Жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы психологиялық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. «Қиын» балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ..4.14
1.2. Мінез.қүлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.19
1.3 Қиын балалардың қарым.қатынасындағы шиеленістіретін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.22
ІІ БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ, ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУДЫҢ ІС.ТӘЖІРИБЕЛІК МӘНІ
2.1. Жеткіншек жастағы «қиын» балаларды анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.29
2.2. Оқушылардың мінез.құлқындағы қиындықтарды зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.42
2.3. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу және коррекциялау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.63
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.68
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69.75
І БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. «Қиын» балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ..4.14
1.2. Мінез.қүлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.19
1.3 Қиын балалардың қарым.қатынасындағы шиеленістіретін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.22
ІІ БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ МІНЕЗ.ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ, ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУДЫҢ ІС.ТӘЖІРИБЕЛІК МӘНІ
2.1. Жеткіншек жастағы «қиын» балаларды анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.29
2.2. Оқушылардың мінез.құлқындағы қиындықтарды зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.42
2.3. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу және коррекциялау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60.63
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.68
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69.75
Кіріспе
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15
жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең, «қиын жас», «проблемалы» т.б. көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі балалык шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917 ж., 1924 ж.) болды, ол өз мінез-қүлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы толмаған балаларды қарастырады. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен бірталай мағлұматтар алды.
Жеткіншек жастағы оқушылардың арасында мінез-қүлқында қиындықтары бар оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мүндай оқушыларды «Мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар», «Қиын тәрбиеленуші», «Қиын балалар» деп атайды. «Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз?» деген сұрақ туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мүғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық дамуы, ойлау қабылеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына жатқызуға болады.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15
жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең, «қиын жас», «проблемалы» т.б. көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі балалык шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917 ж., 1924 ж.) болды, ол өз мінез-қүлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы толмаған балаларды қарастырады. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен бірталай мағлұматтар алды.
Жеткіншек жастағы оқушылардың арасында мінез-қүлқында қиындықтары бар оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мүндай оқушыларды «Мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар», «Қиын тәрбиеленуші», «Қиын балалар» деп атайды. «Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз?» деген сұрақ туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мүғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық дамуы, ойлау қабылеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына жатқызуға болады.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...3
І БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ..4-14
1.2. Мінез-қүлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .15-19
3. Қиын балалардың қарым-қатынасындағы шиеленістіретін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..20-22
ІІ БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ, ЖӘНЕ
КОРРЕКЦИЯЛАУДЫҢ ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК МӘНІ
2.1. Жеткіншек жастағы қиын балаларды анықтау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23-29
2.2. Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-42
2.3. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу және коррекциялау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..48-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .60-63
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..64-68
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...69-75
Кіріспе
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15
жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп
атайды. Бұл жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы т.б.
көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін
психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала
ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы
бойынша олар әлі балалык шақта жүрген кезең. Психологияда
мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917 ж.,
1924 ж.) болды, ол өз мінез-қүлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырады. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң
бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та
оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол
Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен
бірталай мағлұматтар алды.
Жеткіншек жастағы оқушылардың арасында мінез-қүлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мүндай оқушыларды Мінез-
құлқында ауытқулары бар оқушылар, Қиын тәрбиеленуші, Қиын балалар деп
атайды. Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз? деген сұрақ
туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мүғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабылеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
БӨЛІМ І ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері.
Жүйке аурулары (невроз) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын
жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Мәселен, кей оқушылар ата-ана
тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп, осыған мектептегі өз
сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып, ұзаққа
созылған қайғыру, ренжулер болса, осындай жағдайлар ауруларына шалдықтырып,
баланы ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсіреді. Ата-ана тарапынан, мектеп
қабырғасынан жылылық сезінбеген оқушы өмірде өзін ешкімге қажетсізбін деп
есептеп, уайымға шалдығады, кей оқушылардың ұйқысы бұзылып, түнде
қорқынышты түстер көріп, иммунитеті төмендейді.
Мінез-қүлқында қиыншылығы бар окушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады: біріншісі – тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
екіншісі - отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын
қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған
және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасын, яғни отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай: бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көзқарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес
отбасында тәрбиеленуі.
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
мейірімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы
мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Жеткеншек жастаға оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу
себептерін психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан
болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасының
әлеуметтік, экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың
немқұрайлы қарауы; қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі; шектен тыс
қамқорлық т.б. Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен оқушы ешқандай күш
жұмсамай көзге түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ешнәрсеге қол жеткізе
алмайды (отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (золушка - өгей
қыз). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Балалардың мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі, біріншіден,
отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жүмысындағы
кемшіліктермен сипатталады.
Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың ата-анасына және
баланың құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г.Божович,
И.С.Славина бұны эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен.
Д.Б.Эльконин мұғалім мен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер оқушы мұғалімнің сыныпта
басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда
мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар
мүғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мүғалімнің айтқаны олар үшін - заң. Егер
де мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге
деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын
тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде сөз
тасығыш балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде
де, құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлга ретінде калыпасуы үшін
адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның
психикалық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез -
құлқында қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер
балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың
тәжірибесінің жетіспеуінен.балада елестетудің, қиялдау процестерінің
жеткіліксіз дамуынан мінез-қүлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады.
Егерде зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылармен
белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты
болады.
Көбінесе баланың мінез-кұлқының дұрыс қалыптаспауы отбасына байланысты.
Отбасында дұрыс тәрбие бермеуден баланың мінезі қиындай түседі. Бұл -
отбасы кемшілігі.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Мінез-құлқы қиын
оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша
үлгермеушілер қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толықтырып отыратын
көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта
әлеуметтік-психологиялық дезадантацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына
мінез-құлық бұзылуының клиникалық және кримонологиялық белгілерінің пайда
болуына әкеп соқтырады.
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л.С. (1928ж) еңбектерінде талқыланды, сондай –ақ макаренко а.с.
тәжірибелерінен де ұлкен орын алды. Бұл мәсленің ары қарай талқылануына
үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Баланың жеке қасиеттерінің психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелі жұмыс қажет.
Мысалы, бұл тұрғыда Әль-Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі
оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, бала да ең алдымен өсіп өну
қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль
атқарады. Ана құрсағында-ақ тән сүйегі, біртіндеп дән, иіс айыратын
түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады.
Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз
бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлы не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек
мен деген қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге
қалайша бағынады, мінезі, ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе
ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы
жөнінен де алып қарауға болады. Мінез құлқы қиын оқушылар көбінесе
ашуланшақ болып келеді. Баланы үй іші көп еркелетсе, онда ол болмашы
нәрсеге тез ашуланып, күйіп пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген
жағдайда жақсы, өте жақсы деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты
қуанғанын жасыра алмайды.
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиеттерге
жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар қосылады. Бүл құрылымдар бұрынғы
психологиялық және физиологиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір-
бірімен бітісуі әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылык
орын алады. Сондықтан бала көптеген қиналыстарга ұшырайды: болашақта кім
болатынын, омірде орындайтын әлеуметтік рөлін, қарым-қатынас ерекшеліктерін
анықтау қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.
Үлкендер баланы барлық уақытта түсіне бермейді. Қарым- қатынас
барысында жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды
талап ету орын алады да, мүндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып,
нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы
мүмкін.
Жеткіншектердің дене мүшелердің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын
алады. Мәселен олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің
өсуі, бұлшық еттерінін ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі
дамымауы салдарынан жсткіншекте өзін жарым-жан сезінуі деп аталатын
комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүкшейіп,
немесе бір жағына қисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңіндс балалардың эндокриналық жүйесі де өзгеріске
ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп,
күшейтіп, жеткіншекті жыныстық өмірге дайындайды. Ми қабығының
жасушалары жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш.
(Сондықтан жеткіншектер көп мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді
аяғына дейін тыңдап болмастан, морт кететін қылықтары осының салдарынан
туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің шамадан тыс
дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу ерекшеліктерін
Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған. Сонымен қатар:осы
жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едәуір орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп
мүғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да жеткінішектің, айналасындағылар
жақсы түсінетін болса, барынша төзімдік көрсетіп, түсінушілік
білдірсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтереді. .
Жеткіншек жастың ерекшеліктері: барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкендердің қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі; үйге берілген
тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға
тырысуы; үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-
мінеп, кей кезде өрескел мінез көрсетуі; жеткіншек істі игеру жағынан әлі
бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкіндігін жоғары бағалап,
бәрін өзі істей алатындай сезінуі.
Жеткіншектердің қырсық мінез көрсетуіне, ересектер талабын оңай
орындамауына негіз болатын бірнеше себептер бар. (Олар: Балалардың оқудан
баска айналысатын шаруасының болмауы. Радио, теледидар, басқа да
ақпарат көздерінен ересектерге арналған хабарларды көріп, соған
еліктейтіндігі.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда
бола бастады (Блонский П.П.). Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерге нақты
орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Мінез құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформдық түрге жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жасалынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жатататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажетсінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын
балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алуы шарт, олардың ақыл-ой
функцияларын дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және
әлеуметтік мөлшерді меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы-құрдастарымен өзара
қатынастарын жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантильді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушылығын,
мультивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен ойын
әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынталандыруды
қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалыптасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі
өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға
үнемі дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластықққа лайық
екенмін деп санайды, ал егер керісінше оның жасаған істерінің кемшіліктерін
бетіне басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін дегеннен
басқа түк қалмайды және бұл жағдайды баланың реакциясы әртүрлі (апатия,
синизм (шектен шыққан арсыздық),агрессия және т.б.) болады.
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқиа баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшақтықққа соқтырады. Міне, тәртіп бүзу содан паида
болады. Тәртіп бүзушылқтың салдарының негізгі-сабаққа үлгере алмаушылқ.
Кейбір оқушы қатар – құрбыларынан сабақта артта қалып қойып тәртіп бұзуын
өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді. Бұл
мінез көбінесе менменсуден, бала мінезінің дұрыс тәрбиеленбеуінен болады.
Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті баланың бойына біржолата
сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан іздестіруге болмайды. Өйткені
тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес, оның үй ішіндегі жағдайларға
да, айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына жәнебаласына қойған талаптың әр
түрлі болып келуіне байланысты.
Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет.
Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі,
өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез-келген баланың жақсы
жағдайда, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді.қайта тәрбиелеу
процесін ұйымдастырғанда, оқушылардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық
ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы
тиіс. Оқушының ішкі позициясы жеке адамның дербес қасиеті болып саналады.
Совет психологы С.Л.Рубинштейннің детерминизмді түсіну заңына талдау
беріп, сыртқы себептері ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен шешіледі – деуі
ден қоярлық. Өйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы әсерлерге таңдамалы
түрде қарайтындығымен айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу процесінің
нәтижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі жағдайларына
байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет.
Осы мәселе төңірегінде белгілі совет психологі к.к.платоновтың көзқарасына
жүгінсек, жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрады екен.
Олардың біріншісі – жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері ;екіншісі – адам дамуындағы психологиялық
процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция,
қабылдау және ойлау т.б. Қабілеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі – баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі
мен ептілігі; ал, төртіншісі – жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен
адамгершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі мен тұрмақ1.
Жеткіншек - бұл сананың өзіне бағытталу кезеңі, өзін тану психологиялық
құнды құрылым ретінде өзіндік жетілуге жағдай жасайды. "Қиын" балалықты
біршама диагностикалаудың құнды ойларын Л.С.Выготский жасаған болатын. Ол
баланьң дамуындағы сапалы жылжулар идеясын, жаңа құрылымның пайда болуын
және даму кезеңінде функция аралық қатынастардың өзгеру идеясын көрсетті.
Жеткіншек жастағы оқушылардың жеке басын қалыптастыруда үлкен
орынды эмоция иеленеді. Оларда жарқын, күшті көңіл күйлер
басым болады. Бірақ та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып
саналатын іс-әрекеттер қанағаттандырылмаса, онда балаларда жан-күйзелісті
қайғырулар болуы мүмкін.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары
деңгейдегі эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға
болады. Мінез-қүлқында айтырлықтай ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде,
өзінің талаптану, тілек-ықыласы, сезіміне деген төзімділігі нашар дамыған,
сол себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының, мүғалімдерінің,
үлкендердің қоятын талаптарына қарсы шығып, дау-жанжал тудырып жатады. Бүл
жастағы балалардың жеке басының дамуына ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға
айқайлау, белдікпен үру, желкеге үру сияқты көріністер керек емес, оларға
жан-жақты көмек, адамдық сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, үғу
қажеттірек. Тіпті жай ғана бір мысалды алып көрейікші: егер де гүлді
күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда жайқалып өседі. Адамдарға өзінің
әсемдігін, түсін береді, ал егер оны қарамасаң, оны күтпесең, таптасаң, ол
сарғайып, солып қалады. Міне, бүл қарапайым шындық. Бірақ та осы шындықты
сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп отбасында үмытылып жатады немесе бұл
туралы олардың ойлағысы келмейді. Әрине, мүндай отбасында тәрбиеленіп
жатқан баланың психикасы бұзылады яғни мінез-қүлқы бұзыла бастайды.
Мәсслен, кей оқушылар ата-ана. тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей
өссе, осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері
көзқарасы қосылып, үзаққа созылған қайғыру, ренжу үстінде болса, ол жүйке
ауруларына шалдықтырып, баланың ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсуіне әсер
етеді. Екіншіден, сау балалардың адамгершілік қасиеттеріне қандай
факторлар жағымды, ал қандай факторлар жағымсыз әсер стетінін анықтап
үшін әңгімелер, бақылау, сауалнама жүргізу т.б. әдістер қолданылады.
Оқушылардың мінез-құлқына айналасындағылардың
(мұғалімдердің, туған туыстарының, ересек жолдастарының) ықпалы
күшті. Бұдан балалар мінез-құлқының бірі еліктегіштікті
байқауға болады.
Егер бала жақсы өнеге көрсеткен адамдармен араласса бұл жақсы нәтиже
береді. Өкінішке карай, бала жаман қылықтарға да еліктейді. Мұғалім
балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып отырса, оларға тиісті ықпал жасай
алады..
Қазақстанда отбасы тәрбиесі мәселесімен шүғылданып жүрген ғалымдар:
Г.А.Уманов,Ж.Қоянбаев бұл авторлар отбасы тәрбие проблемасын әр қырынан
қарастырған. Ата-ананың міндеттері, мектеп пен жүртшылық байланыс
мәселелері және отбасы тәрбиесіне нұқсан келтірген.
Оның сапасы бірнеше деңгейлер, салалар арқылы
анықталады.Әлеуметтік -мәдени деңгейі ата-аналардың мәдени
деңгейі мен қоғам оміріне қатысуына, әлеуметтік экономикалық
деңгейі түрмыстық жағдайға, ата-аналардың жүмыс бастылығына;
техникалық-гигенакалық деңгейі үйінің жабдықталуына, омірсүру
ерекшеліктеріне; демократиялық деңгейі отбасы құрылымына
байланысты. Бала дамуының қай бағыты, қай жағынан алсақ та, ең
басты ролді отбасы атқаратын анық.
Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері:
-бала денсаулығына қамқорлық -оқуына көмек, жетекшілік;
-еңбек тәрбиесі, мамандық тандауға көмек;
-жеке түлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
-адамгершілікке тәрбиелеу;
-ақыл-ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
-шығармашылық икемділіктері мен қызығуын дамыту.
Қазіргі отбасылар әрі сапасы жаңа әрі қарама-қайшы қоғамдық жағдайда
дамып келеді. Бір жағынан қоғамдық отбасының келелі мәселелері мен
қажеттіліктеріне бетбұрыс байқалады. Бала тәрбиесіндегі отбасы маңыздылығын
бекіту мен жоғарылату бағытында жаңа кешенді бағдарламалар жүзеге асырылып
жатыр. Екінші жағынан, қоғамда отбасындағы келеңсіз жағдайлардың күщеюіне
әкеліп соқтыратын құбылыстар да байқалады. Отбасылардың көпшілігінің
әртүрлі себептен тұрмыс жағдайларының төмендеуі, ата-аналардың айырылысуы,
толық емес, яғни , әкесі не шешесі жоқ отбасылардың көбеюі, отбасындағы
балаға қамқорлық пен мейірімнің жетіспеушілігі, т.б. Осының бәрі бала
тәрбиесінде жағымсыз мінез-құлықтардың қалыптасуына әкеліп соғып отырған
жағдайлары бар.
Оқушылар алдымен, өз ата-аналарына үқсағысы келеді.
Дегенмен , балалардың бәрі бірдей отбасында өзін жақсы
сезінбейді. Отбасындағы келіспеушілік, ата-аналардың көпшілігі
балалармен қатаң әңгіме жүргізеді. Сондықтан да отбасындағы
жағдайды танып-білу, бала тәрбиесінде ата-анаға теориялық көмек беру ете
маңызды.
Ата-ана мен педагогтың мақсаты, ұйымдасқан, бірлескен іс -әрекеттің
белгілі бір кезеңдері бойынша жүзеге асады. Дұрыс үйымдастырылған жүмыс
жасырын үйретушілік сипатқа ие. Педагог отбасылық тәрбиенің жағымды
жақтарына сүйенеді. Оны жан-жақты тартып, жағымсыз жағын жоюды қолданады.
Ата-ана мен педагог арасындағы бір-біріне деген сенімділік
бірінші және шешуші шарт. Арадағы қарым-қатынас ата-ананың тәрбие ісіне
қызығуын оятып, табысқа ұмтылдыратындай, өз күшіне сенімділік тудыратындай
болып құрылуы тиіс.
Педагогтың екінші бір маңызды міндеті-отбасын
педагогикалық білік-дағдылармен қаруландыру, оларды
теориялық және практикалық түрде меңгерту.
Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық қарым-қатынастың аяғы ата-аналардың өз
балаларының ғана емес, жалпы сынып тәрбие жүмысына қатысуына
әкеледі.Мүғалімдер мен ата-аналар әріптес ретінде тәрбие жұмысында бірін-
бірі толықтырып отырады.
Оқушының отбасын зерттеу оның өзін жақын тануға
мүмкіндік береді. Отбасының өзіне тән өмір сүру ерекшеліктеріның
қалыптасуы, дәстүрлі, рухани байлықтары, тәрбиелік мүмкіндіктері
оқушының үйдегі ата-анасымен қарым-қатынасы, осының бәрін
түсіну үшін мұғалім психологиялық педагогикалық
диагностикалаудың кешенді, дәстүрлі әдістерін алады: бақылау,
әңгімелесу,тест,сауалдама жүргізу, рөлдік ойындар т.б.
1.2. Мінез-қүлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау.
Қазіргі кезде мектептің қойып отырған талабы оқушыларды— негізгі
пәндермен терең де берік қаруландыру, ал білімдерін күнделікті өмірде
өз деңгейіндегі іскерлік пен қолдана білу. Осы жетістіктерге
жету үшін мүғалім оқушының мінез-қүлқын, сана ссзімінің жетілу
дәрежесін, таным процестерінің (түйсіну, қабылдау, ес, ойлау сөйлеу, қиял)
дұрыс қалыптасуын қадағалап әрі дамытып отыруы қажет.
Мүғалім психологиялық танымдық процестерді
калыптастырудағы негізгі тұлға. Әрбір баланың психологиясын білу көп
ойлануды, көп ізденуді қажет етеді.
Мүғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынаста мүғалімнің негізгі жүмыс
бағыттары:
1. Окушының жеке дамуын бақылау оның еркін дамып, қабілеттерінің
ашылуына, мінез-қүлқының қалыптасуына тиімді жағдай жасау
2. Оқушының ынтасын, қабілетін зерттеу, бағдар беру.
3. Оқушыларды қоғамдық құндық қатынастарға жетелейтін әрекеттің барлық
түрлерін (жеке-дара, топтық, үжымдық) ұйымдастыру.
4. Оқушылардың еркіндіктері мен қүқықтарын сақтауға
мүмкіндік жасау
5. Сыныпта оқу-тәрбие жүмысын үйымдастыру.
Алдымен мінез-құлқында қиындығы бар оқушылардың дара ерекшеліктерін
жан-жақты қарастыруымыз керек. Мысалы, белгілі психолог К.К.Платоновтың
көзқарасы бойынша жеке адамның психологиялық құрылымы төрт
бөліктен түрады:
Біріншіден, оның темперамент, жыныс, жас өзгешеліктері, яғни
биологиялық қасиеттері;
Екіншіден, оның даму барысының дербес ерекшеліктері, яғни ес ерлікк,
түйсіну, эмоция, қабылдау және ойлау т.б. қасиеттері жатады;
Үшінші, баланың әлеуметтік тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен
ептілігі;
Төртінші, оның жалпы адамгершілік қасиеттері- жеке адамның
бағыттылығы.
Мұғалімнің негізгі міндеті бала бойындағы қиындықтарды анықтап, оларды
түзету жолдарын дұрыс ұйымдастыра білу. Егер де, мүғалім өз жүмысына
немқұрайлы қараса оқушылардың келесі қиындықтарды байқауға болады:
1. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынасының бүзылуы
.
2. Ерке балалар. Бұндай оқушылар көбінесе барлық жағдайы
жасалған, үйдің жалғыз балаларында кездеседі.
3. Жағдай толық жасалмаған. Психикасының дамуында
ауытқулар бар балалалар, осының салдарынан
сабаққа үлгермеушілік пайда болады.
4. Отбасы жағдайы мүлдем нашар, яғни бала тәрбиесіне кері әсер етушілік
маскүнем, бала тәрбиесіне көңіл бөлмейтін т.б. Е.Волкова,
Гаспаровалар [15] мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды мынадай
топтарға бөледі:
а)сезім әрекетіне бой алдырғыш (эмоционалды) оқушылар
(жьшауық, кекшіл т.б.);
б)агрессивті;
в)қыңыр, қырсық;
г)ұялшақ;
е) тынымсыз, белсенді бала.
Бала тәрбиесінде отбасында дұрыс тәрбие бермеудің 4 жолы бар:
1.Қабылдамау
2. Гиперсоциалды
3. Қорқақ-секемшіл
4.Эгоорталықты
Қабылдамау - егер ата-анада балаға деген сүйіспеншілік, жылу болмаса.
бала мұндай әсерді қабылдай алмайды. Қабылдамау әйел жүкті болған кезде
баланың дүниеге келуіне карсы болғаннан пайда болады. Қабылдамаудан бала
кез келген нәрсеге тітіркенгіш болып келеді.
Гиперсоциалды — мұндай ата-аналар -дұрыс ата-аналар. Ата-ана баласын
сағатпен тамақтандырып, ойнағысы келсе ойнатып, ұйыктағысы келсе
ұйықтатады. Амандасуды қинап айтқызады. Мұндай ата-анаға мектепте баласын
мақтаған ұнайды, баласы туралы кемшілік айтса, намыстанып кетеді. Олар
талапты орындағыш келеді. Гиперсоциалды бала робот, автомат сияқты өмір
сүреді.
Қорқақ-секемшіл - бұл жолмен тәрбиелейтін ата-аналардың баласы шамалы
ауырса, оны үйден шығармай, жанұясымен соның бетіне қарап, жағдайын жасап,
баланың ойын алдын-ала ауруға дайындайды. Нәтижесінде бала жиі-жиі
өзінеМен ауырып калмаймын ба? Мен өліп қалмаймын ба? деген сұрақтар
қояды. Баланы тым қадағалау нәтижесінен, талапты шамадан тыс қоюдан,
балада, керісінше, қорқак-секемшіл мінез қалыптасып, кез келген нәрсеге
қоркынышпен карайды. Құрдастарымен ойнай алмайды, өкпелегіш, өзіне сенімсіз
болады.
Эгоорталық - бұлай тәрбиеленген балалардың болашақ қарым-қатынасында
отбасының жауапкершілік денгейі жогары болады. Баланың ортаға деген
көзкарасы төмен болатындығы байқалады. Ата-анасы барлық уакытта оның
айтқанын істеу керек, үнемі көңіл бөліп отыруы керек, болмайды, жоқ
дегенді түсінбейді. Күтуге шыдамы жоқ, тез ашуланшақ. Мұндай балалар
тұрақсыз, қыңыр, қырсық, тіл алмайтын болып тәрбиеленеді.
Міне, осылай дұрыстәрбиелемеуден баланың мінез-кұлкы қиын болып
қалыптасады. Сондыктан әрбір отбасы дұрыс тарбие бермеуден алшақ болғаны
дұрыс. Ал, әрбір мектеп психологтары жас ерекшелігіне сәйкес мінез-құлқында
киындығы бар окушыларды анықтап, арнайы бағыттар бойынша түзету-дамыту
жұмыстарын жүргізсе, ата-аналармен тұрақты байланыста болса, болашақта
қоғамның әрбір азаматы осындай қиын бала қатарынан көрінбейтіндігіне
сенімдіміз.
Жеткіншектердегі жаңа бағыттағы қалыптасулар, қарым-қатынас деңгейінің
өсуіне байланысты өзіндік сананың өсуі, ата-анамен, үлкендермен,
құрдастармен қатынастарын күрделендіреді. Жеткіншектің дамудағы өзіндік
сана біршама тұрақты өзіндік бағалауға және анықталған талаптану деңгейіне
әкеледі, әрі кө птеген әртүрлі іс-әрекеттерге қатысатындығы белгілі,
алайда іс-әрекет сипаты тұтастай реттелмейді. Бүл жастың ішкі қарама-
қайшьлык аумағы және баланың үлкендерге қарсы сипаттағы өзара әрекеттері
жеткіншектерге қатты әсер етеді. "Өтпелі кезең", - деп жазды
Л.С.Выготский. Жәбірленушінің сыртқы әрекетінің жоғарғы дәрежесі, сол
сиякты ішкі конституциялы нышандары және соған дейін жасырын жағдайда болып
келген бейімділіктері мінез-қүлық шарттарынын жиынтығын ұсынады.
Жеткіншек үшін барынша тезірек ересек адамның статусын жаулап алуға
тырысу өз бетінше тез тәуелсіздікке жету жағдайы ерекше болады. Өзінің даму
кезеңін басынан кешіріп жүрген балалардың көп бөлігінде мінез-құлықтың 2
түрі қалыптасады. Бірінші типтегі жеткіншектерде өзінің жеке позициясын
сақтау үшін қоршаған ортамен өзара әрекетін өзгертуге тырысады, мәселен,
олардағы негативизмді, қырсық мінезді, қарсыласуды және шектен шығу сияқты
сапаларды айтуға болады. Екінші типтегі жеткіншектер микроортаның кері
әсерімен ерекшелінеді, себебі, қоршаган ортамен мінез-құлықтық қатынас
эталоны әлі қалыптаспайды. Осының нәтижесінде өзіне, басқаларға деген
қатынастарда сарапшыл емес, өзара қарым-қатынастың жағымсыз жағын норма
ретінде қабылдайды. Нәтижесінде мінез-құлыктық бағдардың қалыптаспауынан
жеткіншектер өзіндік даму сипатын өзгертуге тырысады, алайда мінез-құлықтық
бағдардың жеткіліксіз даму себебінен мақсатқа жетудің адекватты құралын
таба алмайды. Сондықтан олардың динамикалық тенденциялары негізінен
мазмұнды, мағыналылығынан басым болады. Жеткіншектердің бейімділігі немесе
соларға тән мінез-құлықта мағына құрастыру процесінің мотивтермен
байланысы, коғамдық жағымды мақсаттары мен жеткіншектің әлеуметтік мәнді
мінез-кұлықтық идеологияларының арасындағы арақатынастардың бұзылуына
әкеледі. Біздің заманымыздың негізгі бір белгісі - "адамтануға" тереңдеу,
адам проблемасын козғау, онын психологиясын жаңа замандағы ғылымның алдыңғы
жоспарына қою. Жеткіншек кезеңде мінездің кейбір бітістері өмір
тәжірибесімен үйлеспейді, оның қалыптасуын қоғамдық дамумен үйлестіріп,
сауатты басқару үшін әр жеткіншектің тәжірибесін және жеке түлғалық
ерекшелігін, эмоциялық-мотивациялық сферасындағы қажеттіліктің қалыптасу
деңгейінің бағытылығын ескеру керек.
Оқушының қарым-қатынасындағы мінез ерекшелігі:
А) қоғамдық ортада, өндірістік коллективте, жора
1.3. Қиын балалардың қарым-қатынасындағы шиеленістіретін факторлар
-жолдастары мен басқа адамдармен қарым-қатынасы еліміздегі
жаңалықтардан хабардар, хабардар емес, айналасымен байланыс жасай алады,
шындықты айтады және жақтайды, үлкен-кішіні сыйлайды, сыйламайды, өзін-өзі
ұстай алмайды, ызақор, ашуланшақ, тұйық т.б.;
Ә) қатар құрбылары мен мектеп оқушыларымен қарым-қатынасы өзін
біркелкі ұстау, сыйласымды, ұстамды, артықшылдығын, сезіну, күш көрсету,
жәбірлеу, зорлықты сезіну, зорлық-зомбылық жасау, қорқақ, ұяң, ұялшақ
т.б..
1. Жеке өз басына қатысы:
А жеке басына сын көзбен қарау, дұрыс баға беру, артық санау, қатал,
өзіне сенімді, сенімсіз, төмен санау т.б.;
Ә дене күшіне сену, басшылыққа ұмтылу, абройлы, жарамсақтану,
жалынышты болу т.б.;
Б үлкендерге ұқсауда өз пікірі болуы, бағынышты болмау, өздігінен
орындауға талаптану, ешкімге қажет емеспін деп сезіну.
2. Жеке басының ынта-ықыласы, құштарлығы, талап-тілегі:
А творчестволық, ұйымдастыру істер мен техникалық, математикалық,
музыкалық бейнелеу өнеріне бейімділігі және спорт ойындарына икемділігі бар
немесе жоқ;
Ә үйірме және секция жұмыстарына қатысады, қатыспайды;
Б көркем әдебиет, газет-жұрналдарды оқиды оқымайды, спектакльдер мен
кинофильм, теледидарды тиянақты көреді, көрмейді;
В қыдырымпаздыққа, қаңғыбастыққа, ұрлыққа, бұзықтыққа, арақ-шарап
ішуге, темекі, наша тартуға құмар, құмар емес.
3. Жеке басының мінез-құлқын жөндеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге талаптануы:
А түзеуге талаптану, әрекеттенбеу;
Ә мінезін түзеуге сенімді, сенімсіз;
Б мінез-құлқын жөндеуді ойластырмау, болашағына көзі жетпеу,
көзбояушылық жасау.
4. Қиын баланың жалпы адамгершілік қасиетіне мінездеме коллективист,
бір мақсатты, табанды, шыншыл, қарапайым, тұйық, ұяң, екі жүзді,
қатыгез, қиқар, қыңыр, дөрекі т.б..
Сынып ұжымының қиын балаға қатысы.
1. Класс туралы жалпы мінездеме коллектившілдік негізде, ұйымшыл,
коллектив мүшелеріне талап қою көлемі, әрбір оқушыны қоғамдық
жұмыстарға тарту немесе ұйымшылдығы жоқ, әрбір оқушы өз мүддесін
ойлау, топ-топа бөліну, жікшілдік т.б. .
2. Қиын баланың кластас құрбыларымен қарым-қатынасы кластағы қоғамдық
тапсырмаларды белсенділікпен, тапқырлықпен орындау немесе енжарлқ,
немқұрайдылық көрсету, коллектив мүддесін жеке мүддесінен жоғары
санау немесе төмен қою, жолдастық, достықты сезіну, сезінбеу, қиын
баланың құрбыларының арасында алатын орны, үстемдік жасау,
басшылыққа талпыну, өзін-өзі жоғары санау немесе бағынышты болу,
тұйықтық т.б. .
3. Педагогикалық коллективтің қиын баламен өарым-қатынасы әрбір
оқушыны біркекі санау, таңдап сыйлау, жеке бастарын сыйлау,
сыйламау, өзара және жас ерекшеліктерін ескермеу, ескеру, педагогтік
этикасы бар, дауыс көтеру, әкімгерлікке жүгіну, мәдениет дәрежесі
төмен т.б..
Жанұядағы тәрбие жағдайы.
1. Жанұя туралы жалпы мағлұмат.
2. Жанұядағы қары-қатынас ерекшеліктері.
3. Баланың өз үйінде оқу жұмыстарын ұйымдастыруы.
4. Жанұяда баланың бос уақытын ұйымдастыру.
5. Ата-ананың мектепке көмегі.
6. Жанұяның тәрбие берерлік дәрежеі.
Бала мінез-құлкының киын болып келуі бірнеше факторға байланысты:
Биологиялық фактор – анасының баласына жүкті кезінде денсаулығы дұрыс
болмағандықтан, бала туғаннан жүйке ауруымен көп ауырады. Соның салдарынан
жүйке жүйесі бұзылған ықылас қою, еске сақтау, қабылдау қарқыны кешеуілдеп
дамып, сылбыр, баяу қозғалады. Сонымен қатар әйел жүкті кезінде бір
нәрседен жарақаталудан, уланғыш заттар зиянды әдеттердің (ішімдікке салыну,
темекі тарту) әсерінен болады. Ұжымдық іс-шараларға қатысқысы келмейді,
сабақ соңына дейін толық шыдап отыра алмай кетіп қалады. Жеке басының жақсы
сапалары ашылмай қалған.
Үйішілік фактор – жанұяда бала тәрбиесіне араласпаушылықтың әсерінен
үйден безіп, көше кезіп, сыртқы ортаның жағымсыз ықпалына түсіп жазықсыз
қылмысқа іліккен. Баланың мұндай жағдайынан ата-анасы бейхабар. Баласының
мінез-құлық ерекшелігіндегі өзгерістерді дер кезінде байқамаған. Тамағын
тауып, киімін кигізсем болды деген немқұрайлы қарым-қатынас салдарынан бір-
біріне селқостық сезім пайда болған.
Географиялық фактор – бірінші қауіпті экологиялық аймақта ұзақ уақыт
өмір сүрген жергілікті экологияның әсерінен ананың, баланың денсаулығы өте
нашар, бірнеше дәрігерлік тіркеуде тұрады. Қалаға көшіп келудегі бірден-бір
себеп – жергілікті экологияның әсерінен баланың ананың денсаулығының
нашарлауы.
Ұсақ әлеуметтік фактор – баланың өміріндегі қолайсыз жағдайлардан (ата-
ананың көп жанжалдасуы, ұрып-соғу т.б.) дұрыс тәрбие бермеуден және ананың
жүкті кезінде көп уайымға салынуынан болады.
Кейде қиын бала жоқ деп жатамыз. Кейбір отбасында жалғыз бала болады да,
оны тым еркелетіп өсіреді. Мұндай балалар өзін баскалардан артық санайды.
Балада менсінбеушілік басым болады,
"Қиын" жеткіншектерде жалған құндылық, қоғамға қарсылық көрсететін терең
тұлғалық өзгерістер байқалады.
ІІ БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ, ЖӘНЕ
КОРРЕКЦИЯЛАУДЫҢ ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК МӘНІ
2.1. Жеткіншек жастағы қиын балаларды анықтау жолдары
Қиын оқушылардың өскен ортасын яғни отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көзқарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес
отбасында тәрбиеленуі салдарынан да болады.
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
ұялшақ болады. Ата-анасының шектен тыс мейірімінде өскен бала өзімшіл,
нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы мүмкін. Яғни, отбасы тәрбиесі адам
өмірінде өте маңызды роль атқарады.
Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін
көптеген психологтар өз зерттеулері бойынша отбасында дұрыс тәрбие
бермеудің салдарынан болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп
қарастырады:
-Отбасының әлеуметтік, экономикалық жағдайы;
-Баланың рухани дамуына ата-ананың немқұрайлы қарауы;
- Қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі ана баланың тек қана
материалдық жағдайын қамтамасыз етеді. Бала өзінің үлкендерге керексіз
екенін сезінеді.
- Шектен тыс қамқорлық бақылау есінде бала өз бетінше жұмыс істеуін,
жауапкершілігін сезінеді.
Психологтар A. В. Запорожец, Е.З.Кошелева т.б. мінез-құлқында
қиындығы бар оқушыларды екі топқа бөліп қарастырады:
Өзін - өзі ұстай алмайтын, тез қозғалатын, құрбыларымен жиі дау —дамайға
түсетін оқушылар.
Тез ашуланатын балалар, әдетте бұл балалардың көп нәрсеге көңілі толмайды,
біреуге ренжісе көпке дейін есінде сақтайды. Бұл топтағы балалар қарым-
қатынасы ұнатпайды.
Оқушылардың осы 2 топтың қайсысына жататындығын анықтау үшін
олардың оқу үрдісі кезеңінде, үзіліс кезінде, қоғамдық жұмыстар жүргізіліп
жатқан кезеңдерде мұқият бақылау керек.
Жеткіншек жас сыныптарында кез-келген мұғалімнің оқушылары 30 немесе
одан да көп болуы мүмкін. Олардың әрқайсысын зерттеп білу өте қиын. Өзінің
жұмысын жеңілдету үшін неғұрлым жүйелі және белгілі тәртіппен бақылап,
оқушылардың мінез-құлқынан байқалған көріністерді қысқаша жазып жүрген
дұрыс болады. Мұндай бақылау күнделігі әрбір баланың ерекшелігін дәл
анықтауға және оған мінездеме үшін мәліметтер жинауға мүмкіндік береді.
Психолог Н.Д.Левитов ұсынған оқушының мінез-құлқының бар ерекшелігі —
шыдамдылықтың қалай көрінетініне қысқаша бақылау жоспарын мысал
ретінде келтіреміз:
1. Үзілістен кейін оқушы сыныпқа қалай кіреді және партаға қалай
отырады?
2. Оқушының зейіні сабаққа бөлінген бе, ол басқа бір нәрсемен айналысып
отырған жоқ па?
3. Одан сабақ сұрағанда, тақтаға шақырғанда, оқушы жинақы қалыпта ма?
4. Сәтті, сәтсіз жауаптан соң, оқушы өз эмоциясын қаншалықты
дәрежеде ұстайды?
5. Сөйлеп тұрғанда, оқушы өзін - өзі қалай ұстайды ? Сөйлегенде артық
асығыстық жасай ма, шектен тыс көп сөйлемей ме, анайы сөздерді қолданбай
ма?
6. Кейбір ерекше жағдайларда (мысалы, оның зейіні бөлетін
терезеден қызық бір нәрсе көргенде немесе сыныпта бөтен кісі
отырғанда) шыдамдылығы қандай, оқушы сабақта өзін қалай
ұстай біледі?
7. Шыдамдылық оқушының дағдылы, табиғи жағдайы ма, жоқ әлде ол одан
біршама күш жұмсауы қажет етіп тұр ма? Әр түрлі жағдайларда мінездің
көрінуін жіті тексеру үшін ұзақ та жүйелі жүргізілетін бақылау өте құнды
болады.
Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды анықтап, қиындықтар не себептен
пайда болатынын мына кесте арқылы көруге болады.
Бала психикасының көріністері оның мінезіне, темпераментіне, жеке
даралық өзгешеліктеріне байланысты:
Мінез белгілерінің көпшілігі мынадай:
1.Эмоциялық (қызбалық, құштарлық, нәзіктік, жабырқаушылық, т.б.);
2. Моральдық (адалдық, көпшілдік, қоғамдық борышты сезіну,
жауапкершілік, ілтипаттылық, зейінділік, т.б.);
З. Еріктік (шешімділік, табандылық, ерлік, өзін-өзі ұстау,
байсалдылық, мақсатқа талпынушылық, белсенділік, батылдық, сенімділік,
төзімділік, т.б.) болып бірігеді.
Баланың жасына қарай психикалық дамуында болатын өзгерістердің бірі -
темперамент ерекшеліктері. Мұның белгісі баланың қылығынан айналысатын
ісінен, ойынынан, сөйлей бастаған сөзінен көрініс береді де, сангвиник,
флегматик, холерик және меланхолик деп 4 типке бөлінеді.
Сангвиник- қуатты, тұрлаулы, ширақ тип, ойнақы, еті тірі, бірақ кез
келген істі бастап тастап жүре береді. Ол жұмысқа қабілетті, беріліп
істейді, басқа адамдармен тез тіл таба біледі, ұжым арасында өзін көңілді
ұстайды, былайша айтқанда, ақ көңіл, қызу істің адамы. Оның осал жері – іс
жоқ кезде сылбыр, күйге түсіп кетеді, енді бірде жеңіл мінезділікке
салынады. Бұл оның эмоцияларының тұрақсыздығынан және жалпы
қозғалғыштығынан туатын жайттар.
Сәл нәрседен қарқылдап күледі, болмашы себептен көңілі қалып, мұңаяды.
Бет жүзінен көңіл-күйі, заттар мен адамдарға болған қатынасы білініп
тұрады. Сезімталдығы өте жоғары, сондықтан ол оншама әсері болмаған
дыбыстар мен жарыққа елеңдей бермейді.
Жұмыс қабілеті мен қуатының жоғары болуынан жаңа іске қаймықпай
кіріседі, ұзақ уақыт талып шаршамастан қызметін жалғастыра алады. Зейінін
таңдаған обьектіге тез шоғырландырады, тәртіпті, қажет болса, өзінің
ырықсыз әрекеттері мен сезімдеріне тоқтау, тиым бере алады. Әрекеті жедел,
ақыл-ойы икемді , тапқыр, сөйлеу қарқыны шапшаң. Сезімдері, көңіл-күйлері,
қызығулары мен ниеттері өзгерген жағдайға байланысты жеңіл ауысып отырады.
Қиналмастан бір істен екіншісіне ауыса алады, қажет болса қайта үйреніп,
жаңа дағдыларды қабылдауға шебер. Әдетте, бұл типті адам өткені мен
болашағын болжастыруда өзінің субьектив пайымдауларының жетегінде қалып
қоймай, көбірек сыртқы әсерлерді обьектив бағамдауға бейім, экстраверт.
Холерик- бұл сангвиник сияқты жай әсерлерге берілмейді, әрекетшең және
белсенді.Бірақ холериктің әрекетшеңдігі белсенділікпен басымдау, сондықтан
ол ұстамсыз, шыдамсыз, қызба. Сангвиникке қарағанда салғырттау, икемі
кемірек. Осыдан- ниеттері мен қызығулары тұрақтылау, табанды, зейінін
ауыстыруы қиындау, сезімі көбіне сырттай көрінеді, сондықтан- толық
экстраверт.
Нерв процестері күшті, бірі екіншісіне тең келмейтін адамдар, көбіне
ұйытқымалы, қимыл-қозғалысқа шапшаң келеді. Істі бұрқыратып істегенмен,
олардың кейде қолын бір сілтеп, сылқ түсетін кездері де болады.
Флегматик- әрекеті енжар, сезімталдығы мен көңіл шарпулары кем
көріністі. Оны күлдіру де, мұңайту да оңай емес, төңіректің бәрі күлкіден
жығылып жатқанда, ол мізбақпас. Қай жағдайда да сабырлылығын жоймайды. Ым-
ишара жоқ, сөзі сылбыр, әрекеті жай. Жаңарған жағдайға икемделуі қиын,
дағдылары мен әрекеттерін өзгертуі ауыр. Солай да болса, флегматик өте
қуатты, жұмыстан шаршамайды. Шыдамды, ұстамды, сезімге берілмейді. Әдетте
жаңа адамдармен араласып кете бермейді, сырттай әсерге төзімді. Бар білгені
ішінде –интроверт.
Осы темпераменттің осал жері- қимыл қозғалыстың баяулығы, өмірде болып
жатқан жағдайларға селсоқ қарайтындығы, оңтайлылықтың жоқтығы. Бірақ мұның
ұстамдылығы, салқын қандылығы адамның мінез бітістері үшін таптырмайтын
қасиет болып табылады.
Меланхолик- өте сезімтал, бірақ әрекетшеңдігі кем адам. Болмашы
нәрседен көзіне жас үйіріліп, өкпелегіш, сырттай әсерді күйзеліспен
қабылдайды. Ым-ишарасы жоқтың қасында, дауысы мен қозғалысы өте сылбыр.
Әдетте, өзіне сенімсіз, үркек болмашы қиындықтан шегінеді. Меланхоликтің
жігері кем, тез шаршайды, қызметі болымсыз. Зейіні тұрақсыз, оның барша
психикалық процестері әлсіз. Көпшілік меланхоликтердің өздерінің тұйықтығы
мен адамдардан оқшаулануынан ішіне түйгені көп-толық интроверт.
Тұйықтық,өз ойына шомуға бейім тұрушылық, орынсыз ибалылық-осы
тампераменттің ең бір нашар жағы.
Әр адамның темперамент типі тума екендігі қаотқысыз дәлелденген, ал
қасиеттер түріне байланысты белгілі типтің ұйымдасу проблемасы -әлі ғылыми
шешімін таппаған.
Сангвиник темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Ол ашық, көпшіл, сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып-қымтырылмайды,
оптимист, өмірсүйгіш, көтеріңкі көңілді, басшылыққа, жетекшілікке құштар.
Мұндай бала жылдам және тез қозғыш, көңіл күйі жиі өзгергіш келеді, көп
нәрсеге қызығады, бәрін біліп алуға тырысады, бірақ біреу бағыттап
отырмаса, тез суып кетуі де ықтимал. Ақыл-ой әрекеті белсенді жүріп
отырады. Класта мұғалімнің айтқандарын қиналмай ұғады, сұрақ қоюға жаны
құмар. Оның сөзі жылдам, анық, түсінікті, паузалар мен интонацияларды жақсы
сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады. Сөйлегенде ым-ишара (мимика,
пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе эмоциялы қозу жағдайында тұрады.
Осындай балалардың мінез-құлқынан қажырлылық, белсенділік сияқты кейбір
жақсы қасиеттерді көруге болады. Сондықтан да сангвиниктер өмірге икемді,
тәрбиелеуге оңтайлы, ширақ темперамент болып саналады.
Флегматик темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Ол өте сақ, ұяң, байсалды, жұртқа жақсылық тілейтін, сенімді, тұрақты,
бір қалыпты. Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып-
саспайды. Сабақта тыныш отырады, жанындағы баланы мазаламайды. Ауыр
мінезді, көрсе қызар емес, мәселені тез шешуге асықпайды, салқынқанды. Бір
істі бастаса салпақтап соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері
сырт әлпетінен көрінбейді десе де болады. Ол оқушының дауыс екпіні баяу
келеді, аптықпай, асып-саспай сөйлейді, сөзі ым-ишаралармен ерекшеленіп
тұрмайды. Флегматик темпераментіндегі балалардың көпшілігі мектепке
келгеннен кейін оқу дағдыларын меңгеруде өзінің икемділіктерін жақсы
көрсетеді.
Холерик темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Бұл ұшып қонып тұратын, күйгелек, тынымсыз, шамданғыш, көңіл күйі жиі
өзгеретін, қарым-қатынаста аумалы-төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді,
белсенді пысық, бірақ бейқам, ашуланшақ бала. Мұндай оқушы қимыл-әрекетті
сүйеді. Әдетте оның қимыл-қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан
жұмысына әбден беріліп, барлық ынтасын салып орындайды, онда ой-әрекетінің
белсенділігі байқалады. Ой-әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын
орындауынан жақсы көрінеді. Спорт, әсіресе қозғалыс ойындарына бар
ықыласымен қатынасады. Мектепте ұйымдастырылатын жұмыстарда балалардың алды
болатын да осылар. Мұндай балалардың көбінің мінездері сотқар, шалдуар
келеді. Өз эмоциялары мен қимыл-қозғалыстарын билей алмай, қабынып, күйіп-
пісуге дайын тұрады. Ашуы шапшаң, қатты қияңқы, ұнамсыз істерге әуес.
Бұлардың сөзі жылдам, интонациясы толқымалы, кейде топ ішінде даусы қатты
шығып та кетеді. Олар тез, қызу сөйлеп, төңірегіндегілерді бірден ұйытады.
Холерик темпераментіндегі бала өте сезімтал болғандықтан түрлі әсерге тез
беріледі, ызақор келеді. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір көзінен, тез
және оңтайлы қозғалыстарынан жақсы байқалады.
Меланхолик темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Сәл нәрсеге ренжиді, өкпелегіш, пессимист, тұйық, сөзге сараң, аса баяу
қозғалатын жайбасар. Мұндай оқушылардың сезімталдығы өте баяу көрінгенмен,
онысы терең және ұзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндегі
оқиғалардың бәрін үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен,
мұғалім оны тақтаға шақыртып есеп шығатса, мұның өзі оған кейде әлдеқандай
зор әсер етеді. Ол кейде қызараңдап ұялады, егер мұғалімнің тапсырғанын
орындап шыға алмаса, осыған қатты қайғырады, көпке дейін бұл оның есінен
кетпейді. Егер мұғалім кластағы балалардың көзінше оған ұрысатын болса
(бұлай ету әрине дұрыс емес) мұндайда бала әрине төмен қарап жылап, кейде
жауап айта алмайтын жағдайдға ұшырайды. Ол көпке дейін булығып белсенді сөз
айтудан қалады. Бұл темпераменттегі оқушы, көбінесе өз жолдастарының
арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...3
І БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ..4-14
1.2. Мінез-қүлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .15-19
3. Қиын балалардың қарым-қатынасындағы шиеленістіретін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..20-22
ІІ БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ, ЖӘНЕ
КОРРЕКЦИЯЛАУДЫҢ ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК МӘНІ
2.1. Жеткіншек жастағы қиын балаларды анықтау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23-29
2.2. Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-42
2.3. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу және коррекциялау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..48-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .60-63
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..64-68
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...69-75
Кіріспе
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15
жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп
атайды. Бұл жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы т.б.
көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін
психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала
ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы
бойынша олар әлі балалык шақта жүрген кезең. Психологияда
мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917 ж.,
1924 ж.) болды, ол өз мінез-қүлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырады. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң
бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та
оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол
Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен
бірталай мағлұматтар алды.
Жеткіншек жастағы оқушылардың арасында мінез-қүлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мүндай оқушыларды Мінез-
құлқында ауытқулары бар оқушылар, Қиын тәрбиеленуші, Қиын балалар деп
атайды. Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз? деген сұрақ
туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мүғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабылеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
БӨЛІМ І ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Қиын балалардың пайда болу себептері және олардың негізгі
ерекшеліктерінің теориялық мәселелері.
Жүйке аурулары (невроз) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын
жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Мәселен, кей оқушылар ата-ана
тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп, осыған мектептегі өз
сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып, ұзаққа
созылған қайғыру, ренжулер болса, осындай жағдайлар ауруларына шалдықтырып,
баланы ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсіреді. Ата-ана тарапынан, мектеп
қабырғасынан жылылық сезінбеген оқушы өмірде өзін ешкімге қажетсізбін деп
есептеп, уайымға шалдығады, кей оқушылардың ұйқысы бұзылып, түнде
қорқынышты түстер көріп, иммунитеті төмендейді.
Мінез-қүлқында қиыншылығы бар окушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады: біріншісі – тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
екіншісі - отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын
қалыптастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған
және өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасын, яғни отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай: бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көзқарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес
отбасында тәрбиеленуі.
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
мейірімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы
мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Жеткеншек жастаға оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу
себептерін психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің салдарынан
болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасының
әлеуметтік, экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың
немқұрайлы қарауы; қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі; шектен тыс
қамқорлық т.б. Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен оқушы ешқандай күш
жұмсамай көзге түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ешнәрсеге қол жеткізе
алмайды (отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (золушка - өгей
қыз). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Балалардың мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі, біріншіден,
отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жүмысындағы
кемшіліктермен сипатталады.
Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың ата-анасына және
баланың құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г.Божович,
И.С.Славина бұны эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен.
Д.Б.Эльконин мұғалім мен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер оқушы мұғалімнің сыныпта
басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда
мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар
мүғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мүғалімнің айтқаны олар үшін - заң. Егер
де мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге
деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын
тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде сөз
тасығыш балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде
де, құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлга ретінде калыпасуы үшін
адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның
психикалық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез -
құлқында қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер
балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың
тәжірибесінің жетіспеуінен.балада елестетудің, қиялдау процестерінің
жеткіліксіз дамуынан мінез-қүлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады.
Егерде зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылармен
белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты
болады.
Көбінесе баланың мінез-кұлқының дұрыс қалыптаспауы отбасына байланысты.
Отбасында дұрыс тәрбие бермеуден баланың мінезі қиындай түседі. Бұл -
отбасы кемшілігі.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Мінез-құлқы қиын
оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша
үлгермеушілер қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толықтырып отыратын
көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта
әлеуметтік-психологиялық дезадантацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына
мінез-құлық бұзылуының клиникалық және кримонологиялық белгілерінің пайда
болуына әкеп соқтырады.
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л.С. (1928ж) еңбектерінде талқыланды, сондай –ақ макаренко а.с.
тәжірибелерінен де ұлкен орын алды. Бұл мәсленің ары қарай талқылануына
үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Баланың жеке қасиеттерінің психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелі жұмыс қажет.
Мысалы, бұл тұрғыда Әль-Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі
оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, бала да ең алдымен өсіп өну
қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль
атқарады. Ана құрсағында-ақ тән сүйегі, біртіндеп дән, иіс айыратын
түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады.
Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз
бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлы не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек
мен деген қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге
қалайша бағынады, мінезі, ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе
ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы
жөнінен де алып қарауға болады. Мінез құлқы қиын оқушылар көбінесе
ашуланшақ болып келеді. Баланы үй іші көп еркелетсе, онда ол болмашы
нәрсеге тез ашуланып, күйіп пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген
жағдайда жақсы, өте жақсы деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты
қуанғанын жасыра алмайды.
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиеттерге
жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар қосылады. Бүл құрылымдар бұрынғы
психологиялық және физиологиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір-
бірімен бітісуі әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылык
орын алады. Сондықтан бала көптеген қиналыстарга ұшырайды: болашақта кім
болатынын, омірде орындайтын әлеуметтік рөлін, қарым-қатынас ерекшеліктерін
анықтау қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.
Үлкендер баланы барлық уақытта түсіне бермейді. Қарым- қатынас
барысында жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды
талап ету орын алады да, мүндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып,
нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы
мүмкін.
Жеткіншектердің дене мүшелердің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын
алады. Мәселен олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің
өсуі, бұлшық еттерінін ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі
дамымауы салдарынан жсткіншекте өзін жарым-жан сезінуі деп аталатын
комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүкшейіп,
немесе бір жағына қисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңіндс балалардың эндокриналық жүйесі де өзгеріске
ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп,
күшейтіп, жеткіншекті жыныстық өмірге дайындайды. Ми қабығының
жасушалары жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш.
(Сондықтан жеткіншектер көп мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді
аяғына дейін тыңдап болмастан, морт кететін қылықтары осының салдарынан
туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің шамадан тыс
дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу ерекшеліктерін
Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған. Сонымен қатар:осы
жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едәуір орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп
мүғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да жеткінішектің, айналасындағылар
жақсы түсінетін болса, барынша төзімдік көрсетіп, түсінушілік
білдірсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтереді. .
Жеткіншек жастың ерекшеліктері: барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкендердің қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі; үйге берілген
тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға
тырысуы; үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-
мінеп, кей кезде өрескел мінез көрсетуі; жеткіншек істі игеру жағынан әлі
бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкіндігін жоғары бағалап,
бәрін өзі істей алатындай сезінуі.
Жеткіншектердің қырсық мінез көрсетуіне, ересектер талабын оңай
орындамауына негіз болатын бірнеше себептер бар. (Олар: Балалардың оқудан
баска айналысатын шаруасының болмауы. Радио, теледидар, басқа да
ақпарат көздерінен ересектерге арналған хабарларды көріп, соған
еліктейтіндігі.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда
бола бастады (Блонский П.П.). Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жылдардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерге нақты
орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Мінез құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформдық түрге жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жасалынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жатататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажетсінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын
балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алуы шарт, олардың ақыл-ой
функцияларын дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және
әлеуметтік мөлшерді меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы-құрдастарымен өзара
қатынастарын жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантильді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушылығын,
мультивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен ойын
әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынталандыруды
қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалыптасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі
өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға
үнемі дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластықққа лайық
екенмін деп санайды, ал егер керісінше оның жасаған істерінің кемшіліктерін
бетіне басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін дегеннен
басқа түк қалмайды және бұл жағдайды баланың реакциясы әртүрлі (апатия,
синизм (шектен шыққан арсыздық),агрессия және т.б.) болады.
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқиа баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшақтықққа соқтырады. Міне, тәртіп бүзу содан паида
болады. Тәртіп бүзушылқтың салдарының негізгі-сабаққа үлгере алмаушылқ.
Кейбір оқушы қатар – құрбыларынан сабақта артта қалып қойып тәртіп бұзуын
өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді. Бұл
мінез көбінесе менменсуден, бала мінезінің дұрыс тәрбиеленбеуінен болады.
Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті баланың бойына біржолата
сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан іздестіруге болмайды. Өйткені
тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес, оның үй ішіндегі жағдайларға
да, айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына жәнебаласына қойған талаптың әр
түрлі болып келуіне байланысты.
Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет.
Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі,
өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез-келген баланың жақсы
жағдайда, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді.қайта тәрбиелеу
процесін ұйымдастырғанда, оқушылардың психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық
ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы
тиіс. Оқушының ішкі позициясы жеке адамның дербес қасиеті болып саналады.
Совет психологы С.Л.Рубинштейннің детерминизмді түсіну заңына талдау
беріп, сыртқы себептері ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен шешіледі – деуі
ден қоярлық. Өйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы әсерлерге таңдамалы
түрде қарайтындығымен айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу процесінің
нәтижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі жағдайларына
байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет.
Осы мәселе төңірегінде белгілі совет психологі к.к.платоновтың көзқарасына
жүгінсек, жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрады екен.
Олардың біріншісі – жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері ;екіншісі – адам дамуындағы психологиялық
процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция,
қабылдау және ойлау т.б. Қабілеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі – баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі
мен ептілігі; ал, төртіншісі – жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен
адамгершілік қадір-қасиеттерінің бірлігі мен тұрмақ1.
Жеткіншек - бұл сананың өзіне бағытталу кезеңі, өзін тану психологиялық
құнды құрылым ретінде өзіндік жетілуге жағдай жасайды. "Қиын" балалықты
біршама диагностикалаудың құнды ойларын Л.С.Выготский жасаған болатын. Ол
баланьң дамуындағы сапалы жылжулар идеясын, жаңа құрылымның пайда болуын
және даму кезеңінде функция аралық қатынастардың өзгеру идеясын көрсетті.
Жеткіншек жастағы оқушылардың жеке басын қалыптастыруда үлкен
орынды эмоция иеленеді. Оларда жарқын, күшті көңіл күйлер
басым болады. Бірақ та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып
саналатын іс-әрекеттер қанағаттандырылмаса, онда балаларда жан-күйзелісті
қайғырулар болуы мүмкін.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары
деңгейдегі эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға
болады. Мінез-қүлқында айтырлықтай ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде,
өзінің талаптану, тілек-ықыласы, сезіміне деген төзімділігі нашар дамыған,
сол себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының, мүғалімдерінің,
үлкендердің қоятын талаптарына қарсы шығып, дау-жанжал тудырып жатады. Бүл
жастағы балалардың жеке басының дамуына ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға
айқайлау, белдікпен үру, желкеге үру сияқты көріністер керек емес, оларға
жан-жақты көмек, адамдық сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, үғу
қажеттірек. Тіпті жай ғана бір мысалды алып көрейікші: егер де гүлді
күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда жайқалып өседі. Адамдарға өзінің
әсемдігін, түсін береді, ал егер оны қарамасаң, оны күтпесең, таптасаң, ол
сарғайып, солып қалады. Міне, бүл қарапайым шындық. Бірақ та осы шындықты
сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп отбасында үмытылып жатады немесе бұл
туралы олардың ойлағысы келмейді. Әрине, мүндай отбасында тәрбиеленіп
жатқан баланың психикасы бұзылады яғни мінез-қүлқы бұзыла бастайды.
Мәсслен, кей оқушылар ата-ана. тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей
өссе, осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері
көзқарасы қосылып, үзаққа созылған қайғыру, ренжу үстінде болса, ол жүйке
ауруларына шалдықтырып, баланың ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсуіне әсер
етеді. Екіншіден, сау балалардың адамгершілік қасиеттеріне қандай
факторлар жағымды, ал қандай факторлар жағымсыз әсер стетінін анықтап
үшін әңгімелер, бақылау, сауалнама жүргізу т.б. әдістер қолданылады.
Оқушылардың мінез-құлқына айналасындағылардың
(мұғалімдердің, туған туыстарының, ересек жолдастарының) ықпалы
күшті. Бұдан балалар мінез-құлқының бірі еліктегіштікті
байқауға болады.
Егер бала жақсы өнеге көрсеткен адамдармен араласса бұл жақсы нәтиже
береді. Өкінішке карай, бала жаман қылықтарға да еліктейді. Мұғалім
балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып отырса, оларға тиісті ықпал жасай
алады..
Қазақстанда отбасы тәрбиесі мәселесімен шүғылданып жүрген ғалымдар:
Г.А.Уманов,Ж.Қоянбаев бұл авторлар отбасы тәрбие проблемасын әр қырынан
қарастырған. Ата-ананың міндеттері, мектеп пен жүртшылық байланыс
мәселелері және отбасы тәрбиесіне нұқсан келтірген.
Оның сапасы бірнеше деңгейлер, салалар арқылы
анықталады.Әлеуметтік -мәдени деңгейі ата-аналардың мәдени
деңгейі мен қоғам оміріне қатысуына, әлеуметтік экономикалық
деңгейі түрмыстық жағдайға, ата-аналардың жүмыс бастылығына;
техникалық-гигенакалық деңгейі үйінің жабдықталуына, омірсүру
ерекшеліктеріне; демократиялық деңгейі отбасы құрылымына
байланысты. Бала дамуының қай бағыты, қай жағынан алсақ та, ең
басты ролді отбасы атқаратын анық.
Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері:
-бала денсаулығына қамқорлық -оқуына көмек, жетекшілік;
-еңбек тәрбиесі, мамандық тандауға көмек;
-жеке түлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
-адамгершілікке тәрбиелеу;
-ақыл-ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
-шығармашылық икемділіктері мен қызығуын дамыту.
Қазіргі отбасылар әрі сапасы жаңа әрі қарама-қайшы қоғамдық жағдайда
дамып келеді. Бір жағынан қоғамдық отбасының келелі мәселелері мен
қажеттіліктеріне бетбұрыс байқалады. Бала тәрбиесіндегі отбасы маңыздылығын
бекіту мен жоғарылату бағытында жаңа кешенді бағдарламалар жүзеге асырылып
жатыр. Екінші жағынан, қоғамда отбасындағы келеңсіз жағдайлардың күщеюіне
әкеліп соқтыратын құбылыстар да байқалады. Отбасылардың көпшілігінің
әртүрлі себептен тұрмыс жағдайларының төмендеуі, ата-аналардың айырылысуы,
толық емес, яғни , әкесі не шешесі жоқ отбасылардың көбеюі, отбасындағы
балаға қамқорлық пен мейірімнің жетіспеушілігі, т.б. Осының бәрі бала
тәрбиесінде жағымсыз мінез-құлықтардың қалыптасуына әкеліп соғып отырған
жағдайлары бар.
Оқушылар алдымен, өз ата-аналарына үқсағысы келеді.
Дегенмен , балалардың бәрі бірдей отбасында өзін жақсы
сезінбейді. Отбасындағы келіспеушілік, ата-аналардың көпшілігі
балалармен қатаң әңгіме жүргізеді. Сондықтан да отбасындағы
жағдайды танып-білу, бала тәрбиесінде ата-анаға теориялық көмек беру ете
маңызды.
Ата-ана мен педагогтың мақсаты, ұйымдасқан, бірлескен іс -әрекеттің
белгілі бір кезеңдері бойынша жүзеге асады. Дұрыс үйымдастырылған жүмыс
жасырын үйретушілік сипатқа ие. Педагог отбасылық тәрбиенің жағымды
жақтарына сүйенеді. Оны жан-жақты тартып, жағымсыз жағын жоюды қолданады.
Ата-ана мен педагог арасындағы бір-біріне деген сенімділік
бірінші және шешуші шарт. Арадағы қарым-қатынас ата-ананың тәрбие ісіне
қызығуын оятып, табысқа ұмтылдыратындай, өз күшіне сенімділік тудыратындай
болып құрылуы тиіс.
Педагогтың екінші бір маңызды міндеті-отбасын
педагогикалық білік-дағдылармен қаруландыру, оларды
теориялық және практикалық түрде меңгерту.
Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық қарым-қатынастың аяғы ата-аналардың өз
балаларының ғана емес, жалпы сынып тәрбие жүмысына қатысуына
әкеледі.Мүғалімдер мен ата-аналар әріптес ретінде тәрбие жұмысында бірін-
бірі толықтырып отырады.
Оқушының отбасын зерттеу оның өзін жақын тануға
мүмкіндік береді. Отбасының өзіне тән өмір сүру ерекшеліктеріның
қалыптасуы, дәстүрлі, рухани байлықтары, тәрбиелік мүмкіндіктері
оқушының үйдегі ата-анасымен қарым-қатынасы, осының бәрін
түсіну үшін мұғалім психологиялық педагогикалық
диагностикалаудың кешенді, дәстүрлі әдістерін алады: бақылау,
әңгімелесу,тест,сауалдама жүргізу, рөлдік ойындар т.б.
1.2. Мінез-қүлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау.
Қазіргі кезде мектептің қойып отырған талабы оқушыларды— негізгі
пәндермен терең де берік қаруландыру, ал білімдерін күнделікті өмірде
өз деңгейіндегі іскерлік пен қолдана білу. Осы жетістіктерге
жету үшін мүғалім оқушының мінез-қүлқын, сана ссзімінің жетілу
дәрежесін, таным процестерінің (түйсіну, қабылдау, ес, ойлау сөйлеу, қиял)
дұрыс қалыптасуын қадағалап әрі дамытып отыруы қажет.
Мүғалім психологиялық танымдық процестерді
калыптастырудағы негізгі тұлға. Әрбір баланың психологиясын білу көп
ойлануды, көп ізденуді қажет етеді.
Мүғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынаста мүғалімнің негізгі жүмыс
бағыттары:
1. Окушының жеке дамуын бақылау оның еркін дамып, қабілеттерінің
ашылуына, мінез-қүлқының қалыптасуына тиімді жағдай жасау
2. Оқушының ынтасын, қабілетін зерттеу, бағдар беру.
3. Оқушыларды қоғамдық құндық қатынастарға жетелейтін әрекеттің барлық
түрлерін (жеке-дара, топтық, үжымдық) ұйымдастыру.
4. Оқушылардың еркіндіктері мен қүқықтарын сақтауға
мүмкіндік жасау
5. Сыныпта оқу-тәрбие жүмысын үйымдастыру.
Алдымен мінез-құлқында қиындығы бар оқушылардың дара ерекшеліктерін
жан-жақты қарастыруымыз керек. Мысалы, белгілі психолог К.К.Платоновтың
көзқарасы бойынша жеке адамның психологиялық құрылымы төрт
бөліктен түрады:
Біріншіден, оның темперамент, жыныс, жас өзгешеліктері, яғни
биологиялық қасиеттері;
Екіншіден, оның даму барысының дербес ерекшеліктері, яғни ес ерлікк,
түйсіну, эмоция, қабылдау және ойлау т.б. қасиеттері жатады;
Үшінші, баланың әлеуметтік тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен
ептілігі;
Төртінші, оның жалпы адамгершілік қасиеттері- жеке адамның
бағыттылығы.
Мұғалімнің негізгі міндеті бала бойындағы қиындықтарды анықтап, оларды
түзету жолдарын дұрыс ұйымдастыра білу. Егер де, мүғалім өз жүмысына
немқұрайлы қараса оқушылардың келесі қиындықтарды байқауға болады:
1. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынасының бүзылуы
.
2. Ерке балалар. Бұндай оқушылар көбінесе барлық жағдайы
жасалған, үйдің жалғыз балаларында кездеседі.
3. Жағдай толық жасалмаған. Психикасының дамуында
ауытқулар бар балалалар, осының салдарынан
сабаққа үлгермеушілік пайда болады.
4. Отбасы жағдайы мүлдем нашар, яғни бала тәрбиесіне кері әсер етушілік
маскүнем, бала тәрбиесіне көңіл бөлмейтін т.б. Е.Волкова,
Гаспаровалар [15] мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды мынадай
топтарға бөледі:
а)сезім әрекетіне бой алдырғыш (эмоционалды) оқушылар
(жьшауық, кекшіл т.б.);
б)агрессивті;
в)қыңыр, қырсық;
г)ұялшақ;
е) тынымсыз, белсенді бала.
Бала тәрбиесінде отбасында дұрыс тәрбие бермеудің 4 жолы бар:
1.Қабылдамау
2. Гиперсоциалды
3. Қорқақ-секемшіл
4.Эгоорталықты
Қабылдамау - егер ата-анада балаға деген сүйіспеншілік, жылу болмаса.
бала мұндай әсерді қабылдай алмайды. Қабылдамау әйел жүкті болған кезде
баланың дүниеге келуіне карсы болғаннан пайда болады. Қабылдамаудан бала
кез келген нәрсеге тітіркенгіш болып келеді.
Гиперсоциалды — мұндай ата-аналар -дұрыс ата-аналар. Ата-ана баласын
сағатпен тамақтандырып, ойнағысы келсе ойнатып, ұйыктағысы келсе
ұйықтатады. Амандасуды қинап айтқызады. Мұндай ата-анаға мектепте баласын
мақтаған ұнайды, баласы туралы кемшілік айтса, намыстанып кетеді. Олар
талапты орындағыш келеді. Гиперсоциалды бала робот, автомат сияқты өмір
сүреді.
Қорқақ-секемшіл - бұл жолмен тәрбиелейтін ата-аналардың баласы шамалы
ауырса, оны үйден шығармай, жанұясымен соның бетіне қарап, жағдайын жасап,
баланың ойын алдын-ала ауруға дайындайды. Нәтижесінде бала жиі-жиі
өзінеМен ауырып калмаймын ба? Мен өліп қалмаймын ба? деген сұрақтар
қояды. Баланы тым қадағалау нәтижесінен, талапты шамадан тыс қоюдан,
балада, керісінше, қорқак-секемшіл мінез қалыптасып, кез келген нәрсеге
қоркынышпен карайды. Құрдастарымен ойнай алмайды, өкпелегіш, өзіне сенімсіз
болады.
Эгоорталық - бұлай тәрбиеленген балалардың болашақ қарым-қатынасында
отбасының жауапкершілік денгейі жогары болады. Баланың ортаға деген
көзкарасы төмен болатындығы байқалады. Ата-анасы барлық уакытта оның
айтқанын істеу керек, үнемі көңіл бөліп отыруы керек, болмайды, жоқ
дегенді түсінбейді. Күтуге шыдамы жоқ, тез ашуланшақ. Мұндай балалар
тұрақсыз, қыңыр, қырсық, тіл алмайтын болып тәрбиеленеді.
Міне, осылай дұрыстәрбиелемеуден баланың мінез-кұлкы қиын болып
қалыптасады. Сондыктан әрбір отбасы дұрыс тарбие бермеуден алшақ болғаны
дұрыс. Ал, әрбір мектеп психологтары жас ерекшелігіне сәйкес мінез-құлқында
киындығы бар окушыларды анықтап, арнайы бағыттар бойынша түзету-дамыту
жұмыстарын жүргізсе, ата-аналармен тұрақты байланыста болса, болашақта
қоғамның әрбір азаматы осындай қиын бала қатарынан көрінбейтіндігіне
сенімдіміз.
Жеткіншектердегі жаңа бағыттағы қалыптасулар, қарым-қатынас деңгейінің
өсуіне байланысты өзіндік сананың өсуі, ата-анамен, үлкендермен,
құрдастармен қатынастарын күрделендіреді. Жеткіншектің дамудағы өзіндік
сана біршама тұрақты өзіндік бағалауға және анықталған талаптану деңгейіне
әкеледі, әрі кө птеген әртүрлі іс-әрекеттерге қатысатындығы белгілі,
алайда іс-әрекет сипаты тұтастай реттелмейді. Бүл жастың ішкі қарама-
қайшьлык аумағы және баланың үлкендерге қарсы сипаттағы өзара әрекеттері
жеткіншектерге қатты әсер етеді. "Өтпелі кезең", - деп жазды
Л.С.Выготский. Жәбірленушінің сыртқы әрекетінің жоғарғы дәрежесі, сол
сиякты ішкі конституциялы нышандары және соған дейін жасырын жағдайда болып
келген бейімділіктері мінез-қүлық шарттарынын жиынтығын ұсынады.
Жеткіншек үшін барынша тезірек ересек адамның статусын жаулап алуға
тырысу өз бетінше тез тәуелсіздікке жету жағдайы ерекше болады. Өзінің даму
кезеңін басынан кешіріп жүрген балалардың көп бөлігінде мінез-құлықтың 2
түрі қалыптасады. Бірінші типтегі жеткіншектерде өзінің жеке позициясын
сақтау үшін қоршаған ортамен өзара әрекетін өзгертуге тырысады, мәселен,
олардағы негативизмді, қырсық мінезді, қарсыласуды және шектен шығу сияқты
сапаларды айтуға болады. Екінші типтегі жеткіншектер микроортаның кері
әсерімен ерекшелінеді, себебі, қоршаган ортамен мінез-құлықтық қатынас
эталоны әлі қалыптаспайды. Осының нәтижесінде өзіне, басқаларға деген
қатынастарда сарапшыл емес, өзара қарым-қатынастың жағымсыз жағын норма
ретінде қабылдайды. Нәтижесінде мінез-құлыктық бағдардың қалыптаспауынан
жеткіншектер өзіндік даму сипатын өзгертуге тырысады, алайда мінез-құлықтық
бағдардың жеткіліксіз даму себебінен мақсатқа жетудің адекватты құралын
таба алмайды. Сондықтан олардың динамикалық тенденциялары негізінен
мазмұнды, мағыналылығынан басым болады. Жеткіншектердің бейімділігі немесе
соларға тән мінез-құлықта мағына құрастыру процесінің мотивтермен
байланысы, коғамдық жағымды мақсаттары мен жеткіншектің әлеуметтік мәнді
мінез-кұлықтық идеологияларының арасындағы арақатынастардың бұзылуына
әкеледі. Біздің заманымыздың негізгі бір белгісі - "адамтануға" тереңдеу,
адам проблемасын козғау, онын психологиясын жаңа замандағы ғылымның алдыңғы
жоспарына қою. Жеткіншек кезеңде мінездің кейбір бітістері өмір
тәжірибесімен үйлеспейді, оның қалыптасуын қоғамдық дамумен үйлестіріп,
сауатты басқару үшін әр жеткіншектің тәжірибесін және жеке түлғалық
ерекшелігін, эмоциялық-мотивациялық сферасындағы қажеттіліктің қалыптасу
деңгейінің бағытылығын ескеру керек.
Оқушының қарым-қатынасындағы мінез ерекшелігі:
А) қоғамдық ортада, өндірістік коллективте, жора
1.3. Қиын балалардың қарым-қатынасындағы шиеленістіретін факторлар
-жолдастары мен басқа адамдармен қарым-қатынасы еліміздегі
жаңалықтардан хабардар, хабардар емес, айналасымен байланыс жасай алады,
шындықты айтады және жақтайды, үлкен-кішіні сыйлайды, сыйламайды, өзін-өзі
ұстай алмайды, ызақор, ашуланшақ, тұйық т.б.;
Ә) қатар құрбылары мен мектеп оқушыларымен қарым-қатынасы өзін
біркелкі ұстау, сыйласымды, ұстамды, артықшылдығын, сезіну, күш көрсету,
жәбірлеу, зорлықты сезіну, зорлық-зомбылық жасау, қорқақ, ұяң, ұялшақ
т.б..
1. Жеке өз басына қатысы:
А жеке басына сын көзбен қарау, дұрыс баға беру, артық санау, қатал,
өзіне сенімді, сенімсіз, төмен санау т.б.;
Ә дене күшіне сену, басшылыққа ұмтылу, абройлы, жарамсақтану,
жалынышты болу т.б.;
Б үлкендерге ұқсауда өз пікірі болуы, бағынышты болмау, өздігінен
орындауға талаптану, ешкімге қажет емеспін деп сезіну.
2. Жеке басының ынта-ықыласы, құштарлығы, талап-тілегі:
А творчестволық, ұйымдастыру істер мен техникалық, математикалық,
музыкалық бейнелеу өнеріне бейімділігі және спорт ойындарына икемділігі бар
немесе жоқ;
Ә үйірме және секция жұмыстарына қатысады, қатыспайды;
Б көркем әдебиет, газет-жұрналдарды оқиды оқымайды, спектакльдер мен
кинофильм, теледидарды тиянақты көреді, көрмейді;
В қыдырымпаздыққа, қаңғыбастыққа, ұрлыққа, бұзықтыққа, арақ-шарап
ішуге, темекі, наша тартуға құмар, құмар емес.
3. Жеке басының мінез-құлқын жөндеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге талаптануы:
А түзеуге талаптану, әрекеттенбеу;
Ә мінезін түзеуге сенімді, сенімсіз;
Б мінез-құлқын жөндеуді ойластырмау, болашағына көзі жетпеу,
көзбояушылық жасау.
4. Қиын баланың жалпы адамгершілік қасиетіне мінездеме коллективист,
бір мақсатты, табанды, шыншыл, қарапайым, тұйық, ұяң, екі жүзді,
қатыгез, қиқар, қыңыр, дөрекі т.б..
Сынып ұжымының қиын балаға қатысы.
1. Класс туралы жалпы мінездеме коллектившілдік негізде, ұйымшыл,
коллектив мүшелеріне талап қою көлемі, әрбір оқушыны қоғамдық
жұмыстарға тарту немесе ұйымшылдығы жоқ, әрбір оқушы өз мүддесін
ойлау, топ-топа бөліну, жікшілдік т.б. .
2. Қиын баланың кластас құрбыларымен қарым-қатынасы кластағы қоғамдық
тапсырмаларды белсенділікпен, тапқырлықпен орындау немесе енжарлқ,
немқұрайдылық көрсету, коллектив мүддесін жеке мүддесінен жоғары
санау немесе төмен қою, жолдастық, достықты сезіну, сезінбеу, қиын
баланың құрбыларының арасында алатын орны, үстемдік жасау,
басшылыққа талпыну, өзін-өзі жоғары санау немесе бағынышты болу,
тұйықтық т.б. .
3. Педагогикалық коллективтің қиын баламен өарым-қатынасы әрбір
оқушыны біркекі санау, таңдап сыйлау, жеке бастарын сыйлау,
сыйламау, өзара және жас ерекшеліктерін ескермеу, ескеру, педагогтік
этикасы бар, дауыс көтеру, әкімгерлікке жүгіну, мәдениет дәрежесі
төмен т.б..
Жанұядағы тәрбие жағдайы.
1. Жанұя туралы жалпы мағлұмат.
2. Жанұядағы қары-қатынас ерекшеліктері.
3. Баланың өз үйінде оқу жұмыстарын ұйымдастыруы.
4. Жанұяда баланың бос уақытын ұйымдастыру.
5. Ата-ананың мектепке көмегі.
6. Жанұяның тәрбие берерлік дәрежеі.
Бала мінез-құлкының киын болып келуі бірнеше факторға байланысты:
Биологиялық фактор – анасының баласына жүкті кезінде денсаулығы дұрыс
болмағандықтан, бала туғаннан жүйке ауруымен көп ауырады. Соның салдарынан
жүйке жүйесі бұзылған ықылас қою, еске сақтау, қабылдау қарқыны кешеуілдеп
дамып, сылбыр, баяу қозғалады. Сонымен қатар әйел жүкті кезінде бір
нәрседен жарақаталудан, уланғыш заттар зиянды әдеттердің (ішімдікке салыну,
темекі тарту) әсерінен болады. Ұжымдық іс-шараларға қатысқысы келмейді,
сабақ соңына дейін толық шыдап отыра алмай кетіп қалады. Жеке басының жақсы
сапалары ашылмай қалған.
Үйішілік фактор – жанұяда бала тәрбиесіне араласпаушылықтың әсерінен
үйден безіп, көше кезіп, сыртқы ортаның жағымсыз ықпалына түсіп жазықсыз
қылмысқа іліккен. Баланың мұндай жағдайынан ата-анасы бейхабар. Баласының
мінез-құлық ерекшелігіндегі өзгерістерді дер кезінде байқамаған. Тамағын
тауып, киімін кигізсем болды деген немқұрайлы қарым-қатынас салдарынан бір-
біріне селқостық сезім пайда болған.
Географиялық фактор – бірінші қауіпті экологиялық аймақта ұзақ уақыт
өмір сүрген жергілікті экологияның әсерінен ананың, баланың денсаулығы өте
нашар, бірнеше дәрігерлік тіркеуде тұрады. Қалаға көшіп келудегі бірден-бір
себеп – жергілікті экологияның әсерінен баланың ананың денсаулығының
нашарлауы.
Ұсақ әлеуметтік фактор – баланың өміріндегі қолайсыз жағдайлардан (ата-
ананың көп жанжалдасуы, ұрып-соғу т.б.) дұрыс тәрбие бермеуден және ананың
жүкті кезінде көп уайымға салынуынан болады.
Кейде қиын бала жоқ деп жатамыз. Кейбір отбасында жалғыз бала болады да,
оны тым еркелетіп өсіреді. Мұндай балалар өзін баскалардан артық санайды.
Балада менсінбеушілік басым болады,
"Қиын" жеткіншектерде жалған құндылық, қоғамға қарсылық көрсететін терең
тұлғалық өзгерістер байқалады.
ІІ БӨЛІМ ЖЕТКІНШЕК ЖАСТАҒЫ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ, ЖӘНЕ
КОРРЕКЦИЯЛАУДЫҢ ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК МӘНІ
2.1. Жеткіншек жастағы қиын балаларды анықтау жолдары
Қиын оқушылардың өскен ортасын яғни отбасының жай-күйін талдағанда,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көзқарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес
отбасында тәрбиеленуі салдарынан да болады.
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
ұялшақ болады. Ата-анасының шектен тыс мейірімінде өскен бала өзімшіл,
нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы мүмкін. Яғни, отбасы тәрбиесі адам
өмірінде өте маңызды роль атқарады.
Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін
көптеген психологтар өз зерттеулері бойынша отбасында дұрыс тәрбие
бермеудің салдарынан болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп
қарастырады:
-Отбасының әлеуметтік, экономикалық жағдайы;
-Баланың рухани дамуына ата-ананың немқұрайлы қарауы;
- Қараусыз бала, қамқорлықтың жеткіліксіздігі ана баланың тек қана
материалдық жағдайын қамтамасыз етеді. Бала өзінің үлкендерге керексіз
екенін сезінеді.
- Шектен тыс қамқорлық бақылау есінде бала өз бетінше жұмыс істеуін,
жауапкершілігін сезінеді.
Психологтар A. В. Запорожец, Е.З.Кошелева т.б. мінез-құлқында
қиындығы бар оқушыларды екі топқа бөліп қарастырады:
Өзін - өзі ұстай алмайтын, тез қозғалатын, құрбыларымен жиі дау —дамайға
түсетін оқушылар.
Тез ашуланатын балалар, әдетте бұл балалардың көп нәрсеге көңілі толмайды,
біреуге ренжісе көпке дейін есінде сақтайды. Бұл топтағы балалар қарым-
қатынасы ұнатпайды.
Оқушылардың осы 2 топтың қайсысына жататындығын анықтау үшін
олардың оқу үрдісі кезеңінде, үзіліс кезінде, қоғамдық жұмыстар жүргізіліп
жатқан кезеңдерде мұқият бақылау керек.
Жеткіншек жас сыныптарында кез-келген мұғалімнің оқушылары 30 немесе
одан да көп болуы мүмкін. Олардың әрқайсысын зерттеп білу өте қиын. Өзінің
жұмысын жеңілдету үшін неғұрлым жүйелі және белгілі тәртіппен бақылап,
оқушылардың мінез-құлқынан байқалған көріністерді қысқаша жазып жүрген
дұрыс болады. Мұндай бақылау күнделігі әрбір баланың ерекшелігін дәл
анықтауға және оған мінездеме үшін мәліметтер жинауға мүмкіндік береді.
Психолог Н.Д.Левитов ұсынған оқушының мінез-құлқының бар ерекшелігі —
шыдамдылықтың қалай көрінетініне қысқаша бақылау жоспарын мысал
ретінде келтіреміз:
1. Үзілістен кейін оқушы сыныпқа қалай кіреді және партаға қалай
отырады?
2. Оқушының зейіні сабаққа бөлінген бе, ол басқа бір нәрсемен айналысып
отырған жоқ па?
3. Одан сабақ сұрағанда, тақтаға шақырғанда, оқушы жинақы қалыпта ма?
4. Сәтті, сәтсіз жауаптан соң, оқушы өз эмоциясын қаншалықты
дәрежеде ұстайды?
5. Сөйлеп тұрғанда, оқушы өзін - өзі қалай ұстайды ? Сөйлегенде артық
асығыстық жасай ма, шектен тыс көп сөйлемей ме, анайы сөздерді қолданбай
ма?
6. Кейбір ерекше жағдайларда (мысалы, оның зейіні бөлетін
терезеден қызық бір нәрсе көргенде немесе сыныпта бөтен кісі
отырғанда) шыдамдылығы қандай, оқушы сабақта өзін қалай
ұстай біледі?
7. Шыдамдылық оқушының дағдылы, табиғи жағдайы ма, жоқ әлде ол одан
біршама күш жұмсауы қажет етіп тұр ма? Әр түрлі жағдайларда мінездің
көрінуін жіті тексеру үшін ұзақ та жүйелі жүргізілетін бақылау өте құнды
болады.
Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды анықтап, қиындықтар не себептен
пайда болатынын мына кесте арқылы көруге болады.
Бала психикасының көріністері оның мінезіне, темпераментіне, жеке
даралық өзгешеліктеріне байланысты:
Мінез белгілерінің көпшілігі мынадай:
1.Эмоциялық (қызбалық, құштарлық, нәзіктік, жабырқаушылық, т.б.);
2. Моральдық (адалдық, көпшілдік, қоғамдық борышты сезіну,
жауапкершілік, ілтипаттылық, зейінділік, т.б.);
З. Еріктік (шешімділік, табандылық, ерлік, өзін-өзі ұстау,
байсалдылық, мақсатқа талпынушылық, белсенділік, батылдық, сенімділік,
төзімділік, т.б.) болып бірігеді.
Баланың жасына қарай психикалық дамуында болатын өзгерістердің бірі -
темперамент ерекшеліктері. Мұның белгісі баланың қылығынан айналысатын
ісінен, ойынынан, сөйлей бастаған сөзінен көрініс береді де, сангвиник,
флегматик, холерик және меланхолик деп 4 типке бөлінеді.
Сангвиник- қуатты, тұрлаулы, ширақ тип, ойнақы, еті тірі, бірақ кез
келген істі бастап тастап жүре береді. Ол жұмысқа қабілетті, беріліп
істейді, басқа адамдармен тез тіл таба біледі, ұжым арасында өзін көңілді
ұстайды, былайша айтқанда, ақ көңіл, қызу істің адамы. Оның осал жері – іс
жоқ кезде сылбыр, күйге түсіп кетеді, енді бірде жеңіл мінезділікке
салынады. Бұл оның эмоцияларының тұрақсыздығынан және жалпы
қозғалғыштығынан туатын жайттар.
Сәл нәрседен қарқылдап күледі, болмашы себептен көңілі қалып, мұңаяды.
Бет жүзінен көңіл-күйі, заттар мен адамдарға болған қатынасы білініп
тұрады. Сезімталдығы өте жоғары, сондықтан ол оншама әсері болмаған
дыбыстар мен жарыққа елеңдей бермейді.
Жұмыс қабілеті мен қуатының жоғары болуынан жаңа іске қаймықпай
кіріседі, ұзақ уақыт талып шаршамастан қызметін жалғастыра алады. Зейінін
таңдаған обьектіге тез шоғырландырады, тәртіпті, қажет болса, өзінің
ырықсыз әрекеттері мен сезімдеріне тоқтау, тиым бере алады. Әрекеті жедел,
ақыл-ойы икемді , тапқыр, сөйлеу қарқыны шапшаң. Сезімдері, көңіл-күйлері,
қызығулары мен ниеттері өзгерген жағдайға байланысты жеңіл ауысып отырады.
Қиналмастан бір істен екіншісіне ауыса алады, қажет болса қайта үйреніп,
жаңа дағдыларды қабылдауға шебер. Әдетте, бұл типті адам өткені мен
болашағын болжастыруда өзінің субьектив пайымдауларының жетегінде қалып
қоймай, көбірек сыртқы әсерлерді обьектив бағамдауға бейім, экстраверт.
Холерик- бұл сангвиник сияқты жай әсерлерге берілмейді, әрекетшең және
белсенді.Бірақ холериктің әрекетшеңдігі белсенділікпен басымдау, сондықтан
ол ұстамсыз, шыдамсыз, қызба. Сангвиникке қарағанда салғырттау, икемі
кемірек. Осыдан- ниеттері мен қызығулары тұрақтылау, табанды, зейінін
ауыстыруы қиындау, сезімі көбіне сырттай көрінеді, сондықтан- толық
экстраверт.
Нерв процестері күшті, бірі екіншісіне тең келмейтін адамдар, көбіне
ұйытқымалы, қимыл-қозғалысқа шапшаң келеді. Істі бұрқыратып істегенмен,
олардың кейде қолын бір сілтеп, сылқ түсетін кездері де болады.
Флегматик- әрекеті енжар, сезімталдығы мен көңіл шарпулары кем
көріністі. Оны күлдіру де, мұңайту да оңай емес, төңіректің бәрі күлкіден
жығылып жатқанда, ол мізбақпас. Қай жағдайда да сабырлылығын жоймайды. Ым-
ишара жоқ, сөзі сылбыр, әрекеті жай. Жаңарған жағдайға икемделуі қиын,
дағдылары мен әрекеттерін өзгертуі ауыр. Солай да болса, флегматик өте
қуатты, жұмыстан шаршамайды. Шыдамды, ұстамды, сезімге берілмейді. Әдетте
жаңа адамдармен араласып кете бермейді, сырттай әсерге төзімді. Бар білгені
ішінде –интроверт.
Осы темпераменттің осал жері- қимыл қозғалыстың баяулығы, өмірде болып
жатқан жағдайларға селсоқ қарайтындығы, оңтайлылықтың жоқтығы. Бірақ мұның
ұстамдылығы, салқын қандылығы адамның мінез бітістері үшін таптырмайтын
қасиет болып табылады.
Меланхолик- өте сезімтал, бірақ әрекетшеңдігі кем адам. Болмашы
нәрседен көзіне жас үйіріліп, өкпелегіш, сырттай әсерді күйзеліспен
қабылдайды. Ым-ишарасы жоқтың қасында, дауысы мен қозғалысы өте сылбыр.
Әдетте, өзіне сенімсіз, үркек болмашы қиындықтан шегінеді. Меланхоликтің
жігері кем, тез шаршайды, қызметі болымсыз. Зейіні тұрақсыз, оның барша
психикалық процестері әлсіз. Көпшілік меланхоликтердің өздерінің тұйықтығы
мен адамдардан оқшаулануынан ішіне түйгені көп-толық интроверт.
Тұйықтық,өз ойына шомуға бейім тұрушылық, орынсыз ибалылық-осы
тампераменттің ең бір нашар жағы.
Әр адамның темперамент типі тума екендігі қаотқысыз дәлелденген, ал
қасиеттер түріне байланысты белгілі типтің ұйымдасу проблемасы -әлі ғылыми
шешімін таппаған.
Сангвиник темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Ол ашық, көпшіл, сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып-қымтырылмайды,
оптимист, өмірсүйгіш, көтеріңкі көңілді, басшылыққа, жетекшілікке құштар.
Мұндай бала жылдам және тез қозғыш, көңіл күйі жиі өзгергіш келеді, көп
нәрсеге қызығады, бәрін біліп алуға тырысады, бірақ біреу бағыттап
отырмаса, тез суып кетуі де ықтимал. Ақыл-ой әрекеті белсенді жүріп
отырады. Класта мұғалімнің айтқандарын қиналмай ұғады, сұрақ қоюға жаны
құмар. Оның сөзі жылдам, анық, түсінікті, паузалар мен интонацияларды жақсы
сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады. Сөйлегенде ым-ишара (мимика,
пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе эмоциялы қозу жағдайында тұрады.
Осындай балалардың мінез-құлқынан қажырлылық, белсенділік сияқты кейбір
жақсы қасиеттерді көруге болады. Сондықтан да сангвиниктер өмірге икемді,
тәрбиелеуге оңтайлы, ширақ темперамент болып саналады.
Флегматик темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Ол өте сақ, ұяң, байсалды, жұртқа жақсылық тілейтін, сенімді, тұрақты,
бір қалыпты. Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып-
саспайды. Сабақта тыныш отырады, жанындағы баланы мазаламайды. Ауыр
мінезді, көрсе қызар емес, мәселені тез шешуге асықпайды, салқынқанды. Бір
істі бастаса салпақтап соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері
сырт әлпетінен көрінбейді десе де болады. Ол оқушының дауыс екпіні баяу
келеді, аптықпай, асып-саспай сөйлейді, сөзі ым-ишаралармен ерекшеленіп
тұрмайды. Флегматик темпераментіндегі балалардың көпшілігі мектепке
келгеннен кейін оқу дағдыларын меңгеруде өзінің икемділіктерін жақсы
көрсетеді.
Холерик темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Бұл ұшып қонып тұратын, күйгелек, тынымсыз, шамданғыш, көңіл күйі жиі
өзгеретін, қарым-қатынаста аумалы-төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді,
белсенді пысық, бірақ бейқам, ашуланшақ бала. Мұндай оқушы қимыл-әрекетті
сүйеді. Әдетте оның қимыл-қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан
жұмысына әбден беріліп, барлық ынтасын салып орындайды, онда ой-әрекетінің
белсенділігі байқалады. Ой-әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын
орындауынан жақсы көрінеді. Спорт, әсіресе қозғалыс ойындарына бар
ықыласымен қатынасады. Мектепте ұйымдастырылатын жұмыстарда балалардың алды
болатын да осылар. Мұндай балалардың көбінің мінездері сотқар, шалдуар
келеді. Өз эмоциялары мен қимыл-қозғалыстарын билей алмай, қабынып, күйіп-
пісуге дайын тұрады. Ашуы шапшаң, қатты қияңқы, ұнамсыз істерге әуес.
Бұлардың сөзі жылдам, интонациясы толқымалы, кейде топ ішінде даусы қатты
шығып та кетеді. Олар тез, қызу сөйлеп, төңірегіндегілерді бірден ұйытады.
Холерик темпераментіндегі бала өте сезімтал болғандықтан түрлі әсерге тез
беріледі, ызақор келеді. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір көзінен, тез
және оңтайлы қозғалыстарынан жақсы байқалады.
Меланхолик темпераменті басым оқушылардың ерекшеліктері:
Сәл нәрсеге ренжиді, өкпелегіш, пессимист, тұйық, сөзге сараң, аса баяу
қозғалатын жайбасар. Мұндай оқушылардың сезімталдығы өте баяу көрінгенмен,
онысы терең және ұзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндегі
оқиғалардың бәрін үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен,
мұғалім оны тақтаға шақыртып есеп шығатса, мұның өзі оған кейде әлдеқандай
зор әсер етеді. Ол кейде қызараңдап ұялады, егер мұғалімнің тапсырғанын
орындап шыға алмаса, осыған қатты қайғырады, көпке дейін бұл оның есінен
кетпейді. Егер мұғалім кластағы балалардың көзінше оған ұрысатын болса
(бұлай ету әрине дұрыс емес) мұндайда бала әрине төмен қарап жылап, кейде
жауап айта алмайтын жағдайдға ұшырайды. Ол көпке дейін булығып белсенді сөз
айтудан қалады. Бұл темпераменттегі оқушы, көбінесе өз жолдастарының
арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz