 102
2.2.3 Көп мағыналылықты тудыратын тәсілдер ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
2.2.4 Зат есім мағыналарының кеңеюі... 109
2.2.5 Зат есім мағыналарының тарылуы ... ... ... ... ... 115
2.2.6 Зат есім мағыналарының әрі кеңейіп, әрі тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... . 117
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... 125
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... . 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 131
Ежелгі дәуірлерде, көне замандарда өмір сүрген түркі халықтары кейінгі ұрпағына орасан зор тарихи, мәдени, ғылыми, әдеби мұралар қалдырып кетті. Солардың арасында XI-XII ғасырларда дүниеге келген әдебиет ескерткіштері – Йүсүп Баласағунидің «Қутадғу билиг» атты дастаны мен Ахмед Йүгнекидің «Һибат-ул хақайиқ» атты дастаны көрнекті орын алады. Зерттеу жұмысында осы екі жәдігерліктің тіліндегі зат есімдер қазақ тіліндегі зат есімдермен түбірлері мен негіздері бойынша салыстырылып, талданды. Соның нәтижесінде ашылған тілдік айырмашылықтар қазіргі ғылым жетістіктері тұрғысынан түсіндірілді. Жалпы алғанда, монографиялық еңбекте аталған ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің фонетикалық ерекшеліктері, морфологиялық құрамдас бөліктері, қазақ тілі тұрғысынан көнеру сипаты, лексика-тақырыптық, лексика-семантикалық парадигмасы, зат есімдердің лексикалық мағыналарының кеңеюі мен тарылуы, тағы басқалар әңгімеленеді.
Зерттеудің өзектілігі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің қазір өмір сүріп отырған түркі халықтарына ортақ мұра екендігін бүкіл ғалымдар қауымы мойындайды. Көне түркі әдеби тілін қалыптастыруға қазіргі ұлттардың ата-тектері түгелдей дерлік ат салысқан. Дегенмен әр шығарманың жазылған аймағына байланысты белгілі бір тайпа одақтарының қатысу дәрежесі әр түрлі болған. Осыдан келіп оғыз, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдер тобының әр ескерткішке қосқан үлесі қандай деген сұрақ пайда болады. Ескерткіштердің негізін қалаған түркі тілдерінің әр нұсқаға қатысын анықтау оңай шаруа емес. Ол үшін әрбір тарихи мұра жеке-жеке алынып, ескерткішке қатысы бар-ау деген барлық түркі тілдерімен, оның диалекті, говорларымен тілдің барлық салалары бойынша толық салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары ашылуы қажет. Сонымен қатар тарихи жазба жәдігерліктер өзара бір-бірімен салыстырылып, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктер айқындалуы да ғылыми құндылық болып есептеледі. Әр ұлттың өкілдері белсене араласқанда ғана осы орасан зор міндеттердің үдесінен шығуға болады. Диалектикалық заңдылық мынада: бір ғалым қанша талантты болғанымен белгілі бір ескерткішті қазіргі барлық түркі тілдерімен салыстырып қыр-сырын аша алмайды. Әр ұлттың өкілі өз тілі үшін ғана жауап беруге тиіс. Көрнекті түрколог Э.Н. Наджип негізін қалаған осы бағытты біз де ұстандық. Нақтырақ айтқанда, Орта Азия мен Қазақстанда пайда болған көне түркі жазба ескерткіштері тіліне осы аймақта өмір сүрген халықтар тілінің қаншалықты дәрежеде қатысы болғандығын ғылыми жолмен анықтау түркологияның алдында тұрған ең өзекті міндеттердің бірі. XI-XII ғасырлардағы әдебиет ескерткіштері тіліндегі зат есімдер мен қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің өзара сабақтастығын анықтау мақсаты осы іргелі міндеттердің талабынан туындап отыр.
Зерттеудің өзектілігі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің қазір өмір сүріп отырған түркі халықтарына ортақ мұра екендігін бүкіл ғалымдар қауымы мойындайды. Көне түркі әдеби тілін қалыптастыруға қазіргі ұлттардың ата-тектері түгелдей дерлік ат салысқан. Дегенмен әр шығарманың жазылған аймағына байланысты белгілі бір тайпа одақтарының қатысу дәрежесі әр түрлі болған. Осыдан келіп оғыз, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдер тобының әр ескерткішке қосқан үлесі қандай деген сұрақ пайда болады. Ескерткіштердің негізін қалаған түркі тілдерінің әр нұсқаға қатысын анықтау оңай шаруа емес. Ол үшін әрбір тарихи мұра жеке-жеке алынып, ескерткішке қатысы бар-ау деген барлық түркі тілдерімен, оның диалекті, говорларымен тілдің барлық салалары бойынша толық салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары ашылуы қажет. Сонымен қатар тарихи жазба жәдігерліктер өзара бір-бірімен салыстырылып, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктер айқындалуы да ғылыми құндылық болып есептеледі. Әр ұлттың өкілдері белсене араласқанда ғана осы орасан зор міндеттердің үдесінен шығуға болады. Диалектикалық заңдылық мынада: бір ғалым қанша талантты болғанымен белгілі бір ескерткішті қазіргі барлық түркі тілдерімен салыстырып қыр-сырын аша алмайды. Әр ұлттың өкілі өз тілі үшін ғана жауап беруге тиіс. Көрнекті түрколог Э.Н. Наджип негізін қалаған осы бағытты біз де ұстандық. Нақтырақ айтқанда, Орта Азия мен Қазақстанда пайда болған көне түркі жазба ескерткіштері тіліне осы аймақта өмір сүрген халықтар тілінің қаншалықты дәрежеде қатысы болғандығын ғылыми жолмен анықтау түркологияның алдында тұрған ең өзекті міндеттердің бірі. XI-XII ғасырлардағы әдебиет ескерткіштері тіліндегі зат есімдер мен қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің өзара сабақтастығын анықтау мақсаты осы іргелі міндеттердің талабынан туындап отыр.
1 Суник О.П. Общая теория частей речи. – М.-Л.: Наука, 1966. – 131 с.
2 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 496 б.
3 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974. – 408 б.
4 Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология: І, ІІ бөлім / Жауапты ред. М. Балақаев. – Алматы: Ғылым, 1967. – І бөлім. – 264 б.
5 Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі зат есім категориясы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 88 б.
6 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России: Дооктябрьский период. – Ленинград: Наука, 1972. – 272 с.
7 Қордабаев Т. Түркология және қазақ тіл білімі. – Алматы: Санат, 1988. – 144 б.
8 Развитие казахского советского языкознания / Отв. ред. А.Т. Кайдаров. – Алма-Ата: Наука, 1980. – 248 с.
9 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
10 Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, морфология, синтаксис / Ред. басқ. І. Кеңесбаев. – Алматы: Ғылым, 1954. – 564 б.
11 Қазақ грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана: Елорда, 2002. – 784 б.
12 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 1972. – 239 б.
13 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Наука, 1961. – 204 с.
14 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
15 Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык: В 2-х ч. – Алма-Ата: Наука, 1975. – Ч. 1. – 210 с.
16 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Л.: Наука, 1980. – 256 с.
17 Фазылов Э.И., Зияева М.Т. Изысканный дар тюркскому языку. – Ташкент: Фан, 1978. – 452 с.
18 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика / Под ред. Э.Р. Тенишев. – М.: Наука, 1984. – 484 с.
19 Богородицкий В.А. Введение в тюркское языкознание. – Казань: Наука, 1953. – 204 с.
20 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 304 с.
21 Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. – М.: Ин. иностран. лит., 1957. – 254 с.
22 Ақбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка: Опыт сравнительно-исторического изучения. – Карачаево-Черкесск: Кн. изд., 1963. – 166 с.
23 Абдуллаев Ф.А. Фонетика хорезмских говоров: Опыт монографического описания огузского и кыпчакского наречий узбекского языка. – Ташкент: Фан, 1967. – 201 с.
24 Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. – Л.: Наука, 1970. – 204 с.
25 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
26 Щербак А.М. Еще раз к вопросу о реконструкции тюркского архетипа анлаутных й~дж~ж~ш~ч~с... // Советская тюркология. – 1974. – № 4. – С. 49-51.
27 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 208 б.
28 Досқараев Ж. Қазақ тіліндегі аффрикат дыбыстардың жұмсалуы // Қазақ ССР Ғылым академиясының хабарлары. Лингвистикалық серия. – 1950. – 6-шығуы, № 82. – 41-50 бб.
29 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам: (Семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 310 б.
30 Курышжанов А.К. Язык старо-кыпчакских письменных памятников XIII-XIV вв.: Автореф. дис. д-ра филол. наук: 10.02.06. – Алматы, 1973. – 55 с.
31 Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. – М.: Наука, 1966. – 438 с.
32 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.
33 Сағындықұлы Б. Алтын Орда жазба ескерткіштерінің (XIV ғ.) салыстырмалы лексикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 111 б.
34 Котвич В. Исследования по алтайским языкам. – М.: Ин. иностр. лит., 1962. – 371 с.
35 Серебренников Б.А. Вероятностные обоснования в компаративистике. – М.: Наука, 1974. – 352 с.
36 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.-Л.: АН СССР, 1948. – 276 с.
37 Қашғари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 192 б.
38 Ибатов А. Етістік түбірлі туынды сөздер жасайтын -қы, -ғы, -кі, -гі аффиксінің тарихи қалыптасу іздері // Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1975. – 111-117 бб.
39 Боровков А.К. Из материалов для истории узбекского языка // Тюркологический сборник: В 6-и т. – М., 1951. – Т. І. – С. 75-85.
40 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 62 б.
41 Зейналов Ф.Р. Принципы классификации именных частей речи. – Баку: Наука, 1959. – 102 с.
42 Гарипов Т.М. Башкирское именное словообразование. – Уфа: Ылым, 1959. – 129 с.
43 Керімұлы Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (XIV ғ.). – Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 1999. – 110 б.
44 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1986. – 9 т. – 560 б.
45 Сабыр М. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (XIV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 316 б.
46 Сыздықова Р.Ғ. Абай шығармаларының тілі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 249 б.
47 Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. – М.: Наука, 1941. – 86 с.
48 Хабичев М.А. Карачаево-балкарское именное словообразование. – Черкесск: Карачаево-Черкесск кн. изд., 1971. – 265 с.
49 Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV веков. – М.: Наука, 1989. – 283 с.
50 Сағындықұлы Б. Алтын Орда ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 1987. – 48 б.
51 Хасенов Ә. Тіл білімі. – Алматы: Санат, 1996. – 416 б.
52 Наджип Э.Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века. – М.: Главная редакция восточной литературы, 1979. – 480 с.
53 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
54 Момынова Б.Қ. Газет лексикасы: (Жүйесі мен құрылымы). – Алматы: Арыс, 1999. – 228 б.
55 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 1-бөлім. – 101 б.
56 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 2002. – 616 б.
57 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1969. – 608 с.
58 Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 328 с.
59 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – М.: Наука, 1974. – 768 с.
60 Сағындықұлы Б. «Һибат-ул хақайиқ» – XII ғасыр ескерткіші. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 184 б.
61 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 336 б.
62 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М.: Высшая школа, 1962. – 332 с.
63 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1984. – 176 б.
64 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 121 б.
65 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Қазақтың оқу-педагогикалық мемлекеттік баспасы, 1962. – 308 б.
66 Белбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1988. – 192 б.
67 Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі / Жауапты ред. Р.Ғ. Сыздықова. – Алматы: Қазақстан, 1988. – 400 б.
68 Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 304 б.
69 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1980.– 5 т. – 640 б.
70 Фомина М.И. Современный русский язык. Лексикология. – М.: Высшая школа, 1990. – 415 с.
71 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. – Алма-Ата: Наука, 1971. – 380 с.
72 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1985. – 8 т. – 591 б.
73 Барлыбаев Р. Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 72 б.
74 Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Мектеп, 1975. – 190 б.
75 Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. – М.: Наука, 1955. – 220 с.
76 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1978. – 3 т. – 735 б.
77 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1976. – 2 т. – 696 б.
78 Джунисбеков А. Гласные казахского языка. Строй казахского языка. – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 94 с.
79 Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
80 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1976. – 3 т. – 695 б.
81 Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. – М.: Наука, 1975. – 386 с.
82 Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. – Фрунзе: Илим, 1959. – 320 с.
83 Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. – 108 б.
84 Ибатов А. Сөздің морфологиялық құрылымы. – Алматы: Ғылым, 1983. – 125 б.
85 Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 206 б.
86 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1982. – 6 т. – 624 б.
87 Манкеева Ж.А. Реконструкция первичных корней глагольных основ казахского языка. – Алматы: Наука, 1991. – 152 с.
88 Тектіғұл Ж. Қазақ тіліндегі түркі негізді аффикстердің эволюциясы. – Алматы: Ғылым, 2002. – 302 б.
89 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1974. – 1 т. – 696 б.
90 Курышжанов А.К. Исследование по лексике «Тюркско-арабского словаря XIII вв.». – Алма-Ата: Наука, 1970. – 234 с.
91 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1986. – 10 т. – 510 б.
92 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі / Жауапты ред. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б.
93 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
94 Karşılastırmalı türk lehçeleri sözlüğü. – Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991. – 1183 s.
2 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 496 б.
3 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974. – 408 б.
4 Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология: І, ІІ бөлім / Жауапты ред. М. Балақаев. – Алматы: Ғылым, 1967. – І бөлім. – 264 б.
5 Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі зат есім категориясы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 88 б.
6 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России: Дооктябрьский период. – Ленинград: Наука, 1972. – 272 с.
7 Қордабаев Т. Түркология және қазақ тіл білімі. – Алматы: Санат, 1988. – 144 б.
8 Развитие казахского советского языкознания / Отв. ред. А.Т. Кайдаров. – Алма-Ата: Наука, 1980. – 248 с.
9 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
10 Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, морфология, синтаксис / Ред. басқ. І. Кеңесбаев. – Алматы: Ғылым, 1954. – 564 б.
11 Қазақ грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана: Елорда, 2002. – 784 б.
12 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 1972. – 239 б.
13 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Наука, 1961. – 204 с.
14 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
15 Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык: В 2-х ч. – Алма-Ата: Наука, 1975. – Ч. 1. – 210 с.
16 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Л.: Наука, 1980. – 256 с.
17 Фазылов Э.И., Зияева М.Т. Изысканный дар тюркскому языку. – Ташкент: Фан, 1978. – 452 с.
18 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика / Под ред. Э.Р. Тенишев. – М.: Наука, 1984. – 484 с.
19 Богородицкий В.А. Введение в тюркское языкознание. – Казань: Наука, 1953. – 204 с.
20 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 304 с.
21 Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. – М.: Ин. иностран. лит., 1957. – 254 с.
22 Ақбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка: Опыт сравнительно-исторического изучения. – Карачаево-Черкесск: Кн. изд., 1963. – 166 с.
23 Абдуллаев Ф.А. Фонетика хорезмских говоров: Опыт монографического описания огузского и кыпчакского наречий узбекского языка. – Ташкент: Фан, 1967. – 201 с.
24 Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. – Л.: Наука, 1970. – 204 с.
25 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
26 Щербак А.М. Еще раз к вопросу о реконструкции тюркского архетипа анлаутных й~дж~ж~ш~ч~с... // Советская тюркология. – 1974. – № 4. – С. 49-51.
27 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 208 б.
28 Досқараев Ж. Қазақ тіліндегі аффрикат дыбыстардың жұмсалуы // Қазақ ССР Ғылым академиясының хабарлары. Лингвистикалық серия. – 1950. – 6-шығуы, № 82. – 41-50 бб.
29 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам: (Семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 310 б.
30 Курышжанов А.К. Язык старо-кыпчакских письменных памятников XIII-XIV вв.: Автореф. дис. д-ра филол. наук: 10.02.06. – Алматы, 1973. – 55 с.
31 Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. – М.: Наука, 1966. – 438 с.
32 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.
33 Сағындықұлы Б. Алтын Орда жазба ескерткіштерінің (XIV ғ.) салыстырмалы лексикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 111 б.
34 Котвич В. Исследования по алтайским языкам. – М.: Ин. иностр. лит., 1962. – 371 с.
35 Серебренников Б.А. Вероятностные обоснования в компаративистике. – М.: Наука, 1974. – 352 с.
36 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.-Л.: АН СССР, 1948. – 276 с.
37 Қашғари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 192 б.
38 Ибатов А. Етістік түбірлі туынды сөздер жасайтын -қы, -ғы, -кі, -гі аффиксінің тарихи қалыптасу іздері // Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1975. – 111-117 бб.
39 Боровков А.К. Из материалов для истории узбекского языка // Тюркологический сборник: В 6-и т. – М., 1951. – Т. І. – С. 75-85.
40 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 62 б.
41 Зейналов Ф.Р. Принципы классификации именных частей речи. – Баку: Наука, 1959. – 102 с.
42 Гарипов Т.М. Башкирское именное словообразование. – Уфа: Ылым, 1959. – 129 с.
43 Керімұлы Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (XIV ғ.). – Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 1999. – 110 б.
44 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1986. – 9 т. – 560 б.
45 Сабыр М. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (XIV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 316 б.
46 Сыздықова Р.Ғ. Абай шығармаларының тілі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 249 б.
47 Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. – М.: Наука, 1941. – 86 с.
48 Хабичев М.А. Карачаево-балкарское именное словообразование. – Черкесск: Карачаево-Черкесск кн. изд., 1971. – 265 с.
49 Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV веков. – М.: Наука, 1989. – 283 с.
50 Сағындықұлы Б. Алтын Орда ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 1987. – 48 б.
51 Хасенов Ә. Тіл білімі. – Алматы: Санат, 1996. – 416 б.
52 Наджип Э.Н. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века. – М.: Главная редакция восточной литературы, 1979. – 480 с.
53 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
54 Момынова Б.Қ. Газет лексикасы: (Жүйесі мен құрылымы). – Алматы: Арыс, 1999. – 228 б.
55 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 1-бөлім. – 101 б.
56 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 2002. – 616 б.
57 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1969. – 608 с.
58 Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 328 с.
59 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – М.: Наука, 1974. – 768 с.
60 Сағындықұлы Б. «Һибат-ул хақайиқ» – XII ғасыр ескерткіші. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 184 б.
61 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 336 б.
62 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М.: Высшая школа, 1962. – 332 с.
63 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1984. – 176 б.
64 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 121 б.
65 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Қазақтың оқу-педагогикалық мемлекеттік баспасы, 1962. – 308 б.
66 Белбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1988. – 192 б.
67 Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі / Жауапты ред. Р.Ғ. Сыздықова. – Алматы: Қазақстан, 1988. – 400 б.
68 Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 304 б.
69 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1980.– 5 т. – 640 б.
70 Фомина М.И. Современный русский язык. Лексикология. – М.: Высшая школа, 1990. – 415 с.
71 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. – Алма-Ата: Наука, 1971. – 380 с.
72 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1985. – 8 т. – 591 б.
73 Барлыбаев Р. Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 72 б.
74 Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Мектеп, 1975. – 190 б.
75 Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. – М.: Наука, 1955. – 220 с.
76 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1978. – 3 т. – 735 б.
77 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1976. – 2 т. – 696 б.
78 Джунисбеков А. Гласные казахского языка. Строй казахского языка. – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 94 с.
79 Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
80 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1976. – 3 т. – 695 б.
81 Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. – М.: Наука, 1975. – 386 с.
82 Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. – Фрунзе: Илим, 1959. – 320 с.
83 Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. – 108 б.
84 Ибатов А. Сөздің морфологиялық құрылымы. – Алматы: Ғылым, 1983. – 125 б.
85 Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 206 б.
86 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1982. – 6 т. – 624 б.
87 Манкеева Ж.А. Реконструкция первичных корней глагольных основ казахского языка. – Алматы: Наука, 1991. – 152 с.
88 Тектіғұл Ж. Қазақ тіліндегі түркі негізді аффикстердің эволюциясы. – Алматы: Ғылым, 2002. – 302 б.
89 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1974. – 1 т. – 696 б.
90 Курышжанов А.К. Исследование по лексике «Тюркско-арабского словаря XIII вв.». – Алма-Ата: Наука, 1970. – 234 с.
91 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқ. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1986. – 10 т. – 510 б.
92 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі / Жауапты ред. А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б.
93 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1986. – 192 б.
94 Karşılastırmalı türk lehçeleri sözlüğü. – Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991. – 1183 s.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 811.512.1 10-11 Қолжазба құқығында
ҚҰЛЖАНОВА БАҚЫТГҮЛ РАЙХАНҚЫЗЫ
XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдер
(Қазақ тіліндегі түбір және негіз зат есімдермен салыстырып талдау)
10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Б.Қ. Момынова
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 КӨНЕ ЗАМАНҒА ЖӘНЕ ЖАҢА ЗАМАНҒА ОРТАҚ ЗАТ
АТАУЛАРЫНЫҢ ФОНЕТИКА-МОРФОЛОГИЯЛЫҚ
АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.1 Зат есімнің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Фонетикалық өзгешеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Зат есім жасайтын жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.4 Қазақ тілі тұрғысынан көнерген зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2 КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ОРТАҚ ЗАТ
ЕСІМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
2.1 Зат есімдердің тақырыптық және лексика-семантикалық парадигмасы.. 63
2.1.1 Лексика-тақырыптық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
2.1.2 Лексика-семантикалық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
2.2 Зат есімдердің орта ғасырлық және кейін қосылған жаңа мағыналары.. 97
2.2.1 Дыбыстық құрамы толық сәйкес келетін атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... . 97
2.2.2 Көп мағыналы зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.2.3 Көп мағыналылықты тудыратын тәсілдер ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
2.2.4 Зат есім мағыналарының кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 109
2.2.5 Зат есім мағыналарының тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 115
2.2.6 Зат есім мағыналарының әрі кеңейіп, әрі тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... . 117
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 131
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
*– бұрынғы қалпына келтірілген алғашқы форма (архетип) деген мағынаны білдіреді
Ø – үнемдеу заңының ықпалынан элизияға ұшыраған дыбыстың белгісі
, ~ – жарыса қолданылатын (варианттас) элементтер деген ұғым береді
д'з' – дыбыстардың жіңішке айтылу белгісі
+ – сөздің қанша құрамдас бөліктен тұратындығын білдіретін белгі
, ,→ – тілдік элементтердің тарихи даму бағытын көрсетеді
ҚБ 441– Қутадғу билиг ескерткішінің 441-бәйітінде деген мағынаны білдіреді
ҺХ 36 – Һибат-ул хақайиқ ескерткішінің 36-бәйітінде деген мағынаны білдіреді
ДТС 119 – Көне түркі сөздігінің 119-бетінде деген мағынаны білдіреді
т.б. – тағы басқалар
аз. – азербайжан тілі
башқ. – башқұрт тілі
қаз. – қазақ тілі
қырғ.– қырғыз тілі
өзб. – өзбек тілі
тат. – татар тілі
түр. – түрік тілі
түркм. – түрікмен тілі
ұйғ. – ұйғыр тілі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ежелгі дәуірлерде, көне замандарда өмір сүрген түркі халықтары кейінгі ұрпағына орасан зор тарихи, мәдени, ғылыми, әдеби мұралар қалдырып кетті. Солардың арасында XI-XII ғасырларда дүниеге келген әдебиет ескерткіштері – Йүсүп Баласағунидің Қутадғу билиг атты дастаны мен Ахмед Йүгнекидің Һибат-ул хақайиқ атты дастаны көрнекті орын алады. Зерттеу жұмысында осы екі жәдігерліктің тіліндегі зат есімдер қазақ тіліндегі зат есімдермен түбірлері мен негіздері бойынша салыстырылып, талданды. Соның нәтижесінде ашылған тілдік айырмашылықтар қазіргі ғылым жетістіктері тұрғысынан түсіндірілді. Жалпы алғанда, монографиялық еңбекте аталған ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің фонетикалық ерекшеліктері, морфологиялық құрамдас бөліктері, қазақ тілі тұрғысынан көнеру сипаты, лексика-тақырыптық, лексика-семантикалық парадигмасы, зат есімдердің лексикалық мағыналарының кеңеюі мен тарылуы, тағы басқалар әңгімеленеді.
Зерттеудің өзектілігі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің қазір өмір сүріп отырған түркі халықтарына ортақ мұра екендігін бүкіл ғалымдар қауымы мойындайды. Көне түркі әдеби тілін қалыптастыруға қазіргі ұлттардың ата-тектері түгелдей дерлік ат салысқан. Дегенмен әр шығарманың жазылған аймағына байланысты белгілі бір тайпа одақтарының қатысу дәрежесі әр түрлі болған. Осыдан келіп оғыз, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдер тобының әр ескерткішке қосқан үлесі қандай деген сұрақ пайда болады. Ескерткіштердің негізін қалаған түркі тілдерінің әр нұсқаға қатысын анықтау оңай шаруа емес. Ол үшін әрбір тарихи мұра жеке-жеке алынып, ескерткішке қатысы бар-ау деген барлық түркі тілдерімен, оның диалекті, говорларымен тілдің барлық салалары бойынша толық салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары ашылуы қажет. Сонымен қатар тарихи жазба жәдігерліктер өзара бір-бірімен салыстырылып, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктер айқындалуы да ғылыми құндылық болып есептеледі. Әр ұлттың өкілдері белсене араласқанда ғана осы орасан зор міндеттердің үдесінен шығуға болады. Диалектикалық заңдылық мынада: бір ғалым қанша талантты болғанымен белгілі бір ескерткішті қазіргі барлық түркі тілдерімен салыстырып қыр-сырын аша алмайды. Әр ұлттың өкілі өз тілі үшін ғана жауап беруге тиіс. Көрнекті түрколог Э.Н. Наджип негізін қалаған осы бағытты біз де ұстандық. Нақтырақ айтқанда, Орта Азия мен Қазақстанда пайда болған көне түркі жазба ескерткіштері тіліне осы аймақта өмір сүрген халықтар тілінің қаншалықты дәрежеде қатысы болғандығын ғылыми жолмен анықтау түркологияның алдында тұрған ең өзекті міндеттердің бірі. XI-XII ғасырлардағы әдебиет ескерткіштері тіліндегі зат есімдер мен қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің өзара сабақтастығын анықтау мақсаты осы іргелі міндеттердің талабынан туындап отыр.
Зерттеу нысаны. XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері (Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ дастандары) тіліндегі зат есімдердің түбірлері мен негіздері.
Зерттеу пәні. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың тілдік деректері Юсуф Хос Хожиб Қутадғу билиг (Ташкент, 1971), Ахмед Йүгнеки Ақиқат сыйы (Алматы, 1985) мәтіндері транскрипциясынан, Древнетюркский словарь (Ленинград, 1969) сөздігінен, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (Алматы, 1974-1986) он томдығынан теріліп алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – XI-XII ғасырлардағы түркі әдебиеті ескерткіштері (Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ дастандары) тіліндегі зат есімдерді қазақ тіліндегі зат есімдермен түбірлері мен негіздері бойынша салыстырып, олардың фонетикалық, морфологиялық, семантикалық айырмашылықтарын ашу. Өзгерістерді қазіргі ғылым жетістіктері негізінде түсіндіре отырып, көне тілдік элементтер мен жаңа тілдік элементтер арасындағы тарихи сабақтастықты анықтау. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
– көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі зат есімдердің, сондай-ақ қазақ тіліндегі зат есімдердің зерттелу тарихына шолу жасау;
– ескерткіштер тіліндегі зат атауларының фонетикалық құрамындағы дыбыстық сәйкестіктіктерді анықтау;
– көне заманға және жаңа заманға ортақ зат атауларының фонетикалық айырмашылықтарын ашу;
– барлық дыбыстық сәйкестіктерді тіл заңдылықтарына орай топтастыру;
– ескерткіштерде зат есім жасайтын барлық жұрнақтардың грамматикалық мағыналарын ашу, оны қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық мағыналармен салыстыру;
– қазақ тілі тұрғысынан ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің көнеру сипаттарын зерделеу;
– ескерткіштер тіліндегі зат атауларының лексика-тақырыптық топтарын анықтау, олардың қазіргі түркі тілдеріндегі көріністерін осы заманғы сөздіктер негізінде айғақтау;
– ескерткіштер тіліндегі зат атауларының лексика-семантикалық топтарын анықтау, қазақ тіліндегі сондай топтардан айырмашылығын көрсету;
– көне түркі тілі мен қазақ тілінде формасы бірдей қолданылған зат есімдердің ерекшеліктерін сипаттау;
– көне түркі тілінде зат есімдердің ауыспалы мағыналарының қандай тәсілдер бойынша пайда болғанын айқындау;
– қазақ тілі тұрғысынан ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің лексикалық мағыналарының кеңею немесе тарылу фактілерін нақты мысалдармен айғақтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдердің түбірлері мен негіздері қазақ тіл білімінде тұңғыш рет зерттеліп отыр. Зерттеу барысында мынадай жаңалықтар мен нәтижелерге қол жеткіздік:
– сөздердің фонетикалық құрамындағы дыбыстық өзгерістердің барлығы белгілі бір тілдік заңдылықтардың (аффрикаттардың ыдырауы, қатаң дауыссыздардың ұяң дауыссыздармен алмасуы, жуан түбірлердің жіңішке түбірлерге айналуы, т.б.) төңірегіне топтасатындығы анықталды. Алайда мұндай заңдылықтар зат есімдерге ғана емес, барлық сөз таптарына тән;
– даму барысында жуан дауыстылардың жіңішке дауыстыларға айналуы, қатаң дауыссыздардың ұяңдануы, еріндік дауыстылардың езулік дауыстылармен алмасуы зат есім жасайтын жұрнақтардың вариантталуына себепкер болғандығы ашылып-айқындалды; бұл көп вариантты жұрнақтардың арғы тегі бір-ақ форма болғандығын дәлелдейді;
– ескерткіштер тіліндегі зат есім жасайтын жұрнақтардың грамматикалық мағыналары қазақ тіліндегі сол тектес жұрнақтардың грамматикалық мағыналарымен бірде үйлес келсе, бірде алшақтап кететіндігі байқалды. Бұл ең алдымен көркем шығармалардың көлемінің шектеулілігіне байланысты;
– ескерткіштер тіліндегі атаулардың қазіргі тілдердің тұрғысынан белгілі бір дыбысының көнеруі, түбірі қолданыста болғанымен, жұрнақтарының ескіруі, керісінше, жұрнақтары қолданыста болғанымен түбірлерінің ескіруі, лексикалық мағыналарының қолданыстан шығып қалуы, т.б. ерекшеліктер сол атауларды архаизмге айналдырғаны дәлелденілді;
– көне заманда да, қазіргі кезде де жиі қолданылатын атауларды қазіргі түркі тілдеріндегі баламаларымен салыстырғанымызда, ол атаулардың қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдеріне қарағанда, оғыз тілдеріне жақын тұрғандығы нақты фактілермен айғақталды;
– ескерткіштер тіліндегі синонимдік қатарлар сыңарларының көпшілігі әр түрлі себептермен көнеріп, ыдырап, қазіргі қазақ тілі лексикасының сөздік құрамынан орын ала алмаған болса, омонимдер мен антонимдердің басым бөлегі тұрақтылық көрсетіп, жұбын жазбай қазір де жалпыхалықтық қолданыста жүргендігін көрсетті;
– метафора, метонимия, синекдоха тәсілдері арқылы тура мағыналардан ауыспалы мағыналардың пайда болуы көне тілде де, осы заманғы тілдерде де бірдей екендігі айқындалды;
– зат есімдердің лексикалық мағыналарының қазақ тілі тұрғысынан кеңеюі немесе тарылуы уақыт талабынан екендігі аңғарылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– көне түркі тіліне және қазақ тіліне ортақ зат атауларының фонетикалық құрамындағы дыбыстық өзгерістердің барлығы аффрикаттардың ыдырауынан, қатаң дауыссыздардың ұяңдануынан, үнемдеу құбылыстарының әсерінен, еріндік дауыстылардың езулік дауыстыларға айналуынан, сондай-ақ жуан дауыстылардың жіңішкеруінен пайда болған;
– зат есім жасайтын жұрнақтардың көп варианттылығы да аталып өткен заңдылықтарға бағынады;
– сөз құрамындағы белгілі бір дыбыстардың, түбірлердің немесе жұрнақтардың көнеруі, лексикалық мағыналардың қолданыстан шығып қалуы, тағы басқа себептер ол сөзді архаизмге айналдырып жібереді;
– XI-XII ғасырлардағы әдеби ескерткіштер тіліндегі зат атаулары тұлғасы жағынан, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдеріне қарағанда, оғыз тілдеріне жақын;
– тарихи ескерткіштер тіліндегі синонимдік қатарлар уақыт өте келе бұрынғы қалпын жоғалтып, қазіргі қазақ тілі тұрғысынан тұрақсыздығын танытса, антонимдер мен омонимдер өміршеңдігін байқатады;
– сөздің тура мағыналарынан ауыспалы мағыналардың пайда болу тәсілдері көне тілде де, жаңа тілде де бірдей;
– ескерткіштер тіліндегі зат атаулары лексикалық мағыналарының қазіргі қазақ тілі тұрғысынан кеңеюі немесе тарылуы – уақыт жемісі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында ғылыми сипаттама әдісі, салыстырмалы әдіс, тарихи-салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау әдісі, құрылымдық-семантикалық әдісі қолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Диссертацияда В.В. Радлов, В.А. Богородицкий, Г.И. Рамстедт, Э.Н. Наджип, А.Н. Кононов, А.Н. Баскаков, Э.В. Севортян, А.М. Щербак, А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ә.Т. Қайдаров, А.Ы. Ысқақов, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, Р.Ғ. Сыздықова, Н. Оралбаева, Ә.К. Құрышжанов, М. Томанов, Б.Қ. Қалиев, Б. Сағындықұлы, Ж. Манкеева, Б.Қ. Момынова, А.Б. Салқынбай, М. Сабыр т.б. ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері тарихи морфологияның теориялық мәселелеріне үлес қоса алады. Еңбегімізге арқау етілген тақырып тарихи-салыстырмалы тіл білімінің одан әрі дамуына қызмет етеді. Көне түркі жазба ескерткіштері тілін жаңа әдістермен жүйелі талдауға жол ашады. Мұндай зерттеулер ежелгі, ескі заманға және жаңа заманға ортақ тілдік категориялардың сабақтастығын ғылыми жолмен дәлелдеп, жан-жақты түсіндіре алады.
Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарында филология факультетінің студенттеріне қазақ тілі тарихи морфологиясы саласы бойынша оқылатын дәрістерде, арнайы курстарда, қазақ тілін тереңдетіп оқытатын жаңа үлгідегі орта мектептерде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы: Зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары ҚазМемҚызПИ ұйымдастырған Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (2001 ж.); Қайнар университеті ұйымдастырған академик Ө. Айтбайұлының 70 жылдығына арналған Тіл және әдебиет: кешегісі мен бүгіні атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (2006 ж.); ҚазМемҚызПИ ұйымдастырған ҚР тәуелсіздігінің 15 жылдығы және филол. ғ.д., профессор Ә. Құрышжанұлының мерейтойына арналған Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары атты ғылыми-практикалық конференцияда (2006 ж.); Түрік республикасы, Анкара қаласындағы Билкент университеті ұйымдастырған Үлкен түрік тілі құрылтайы атты халықаралық конференцияда (2006 ж.); әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың қазақ филологиясы кафедрасында лингвистикалық семинарда (2006 ж.) баяндалып, мақалалар жарияланды. Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда 7 мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӨНЕ ЗАМАНҒА ЖӘНЕ ЖАҢА ЗАМАНҒА ОРТАҚ ЗАТ АТАУЛАРЫНЫҢ ФОНЕТИКА-МОРФОЛОГИЯЛЫҚ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Зат есімнің зерттелуі
Тіл білімінде сөздік құрамдағы барлық сөздерді лексика-грамматикалық топтарға бөліп, топтастыру дәстүрі бар. Бұлай айырып-ажыратудың мақсаты жөнінде грамматика теориясының білгір мамандарының бірі О.П. Суник [1, 9-10 бб.] былай деп жазады: Сөз таптарының жалпы теориясы таза практикалық міндеттерді шешу үшін және, ең алдымен, өмір сүріп отырған тілдердің толық мәнді ғылыми грамматикалары мен оқулық ретіндегі грамматикаларын жасау үшін, көптеген тілдерге тән, жалпылама ортақ жайларды да, әрбір жеке тілдің өзіндік бейнесін, өзіндік табиғатын, оның грамматикалық құрылысын сипаттайтын ерекшеліктерді де бірдей орынды ескеретін грамматикаларды жасау үшін қажет [Аударма К. Ахановтікі: 2, 355 б.]. Ғылыми жұртшылық мойындаған осы сияқты ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, біз де XI-XII ғасырлардан келіп жеткен түркі жазба әдебиеті мұралары – Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ ескерткіштері тілінде түбір немесе негіз қалпында ұшырасатын зат есімдерді бөліп алып, фонетика-морфологиялық, семантикалық тұрғыдан қарастырғалы отырмыз.
Тілші-ғалым А. Ысқақов атап көрсеткеніндей: Зат деген ұғым күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірде ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен оқиғаларды, пайымдаулар мен түсініктерді толық қамтиды [3, 141 б.]. Тіл-тілде лексикалық құрамы бай, грамматикалық құрылысы күрделі сөз табы зат есім болып есептеледі. Ол есімдердің өз ішінде де дербес қолданылады. Басқа есімдер зат есімнің айналасына топталып, оған қатысты ғана айтылады.
Зат есім, әсіресе, семантикалық жағынан аса үлкен категория. Зат есім тобына енетін сөздердің барлығы бірдей заттық ұғымды білдіргенімен, бұларды іштей ажыратып талдағанда мағыналық-ұғымдық жағынан сала-салаға бөлініп кетеді: нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды [4, 45-54 бб.]. Заттың сын-сипатын білдіретін немесе оның өзіндік ерекшеліктерін нақтылай түсетін, әсірелеу, бейнелеу жолымен сезімге әсер ете алатын топтары да бар. Барлық зат есімдер 1) адам атаулары, 2) адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып екіге бөлінеді. Мұның алғашқысын А. Ысқақов адамзат есімдері, соңғысын ғаламзат есімдері деп атаған [3, 144-145 бб.].
Зат есімнің грамматикалық жағынан да өзіне тән ерекшеліктері көп. Зат есімге тән қасиет – мағынасы ешбір өзгеріске ұшырамай-ақ көптеледі, септеледі, тәуелденеді, кейде жіктеледі. Зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан 1) жалаң сөздер, 2) күрделі сөздер болып екі топқа жіктеледі. Жалаң сөздер іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, күрделі сөздер біріккен сөз, кіріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз болып топ-топқа бөлінеді [3, 90-91 бб.].
Зат есім сөйлемде атау тұлғада тұрып бастауыш, атау мен іліктен басқа септіктердің бірінде тұрып толықтауыш болады. Қандай сөзбен тіркесуіне және қай орында тұруына қарай анықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та болады. Сөйлем құрамында үнемі бастауыш қызметінде жұмсалу, яғни айтылатын ойдың иесін білдіріп, басқа сөздерге тәуелсіз қолдану зат есімдерді дербес, тәуелсіз қолданылатын сөз ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасады [5, 34 б.].
Қазақ тілі тарихын түркі тілдері тарихынан бөліп алып қарастыруға болмайды. Дереккөздер – орхон-енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, орта ғасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және XYIII ғасырдан бергі Батыс Европа мен орыс ғалымдарының зерттеулері туралы академик А.Н. Кононовтың История изучения тюркских языков в России атты кітабында толық мағлұмат беріледі [6, 215-242 бб.]. Бұдан кейін орыс түркологтарының орыс тілінде жазған грамматикалары туралы Т. Қордабаев Түркология және қазақ тіл білімі атты еңбегінде баяндап береді [7, 114-117 бб.]. Бірақ ол еңбектерде жеке сөздердің құрамы мен олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалатыны, әр түрлі жалғаулар арқылы қалай түрленетіні сияқты мәселелер ғана қамтылып, ол сөздердің неліктен белгілі бір сөз табына жататындығы, сөз таптарының неліктен жеке сөз табы болып табылатындығы, олардың өзіндік лексика-грамматикалық сипаттары қандай деген сияқты күрделі теориялық мәселелер қамтылмаған болатын [8, 71 б.]. Қысқасы, қазақ тілін зерттеген орыс түркологтарының ешқайсысы да қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлгенде қандай принципті басшылыққа аламыз деген сұрауды қойған да, оған жауап берген де жоқ [7, 116 б.]. Ол еңбектердің барлығы да сипаттау дәрежесінде болып, күрделі ғылыми мәселелерді шеше алмады.
1914 жылы Тіл құралы деген атпен Орынборда жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлының оқулығы қазақ тілі морфологиясын ана тілімізде сөз еткен алғашқы зерттеу болды. Сөздерді тапқа бөлу де осы оқу құралынан басталды [7, 116 б.]. Бұдан кейінгі ірі еңбек 1936 жылы Алматы қаласында жарық көрген проф. Қ. Жұбановтың Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулығы еді. Онда ғалым алғаш рет қазақ тілінің өз табиғи материалдарын қазақ тілінің ішкі заңдылықтарына үйлестіре отырып, ғылыми талдаулар мен баяндаулар жасаған [8, 72 б.]. Арнайы орта және жоғары дәрежелі білім берудегі бағдарламаға сәйкес жазылған академик Н.Т. Сауранбаевтың Қазақ тілі (1948) атты оқу құралы да өз кезінде үлкен роль атқарды [9, 220 бб.].
1954 жылы жоғары оқу орындарына арналған Қазіргі қазақ тілі атты көлемді кітап жарық көрді. Онда қазақ тілінің барлық салалары жан-жақты талдауға түседі, ғылыми сипаттамасын алады. Осы еңбекте зат есімдер туралы жинақталған теориялық мағлұматтар бар [10, 162-185 бб.]. Бұдан кейін А. Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі (1964) атты монографиялық еңбегін ерекше атап өткен жөн. Мұнда морфологияның жалпы теориялық мәселелері, оның ерекше белгілері жан-жақты баян етіледі [8, 73 б.].
Морфологиялық зерттеулердің бұрын-соңды жетістіктерін жинақтап, оны жүйелі тәртіпке түсіріп баяндаған еңбектердің бірі – 1967 жылы шыққан Қазақ тілінің грамматикасы болды [4, 3-264 бб.]. Бұл академиялық грамматика теориялық жағынан әлдеқайда жаңарып, қазіргі ғылым жетістіктерімен толықтырылып, 2002 жылы Қазақ грамматикасы деген атпен басылып шықты [11, 3-784 бб.]. Соңғы санамаланған еңбектердің барлығында да зат есім категориясы туралы мағлұматтар жеткілікті. Ә. Төлеуовтің 1971 жылы шыққан Қазақ тіліндегі зат есім категориясы [4, 3-88 бб.] және К. Ахановтың 1972 жылы шыққан Грамматиканың теориялық негіздері [12, 21-57 бб.] атты еңбектерін де өз дәрежесінде жазылған зерттеулер деп танимыз.
Көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі зат есімдер шет елдерде де, біздің елімізде де жеке алынып, арнайы зерттелген емес. Барлық сөз таптары морфология саласының құрамында талданған. Ескі жәдігерліктер бойынша біздің нысанымызға қатысы бар зерттеулердің басты-бастылары мыналар.
Көрнекті түрколог А.М. Щербак 1961 жылы Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана атты еңбек жариялап, онда морфологияға бір тарау арнаған. Зерттеуге Йүсүп Баласағунидің Қутадғу билигі, Ахмед Йүгнекидің Һибат-ул хақайиғы, Махмуд Қашғаридің Дивану луғат-ит турк, Рабғузидің Қисас-ул анбийасы, Оғуз-наме т.б. ескерткіштер нысан етіліп алынған. Мұнда осы ескерткіштер тілінде ұшырасатын зат есімдер туралы жалпы мағлұмат беріледі. Зат есімдердің сөзжасамына, қосымшаларына ерекше көңіл бөлінеді [13, 76-113 бб.].
1971 жылы Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың авторлығымен университет пен педагогтық институттардың филология факультеттеріне арналған Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі атты оқу құралы жарияланды. Көне ұйғыр жазу ескерткіштерінің тілі бөлімін Ғ. Айдаров жазған. Мұнда түбір сөздер, туынды сөздер, біріккен сөздер, күрделі сөздер, көптелу, тәуелдену, септелу, жіктелу категориялары әңгімеленеді. Ескерткіштерден нақты мысалдар келтіріледі [14, 140-142 бб.]. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілі бөлімін Ә. Құрышжанов құрастырған. Ол қыпшақ тілі ескерткіштеріндегі зат есімінің жай-күйін айта келіп, жалғаулары мен жұрнақтары туралы біршама мағлұмат береді [14, 213-229 бб.]. М. Қашғари заманындағы түркі халықтарының тілі бөлімін жазған М. Томанов та Дивану луғат-ит турк сөздігіндегі зат есімдер туралы баяндайды [14, 157-161 бб.].
Э.Н. Наджиптің Тюркоязычный памятник XIV века Гулистан Сейфа Сараи и его язык атты монографиясы Алматы қаласында 1975 жылы жарық көрді. Ол Гулстан бит-турки ескерткіші тілінде ұшырасатын зат есімдердің барлық категорияларына тоқталады. Олардың басты-басты ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Әр айтқан пікіріне айғақ ретінде жәдігерліктен мысал келтіріп отырады [15, 100-119 бб.]. Ғалымның зерттеу әдістерін өз жұмысымызда басшылыққа алдық.
1980 жылы академик А.Н. Кононовтың Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. деп аталатын монографиялық еңбегі жарық көрді. Мұнда Орхон-Енисей ескерткіштері тіліне жан-жақты талдау жасалады. Зат есімдердің сөзжасамына да, қосымшаларына да едәуір көңіл бөлінген [16, 83-162 бб.]. Әр грамматикалық форманы зерделеп, этимологиясын тілге тиек етеді. Өзінің алдындағы зерттеушілердің бүкіл жаңалықтарын пайдаланады. Өткен ғасырда шыққан құнды еңбектердің қатарынан саналады.
Э.И. Фазылов пен М.Т. Зияеваның Изысканный дар тюркскому языку (Грамматический трактат XIV в. на арабском языке) аталатын монографиялық еңбектері 1978 жылы Ташкент қаласынан басылып шықты. Мұнда Китаб ат-тухфа аз-закийа фи-л-луға ат-туркийа ескерткішінің тілі жан-жақты сипатталады. Ескерткіш тіліндегі зат есімдердің қосымшалары бір бөлек, сөз жасамы бір бөлек әңгімеленген [17, 31-82 бб.].
Осылайша ескерткіштердің тілі туралы жазылған қай зерттеуді алсақ та, олардың барлығы дерлік көне замандағы грамматикалық категорияларды анықтауға, әрқайсысының формаларын, мән-мағыналарын сипаттап беруге арналғандығы байқалады. Бұрынғы зерттеулерге қарағанда, біз басқаша бағытты – анығырақ айтқанда, көрнекті түрколог Э.Н. Наджип негізін қалаған бағытты ұстанып отырмыз. Қазіргі барлық түркі тілдері, олардың диалектілері мен говорлары әр ескерткіштің тілімен жан-жақты салыстырылуға тиіс. Бұған әр ұлттың өкілдері белсене араласпаса, зерттеулер ойдағыдай нәтиже бермейді. Осы үлкен міндеттердің үдесінен шығу үшін қазақ тілі де ескерткіштер тілімен жан-жақты салыстырылып, талдануға тиіс. Әр тілдік категорияға жеке-жеке тоқталып, іргелі-іргелі зерттеулер жүргізудің маңызы зор. Осы себепті XI-XII ғасырлар әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдерді диссертациялық жұмысымызға нысан етіп алып отырмыз. Жоғарыда аталып өткен бағыт, әдістемелік ұстаным әр ескерткіштің тілін жан-жақты зерделеумен қатар олардың қазіргі түркі тілдеріне қатысы қаншалықты дәрежеде екендігін айқындап-ажыратуға, дәлме-дәл анықтауға мүмкіндік береді.
1.2 Фонетикалық өзгешеліктер
Уақыттың дамылсыз өтуіне байланысты тіл де толассыз дамиды. Оның фонетикасында да, морфологиясында да, синтаксисінде де, семантикасында да толып жатқан өзгерістер мен айырмашылықтар пайда болады. Мұндай өзгерістер мен айырмашылықтарды көне түркі жазба ескертіштері мен осы заманғы тілдерді салыстырғанда да, сондай-ақ қазіргі өмір сүріп жатқан тілдерді өзара салыстырғанда да аңдай аламыз. Түркі тілдерінің түбі бір болғандықтан, оның сөздік құрамында айырмашылықтардан гөрі, әлбетте, ұқсастықтар көп. Бірақ сол ұқсас деген сөздердің өзінде ең алдымен тарихи-фонетикалық өзгерістер көзге ұрып тұрады.
Алдымызға қойған мақсатымызға орай, XI ғасыр мұрасы Қутадғу билиг (Бақытты болуға бастайтын білім) пен XII ғасыр мұрасы Һибат-ул хақайиқ (Ақиқат сыйы) ескерткіштері тіліндегі зат есімдерді толығынан іріктеп алып, оларды қазақ тіліндегі ортақ тұлғаларымен жан-жақты салыстырдық. Талдау нәтижесі көне заманғы және жаңа заманғы зат атауларының арасында фонетикалық тұрғыдан мынадай ерекшеліктер бар екендігін көрсетті.
Сөз басындағы Й ~ Ж сәйкестігі. Екі ескерткіш тіліндегі й дыбысынан басталатын зат есімдер қазақ тілінде әрдайым ж дыбысынан басталып отырады. Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ ескерткіштерінің тіліне ортақ й дыбысынан басталатын зат есімдердің бір бөлегі мыналар: йол ҚБ, ҺХ (жол), йүк ҚБ, ҺХ (жүк), йүз ҚБ, ҺХ (жүз), йигит ҚБ, ҺХ (жігіт), йел ҚБ, ҺХ (жел), йалған ҚБ, ҺХ (жалған), йанут ҚБ, ҺХ (жауап), йер ҚБ, ҺХ (жер), йағы ҚБ, ҺХ (жау), йавуз ҚБ, ҺХ (жауыз), йул ҚБ, ҺХ (бұлақ), йығач ҚБ, ҺХ (ағаш), т.б.
й дыбысынан басталатын зат есімдердің бір бөлегі (йула (шырақ), йүң (жүн), йурт (жұрт), йыпар (жұпар) йаш (жас), йай (жаз), йек (жын), йулдыз (жұлдыз), йашық (күн), йолчы (жол көрсетуші), йарлық (жарлық), йүрәк (жүрек), йаруқ (жарық), т.б.) Қутадғу билиг ескерткішінде ғана ұшырасса, енді бір бөлегі (йүгүрүк (жүйрік), йылан (жылан), йиглик (игілік), йилиг (жілік), йегү (ас), йемиш (жеміс), йазуғ (жазық), т.б.) Һибат-ул хақайиқ ескерткішінде ғана ұшырайды.
й дыбысынан басталатын зат есімдер кей жағдайда қазақ тіліндегі баламаларынан й ~ ж сәйкестігі арқылы ерекшеленсе (мысалы, йүз-жүз, йол-жол, йел-жел, йалған-жалған, йер-жер, т.б.), кей жағдайда екі, одан да көп дыбыстық өзгерістер арқылы ерекшеленеді (мысалы, йағы-жау, йай-жаз, йаш-жас т.б.). Бұлардан аталған сәйкестіктен басқа й ~ з, ғ ~ у, ш ~ с сәйкестіктерін аңғаруға болады.
й дыбысынан басталатын зат есімдердің бір бөлегі қазақ тілінде мүлде кездеспейді. Мысалы, йармақ ҚБ (ақшаның бір түрі), йарын ҚБ (иін), йосун ҚБ (әдет-ғұрып, жөн-жосық), йөләк ҚБ (тірек), йығақ ҚБ (қаз), йам ҚБ (шөп-шар), йунд ҚБ (жылқы), йоғурт ҚБ (айран), йөн ҚБ (май, тоң май), йиг ҺХ (ауру), йитиг ҺХ (өлімтік), йаған ҺХ (піл) т.б. Көне сөздер туралы алда арнайы әңгімеленеді.
XI-XII ғасырларда ғана емес, Y-YIII ғасырларда дүниеге келген орхон-енисей ескерткіштері тілінде де осы айырмашылық сақталған. Олай болса, бұл сәйкестіктің сыры тым әріде жатыр.
Қазақ тілінде ж ұяңынан басталатын сөздер өзге түркі тілдерінде й үндісімен ғана емес, басқа да дауыссыздармен алмасып, бірнеше сәйкестік түзе алады. Мысалға, қазақ тіліндегі жыл сөзі өзбек тілінде – йил, якут тілінде – сыл, тува тілінде – чыл, чуваш тілінде – сул, қарашай-балқар тілінде – дзыл. Сонда тіларалық ж ~ й, ж ~ с, ж ~ ч, ж ~ с, ж ~ дз сәйкестіктері түзіледі. Түптеп келгенде негізі бір, сөз басында аса көп ұшырайтын бұл сәйкестіктерге түркологтар ерте кезден назар аударған, архетипін табуға тырысқан. Есімі әлемге әйгілі түрколог В.В. Радлов XIX ғасырдың 80-жылдарының бас кезінде сөз басындағы й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~ с ~ з... сәйкестігінің архетипін й үндісі (соноры) болуы мүмкін деп болжамдаған [18, 256 б.]. Ол мынадай кесте ұсынады: й дж, й ч, ч з, з с, с с'. Бұл – й ұяңы даму барысында дж, ч африкаттарына, ч африкаты з ұяңына, з қатаң с-ке, қатаң с жіңішке с'-ке айнала алады деген сөз.
Сол замандағы көрнекті ғалымдардың бірі В.А. Богородицкий бұл жорамалды іліп алып, теория дәрежесіне жеткізеді [19, 106-107 бб.]. Яғни тарихи даму барысында дж аффрикаты й үндісінен (сонорынан) пайда болған деген пікірді түркологияда қалыптастырады. В.В. Радлов пен В.А. Богородицкийдің бағытын кеңес ғалымдары Б.А. Серебренников пен Н.З. Гаджиева ерекше қорғаштайды [20, 52-53 бб.]. Сонымен қатар оны Е.Д. Поливанов, И.Г. Добродомов, Л.С. Левитская, Е.И. Убрятова, Э.Р. Тенишев т.б. қолдады. Осы себепті бұрынғы Кеңестер Одағына қарайтын аймақтардың барлық жоғары оқу орындарында осы болжам қазірге дейін оқытылып келеді.
Г.И. Рамстедт бастаған шет ел ғалымдары Н.Н. Поппе, И. Маркварт, К.Г. Менгес, Г. Дерфер тағы басқалар В.В. Радлов пен В.А. Богородицкийге қарсы бағыт ұстанды. Олар й-ден дж аффрикаты емес, керісінше, дж-ден немесе д-ден й соноры пайда болған деп есептейді [21, 33-34 бб.]. Г.И. Рамстедттің пікірін қостай отырып, аталған сәйкестіктің архетипін Ш.Х. Ақбаев ч аффрикаты [22, 81-88 бб.]. Ф.А. Абдуллаев ц аффрикаты [23, 201 б.], А.М. Щербак фонемасы [24, 79-80 бб.] деп таниды.
Жоғарыдағы болжамдардың қай-қайсысы да бүкіл түркологтардың қолдауын таба алған жоқ, – деп жазады Б. Сағындықұлы, – себебі, сөз басындағы й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~ с ~ з... сәйкестігінің көне формасын табуға тырысқан оқымыстылардың бәріне тән кемшілік мынада деп білеміз: олар белгілі бір фонеманы немесе аффрикатты ғана архетип таниды да, қалған рефлекстерді содан өрбітуге тырысады [25, 18 б.]. Шындығында, осы заманғы жаңа дыбыстардың қай-қайсысы да, жай ақылға салғанның өзінде, архетип болуы мүмкін емес еді. Олардың барлығы да тарихи даму барысында кейін пайда болған аллафондар болатын. й үндісінен дж аффрикаты пайда болды деген ұғым-түсініктің мүлдем қате екендігін, оның артикуляциялық-акустикалық негізі жоқ екендігін көрнекті ғалымдардың бірі Ш.Х. Ақбаев жан-жақты дәлелдеп берді [22, 77 б.]. Сөз басында үнділердің ешқайсысы да өзгеріске түспейтіндігін көрнекті фонетист ғалым А.М. Щербак та қадап айтқан болатын [26, 49-51 бб.].
Бұл тұйықтан шығу үшін Б. Сағындықұлы арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Ол түркі тілдерінде аффрикаттардың және олардан пайда болған дыбыс тіркестерінің жалпы саны 10 екендігін анықтайды. Олар – тс (ц), тш (ч), дз, дж, т'с', д'з', тһ, дһ, тй, дй. Бұлардың ең көнесі, арғы тегі – ц мен ч аффрикаты. Өзге аффрикаттар мен дыбыс тіркестері осы екеуінен пайда болған. Атап айтқанда, тс (ц) аффрикатының екінші элементі с өз заманындағы лингвистикалық, экстралингвистикалық себептермен әлсірегенде орнына һ эпентезасы пайда болған. Яғни: тс тһ. Ал тш (ч) аффрикаты осындай өзгеріске ұшырағанда ш дыбысының орнына й эпентезасы өмірге келген. Яғни: тш тй. Түркі тілдері дамуының белгілі бір кезеңінде бүкіл қатаң аффрикаттар мен қатаң дауыссыздар толығынан ұяңданған. Осы процесті жоғарыда санамаланған аффрикаттар мен дыбыс тіркестері де басынан өткерген. Яғни: тс дз; тш дж; тһ дһ; тй дй. Түркі тілдерінің бір бөлегінде ғана қатаң тс (ц), ұяң дз аффрикаттары жұмсарып, жіңішкереді. Яғни тс т'с'; дз д'з'. Сөйтіп, ең көне ц, ч аффрикаттары өзге аффрикаттар мен дыбыс тіркестерінің түзілуіне ұйтқы болған [25, 18-35 бб.].
Бүкіл түркі тілдері үшін й үндісі (соноры) көне форма бола алмағаны сияқты, аффрикаттардың кез-келгені жеке-жеке алғанда й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~ с ~ з... сәйкестігінің архетипі бола алмайтын еді. Мысалға дж аффрикаты бар болғаны қыпшақ тілдері үшін, дз аффрикаты қарашай-балқар тілі және оның диалектілері үшін, т'с' аффрикаты чуваш тілі үшін, тш (ч) аффриакты хақас, алтай тілдері үшін көне форма ретінде қызмет еткен [25, 155 б.].
Өзге аффрикаттар мен дыбыс тіркестерінің түзілуіне ұйтқы болған ең көне аффрикаттардың тағы бір ерекшелігі – ц шығыс хун бұтағына жататын тілдер үшін, ч батыс хун бұтағына жататын тілдер үшін архетип қызметін атқара алады. Бірақ, идея бойынша, бүкіл түркі тілдері үшін бір ғана архетип болуы тиіс. Алайда, өкінішке орай, ондай архетип тілден мүлдем шығып қалған. Осы екі аффрикаттың (ц мен ч) табиғи сапаларына қарап, Б. Сағындықұлы бүкіл түркі тілдеріне ортақ *т [сш] күрделі аффрикаты болған деп болжамдайды. Осы күрделі *т [сш] аффрикаты уақыт өте келе ц, ч аффрикаттарына жіктелген [25, 21-23 бб.].
Жоғарыда баяндалған аффрикаттардың даму эволюциясына сүйенсек, қазіргі түркі тілдеріндегі сөз басындағы й ~ ж сәйкестігінің қалай пайда болғандығын былайша түсіндіруге болады. Батыс хун бұтағына жататын тілдер үшін архетип қызметін атқара алатын ч аффрикаты осы тілдердің үлкен бір тобы оғыз, қарлұқ-ұйғыр тілдерінде бірте-бірте ыдырай бастайды. Әуелде оның құрамындағы ш ызың спиранты әлсірейді де, өзінің орнын й эпентезасына (сына дыбысына) береді. Сонда тш ~ тй сәйкестігі пайда болады. Бүкіл түркі тілдері ұяңдану процесіне ұшырағанда тш ~ дж, тй ~ дй сәйкестіктері өмірге келеді. Сөз басында екі дауыссыз айтылмау заңдылығынан бұл аффрикаттар мен дыбыс тіркестері жалаңданады. Олардың алғашқы жапсары т мен д элизияға ұшырайды. Қазіргі тілдердегі ж ~ й сәйкестігі осылайша түзілген. Қыпшақ тілдеріне дж аффрикаты, оғыз тілдеріне тй дыбыс тіркесі негіз болып, екі бағытта дамыған. Кестесі: тш тй дй й; тш дж ж.
Мұндағы й – оғыз тілдері мен қарлұқ-ұйғыр тілдерінің, ж – қыпшақ тілдерінің белгісі болып есептеледі. Екеуі де сөз басында ұшырап, тектестігі себепті өзара сәйкеседі. Оғыз тілдері мен қарлұқ-ұйғыр тілдерінде й-ден басталатын, қыпшақ тілдерінде ж-ден басталатын қанша сөз болса (йол ~ жол, йыл ~ жыл, йылқы ~ жылқы т.б.), соның барлығы да жоғарыда баяндалған заңдылықтардың арқасында өмірге келген. Н.А. Баскаковтың классификациясы бойынша, оғыз, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдері батыс хун бұтағына жатады. Тілдердің фонетикалық айырмашылығын көрсететін й ~ ж сәйкестігі бір ғана ч аффрикатынан пайда болуы олардың бір заманда бір-ақ диалектіде сөйлегенін көрсетеді. Қысқасы, й-дің де, ж-ның да көне формасы – ч аффрикаты батыс хун бұтағына жататын тілдердің архетипі екендігі анық.Олай болса, қазіргі тілдерде йол ~ жол болып айтылатын сөздердің сол заманда тува тіліне ұқсас чол болып айтылуы заңды.
Қазақ тіліндегі ж дыбысының бір заманда ч аффрикатымен айтылғанына дәлел ретінде Қутадғу билиг ескерткішінде бір ғана сөз сақталған. Ол – чиган. Қазақ тілінде жүген деген мағына береді. Үзәңи бар ерса чиган берк қапар ҚБ 437 (Үзеңгі бар болса, атқа мінген адам жүгенді берік ұстай алады). Бұл жерде ч ~ ж сәйкестігі түзіліп тұр.
Диалектолог С. Омарбеков өзбектермен, қарақалпақтармен жақын қоныстанған қазақтардың сөз басында ж-нің орнына й дыбысын айтатындығын, сондай-ақ й арқылы сөйлейтін оғыз тілдерінде й-дің орнына ж дауыссызының ара-кідік кездесетіндігін атап көрсетеді [27, 119-120 бб.]. Бұл аталған тайпалардың тарихтың өн бойында араласып-құраласып жатқандығын көрсетеді.
Сөз басындағы Т ~ С сәйкестігі. Бұл сәйкестік – бүкіл түркологтарға мәлім й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~с ~ з... сәйкестігінің бір үзігі ғана. Ертедегі тс (ц) аффрикатының екіге жарылуынан пайда болған. Негізінен алғанда, т шығыс хун бұтағына жататын тілдерде сөз басында айтылса, онымен сәйкесетін с дыбысы батыс хун бұтағына жататын тілдердің сөз басында жұмсалады [25, 30-31 бб.].
Қутадғу билиг ескерткішінде т дыбысынан басталатын (тс (ц) аффрикатының екіге жарылуынан пайда болған) екі-ақ сөз ұшырасты. Бұл сөздер қазақ тілінде с дыбысынан басталып айтылады. Тоқым. Соғым. Тақы бир қуту ашқа бармаз оқып Кишиг ашқа үндар тоқымлар тоқып ҚБ 276 (Адамдардың бір тобы шақырғанмен асқа (тойға) бармайды Өзі соғым сойып адамдарды шақырады). Тоқыш. Соғыс. Йағың сү телим тутса азрақ сениң Тоқышқа евинма ҚБ 127 (Егер жауыңның әскері көп болып, сенің әскерің аз болса, соғысуға асықпа). Қазақ тілінде: Соғым. Қыста сойылуға арналған, бағып-күтілген, семіз мал. Ол соғым кезінде ақсақал-қарасақалдарын түгел жиятын [72, 310 б.]. Соғыс. Мемлекеттердің және бір-біріне қайшы таптардың арасында болатын қарулы күрес, ұрыс. Ықыш екі ұлын да соғыстан бұрын үйлендіре алмапты [72, 310 б.]. Жоғарыда салыстырылған сөздердің негізгі айырмашылығы т ~ с сәйкестігінде ғана, мағыналарында ешқандай айырмашылық жоқ. Қазақ тілінде терең емес деген мағына беретін таяз ~ саяз жарыспалы варианттары бар. Бірен-саран сөздердің құрамында кездесетін бұл сәйкестік бір жағынан түркі тілдеріндегі сан алуан диалектілердің араласып кеткендігін көрсетеді.
Үнемдеу құбылысының әсерінен пайда болған өзгерістер. Б. Сағындықұлы өзінің зерттеу жұмыстарында көне түркі тілінде бірқатар сөздердің басында т, с дыбыстарының түсіріліп айтылатынын анықтаған болатын. Ерте дәуірлерде мұндай құбылыстың орын алғанына біз де өз тарапымыздан көз жеткіздік. Мысалы, Инч. Тыныштық. Бозун инчка тегди туруғ семриди ҚБ 227 (Халық тыныштыққа жетті, арықтар семірді). Инчлик. Тыныштық. Өз инчлик тиласа еражы узун ҚБ 334 (Өзіңе ұзақ уақыт тыныштық тілесең). Тыныш. Алаңсыз, уайым-қайғысыз. Тыныштық. Тым-тырыстық, алаңсыздық. Көне түркілік нч дыбыс тіркестерінің қазақ тілінде ныш, ніш болып қалыптасқанын ескерсек, мағына бірдейлігі т дыбысының түсіріліп айтылғандығын анықтап тұр.
Үйүр. Тары. Шакар халва йегли йа арпа үйүр ҚБ 211 (Шекер, халуа немесе арпа, тары жейді). Түйір. Өсімдіктің бір тал дәні, тұқымы. Бұл ретте т дыбысының түсіріліп айтылғанын уәжіне қарап білеміз. Тарының өзге дәнді дақылдарға қарағанда ұсақ түйірлерден тұратынын ескерсек, атауға түйір сөзі негіз болып қаланған сияқты.
Көне түркі жазба ескерткіштерінде сөз басында т дыбысымен қатар с дыбысының да түсіріліп айтылғаны байқалады. Еркач. Серке. Булар ол сүрүг қойқа еркач саны Қойуғ башласа сүрса йолча көни ҚБ 313 (Ол қой бастаған серкеге ұқсайды Серкелер қойларды тура жолға бастайды). Серкеш. Ешкінің бір мен екі жас аралығындағы тарттырылған еркегі. Үй-іші ертеңіне бір серкеш сойып, тойдың ырымын жасады (З. Шүкіров. Сарша тамыз). Көне тіл мен жаңа тілдегі атау сөздің мағыналарының бірдейлігі алғашқы с дауыссызының элизияға ұшырағанына толық дәлел. Евин. Бидай дәні, астық. Ара ужмақ ичра йеди көр евин ҚБ 206 (Хауа ана жұмақ ішінде бидай дәнін жеді). Сеп. Айдалған жерге ұрық шашу, дән себу. Біздіңше, евин сеп етістігінен есім жасайтын -ин жұрнағы арқылы пайда болған туынды сөз. Сөз басындағы с дыбысының элизияға ұшырағаны уәжі арқылы айқындалады. Ачығ. Тарту, шашу. Ағырлығ ачығ артға ментин сеңа ҚБ 35 (Менен саған құрмет, тарту-таралғы болсын). Сач. Шашу. Мен йыпар сачтым (МК II 4) Мен жұпар шаштым. Бұл атаудың шаш етістігінен шыққандығы байқалады.
Қутадғу билиг, Һибат-ул хақайиқ ескерткіштеріндегі зат есімдерді қазақ тіліндегі балама зат есімдермен салыстырғанда сөз құрамында көбіне қ, к, ғ, г дыбыстарының элизияға ұшырағаны аңғарылады. Қағун. Қауын. Неча көрклүг ерса қағун таш йүзи ҚБ 304 (Қауын сыртынан қаншама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 811.512.1 10-11 Қолжазба құқығында
ҚҰЛЖАНОВА БАҚЫТГҮЛ РАЙХАНҚЫЗЫ
XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдер
(Қазақ тіліндегі түбір және негіз зат есімдермен салыстырып талдау)
10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор Б.Қ. Момынова
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 КӨНЕ ЗАМАНҒА ЖӘНЕ ЖАҢА ЗАМАНҒА ОРТАҚ ЗАТ
АТАУЛАРЫНЫҢ ФОНЕТИКА-МОРФОЛОГИЯЛЫҚ
АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.1 Зат есімнің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Фонетикалық өзгешеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Зат есім жасайтын жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.4 Қазақ тілі тұрғысынан көнерген зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2 КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ОРТАҚ ЗАТ
ЕСІМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
2.1 Зат есімдердің тақырыптық және лексика-семантикалық парадигмасы.. 63
2.1.1 Лексика-тақырыптық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
2.1.2 Лексика-семантикалық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
2.2 Зат есімдердің орта ғасырлық және кейін қосылған жаңа мағыналары.. 97
2.2.1 Дыбыстық құрамы толық сәйкес келетін атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... . 97
2.2.2 Көп мағыналы зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
2.2.3 Көп мағыналылықты тудыратын тәсілдер ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
2.2.4 Зат есім мағыналарының кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 109
2.2.5 Зат есім мағыналарының тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 115
2.2.6 Зат есім мағыналарының әрі кеңейіп, әрі тарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... . 117
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 131
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
*– бұрынғы қалпына келтірілген алғашқы форма (архетип) деген мағынаны білдіреді
Ø – үнемдеу заңының ықпалынан элизияға ұшыраған дыбыстың белгісі
, ~ – жарыса қолданылатын (варианттас) элементтер деген ұғым береді
д'з' – дыбыстардың жіңішке айтылу белгісі
+ – сөздің қанша құрамдас бөліктен тұратындығын білдіретін белгі
, ,→ – тілдік элементтердің тарихи даму бағытын көрсетеді
ҚБ 441– Қутадғу билиг ескерткішінің 441-бәйітінде деген мағынаны білдіреді
ҺХ 36 – Һибат-ул хақайиқ ескерткішінің 36-бәйітінде деген мағынаны білдіреді
ДТС 119 – Көне түркі сөздігінің 119-бетінде деген мағынаны білдіреді
т.б. – тағы басқалар
аз. – азербайжан тілі
башқ. – башқұрт тілі
қаз. – қазақ тілі
қырғ.– қырғыз тілі
өзб. – өзбек тілі
тат. – татар тілі
түр. – түрік тілі
түркм. – түрікмен тілі
ұйғ. – ұйғыр тілі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ежелгі дәуірлерде, көне замандарда өмір сүрген түркі халықтары кейінгі ұрпағына орасан зор тарихи, мәдени, ғылыми, әдеби мұралар қалдырып кетті. Солардың арасында XI-XII ғасырларда дүниеге келген әдебиет ескерткіштері – Йүсүп Баласағунидің Қутадғу билиг атты дастаны мен Ахмед Йүгнекидің Һибат-ул хақайиқ атты дастаны көрнекті орын алады. Зерттеу жұмысында осы екі жәдігерліктің тіліндегі зат есімдер қазақ тіліндегі зат есімдермен түбірлері мен негіздері бойынша салыстырылып, талданды. Соның нәтижесінде ашылған тілдік айырмашылықтар қазіргі ғылым жетістіктері тұрғысынан түсіндірілді. Жалпы алғанда, монографиялық еңбекте аталған ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің фонетикалық ерекшеліктері, морфологиялық құрамдас бөліктері, қазақ тілі тұрғысынан көнеру сипаты, лексика-тақырыптық, лексика-семантикалық парадигмасы, зат есімдердің лексикалық мағыналарының кеңеюі мен тарылуы, тағы басқалар әңгімеленеді.
Зерттеудің өзектілігі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің қазір өмір сүріп отырған түркі халықтарына ортақ мұра екендігін бүкіл ғалымдар қауымы мойындайды. Көне түркі әдеби тілін қалыптастыруға қазіргі ұлттардың ата-тектері түгелдей дерлік ат салысқан. Дегенмен әр шығарманың жазылған аймағына байланысты белгілі бір тайпа одақтарының қатысу дәрежесі әр түрлі болған. Осыдан келіп оғыз, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдер тобының әр ескерткішке қосқан үлесі қандай деген сұрақ пайда болады. Ескерткіштердің негізін қалаған түркі тілдерінің әр нұсқаға қатысын анықтау оңай шаруа емес. Ол үшін әрбір тарихи мұра жеке-жеке алынып, ескерткішке қатысы бар-ау деген барлық түркі тілдерімен, оның диалекті, говорларымен тілдің барлық салалары бойынша толық салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары ашылуы қажет. Сонымен қатар тарихи жазба жәдігерліктер өзара бір-бірімен салыстырылып, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктер айқындалуы да ғылыми құндылық болып есептеледі. Әр ұлттың өкілдері белсене араласқанда ғана осы орасан зор міндеттердің үдесінен шығуға болады. Диалектикалық заңдылық мынада: бір ғалым қанша талантты болғанымен белгілі бір ескерткішті қазіргі барлық түркі тілдерімен салыстырып қыр-сырын аша алмайды. Әр ұлттың өкілі өз тілі үшін ғана жауап беруге тиіс. Көрнекті түрколог Э.Н. Наджип негізін қалаған осы бағытты біз де ұстандық. Нақтырақ айтқанда, Орта Азия мен Қазақстанда пайда болған көне түркі жазба ескерткіштері тіліне осы аймақта өмір сүрген халықтар тілінің қаншалықты дәрежеде қатысы болғандығын ғылыми жолмен анықтау түркологияның алдында тұрған ең өзекті міндеттердің бірі. XI-XII ғасырлардағы әдебиет ескерткіштері тіліндегі зат есімдер мен қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің өзара сабақтастығын анықтау мақсаты осы іргелі міндеттердің талабынан туындап отыр.
Зерттеу нысаны. XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері (Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ дастандары) тіліндегі зат есімдердің түбірлері мен негіздері.
Зерттеу пәні. Қазақ тілінің тарихи морфологиясы.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың тілдік деректері Юсуф Хос Хожиб Қутадғу билиг (Ташкент, 1971), Ахмед Йүгнеки Ақиқат сыйы (Алматы, 1985) мәтіндері транскрипциясынан, Древнетюркский словарь (Ленинград, 1969) сөздігінен, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (Алматы, 1974-1986) он томдығынан теріліп алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – XI-XII ғасырлардағы түркі әдебиеті ескерткіштері (Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ дастандары) тіліндегі зат есімдерді қазақ тіліндегі зат есімдермен түбірлері мен негіздері бойынша салыстырып, олардың фонетикалық, морфологиялық, семантикалық айырмашылықтарын ашу. Өзгерістерді қазіргі ғылым жетістіктері негізінде түсіндіре отырып, көне тілдік элементтер мен жаңа тілдік элементтер арасындағы тарихи сабақтастықты анықтау. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
– көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі зат есімдердің, сондай-ақ қазақ тіліндегі зат есімдердің зерттелу тарихына шолу жасау;
– ескерткіштер тіліндегі зат атауларының фонетикалық құрамындағы дыбыстық сәйкестіктіктерді анықтау;
– көне заманға және жаңа заманға ортақ зат атауларының фонетикалық айырмашылықтарын ашу;
– барлық дыбыстық сәйкестіктерді тіл заңдылықтарына орай топтастыру;
– ескерткіштерде зат есім жасайтын барлық жұрнақтардың грамматикалық мағыналарын ашу, оны қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық мағыналармен салыстыру;
– қазақ тілі тұрғысынан ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің көнеру сипаттарын зерделеу;
– ескерткіштер тіліндегі зат атауларының лексика-тақырыптық топтарын анықтау, олардың қазіргі түркі тілдеріндегі көріністерін осы заманғы сөздіктер негізінде айғақтау;
– ескерткіштер тіліндегі зат атауларының лексика-семантикалық топтарын анықтау, қазақ тіліндегі сондай топтардан айырмашылығын көрсету;
– көне түркі тілі мен қазақ тілінде формасы бірдей қолданылған зат есімдердің ерекшеліктерін сипаттау;
– көне түркі тілінде зат есімдердің ауыспалы мағыналарының қандай тәсілдер бойынша пайда болғанын айқындау;
– қазақ тілі тұрғысынан ескерткіштер тіліндегі зат есімдердің лексикалық мағыналарының кеңею немесе тарылу фактілерін нақты мысалдармен айғақтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдердің түбірлері мен негіздері қазақ тіл білімінде тұңғыш рет зерттеліп отыр. Зерттеу барысында мынадай жаңалықтар мен нәтижелерге қол жеткіздік:
– сөздердің фонетикалық құрамындағы дыбыстық өзгерістердің барлығы белгілі бір тілдік заңдылықтардың (аффрикаттардың ыдырауы, қатаң дауыссыздардың ұяң дауыссыздармен алмасуы, жуан түбірлердің жіңішке түбірлерге айналуы, т.б.) төңірегіне топтасатындығы анықталды. Алайда мұндай заңдылықтар зат есімдерге ғана емес, барлық сөз таптарына тән;
– даму барысында жуан дауыстылардың жіңішке дауыстыларға айналуы, қатаң дауыссыздардың ұяңдануы, еріндік дауыстылардың езулік дауыстылармен алмасуы зат есім жасайтын жұрнақтардың вариантталуына себепкер болғандығы ашылып-айқындалды; бұл көп вариантты жұрнақтардың арғы тегі бір-ақ форма болғандығын дәлелдейді;
– ескерткіштер тіліндегі зат есім жасайтын жұрнақтардың грамматикалық мағыналары қазақ тіліндегі сол тектес жұрнақтардың грамматикалық мағыналарымен бірде үйлес келсе, бірде алшақтап кететіндігі байқалды. Бұл ең алдымен көркем шығармалардың көлемінің шектеулілігіне байланысты;
– ескерткіштер тіліндегі атаулардың қазіргі тілдердің тұрғысынан белгілі бір дыбысының көнеруі, түбірі қолданыста болғанымен, жұрнақтарының ескіруі, керісінше, жұрнақтары қолданыста болғанымен түбірлерінің ескіруі, лексикалық мағыналарының қолданыстан шығып қалуы, т.б. ерекшеліктер сол атауларды архаизмге айналдырғаны дәлелденілді;
– көне заманда да, қазіргі кезде де жиі қолданылатын атауларды қазіргі түркі тілдеріндегі баламаларымен салыстырғанымызда, ол атаулардың қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдеріне қарағанда, оғыз тілдеріне жақын тұрғандығы нақты фактілермен айғақталды;
– ескерткіштер тіліндегі синонимдік қатарлар сыңарларының көпшілігі әр түрлі себептермен көнеріп, ыдырап, қазіргі қазақ тілі лексикасының сөздік құрамынан орын ала алмаған болса, омонимдер мен антонимдердің басым бөлегі тұрақтылық көрсетіп, жұбын жазбай қазір де жалпыхалықтық қолданыста жүргендігін көрсетті;
– метафора, метонимия, синекдоха тәсілдері арқылы тура мағыналардан ауыспалы мағыналардың пайда болуы көне тілде де, осы заманғы тілдерде де бірдей екендігі айқындалды;
– зат есімдердің лексикалық мағыналарының қазақ тілі тұрғысынан кеңеюі немесе тарылуы уақыт талабынан екендігі аңғарылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– көне түркі тіліне және қазақ тіліне ортақ зат атауларының фонетикалық құрамындағы дыбыстық өзгерістердің барлығы аффрикаттардың ыдырауынан, қатаң дауыссыздардың ұяңдануынан, үнемдеу құбылыстарының әсерінен, еріндік дауыстылардың езулік дауыстыларға айналуынан, сондай-ақ жуан дауыстылардың жіңішкеруінен пайда болған;
– зат есім жасайтын жұрнақтардың көп варианттылығы да аталып өткен заңдылықтарға бағынады;
– сөз құрамындағы белгілі бір дыбыстардың, түбірлердің немесе жұрнақтардың көнеруі, лексикалық мағыналардың қолданыстан шығып қалуы, тағы басқа себептер ол сөзді архаизмге айналдырып жібереді;
– XI-XII ғасырлардағы әдеби ескерткіштер тіліндегі зат атаулары тұлғасы жағынан, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдеріне қарағанда, оғыз тілдеріне жақын;
– тарихи ескерткіштер тіліндегі синонимдік қатарлар уақыт өте келе бұрынғы қалпын жоғалтып, қазіргі қазақ тілі тұрғысынан тұрақсыздығын танытса, антонимдер мен омонимдер өміршеңдігін байқатады;
– сөздің тура мағыналарынан ауыспалы мағыналардың пайда болу тәсілдері көне тілде де, жаңа тілде де бірдей;
– ескерткіштер тіліндегі зат атаулары лексикалық мағыналарының қазіргі қазақ тілі тұрғысынан кеңеюі немесе тарылуы – уақыт жемісі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында ғылыми сипаттама әдісі, салыстырмалы әдіс, тарихи-салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау әдісі, құрылымдық-семантикалық әдісі қолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Диссертацияда В.В. Радлов, В.А. Богородицкий, Г.И. Рамстедт, Э.Н. Наджип, А.Н. Кононов, А.Н. Баскаков, Э.В. Севортян, А.М. Щербак, А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ә.Т. Қайдаров, А.Ы. Ысқақов, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, Р.Ғ. Сыздықова, Н. Оралбаева, Ә.К. Құрышжанов, М. Томанов, Б.Қ. Қалиев, Б. Сағындықұлы, Ж. Манкеева, Б.Қ. Момынова, А.Б. Салқынбай, М. Сабыр т.б. ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері тарихи морфологияның теориялық мәселелеріне үлес қоса алады. Еңбегімізге арқау етілген тақырып тарихи-салыстырмалы тіл білімінің одан әрі дамуына қызмет етеді. Көне түркі жазба ескерткіштері тілін жаңа әдістермен жүйелі талдауға жол ашады. Мұндай зерттеулер ежелгі, ескі заманға және жаңа заманға ортақ тілдік категориялардың сабақтастығын ғылыми жолмен дәлелдеп, жан-жақты түсіндіре алады.
Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарында филология факультетінің студенттеріне қазақ тілі тарихи морфологиясы саласы бойынша оқылатын дәрістерде, арнайы курстарда, қазақ тілін тереңдетіп оқытатын жаңа үлгідегі орта мектептерде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы: Зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары ҚазМемҚызПИ ұйымдастырған Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (2001 ж.); Қайнар университеті ұйымдастырған академик Ө. Айтбайұлының 70 жылдығына арналған Тіл және әдебиет: кешегісі мен бүгіні атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (2006 ж.); ҚазМемҚызПИ ұйымдастырған ҚР тәуелсіздігінің 15 жылдығы және филол. ғ.д., профессор Ә. Құрышжанұлының мерейтойына арналған Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары атты ғылыми-практикалық конференцияда (2006 ж.); Түрік республикасы, Анкара қаласындағы Билкент университеті ұйымдастырған Үлкен түрік тілі құрылтайы атты халықаралық конференцияда (2006 ж.); әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың қазақ филологиясы кафедрасында лингвистикалық семинарда (2006 ж.) баяндалып, мақалалар жарияланды. Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда 7 мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӨНЕ ЗАМАНҒА ЖӘНЕ ЖАҢА ЗАМАНҒА ОРТАҚ ЗАТ АТАУЛАРЫНЫҢ ФОНЕТИКА-МОРФОЛОГИЯЛЫҚ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Зат есімнің зерттелуі
Тіл білімінде сөздік құрамдағы барлық сөздерді лексика-грамматикалық топтарға бөліп, топтастыру дәстүрі бар. Бұлай айырып-ажыратудың мақсаты жөнінде грамматика теориясының білгір мамандарының бірі О.П. Суник [1, 9-10 бб.] былай деп жазады: Сөз таптарының жалпы теориясы таза практикалық міндеттерді шешу үшін және, ең алдымен, өмір сүріп отырған тілдердің толық мәнді ғылыми грамматикалары мен оқулық ретіндегі грамматикаларын жасау үшін, көптеген тілдерге тән, жалпылама ортақ жайларды да, әрбір жеке тілдің өзіндік бейнесін, өзіндік табиғатын, оның грамматикалық құрылысын сипаттайтын ерекшеліктерді де бірдей орынды ескеретін грамматикаларды жасау үшін қажет [Аударма К. Ахановтікі: 2, 355 б.]. Ғылыми жұртшылық мойындаған осы сияқты ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, біз де XI-XII ғасырлардан келіп жеткен түркі жазба әдебиеті мұралары – Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ ескерткіштері тілінде түбір немесе негіз қалпында ұшырасатын зат есімдерді бөліп алып, фонетика-морфологиялық, семантикалық тұрғыдан қарастырғалы отырмыз.
Тілші-ғалым А. Ысқақов атап көрсеткеніндей: Зат деген ұғым күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірде ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен оқиғаларды, пайымдаулар мен түсініктерді толық қамтиды [3, 141 б.]. Тіл-тілде лексикалық құрамы бай, грамматикалық құрылысы күрделі сөз табы зат есім болып есептеледі. Ол есімдердің өз ішінде де дербес қолданылады. Басқа есімдер зат есімнің айналасына топталып, оған қатысты ғана айтылады.
Зат есім, әсіресе, семантикалық жағынан аса үлкен категория. Зат есім тобына енетін сөздердің барлығы бірдей заттық ұғымды білдіргенімен, бұларды іштей ажыратып талдағанда мағыналық-ұғымдық жағынан сала-салаға бөлініп кетеді: нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды [4, 45-54 бб.]. Заттың сын-сипатын білдіретін немесе оның өзіндік ерекшеліктерін нақтылай түсетін, әсірелеу, бейнелеу жолымен сезімге әсер ете алатын топтары да бар. Барлық зат есімдер 1) адам атаулары, 2) адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып екіге бөлінеді. Мұның алғашқысын А. Ысқақов адамзат есімдері, соңғысын ғаламзат есімдері деп атаған [3, 144-145 бб.].
Зат есімнің грамматикалық жағынан да өзіне тән ерекшеліктері көп. Зат есімге тән қасиет – мағынасы ешбір өзгеріске ұшырамай-ақ көптеледі, септеледі, тәуелденеді, кейде жіктеледі. Зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан 1) жалаң сөздер, 2) күрделі сөздер болып екі топқа жіктеледі. Жалаң сөздер іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, күрделі сөздер біріккен сөз, кіріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз болып топ-топқа бөлінеді [3, 90-91 бб.].
Зат есім сөйлемде атау тұлғада тұрып бастауыш, атау мен іліктен басқа септіктердің бірінде тұрып толықтауыш болады. Қандай сөзбен тіркесуіне және қай орында тұруына қарай анықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та болады. Сөйлем құрамында үнемі бастауыш қызметінде жұмсалу, яғни айтылатын ойдың иесін білдіріп, басқа сөздерге тәуелсіз қолдану зат есімдерді дербес, тәуелсіз қолданылатын сөз ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасады [5, 34 б.].
Қазақ тілі тарихын түркі тілдері тарихынан бөліп алып қарастыруға болмайды. Дереккөздер – орхон-енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, орта ғасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және XYIII ғасырдан бергі Батыс Европа мен орыс ғалымдарының зерттеулері туралы академик А.Н. Кононовтың История изучения тюркских языков в России атты кітабында толық мағлұмат беріледі [6, 215-242 бб.]. Бұдан кейін орыс түркологтарының орыс тілінде жазған грамматикалары туралы Т. Қордабаев Түркология және қазақ тіл білімі атты еңбегінде баяндап береді [7, 114-117 бб.]. Бірақ ол еңбектерде жеке сөздердің құрамы мен олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалатыны, әр түрлі жалғаулар арқылы қалай түрленетіні сияқты мәселелер ғана қамтылып, ол сөздердің неліктен белгілі бір сөз табына жататындығы, сөз таптарының неліктен жеке сөз табы болып табылатындығы, олардың өзіндік лексика-грамматикалық сипаттары қандай деген сияқты күрделі теориялық мәселелер қамтылмаған болатын [8, 71 б.]. Қысқасы, қазақ тілін зерттеген орыс түркологтарының ешқайсысы да қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлгенде қандай принципті басшылыққа аламыз деген сұрауды қойған да, оған жауап берген де жоқ [7, 116 б.]. Ол еңбектердің барлығы да сипаттау дәрежесінде болып, күрделі ғылыми мәселелерді шеше алмады.
1914 жылы Тіл құралы деген атпен Орынборда жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлының оқулығы қазақ тілі морфологиясын ана тілімізде сөз еткен алғашқы зерттеу болды. Сөздерді тапқа бөлу де осы оқу құралынан басталды [7, 116 б.]. Бұдан кейінгі ірі еңбек 1936 жылы Алматы қаласында жарық көрген проф. Қ. Жұбановтың Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулығы еді. Онда ғалым алғаш рет қазақ тілінің өз табиғи материалдарын қазақ тілінің ішкі заңдылықтарына үйлестіре отырып, ғылыми талдаулар мен баяндаулар жасаған [8, 72 б.]. Арнайы орта және жоғары дәрежелі білім берудегі бағдарламаға сәйкес жазылған академик Н.Т. Сауранбаевтың Қазақ тілі (1948) атты оқу құралы да өз кезінде үлкен роль атқарды [9, 220 бб.].
1954 жылы жоғары оқу орындарына арналған Қазіргі қазақ тілі атты көлемді кітап жарық көрді. Онда қазақ тілінің барлық салалары жан-жақты талдауға түседі, ғылыми сипаттамасын алады. Осы еңбекте зат есімдер туралы жинақталған теориялық мағлұматтар бар [10, 162-185 бб.]. Бұдан кейін А. Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі (1964) атты монографиялық еңбегін ерекше атап өткен жөн. Мұнда морфологияның жалпы теориялық мәселелері, оның ерекше белгілері жан-жақты баян етіледі [8, 73 б.].
Морфологиялық зерттеулердің бұрын-соңды жетістіктерін жинақтап, оны жүйелі тәртіпке түсіріп баяндаған еңбектердің бірі – 1967 жылы шыққан Қазақ тілінің грамматикасы болды [4, 3-264 бб.]. Бұл академиялық грамматика теориялық жағынан әлдеқайда жаңарып, қазіргі ғылым жетістіктерімен толықтырылып, 2002 жылы Қазақ грамматикасы деген атпен басылып шықты [11, 3-784 бб.]. Соңғы санамаланған еңбектердің барлығында да зат есім категориясы туралы мағлұматтар жеткілікті. Ә. Төлеуовтің 1971 жылы шыққан Қазақ тіліндегі зат есім категориясы [4, 3-88 бб.] және К. Ахановтың 1972 жылы шыққан Грамматиканың теориялық негіздері [12, 21-57 бб.] атты еңбектерін де өз дәрежесінде жазылған зерттеулер деп танимыз.
Көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі зат есімдер шет елдерде де, біздің елімізде де жеке алынып, арнайы зерттелген емес. Барлық сөз таптары морфология саласының құрамында талданған. Ескі жәдігерліктер бойынша біздің нысанымызға қатысы бар зерттеулердің басты-бастылары мыналар.
Көрнекті түрколог А.М. Щербак 1961 жылы Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана атты еңбек жариялап, онда морфологияға бір тарау арнаған. Зерттеуге Йүсүп Баласағунидің Қутадғу билигі, Ахмед Йүгнекидің Һибат-ул хақайиғы, Махмуд Қашғаридің Дивану луғат-ит турк, Рабғузидің Қисас-ул анбийасы, Оғуз-наме т.б. ескерткіштер нысан етіліп алынған. Мұнда осы ескерткіштер тілінде ұшырасатын зат есімдер туралы жалпы мағлұмат беріледі. Зат есімдердің сөзжасамына, қосымшаларына ерекше көңіл бөлінеді [13, 76-113 бб.].
1971 жылы Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың авторлығымен университет пен педагогтық институттардың филология факультеттеріне арналған Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі атты оқу құралы жарияланды. Көне ұйғыр жазу ескерткіштерінің тілі бөлімін Ғ. Айдаров жазған. Мұнда түбір сөздер, туынды сөздер, біріккен сөздер, күрделі сөздер, көптелу, тәуелдену, септелу, жіктелу категориялары әңгімеленеді. Ескерткіштерден нақты мысалдар келтіріледі [14, 140-142 бб.]. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілі бөлімін Ә. Құрышжанов құрастырған. Ол қыпшақ тілі ескерткіштеріндегі зат есімінің жай-күйін айта келіп, жалғаулары мен жұрнақтары туралы біршама мағлұмат береді [14, 213-229 бб.]. М. Қашғари заманындағы түркі халықтарының тілі бөлімін жазған М. Томанов та Дивану луғат-ит турк сөздігіндегі зат есімдер туралы баяндайды [14, 157-161 бб.].
Э.Н. Наджиптің Тюркоязычный памятник XIV века Гулистан Сейфа Сараи и его язык атты монографиясы Алматы қаласында 1975 жылы жарық көрді. Ол Гулстан бит-турки ескерткіші тілінде ұшырасатын зат есімдердің барлық категорияларына тоқталады. Олардың басты-басты ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Әр айтқан пікіріне айғақ ретінде жәдігерліктен мысал келтіріп отырады [15, 100-119 бб.]. Ғалымның зерттеу әдістерін өз жұмысымызда басшылыққа алдық.
1980 жылы академик А.Н. Кононовтың Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. деп аталатын монографиялық еңбегі жарық көрді. Мұнда Орхон-Енисей ескерткіштері тіліне жан-жақты талдау жасалады. Зат есімдердің сөзжасамына да, қосымшаларына да едәуір көңіл бөлінген [16, 83-162 бб.]. Әр грамматикалық форманы зерделеп, этимологиясын тілге тиек етеді. Өзінің алдындағы зерттеушілердің бүкіл жаңалықтарын пайдаланады. Өткен ғасырда шыққан құнды еңбектердің қатарынан саналады.
Э.И. Фазылов пен М.Т. Зияеваның Изысканный дар тюркскому языку (Грамматический трактат XIV в. на арабском языке) аталатын монографиялық еңбектері 1978 жылы Ташкент қаласынан басылып шықты. Мұнда Китаб ат-тухфа аз-закийа фи-л-луға ат-туркийа ескерткішінің тілі жан-жақты сипатталады. Ескерткіш тіліндегі зат есімдердің қосымшалары бір бөлек, сөз жасамы бір бөлек әңгімеленген [17, 31-82 бб.].
Осылайша ескерткіштердің тілі туралы жазылған қай зерттеуді алсақ та, олардың барлығы дерлік көне замандағы грамматикалық категорияларды анықтауға, әрқайсысының формаларын, мән-мағыналарын сипаттап беруге арналғандығы байқалады. Бұрынғы зерттеулерге қарағанда, біз басқаша бағытты – анығырақ айтқанда, көрнекті түрколог Э.Н. Наджип негізін қалаған бағытты ұстанып отырмыз. Қазіргі барлық түркі тілдері, олардың диалектілері мен говорлары әр ескерткіштің тілімен жан-жақты салыстырылуға тиіс. Бұған әр ұлттың өкілдері белсене араласпаса, зерттеулер ойдағыдай нәтиже бермейді. Осы үлкен міндеттердің үдесінен шығу үшін қазақ тілі де ескерткіштер тілімен жан-жақты салыстырылып, талдануға тиіс. Әр тілдік категорияға жеке-жеке тоқталып, іргелі-іргелі зерттеулер жүргізудің маңызы зор. Осы себепті XI-XII ғасырлар әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдерді диссертациялық жұмысымызға нысан етіп алып отырмыз. Жоғарыда аталып өткен бағыт, әдістемелік ұстаным әр ескерткіштің тілін жан-жақты зерделеумен қатар олардың қазіргі түркі тілдеріне қатысы қаншалықты дәрежеде екендігін айқындап-ажыратуға, дәлме-дәл анықтауға мүмкіндік береді.
1.2 Фонетикалық өзгешеліктер
Уақыттың дамылсыз өтуіне байланысты тіл де толассыз дамиды. Оның фонетикасында да, морфологиясында да, синтаксисінде де, семантикасында да толып жатқан өзгерістер мен айырмашылықтар пайда болады. Мұндай өзгерістер мен айырмашылықтарды көне түркі жазба ескертіштері мен осы заманғы тілдерді салыстырғанда да, сондай-ақ қазіргі өмір сүріп жатқан тілдерді өзара салыстырғанда да аңдай аламыз. Түркі тілдерінің түбі бір болғандықтан, оның сөздік құрамында айырмашылықтардан гөрі, әлбетте, ұқсастықтар көп. Бірақ сол ұқсас деген сөздердің өзінде ең алдымен тарихи-фонетикалық өзгерістер көзге ұрып тұрады.
Алдымызға қойған мақсатымызға орай, XI ғасыр мұрасы Қутадғу билиг (Бақытты болуға бастайтын білім) пен XII ғасыр мұрасы Һибат-ул хақайиқ (Ақиқат сыйы) ескерткіштері тіліндегі зат есімдерді толығынан іріктеп алып, оларды қазақ тіліндегі ортақ тұлғаларымен жан-жақты салыстырдық. Талдау нәтижесі көне заманғы және жаңа заманғы зат атауларының арасында фонетикалық тұрғыдан мынадай ерекшеліктер бар екендігін көрсетті.
Сөз басындағы Й ~ Ж сәйкестігі. Екі ескерткіш тіліндегі й дыбысынан басталатын зат есімдер қазақ тілінде әрдайым ж дыбысынан басталып отырады. Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ ескерткіштерінің тіліне ортақ й дыбысынан басталатын зат есімдердің бір бөлегі мыналар: йол ҚБ, ҺХ (жол), йүк ҚБ, ҺХ (жүк), йүз ҚБ, ҺХ (жүз), йигит ҚБ, ҺХ (жігіт), йел ҚБ, ҺХ (жел), йалған ҚБ, ҺХ (жалған), йанут ҚБ, ҺХ (жауап), йер ҚБ, ҺХ (жер), йағы ҚБ, ҺХ (жау), йавуз ҚБ, ҺХ (жауыз), йул ҚБ, ҺХ (бұлақ), йығач ҚБ, ҺХ (ағаш), т.б.
й дыбысынан басталатын зат есімдердің бір бөлегі (йула (шырақ), йүң (жүн), йурт (жұрт), йыпар (жұпар) йаш (жас), йай (жаз), йек (жын), йулдыз (жұлдыз), йашық (күн), йолчы (жол көрсетуші), йарлық (жарлық), йүрәк (жүрек), йаруқ (жарық), т.б.) Қутадғу билиг ескерткішінде ғана ұшырасса, енді бір бөлегі (йүгүрүк (жүйрік), йылан (жылан), йиглик (игілік), йилиг (жілік), йегү (ас), йемиш (жеміс), йазуғ (жазық), т.б.) Һибат-ул хақайиқ ескерткішінде ғана ұшырайды.
й дыбысынан басталатын зат есімдер кей жағдайда қазақ тіліндегі баламаларынан й ~ ж сәйкестігі арқылы ерекшеленсе (мысалы, йүз-жүз, йол-жол, йел-жел, йалған-жалған, йер-жер, т.б.), кей жағдайда екі, одан да көп дыбыстық өзгерістер арқылы ерекшеленеді (мысалы, йағы-жау, йай-жаз, йаш-жас т.б.). Бұлардан аталған сәйкестіктен басқа й ~ з, ғ ~ у, ш ~ с сәйкестіктерін аңғаруға болады.
й дыбысынан басталатын зат есімдердің бір бөлегі қазақ тілінде мүлде кездеспейді. Мысалы, йармақ ҚБ (ақшаның бір түрі), йарын ҚБ (иін), йосун ҚБ (әдет-ғұрып, жөн-жосық), йөләк ҚБ (тірек), йығақ ҚБ (қаз), йам ҚБ (шөп-шар), йунд ҚБ (жылқы), йоғурт ҚБ (айран), йөн ҚБ (май, тоң май), йиг ҺХ (ауру), йитиг ҺХ (өлімтік), йаған ҺХ (піл) т.б. Көне сөздер туралы алда арнайы әңгімеленеді.
XI-XII ғасырларда ғана емес, Y-YIII ғасырларда дүниеге келген орхон-енисей ескерткіштері тілінде де осы айырмашылық сақталған. Олай болса, бұл сәйкестіктің сыры тым әріде жатыр.
Қазақ тілінде ж ұяңынан басталатын сөздер өзге түркі тілдерінде й үндісімен ғана емес, басқа да дауыссыздармен алмасып, бірнеше сәйкестік түзе алады. Мысалға, қазақ тіліндегі жыл сөзі өзбек тілінде – йил, якут тілінде – сыл, тува тілінде – чыл, чуваш тілінде – сул, қарашай-балқар тілінде – дзыл. Сонда тіларалық ж ~ й, ж ~ с, ж ~ ч, ж ~ с, ж ~ дз сәйкестіктері түзіледі. Түптеп келгенде негізі бір, сөз басында аса көп ұшырайтын бұл сәйкестіктерге түркологтар ерте кезден назар аударған, архетипін табуға тырысқан. Есімі әлемге әйгілі түрколог В.В. Радлов XIX ғасырдың 80-жылдарының бас кезінде сөз басындағы й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~ с ~ з... сәйкестігінің архетипін й үндісі (соноры) болуы мүмкін деп болжамдаған [18, 256 б.]. Ол мынадай кесте ұсынады: й дж, й ч, ч з, з с, с с'. Бұл – й ұяңы даму барысында дж, ч африкаттарына, ч африкаты з ұяңына, з қатаң с-ке, қатаң с жіңішке с'-ке айнала алады деген сөз.
Сол замандағы көрнекті ғалымдардың бірі В.А. Богородицкий бұл жорамалды іліп алып, теория дәрежесіне жеткізеді [19, 106-107 бб.]. Яғни тарихи даму барысында дж аффрикаты й үндісінен (сонорынан) пайда болған деген пікірді түркологияда қалыптастырады. В.В. Радлов пен В.А. Богородицкийдің бағытын кеңес ғалымдары Б.А. Серебренников пен Н.З. Гаджиева ерекше қорғаштайды [20, 52-53 бб.]. Сонымен қатар оны Е.Д. Поливанов, И.Г. Добродомов, Л.С. Левитская, Е.И. Убрятова, Э.Р. Тенишев т.б. қолдады. Осы себепті бұрынғы Кеңестер Одағына қарайтын аймақтардың барлық жоғары оқу орындарында осы болжам қазірге дейін оқытылып келеді.
Г.И. Рамстедт бастаған шет ел ғалымдары Н.Н. Поппе, И. Маркварт, К.Г. Менгес, Г. Дерфер тағы басқалар В.В. Радлов пен В.А. Богородицкийге қарсы бағыт ұстанды. Олар й-ден дж аффрикаты емес, керісінше, дж-ден немесе д-ден й соноры пайда болған деп есептейді [21, 33-34 бб.]. Г.И. Рамстедттің пікірін қостай отырып, аталған сәйкестіктің архетипін Ш.Х. Ақбаев ч аффрикаты [22, 81-88 бб.]. Ф.А. Абдуллаев ц аффрикаты [23, 201 б.], А.М. Щербак фонемасы [24, 79-80 бб.] деп таниды.
Жоғарыдағы болжамдардың қай-қайсысы да бүкіл түркологтардың қолдауын таба алған жоқ, – деп жазады Б. Сағындықұлы, – себебі, сөз басындағы й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~ с ~ з... сәйкестігінің көне формасын табуға тырысқан оқымыстылардың бәріне тән кемшілік мынада деп білеміз: олар белгілі бір фонеманы немесе аффрикатты ғана архетип таниды да, қалған рефлекстерді содан өрбітуге тырысады [25, 18 б.]. Шындығында, осы заманғы жаңа дыбыстардың қай-қайсысы да, жай ақылға салғанның өзінде, архетип болуы мүмкін емес еді. Олардың барлығы да тарихи даму барысында кейін пайда болған аллафондар болатын. й үндісінен дж аффрикаты пайда болды деген ұғым-түсініктің мүлдем қате екендігін, оның артикуляциялық-акустикалық негізі жоқ екендігін көрнекті ғалымдардың бірі Ш.Х. Ақбаев жан-жақты дәлелдеп берді [22, 77 б.]. Сөз басында үнділердің ешқайсысы да өзгеріске түспейтіндігін көрнекті фонетист ғалым А.М. Щербак та қадап айтқан болатын [26, 49-51 бб.].
Бұл тұйықтан шығу үшін Б. Сағындықұлы арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Ол түркі тілдерінде аффрикаттардың және олардан пайда болған дыбыс тіркестерінің жалпы саны 10 екендігін анықтайды. Олар – тс (ц), тш (ч), дз, дж, т'с', д'з', тһ, дһ, тй, дй. Бұлардың ең көнесі, арғы тегі – ц мен ч аффрикаты. Өзге аффрикаттар мен дыбыс тіркестері осы екеуінен пайда болған. Атап айтқанда, тс (ц) аффрикатының екінші элементі с өз заманындағы лингвистикалық, экстралингвистикалық себептермен әлсірегенде орнына һ эпентезасы пайда болған. Яғни: тс тһ. Ал тш (ч) аффрикаты осындай өзгеріске ұшырағанда ш дыбысының орнына й эпентезасы өмірге келген. Яғни: тш тй. Түркі тілдері дамуының белгілі бір кезеңінде бүкіл қатаң аффрикаттар мен қатаң дауыссыздар толығынан ұяңданған. Осы процесті жоғарыда санамаланған аффрикаттар мен дыбыс тіркестері де басынан өткерген. Яғни: тс дз; тш дж; тһ дһ; тй дй. Түркі тілдерінің бір бөлегінде ғана қатаң тс (ц), ұяң дз аффрикаттары жұмсарып, жіңішкереді. Яғни тс т'с'; дз д'з'. Сөйтіп, ең көне ц, ч аффрикаттары өзге аффрикаттар мен дыбыс тіркестерінің түзілуіне ұйтқы болған [25, 18-35 бб.].
Бүкіл түркі тілдері үшін й үндісі (соноры) көне форма бола алмағаны сияқты, аффрикаттардың кез-келгені жеке-жеке алғанда й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~ с ~ з... сәйкестігінің архетипі бола алмайтын еді. Мысалға дж аффрикаты бар болғаны қыпшақ тілдері үшін, дз аффрикаты қарашай-балқар тілі және оның диалектілері үшін, т'с' аффрикаты чуваш тілі үшін, тш (ч) аффриакты хақас, алтай тілдері үшін көне форма ретінде қызмет еткен [25, 155 б.].
Өзге аффрикаттар мен дыбыс тіркестерінің түзілуіне ұйтқы болған ең көне аффрикаттардың тағы бір ерекшелігі – ц шығыс хун бұтағына жататын тілдер үшін, ч батыс хун бұтағына жататын тілдер үшін архетип қызметін атқара алады. Бірақ, идея бойынша, бүкіл түркі тілдері үшін бір ғана архетип болуы тиіс. Алайда, өкінішке орай, ондай архетип тілден мүлдем шығып қалған. Осы екі аффрикаттың (ц мен ч) табиғи сапаларына қарап, Б. Сағындықұлы бүкіл түркі тілдеріне ортақ *т [сш] күрделі аффрикаты болған деп болжамдайды. Осы күрделі *т [сш] аффрикаты уақыт өте келе ц, ч аффрикаттарына жіктелген [25, 21-23 бб.].
Жоғарыда баяндалған аффрикаттардың даму эволюциясына сүйенсек, қазіргі түркі тілдеріндегі сөз басындағы й ~ ж сәйкестігінің қалай пайда болғандығын былайша түсіндіруге болады. Батыс хун бұтағына жататын тілдер үшін архетип қызметін атқара алатын ч аффрикаты осы тілдердің үлкен бір тобы оғыз, қарлұқ-ұйғыр тілдерінде бірте-бірте ыдырай бастайды. Әуелде оның құрамындағы ш ызың спиранты әлсірейді де, өзінің орнын й эпентезасына (сына дыбысына) береді. Сонда тш ~ тй сәйкестігі пайда болады. Бүкіл түркі тілдері ұяңдану процесіне ұшырағанда тш ~ дж, тй ~ дй сәйкестіктері өмірге келеді. Сөз басында екі дауыссыз айтылмау заңдылығынан бұл аффрикаттар мен дыбыс тіркестері жалаңданады. Олардың алғашқы жапсары т мен д элизияға ұшырайды. Қазіргі тілдердегі ж ~ й сәйкестігі осылайша түзілген. Қыпшақ тілдеріне дж аффрикаты, оғыз тілдеріне тй дыбыс тіркесі негіз болып, екі бағытта дамыған. Кестесі: тш тй дй й; тш дж ж.
Мұндағы й – оғыз тілдері мен қарлұқ-ұйғыр тілдерінің, ж – қыпшақ тілдерінің белгісі болып есептеледі. Екеуі де сөз басында ұшырап, тектестігі себепті өзара сәйкеседі. Оғыз тілдері мен қарлұқ-ұйғыр тілдерінде й-ден басталатын, қыпшақ тілдерінде ж-ден басталатын қанша сөз болса (йол ~ жол, йыл ~ жыл, йылқы ~ жылқы т.б.), соның барлығы да жоғарыда баяндалған заңдылықтардың арқасында өмірге келген. Н.А. Баскаковтың классификациясы бойынша, оғыз, қыпшақ, қарлұқ-ұйғыр тілдері батыс хун бұтағына жатады. Тілдердің фонетикалық айырмашылығын көрсететін й ~ ж сәйкестігі бір ғана ч аффрикатынан пайда болуы олардың бір заманда бір-ақ диалектіде сөйлегенін көрсетеді. Қысқасы, й-дің де, ж-ның да көне формасы – ч аффрикаты батыс хун бұтағына жататын тілдердің архетипі екендігі анық.Олай болса, қазіргі тілдерде йол ~ жол болып айтылатын сөздердің сол заманда тува тіліне ұқсас чол болып айтылуы заңды.
Қазақ тіліндегі ж дыбысының бір заманда ч аффрикатымен айтылғанына дәлел ретінде Қутадғу билиг ескерткішінде бір ғана сөз сақталған. Ол – чиган. Қазақ тілінде жүген деген мағына береді. Үзәңи бар ерса чиган берк қапар ҚБ 437 (Үзеңгі бар болса, атқа мінген адам жүгенді берік ұстай алады). Бұл жерде ч ~ ж сәйкестігі түзіліп тұр.
Диалектолог С. Омарбеков өзбектермен, қарақалпақтармен жақын қоныстанған қазақтардың сөз басында ж-нің орнына й дыбысын айтатындығын, сондай-ақ й арқылы сөйлейтін оғыз тілдерінде й-дің орнына ж дауыссызының ара-кідік кездесетіндігін атап көрсетеді [27, 119-120 бб.]. Бұл аталған тайпалардың тарихтың өн бойында араласып-құраласып жатқандығын көрсетеді.
Сөз басындағы Т ~ С сәйкестігі. Бұл сәйкестік – бүкіл түркологтарға мәлім й ~ дж ~ ж ~ т ~ д ~ ч ~ ш ~с ~ з... сәйкестігінің бір үзігі ғана. Ертедегі тс (ц) аффрикатының екіге жарылуынан пайда болған. Негізінен алғанда, т шығыс хун бұтағына жататын тілдерде сөз басында айтылса, онымен сәйкесетін с дыбысы батыс хун бұтағына жататын тілдердің сөз басында жұмсалады [25, 30-31 бб.].
Қутадғу билиг ескерткішінде т дыбысынан басталатын (тс (ц) аффрикатының екіге жарылуынан пайда болған) екі-ақ сөз ұшырасты. Бұл сөздер қазақ тілінде с дыбысынан басталып айтылады. Тоқым. Соғым. Тақы бир қуту ашқа бармаз оқып Кишиг ашқа үндар тоқымлар тоқып ҚБ 276 (Адамдардың бір тобы шақырғанмен асқа (тойға) бармайды Өзі соғым сойып адамдарды шақырады). Тоқыш. Соғыс. Йағың сү телим тутса азрақ сениң Тоқышқа евинма ҚБ 127 (Егер жауыңның әскері көп болып, сенің әскерің аз болса, соғысуға асықпа). Қазақ тілінде: Соғым. Қыста сойылуға арналған, бағып-күтілген, семіз мал. Ол соғым кезінде ақсақал-қарасақалдарын түгел жиятын [72, 310 б.]. Соғыс. Мемлекеттердің және бір-біріне қайшы таптардың арасында болатын қарулы күрес, ұрыс. Ықыш екі ұлын да соғыстан бұрын үйлендіре алмапты [72, 310 б.]. Жоғарыда салыстырылған сөздердің негізгі айырмашылығы т ~ с сәйкестігінде ғана, мағыналарында ешқандай айырмашылық жоқ. Қазақ тілінде терең емес деген мағына беретін таяз ~ саяз жарыспалы варианттары бар. Бірен-саран сөздердің құрамында кездесетін бұл сәйкестік бір жағынан түркі тілдеріндегі сан алуан диалектілердің араласып кеткендігін көрсетеді.
Үнемдеу құбылысының әсерінен пайда болған өзгерістер. Б. Сағындықұлы өзінің зерттеу жұмыстарында көне түркі тілінде бірқатар сөздердің басында т, с дыбыстарының түсіріліп айтылатынын анықтаған болатын. Ерте дәуірлерде мұндай құбылыстың орын алғанына біз де өз тарапымыздан көз жеткіздік. Мысалы, Инч. Тыныштық. Бозун инчка тегди туруғ семриди ҚБ 227 (Халық тыныштыққа жетті, арықтар семірді). Инчлик. Тыныштық. Өз инчлик тиласа еражы узун ҚБ 334 (Өзіңе ұзақ уақыт тыныштық тілесең). Тыныш. Алаңсыз, уайым-қайғысыз. Тыныштық. Тым-тырыстық, алаңсыздық. Көне түркілік нч дыбыс тіркестерінің қазақ тілінде ныш, ніш болып қалыптасқанын ескерсек, мағына бірдейлігі т дыбысының түсіріліп айтылғандығын анықтап тұр.
Үйүр. Тары. Шакар халва йегли йа арпа үйүр ҚБ 211 (Шекер, халуа немесе арпа, тары жейді). Түйір. Өсімдіктің бір тал дәні, тұқымы. Бұл ретте т дыбысының түсіріліп айтылғанын уәжіне қарап білеміз. Тарының өзге дәнді дақылдарға қарағанда ұсақ түйірлерден тұратынын ескерсек, атауға түйір сөзі негіз болып қаланған сияқты.
Көне түркі жазба ескерткіштерінде сөз басында т дыбысымен қатар с дыбысының да түсіріліп айтылғаны байқалады. Еркач. Серке. Булар ол сүрүг қойқа еркач саны Қойуғ башласа сүрса йолча көни ҚБ 313 (Ол қой бастаған серкеге ұқсайды Серкелер қойларды тура жолға бастайды). Серкеш. Ешкінің бір мен екі жас аралығындағы тарттырылған еркегі. Үй-іші ертеңіне бір серкеш сойып, тойдың ырымын жасады (З. Шүкіров. Сарша тамыз). Көне тіл мен жаңа тілдегі атау сөздің мағыналарының бірдейлігі алғашқы с дауыссызының элизияға ұшырағанына толық дәлел. Евин. Бидай дәні, астық. Ара ужмақ ичра йеди көр евин ҚБ 206 (Хауа ана жұмақ ішінде бидай дәнін жеді). Сеп. Айдалған жерге ұрық шашу, дән себу. Біздіңше, евин сеп етістігінен есім жасайтын -ин жұрнағы арқылы пайда болған туынды сөз. Сөз басындағы с дыбысының элизияға ұшырағаны уәжі арқылы айқындалады. Ачығ. Тарту, шашу. Ағырлығ ачығ артға ментин сеңа ҚБ 35 (Менен саған құрмет, тарту-таралғы болсын). Сач. Шашу. Мен йыпар сачтым (МК II 4) Мен жұпар шаштым. Бұл атаудың шаш етістігінен шыққандығы байқалады.
Қутадғу билиг, Һибат-ул хақайиқ ескерткіштеріндегі зат есімдерді қазақ тіліндегі балама зат есімдермен салыстырғанда сөз құрамында көбіне қ, к, ғ, г дыбыстарының элизияға ұшырағаны аңғарылады. Қағун. Қауын. Неча көрклүг ерса қағун таш йүзи ҚБ 304 (Қауын сыртынан қаншама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz