Жаратылыстану концепциялары
Кіріспе ... ..
І.Білім эволюциясы ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Ғылым эволюциясы ... ... ... 8
1.2. Ғылыми танымның құрылымы. 15
1.3. Ғылыми танымның әдістері ... ... . 18
1.4. Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары ... .. 21
ІІ.Ғалам эволюциясы ... ... ...23
2.1. Ғалам эволюциясы идеясының қалыптасуы ... ... ... ... 23
2.2. Ғалам эволюциясының моделі... 28
2.3. Галактикалар мен жұлдыз жүйелерінің эволюциясы...
34
2.4. Күн жүйесінің эволюциясы ... ... 40
ІІІ.Жер эволюциясы мен құрылысы ... 47
3.1. Жер планетасының эволюциясы. 47
3.2. Планетадағы заттар айналымы. Өзектілік қағидасы ... ... ... 53
3.3. Континенттер эволюциясы. Мобилизм теориясы. Литосфералық плиталар 55
ІV. Тіршілік эволюциясы ... ... . 59
4.1. Тіршілік эволюциясы ... .. 59
4.2. Тіршілік нысандарының эволюциясы
4.3. Адам эволюциясы ... ... . 70
4.4. Сөз сөйлеу мен ойлау эволюциясы ... ... . 75
V. Адамзат қоғамының эволюциясы.. 81
5.1. Қоғамның қалыптасу кезеңдері ... 81
5.2. Жыныс ерекшелігіне байланысты қатынастар және отбасы эволюциясы 84
5.3. Билік эволюциясы ... ... ... 94
5.4. Өркениет пен алғашқы қауымдық қоғам коэволюциясы ... ..95
5.5. Қазіргі заманғы дүниедегі алғашқы қауымдық құрылыстың қалдықтары. 100
5.6 Этностар эволюциясы ... ... ... . 103
5.7. Дін эволюциясы ... ... .. 109
VІ. Биосфера мен биота эволюцияларының механизмдері, факторлары, триггерлері 113
6.1. Биологиялық эволюцияның механизмдері ... ... ... 113
6.2. Катастрофизмнің қалыптасуы ... .. 114
6.3. Кратер түзілу себептері және онымен бірге жүретін құбылыстар...115
6.4. Рифтогенез, радиоактивтілік және тіршілік ... ... .117
6.5. Жердің магнитосферасы және оның биосфера дамуындағы рөлі.. 119
6.6. Динозаврлардың жойылып кетуі... 120
6.7. Қысқа периодты ауытқулар және антропогенез ... ... .123
6.8. Кроманьондықтардың дамуындағы шешуші кезеңдер ... ... .125
6.9. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері ... ... ... . 129
6.10. Магнитті дауылдар және олардың биосфераға әсері. ... ... . 131
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 134
Аса маңызды оқиғалардың хронологиясы 135
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... 138
І.Білім эволюциясы ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Ғылым эволюциясы ... ... ... 8
1.2. Ғылыми танымның құрылымы. 15
1.3. Ғылыми танымның әдістері ... ... . 18
1.4. Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары ... .. 21
ІІ.Ғалам эволюциясы ... ... ...23
2.1. Ғалам эволюциясы идеясының қалыптасуы ... ... ... ... 23
2.2. Ғалам эволюциясының моделі... 28
2.3. Галактикалар мен жұлдыз жүйелерінің эволюциясы...
34
2.4. Күн жүйесінің эволюциясы ... ... 40
ІІІ.Жер эволюциясы мен құрылысы ... 47
3.1. Жер планетасының эволюциясы. 47
3.2. Планетадағы заттар айналымы. Өзектілік қағидасы ... ... ... 53
3.3. Континенттер эволюциясы. Мобилизм теориясы. Литосфералық плиталар 55
ІV. Тіршілік эволюциясы ... ... . 59
4.1. Тіршілік эволюциясы ... .. 59
4.2. Тіршілік нысандарының эволюциясы
4.3. Адам эволюциясы ... ... . 70
4.4. Сөз сөйлеу мен ойлау эволюциясы ... ... . 75
V. Адамзат қоғамының эволюциясы.. 81
5.1. Қоғамның қалыптасу кезеңдері ... 81
5.2. Жыныс ерекшелігіне байланысты қатынастар және отбасы эволюциясы 84
5.3. Билік эволюциясы ... ... ... 94
5.4. Өркениет пен алғашқы қауымдық қоғам коэволюциясы ... ..95
5.5. Қазіргі заманғы дүниедегі алғашқы қауымдық құрылыстың қалдықтары. 100
5.6 Этностар эволюциясы ... ... ... . 103
5.7. Дін эволюциясы ... ... .. 109
VІ. Биосфера мен биота эволюцияларының механизмдері, факторлары, триггерлері 113
6.1. Биологиялық эволюцияның механизмдері ... ... ... 113
6.2. Катастрофизмнің қалыптасуы ... .. 114
6.3. Кратер түзілу себептері және онымен бірге жүретін құбылыстар...115
6.4. Рифтогенез, радиоактивтілік және тіршілік ... ... .117
6.5. Жердің магнитосферасы және оның биосфера дамуындағы рөлі.. 119
6.6. Динозаврлардың жойылып кетуі... 120
6.7. Қысқа периодты ауытқулар және антропогенез ... ... .123
6.8. Кроманьондықтардың дамуындағы шешуші кезеңдер ... ... .125
6.9. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері ... ... ... . 129
6.10. Магнитті дауылдар және олардың биосфераға әсері. ... ... . 131
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 134
Аса маңызды оқиғалардың хронологиясы 135
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... 138
Қазіргі заманның адамы бұл дүниеге келіп о дүниелік болғанына дейін сырттай қарағанда бір бірімен мүлдем байланысы жоқ екі әлемде – шынайы (табиғи) сондай ақ жасанды техно-психоәлеуметтік ортада өмір сүретіндігі белгілі. Бұл жерде, техно- және психоәлеуметтік ортаның табиғи ортаға қарағанда басым болатындығын атап көрсету керек.
Адамды қоршаған орта жасанды техникалық орта мен қоғамнан құралған. Адам өз қолымен жасаған материалдық әлемнің барлығы да техникалық орта болып табылады (мысалға: үй хайуанаттары, дәрі - дәрмек, киім, механизмдер, үйлер және т.б.). Техникалық ортаны адамды қоршаған ортаның табиғи психоәлеуметтік ортаға өту кезеңі, яғни, аралық өтпелі орта деп көрсетсек те болады. Техникалық орта адамның дене және ой еңбегінің, басқа сөзбен айтқанда білім мен ғылымның арқасында пайда болған. Техникалық орта адамзаттың табиғатты ұзақ жылдар бойы түпкілікті зерттеуінің арқасында қалыптастырылған (модельденген). Ал психоәлеуметтік орта болса (қоғам) осы қоғамға тиесілі әлеуметтік-саяси институттардың негізінде қалыптасады және эволюцияға ұшырайды. Осындай институттар ретінде мемлекеттің құқықтық және идеологиялық негізі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен деңгейі, аталған қоғамда елеулі орынға ие болып отырған жанұялық, топтық, ұйымдық, рулық, ұлттық, діни, ғылыми және т. б. түрлі әдет - ғұрып, салт- дәстүрді көрсетсек болады.
Сонымен қатар техникалық және психоәлеуметтік ортаның адамға деген әсерінің өте жоғары екендігін байқау қиын емес. Сол себепті адамға табиғаттың, ғылымның, техника және қоғам дамуының заңдылықтарын білмей қазіргі заманда өмір сүру белгілі бір деңгейде қиындықтар тудыратыны сөзсіз.
Адамды қоршаған орта жасанды техникалық орта мен қоғамнан құралған. Адам өз қолымен жасаған материалдық әлемнің барлығы да техникалық орта болып табылады (мысалға: үй хайуанаттары, дәрі - дәрмек, киім, механизмдер, үйлер және т.б.). Техникалық ортаны адамды қоршаған ортаның табиғи психоәлеуметтік ортаға өту кезеңі, яғни, аралық өтпелі орта деп көрсетсек те болады. Техникалық орта адамның дене және ой еңбегінің, басқа сөзбен айтқанда білім мен ғылымның арқасында пайда болған. Техникалық орта адамзаттың табиғатты ұзақ жылдар бойы түпкілікті зерттеуінің арқасында қалыптастырылған (модельденген). Ал психоәлеуметтік орта болса (қоғам) осы қоғамға тиесілі әлеуметтік-саяси институттардың негізінде қалыптасады және эволюцияға ұшырайды. Осындай институттар ретінде мемлекеттің құқықтық және идеологиялық негізі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен деңгейі, аталған қоғамда елеулі орынға ие болып отырған жанұялық, топтық, ұйымдық, рулық, ұлттық, діни, ғылыми және т. б. түрлі әдет - ғұрып, салт- дәстүрді көрсетсек болады.
Сонымен қатар техникалық және психоәлеуметтік ортаның адамға деген әсерінің өте жоғары екендігін байқау қиын емес. Сол себепті адамға табиғаттың, ғылымның, техника және қоғам дамуының заңдылықтарын білмей қазіргі заманда өмір сүру белгілі бір деңгейде қиындықтар тудыратыны сөзсіз.
1. Горелов А.А. Концепции современного естествознания. Москва: Центр, 1997, 208 б.
2. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов, Под ред. проф. В.Н.Лавриненко, проф. П.Ратникова. –М.: Культура и спорт, ЮНЙТИ, 1997, -271 б.
3. Мукашев З.А. Концепции современного естествознания: курс лекций. Алматы: ВШП Әділет, 1998, 150 б.
4. Потеев М.И. Концепции современного естествознания – СПб.: изд-во «Питер , 1999. –352 б.
5. Рузавин Г.И. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов. – М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1999, -288 б.
6. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М.: Высш школа.: 1990
7. Андреев И.Л. Происхождение человека и общества. – М.: Мысль, 1982.
8. Будыко М.И., Голицын Г.С., Израэль Ю.А. Глобальные климатические катастрофы.-М.: Гидрометеоиздат, 1986.
9. Вернадский В.И. Биосфера. Различные издания.
10. ВладимирскийБ.М., Кисловский Л.Д. Космические воздействия и эволюция биосферы. – М.: Знание, 1986.
11. Газенко О.Г., Пестов И.Д., Макаров В.И. Человечество и космос. – М.: Наука, 1987.
12. Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. Л.: Наука, 1990.
13. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. Различные издания.
14. Дикерсон Е.Р. Химическая эволюция и происхождение жизни. 103 б.
15. Ивахненко М.Ф., Корабельников В.А. Живое вещество Земли. М. 1987.
16. Каратаев О.Г. Проблемы электромагнитной совместимости. –М.: Знание, 1988.
17. Кендрью Дж. Нить жизни. М., 1968.
18. Костицын В.А. Эволюция атмосферы, биосферы и климата. М. 1984.
19. Крывелев И.А. История религий : Очерки в 2 т. М.: Мысль, 1988.
20. Кун Т. Структура научных исследований. М., 1975.
21. Майр Э. Эволюция. М., 1981.
22. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. –М.: Мысль, 1982.
23. Монио А.С., Шишков Ю.А.. История климата. Л.: 1979.
24. Неручев С.Г. Уран и жизнь в истории Земли. – Л.: Недра, 1982.
25. Николов Т.Г. Долгий путь жихни. –М.: Мир, 1986.
26. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной.-М.: Наука, 1983.
27. Поршнев Б.Ф. О начале человеческой истории. М., 1974.
28. Почтарев В.И. Земля- большой магнит.-Л.: Гидрометеоиздат, 1974.
29. Пригожин И., СтенгерсИ. Время, хаос, квант. М., 1994.
30. Реймерс Н:Ф: Пиродопользование. Словарь-справочник. М.: 1990.
31. Семнов Ю.И. На заре человеческой истории. М.: Мысль, 1989.
32. Сноу Ч. Две культуры. М., 1973.
33. Станы и народы мира. Общий обзор. М.: 1978, т.1
34. Тинберген Н. Социальное поведение животных. М., 1992.
35. Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. М. 1984
36. Чижевский А.Л. Эхо солнечных бурь.
37. Филиппов Е.М. Вселенная, Земля, жизнь. –Киев: Наукова думка, 1983
38. Филиппов Е.М. Ядра, излучение, геология. – Киев: Наукова думка. 1984
39. Филиппов Е.М. О развитии Земли и биосферы. – М.: Знание, 1990. 48 б.(Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Науки о Землең; б.5
40. ФлинтР.Ф. История Земли. М. 1978.
41. Эйнштейн А
2. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов, Под ред. проф. В.Н.Лавриненко, проф. П.Ратникова. –М.: Культура и спорт, ЮНЙТИ, 1997, -271 б.
3. Мукашев З.А. Концепции современного естествознания: курс лекций. Алматы: ВШП Әділет, 1998, 150 б.
4. Потеев М.И. Концепции современного естествознания – СПб.: изд-во «Питер , 1999. –352 б.
5. Рузавин Г.И. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов. – М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1999, -288 б.
6. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М.: Высш школа.: 1990
7. Андреев И.Л. Происхождение человека и общества. – М.: Мысль, 1982.
8. Будыко М.И., Голицын Г.С., Израэль Ю.А. Глобальные климатические катастрофы.-М.: Гидрометеоиздат, 1986.
9. Вернадский В.И. Биосфера. Различные издания.
10. ВладимирскийБ.М., Кисловский Л.Д. Космические воздействия и эволюция биосферы. – М.: Знание, 1986.
11. Газенко О.Г., Пестов И.Д., Макаров В.И. Человечество и космос. – М.: Наука, 1987.
12. Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. Л.: Наука, 1990.
13. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. Различные издания.
14. Дикерсон Е.Р. Химическая эволюция и происхождение жизни. 103 б.
15. Ивахненко М.Ф., Корабельников В.А. Живое вещество Земли. М. 1987.
16. Каратаев О.Г. Проблемы электромагнитной совместимости. –М.: Знание, 1988.
17. Кендрью Дж. Нить жизни. М., 1968.
18. Костицын В.А. Эволюция атмосферы, биосферы и климата. М. 1984.
19. Крывелев И.А. История религий : Очерки в 2 т. М.: Мысль, 1988.
20. Кун Т. Структура научных исследований. М., 1975.
21. Майр Э. Эволюция. М., 1981.
22. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. –М.: Мысль, 1982.
23. Монио А.С., Шишков Ю.А.. История климата. Л.: 1979.
24. Неручев С.Г. Уран и жизнь в истории Земли. – Л.: Недра, 1982.
25. Николов Т.Г. Долгий путь жихни. –М.: Мир, 1986.
26. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной.-М.: Наука, 1983.
27. Поршнев Б.Ф. О начале человеческой истории. М., 1974.
28. Почтарев В.И. Земля- большой магнит.-Л.: Гидрометеоиздат, 1974.
29. Пригожин И., СтенгерсИ. Время, хаос, квант. М., 1994.
30. Реймерс Н:Ф: Пиродопользование. Словарь-справочник. М.: 1990.
31. Семнов Ю.И. На заре человеческой истории. М.: Мысль, 1989.
32. Сноу Ч. Две культуры. М., 1973.
33. Станы и народы мира. Общий обзор. М.: 1978, т.1
34. Тинберген Н. Социальное поведение животных. М., 1992.
35. Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. М. 1984
36. Чижевский А.Л. Эхо солнечных бурь.
37. Филиппов Е.М. Вселенная, Земля, жизнь. –Киев: Наукова думка, 1983
38. Филиппов Е.М. Ядра, излучение, геология. – Киев: Наукова думка. 1984
39. Филиппов Е.М. О развитии Земли и биосферы. – М.: Знание, 1990. 48 б.(Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Науки о Землең; б.5
40. ФлинтР.Ф. История Земли. М. 1978.
41. Эйнштейн А
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Р.А. Мирзадинов
Жаратылыстану концепциялары
Алматы, 2004
КІРІСПЕ
Қазіргі заманның адамы бұл дүниеге келіп о дүниелік болғанына дейін
сырттай қарағанда бір бірімен мүлдем байланысы жоқ екі әлемде – шынайы
(табиғи) сондай ақ жасанды техно-психоәлеуметтік ортада өмір сүретіндігі
белгілі. Бұл жерде, техно- және психоәлеуметтік ортаның табиғи ортаға
қарағанда басым болатындығын атап көрсету керек.
Адамды қоршаған орта жасанды техникалық орта мен қоғамнан құралған.
Адам өз қолымен жасаған материалдық әлемнің барлығы да техникалық орта
болып табылады (мысалға: үй хайуанаттары, дәрі - дәрмек, киім, механизмдер,
үйлер және т.б.). Техникалық ортаны адамды қоршаған ортаның табиғи
психоәлеуметтік ортаға өту кезеңі, яғни, аралық өтпелі орта деп көрсетсек
те болады. Техникалық орта адамның дене және ой еңбегінің, басқа сөзбен
айтқанда білім мен ғылымның арқасында пайда болған. Техникалық орта
адамзаттың табиғатты ұзақ жылдар бойы түпкілікті зерттеуінің арқасында
қалыптастырылған (модельденген). Ал психоәлеуметтік орта болса (қоғам) осы
қоғамға тиесілі әлеуметтік-саяси институттардың негізінде қалыптасады және
эволюцияға ұшырайды. Осындай институттар ретінде мемлекеттің құқықтық және
идеологиялық негізі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен
деңгейі, аталған қоғамда елеулі орынға ие болып отырған жанұялық, топтық,
ұйымдық, рулық, ұлттық, діни, ғылыми және т. б. түрлі әдет - ғұрып, салт-
дәстүрді көрсетсек болады.
Сонымен қатар техникалық және психоәлеуметтік ортаның адамға деген
әсерінің өте жоғары екендігін байқау қиын емес. Сол себепті адамға
табиғаттың, ғылымның, техника және қоғам дамуының заңдылықтарын білмей
қазіргі заманда өмір сүру белгілі бір деңгейде қиындықтар тудыратыны
сөзсіз.
Америкалық және ағылшын классификациясында психоәлеуметтік ортаны
қоғамдық (гуманитарлық) ғылымдардың объектісі деп санап, оны “fіctіon”
тарауына жатқызады. Бұл жерде “fіctіon” сөзінің бірнеше мағынасы бар: 1.
Беллетристика, 2. Ойдан шығарылған зат немесе құбылыс, фикция. Бұл ғылымды
оны жаратылыстану және техникалық ғылымдарға қарама - қарсы қояды. Осымен
қатар жоғарыда көрсетілген классификацияда жаратылыстану және техникалық
ғылымдар “scіense” тарауына жатқызылған. Бұл жерде де “scіense” сөзінің: 1)
ғылым; 2) жаратылыстану ғылымдары және 3) білім секілді әртүрлі
мағыналарының бар екендігін көрсеткеніміз абзал.
Қазіргі кезде адамның санасына оның психоәлеуметтік ортасында орын
алып отырған алуан түрлі жалған ғылыми, діни, мистикалық көзқарастар әсер
етуде. Әрине, шынайы ғылым мен білім бұл жалған ілімдермен сиысуы мүмкін
емес және ғылыми дүние танымды елемей бұрмалау аса қауіпті әлеуметтік және
жекелеген зардаптарға душар етуі мүмкін. Бұл қауіп саяси билік, дін және
жалған ғылым одақтасқан жағдайда бірнеше есе күшейуі мүмкін. Оған мысал
ретінде инквизиция, діни фундаментализм мен фанатизм, фашизм, кибернетика
мен генетиканы қудалау және т.б. келтіруге әбден болады.
Ғылымның дамуы нәтижесінде біздің өміріміз бір ғана ұрпақ ішінде
елеулі өзгерістерге ұшырап отыр. Қоршаған орта туралы ақпараттың ағымы
бірнеше жыл ішінде еселеп көбеюде. Адам болса бұл ақпарат ағымын жеткілікті
деңгейде қабылдап үлгере алмау үстінде. Оның себебі, қоғам дамуы
барысындағы мүлдем жаңа ғылыми пәндердің пайда болып, осыған қоса олардың
тармақтанып, салаларға бөлінуінде. Ғылымның салаларға бөліну үрдісі
нәтижесінде қазіргі кезде ғылымда 15 мыңнан астам ғылыми пән бар. Әрине,
осыған байланысты адамзаттың өзін қоршаған табиғат пен қоғам туралы
білімінің тереңдігі мен дәлдігі де елеулі түрде өскен. Осымен қатар
ғылымның әртүрлі салаларының және ғалымдардың арасындағы байланыс пен өзара
түсіністіктің де әлсірегендігін мойындау керек. Тіпті кейбір жағдайларда,
бір ғылымның әртүрлі салаларында жұмыс істейтін ғалымдар екінші бір саланың
зерттеу әдістері мен нәтижелері жайлы мүлдем бейхабар болады. Абырой
болғанда қазіргі кезде ғылымның өзі дүниені тек пәндік сипатта зерттеуге
қарсы әдістер мен құралдар қалыптастырып, шығарып отыр. Ғылыми салалардың
арасындағы байланысқа деген бұл жаңа көзқарас интегративті немесе пәнаралық
деген атқа ие болды.
Қазіргі кезде дамыған капиталистік елдер ғылымға жалпы ұлттық кірістің
2-3 % жұмсауда. Бұл шығындарсыз елдің қорғаныс және өндіріс саласының
жоғары деңгейін сақтап қалу мүмкін емес. Ғылым экспонент бойынша дамуда,
яғни ғылыми ақпарат пен ғылыми еңбектердің көлемі әр 10-15 жыл сайын екі
есе көбеюде. Ғылымдардың көбеюі нәтижесінде ғалымдардың да саны ұлғаюда.
Егер 1900 жылы ғалымдардың саны 100000 болса, қазіргі кезде олардың саны
5000000 - ға жеткен (яғни Жер шарында тұратын әрбір мың адамның біреуі).
Егер қазіргі заман адамы ешқашан ғылым саласында еңбек етпеген
болса, оның ғылыми қағидаларды (концепцияларды), қаншалықты білуі қажет?
Ғылым - тек білімнің, фактілердің және т.б. жиынтығы ғана емес ол сондай
ақ, қоғамның мәдени-әлеуметтік маңызды құбылыстарының бірі. Яғни ғылым
дегеніміз бұл:
1) мәдениеттің бір саласы;
2) дүниетанымдық әдістің бірі;
3) адамды және табиғатты қайта өңдеуші өндіргіш күш;
4) арнаулы институт (институт түсінігіне тек жоғары оқу орны емес,
сонымен қатар ғылыми қауымдастықтар, академиялар, лабораториялар, журналдар
және т.б, кіргізіледі).
Біздің жаңа капиталисттік дәуірімізде көптеген құбылыстар ғылыми
методологияға сәйкес қалыптастырылып отыр. Әрине адамзат еңбекті ғылыми
түрде ұйымдастыруға әлі қол жеткізе қоймаса да, дегенмен ғылыми қағидалар
қазірдің өзінде еңбекте қолдануда. Осыған сәйкес бұл қағидаларды қолдану
үшін, ең алдымен оларды білу қажет – себебі дамып келе жатқан капиталистік
өндіріс жаңа табиғи ресурстарды, технологиялар мен машиналарды еңгізуді
талап етіп отыр. Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін капиталистік
қоғамның өндіргіш күштері ретінде қазіргі заманғы ғылыми концепцияларды
білу қажет.
Адамзат санының 1900 жылғы 1 млрд-тан 2000 жылы 6 млрд-қа дейін күрт
өсуі, жаппай сауаттану, ғылыми революция, ғылыми-техникалық прогресс
өкінішке орай, адамзаттың мәдениеті мен дүние танымының тап осылай дамуына
себеп бола алған жоқ. Әдетте ғылымның қалыптасуы, шынайы ғылымдарға ұқсас
әртүрлі жалған ғылымдар мен ілімдердің пайда болуымен қатар жүреді. Мысалға
астрономиямен қатар табысы көп астрология, психологияның қасында
парапсихология қолданыста. Ғылыми жетістіктермен қатар надандық пен тағылық
қатар жүріп, діннің, мистиканың, окультизмнің және жалған ғылымдардың
жаңарған түрлері таралуда. Осыған сәйкес табиғат пен қоғам дамуының жалпы
принциптерін, әлемнің ғылыми бейнесіне сай дүниеге көзқарастың
концепцияларын білмеу көп ретте діни және ұлттық экстремизмге әкеліп
соғады.
Гуманитарлық салада білім алып жатқан студенттің жалпы білім деңгейі,
ойлау мәдениеті мен ғылыми дүние танымының қалыптасуы оның ғылым дамуының
бүкіл тарихында пайда болған аса маңызды концепциялармен танысып, оларды
игеруі арқылы анықталады. Осымен қатар осы пән қоршаған ортаға деген
концептуалдық көзқарастың қалыптасуына, эрудицияның деңгейінің көтерілуіне,
жалпы мәдениеттің және жауапкершіліктің пайда болуына себеп болады.
Сонымен, концепция дегеніміз не? Ғылыми зерттеулердің нәтижесі болып
теориялар, заңдар, модельдер, гипотезалар, эмпирикалық тұжырымдар
болатындығы белгілі. Әрқайсысының өз мәні, мағынасы бар, бірақ бұл
түсініктерді бір ғана “концепция” сөзімен ақ біріктіруге болады. Яғни
“концепция” термині белгілі бір көзқарастардың жүйесі, белгілі бір
құбылыстардың, процестердің түсінігі, белгілі бір туындының басты ойы
ретінде түсінілуі .
Ғылыми методологиялық көзқарастардың ішіндегі ең жақсы тұжырымдалып,
фундаменталды түрде зерттелгені – эволюция концепциясы болып табылады.
Эволюциялық концепция қазіргі заманғы әлемдегі бүкіл ғылымның негізін
құрайды десек те қателеспейміз. Біз осы концепцияға сүйене отырып, қоғам
мен табиғат арасындағы процестердің байланыстары мен арақатынастарын
айқындайтын жаратылыстанудың басқа барлық концепцияларын дұрыс түсініп және
түсіндіріп бере аламыз.
Ғылымның концепцияларына ғылымдарды классификациялау проблемасы да
жатқызылады. О.Конт алғашқылардың бірі болып ғылыми классификацияны
жасауға тырысты. Ол сызықтық классификация деген атқа ие болған
класификацияны ұсынды, бұл классификация бойынша ол ғылымды жалпыдан жеке
түрлерге, қарапайымнан күрделі және спецификалық түрлерге қарай
қатарластырыптоптады. Өз кезегінде Б.Кедров ғылымды ғылыми білімнің
координациясы мен субординациясы қағидаларын ұстана отырып
классификациялауды ұсынды. Оның ойы бойынша ғылымдар жаратылыстану,
гуманитарлық және техникалық ғылымдар деп үшке бөлінуі қажет болды. Бірақ
қоғамда ғылымды бұрыннан бері қалыптасқан гуманитарлық және жаратылыстану
ғылымдарына бөлу қолданылып отыр. Тіпті Англияда білім беру жүйесі де қатаң
түрде гуманитарлық, және жаратылыстанушылық - техникалық болып келеді.
Ал егерде біз ғылым мен өнерді салыстыратын болсақ, көрсетілгеннен
бөлек жағдайды көреміз. Ғылым - қоршаған ортаны зерттеп білу процесіндегі
көптеген адамдардың өз тәжірибелерін жинақтап, оларды түсіндіруге
бағытталған өзара үйлесімді, жүйелі іс-әрекеттерінің нәтижесі. Ал өнер
болса жекелеген адамның жан – тәнінің белгілі бір жағдайын суреттеп, нақты
бір сезімдерді оятуға бағытталған белгілі бір адамның интуитивтік
әрекеттері.
Ғылым дегеніміз - білім. Ғылымда дәстүрлі екі бағыт қалыптасқан. Бұл
бағыттың бірі - қоғам мен техникалық ортаның тарихын сипаттау болса,
екіншісі- табиғат тарихы. Бұл бағыттардың екеуі де мәдениеттің бет -
бейнесін тарихи анықтай алады. Әрине, біздің техникалық өркениеттің дамуы
кезеңінде жаратылыстануды абсолютті түрде қарастыру тенденциясы байқалып
отырғандығы ақиқат. Бұл тарихи фактыны жаратылыстанудың мәдениет
шеңберіндегі орны мен маңызын анықтауы мен түсіндіруге тырысуы деп
қабылдауымыз керек. Жаратылыстану мәдени құндылық ретінде қарастырылады.
Сондай – ақ ол міндетті түрде екінші бір концепцияға қарама-қарсы қойылуы
керек, мысалға гуманитарлық мәдениетте: физика – лирика дегеніміз секілді.
Осыған байланысты жаратылыстану және гуманитарлық мәдениеттің
арақатынасы жайлы екі түрлі түсінік қалыптасқан. Бірінші пікірді
жақтаушылардың көзқарастары бойынша: гуманитарлық ғылымдар үшін тек қана
жаратылыстану мен оның нақты зерттеу әдістері үлгі болуы керек дейді. Осы
пікірді ең қызу жақтаушы позитивистер үшін- математикалық физика басқа
ғылымдар үшін идеалды болуы керек, ал кез келген ғылыми танымның әдісі –
математиканың аксиомалық- дедуктивті әдіс деп санайды. Антипозитивисттік
бағытты ұстанушы, яғни тарих, психология, социология, т.б. гуманитарлық
ғылым салаларының ғалымдары бұндай көзқарас гуманитарлық зерттеудің
ерекшеліктері мен күрделілігін толық қанды ескермейді, сол себепті бұл
көзқарас утопиялық және нәтижесіз деген ойда.
Жалпылай айтсақ, ғылым – жүйелі түрде теоретикалық білімді дүниеге
келтіретін адамның әрекеттерінің бір түрі болып табылады. Сонымен қатар
ғылым қоғамның аса маңызды өндіргіш күштерінің бірі бола отырып, ғылым
адамның өзін-өзі тану процесінің түрі болып табылады.
Жалпы, білім берудің, яғни, жаратылыстану концепциялары пәнінің де
басты мақсаты, тек жаңа білімге ие болу ғана емес, сонымен қатар бүкіл
әлемдік жаратылыстану ғылымында қоршаған әлем туралы қалыптасқан түсініктер
мен ойлаудың ғылыми, рационалды ойлау қабілетін қалыптастыру болып
табылады. Басқа сөзбен айтқанда, эрудицияны дамытып, қоршаған дүниеге,
жалпы мәдениетке деген концептуалды көзқарасты, жалпы мәдениетті және
білгірлікті қалыптастыру.
І. БІЛІМ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Ғылым эволюциясы
Ғылым адамға өз өмірін сақтап калу үшін қажетті білім негізінде пайда
болды. Адам шөптерді қоректену және дәрі-дәрмек ретінде пайдалануды
үйреніп, жануарлардың мінезін бақылап, оларды қолға үйретті, рудамен
тәжірибе жасап, әртүрлі металдарды балқытып шығаруды үйренді. Табиғатпен
алуан түрлі тәжірибе жасау барысында адам өзінің өмірін ыңғайлы етуге
бағытталған көптеген әдіс – айланы ойлап тапты. Қазіргі замандағы біз
ыңғайлылық, денсаулық және ойын - сауық үшін былай қарағанда өзінен өзі
болуы керек сияқты көрінетін заттар мен құбылыстар ғылымның арқасында пайда
болған. Қазіргі заманда ғылым түсінігінде, адамзат баласының жүріп өткен
жолдары көрсетіледі және адамның қалыптасуының құралдары мен әдістері болып
табылған, ғылымның тарихи – мәдени құбылыс ретінде пайдалануының нысандары
көрініс тапқан.
Ғылыми эволюцияның білімді жинауға, сақтауға және ұрпақтан ұрпаққа
беруге себеп болған басты фактордың бірі болып жазбаның ойлап табылуы
болды. Шумерлердің пиктографиялық жазбасы б.э.д. 3200 ж.ж. бұрын пайда
болды. Б.э.д. 3000 ж.ж. Египетте иероглифтік жазба деген атқа ие болған
жазбаның жаңа жүйесі пайда болды. Бұл жүйеде әріпті, дыбысты және сөздерді
белгілеу үшін символдар пайдаланылған. Б.э.д. 2800 ж. бұрын шумерлердің
көршілері болған вавилондықтар, ассириялықтар мен парсылар пиктографиялық
жазуды ұшты жазбаға (клинопись) айналдырды. Ақырында б.э.д. 1300 ж. бұрын
Сирияда ең алғашқы алфавит жасалып шығарылды. Онда 32 әріп болды, әріптің
әрқайсысы белгілі бір дауысқа сәйкес болды. Көне гректер осы жазба жүйесін
қабылдап, ол кейін латын алфавитінің негізі ретінде қолданылды.
Көне әлемде білімнің жеткіліксіздігінен табиғат күштері құдайдың
құдіретті күші делініп, табиғатты зерттеушілер құдайдың абыздары деп
саналды. Египеттегі астрономдар деп аталған осындай адамдар күнді аса үлкен
сағат деп санап, ай мен жұлдыздардың орналасуына қарай, Ніл өзенінің тасу
уақытымен көптеген мерекелерді тойлау мерзімдерін анықтап отырды. 365
күннен тұратын ең алғашқы календарды египет астрономы Имхотеп жасап
шығарғандығы белгілі.
Өз кезегінде шумерлер (б.э.д. 4000-3200 жыл бұрын) есептеудің ондық
жүйесін ойлап тауып, өздерін шебер математик және астрономдар ретінде
таныта білді.
Вавилондықтар (б.э.д. 1900-600 жыл бұрын) көп жылдық бақылаулардың
нәтижесінде құрастырылған, планеталардың жылжуын сипаттайтын кестелерді
пайдаланып, жұлдыздар мен планеталардың қозғалуы жайлы жорамал бере білді.
Сонымен қатар вавилондықтар календарды жетілдіріп, болашақты болжауға
тырысты. Вавилондықтар жұлдыздарды өз құдайларының атымен атады.
Вавилондықтардың білімі ертедегі гректер астрологиясының негізі болып
табылды.
Жалпы қабылданған ұғым бойынша қазіргі заман ғылымының бастамасы –
ертедегі грек мәдениеті болып табылды, бұл көзқарасты гректің ойшылдарының
еңбектеріне сілтеме жасаған қазіргі заман ғылымының негізін салушы
Н.Коперник, И.Кеплер, Г.Галилей қуаттады. Ертедегі гректердің адамды
қоршаған әлемді зерттеуінің тереңдігі соншалық, олар түрлі бақылау
жұмыстар, есептеулер жүргізіп, қоршаған дүниені классификациялауының
арқасында, өздерін қоршаған әлемде бақыланып отырған құбылыстар мен
заттарды діни жағынан емес жаратылыстанушылық сипатта зерттеу қажеттігін
түсінді. Ертедегі гректердің ең басты жетістіктерінің ішінде заттардың
атомдық құрылысы жөніндегі ілімді шығарып, академия мен лицейлерді оқу
мекемелері ретінде ашуы болып табылды. Ежелгі гректердің атом жөніндегі
көзқарастары Р.Бойль, И.Ньютон, М.В.Ломоносов, Авогадро, Лавуазье,
Менделеев секілді көрнекті табиғат зерттеушілерінің еңбектеріне үлкен ықпал
етті. Ежелгі грек ғалымдарының еңбектерінің нәтижесінде, олардың идеяларына
сәйкес атомдық құрылыс тәжірибе жүзінде дәлелденбей тұрып-ақ, заттардың
физикалық-химиялық құрылысы жөніндегі теориясы жасалды. Аталған теорияның
негізінде Х1Х ғасырда химия саласында ғалымдар тамаша жетістіктерге жетті.
Гректердің идеялары Европаға арабтар арқылы таралды. Ежелгі гректердің
барлық еңбектері бізге араб тілінен латын тіліне аудармалары бойынша таныс.
Араб ғалымдары антикалық дәуірдің идеяларын сақтай біліп, оларды
ортағасырлық Европаға жеткізе білді. Ортағасырлық арабтар, кейін римдіктер
ие болған ертедегі гректер философиясы мен білімін тек игеріп қана қоймай,
сонымен қатар аса ірі ғылыми жетістіктерге де жетті. Араб әлемінде әсіресе
900 – 1200 ж.ж. аралығы ғылым мен өнер шарықтап тұрған дәуір болды. Араб
ойшылдары алгебраны ойлап тапты. Тіпті олардың ақындары бірінші болып
математикамен айналысып, кейін ақын болып өлең шығарды. лкен қалалардың
көркейіп, өсуі медицинаның дамуына ықпал етті. Қазіргі Өзбекстанның
жерінен шыққан Абу Али Ибн Синаның (Авиценна) "Медицина канондары" атты
еңбегі XІV ғасырға дейін дерлік барлық дәрігерлер үшін канондар ретінде
пайдаланылды.
Араб ойшылдары ғылымға тек қана методологиялық нұсқаулар ғана емес,
сондай – ақ көптеген терминдер енгізді: аль хебри - алгебра, аль хемия-
алхимия, аль хогол-алкоголь және т.б. Ғылыми құбылыстар әдетте көптеген
латын және грек сөздерімен белгіленеді де, олар көп жағдайда терминдер
ретінде қалыптасады. Ал араб оқымыстылары болса сол терминдерді ойлап
тапты, ал кейін латын тіліне аударылды. Әрбір ғылымның тек өзіне ғана тән
түсініктері мен терминдерден құралған тілі болатындығы белгілі. Грек
тілінің көптеген сөздері латын сөздерімен қатар ғылыми терминдер түрінде
қолданылады. Бірақ терминдердің өзін арабтар ойлап шығарған.
Білім ұрпақтан ұрпаққа кітаптар арқылы жеткізілді, кітаптар қолмен
көшіріліп отырды. Кітаптарды көшірумен жазба жазушылар айналысты. Осы
себепті кітаптар өте аз болды және өте қымбат тұрды. Қағаз бен кітап басып
шығару пайда болысымен, кітапты қолмен көшіруші бір жылда жаза алмайтын
парақты, кітапты басып шығарушы бір күнде басып шығара алатын дәрежеге
жетті. Кітаптар мен брошюралар көпшіліктің қолына тиді, бұл жағдай жаңа
идеялардың кеңінен таралуына тікелей әсер етті.
Ең алғашқы басылым VІІІ ғасырда Жапонияда жарық көрді деп есептеледі.
Бұл ойып жазылған ағаш қалыптардан көшіріліп басылған, түрлі суреттер,
қолтаңбалар салынған дұғалар болды. (Алмас сутра – б.э.д. 868 жылы ең
алғашқы басылып шыққан кітап). Осындай қалыпты жасап шығаруға өте көп уақыт
қажет болды, оның үстіне бұл қалып тек бір ғана бетті басып шығаруға
мүмкіндік берді. Шамамен, 1045 жылы Қытайдың императорлық сотының мүшесі Ли
Чен құрамалы шрифтті ойлап тапты. Ол әрбір қытай иероглифін саздан жасап,
олардың әрқайсысын темірден жасалған арнайы рамаға орналастырды. Бұл
белгілерді қажетінше құрастырып, қайта бөлшектеп, орналастырып, жаңа беттер
жасауға болатын еді.
XV ғасырда қытайдың баспа тәсілдерімен таныс емес, немістің алғашқы
баспашысы Иоганн Гутенберг (1400-1468 ж.) баспа шрифтерін өз бетінше жеке
құрастырып шығарды. Ол әрбір әріпті темірден құйып жасады. Сөздерді
құрайтын әріптер бір ағаш рамаға жиналып, преске орналастырылды, осыдан
кейін оларға бояу жағылып, бір парақ қағаз салынды. Осындай әдіс бір беттің
мыңдаған экземплярын шығарып, одан кейін келесі беттерді басып шығаруға
мүмкіндік берді. 1500 жылға қарай Италияда –100, ал Испанияда – 30 баспа
станоктары іске қосылып, қызмет еті.
Қазіргі заманғы ғылым ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы жаңа европалық
цивилизацияның негізінде кітап басып шығару кең таралғаннан кейін пайда
болды. Кітап басу бұл кезде коммерциялық қызмет, яғни пайда табудың бір
түрі ретінде дамыды. Неміс философы К.Ясперс ғылымның қалыптасуының екі
кезеңін көрсетеді:
1 кезең - ғылымның логикалық және әдістемелік қалыптасуы, яғни
ертедегі грек ғылымы және Қытай мен Индиядағы ғылыми танымның алғашқы
қайнар көздерінің қалыптасуы;
2 кезең- қазіргі заманғы ғылымның орта ғасырдың соңында пайда болып,
XVІІ ғасырда бекінуі. XVІІ ғасырда біз ғылыми революция туралы сөз қөзғауға
мүмкінді беретін жаңалықтар мен әрекеттер жасалды. Осы кезеңде ғылымның
радикалды жаңа әдістері мен ұсынылып, танымның жаңа қағидалары ұсынылды.
Рене Декарт - француз математигі және философ, Галилео Галилей –
италияндық астроном, Уильям Гарвей – ағылшын дәрігері, Иоганн Кеплер –
неміс астрономы, Исаак Ньютон – ағылшын математигі, механик, физик және
астроном, Роберт Боиль – ағылшын химигі және физик, голландиялық Ханс Янсен
ойлап тапқан микроскопты жетілдірген ағылшын оқымыстысы Роберт Гук және
басқа да ғалымдар қазіргі заманғы ғылымның негізін салды. Бұл ұрдістің
негізгі себебі, XVІІ ғасырда ғылымның халықтың әл-ауқатын көтеру және
адамның табиғатқа деген үстемдігін орнатудың тәсілі ретінде қарастырылуында
болды. Декарттың замандасы Ф.Бэкон ғылымды табиғатты бағындырудың құралы
ретінде көрсетіп, ғылым дамуының қажеттілігін негіздеуге көп күш жұмсап,
"Күш - білімде" деген әйгілі афоризмін ұсынды. Ф.Бэкон тәжірибені
табиғатты зерттеп, танып табиғат - ананы қинаудың негізгі әдісі деп
қарастырды. Ф.Бэкон тәжірибелік танымның міндеттерін анықтай отырып
"зерттеу", "тексеру","сынау" секілді бірнеше мағыналарға ие “іnquіsіtіon” –
сөзін қолданды. Осындай ғылыми инквизициялардың нәтижесінде табиғаттың
құпиялары ашылды (орыстын “естествоиспытатель” сөзімен салыстырыңыз).
Жоғарыда көрсетілгендерге сәйкес XVІІ ғасырда Лондонда Корольдік ғылыми
қоғам (1662 ж.) және Парижде Корольдік ғылыми Академия (1666 ж.) құрылды.
Осы кезеңнен бергі ғылыми ойды төмендегідей екі түрде сипаттауға
болады: 1) нәтиже беріп, оны қайта тексеруге мүмкіндік беретін тәжірибеге
сүйену; 2) ары қарай бөлшектенуге келмейтін аса қарапайым элементтерді
іздестіруге бағытталған аналитикалық көзқарастың үстемдігі (редукционизм).
Көптеген ғалымдардың көзқарастары бойынша, қазіргі заманғы ғылымның
бастамасының Европада XVІІ ғ. пайда болуы кездейсоқ жағдай емес. Ғылымның
пайда болуының себебі – рационалдылыққа сүйенген жаңа европалық мәдениеттің
ерекшеліктері. Яғни рационалдылық ғылымның пайда болуы мен дамуына орасан
зор ықпал жасап, батыс мәдениетінің феномені болып табылды. Ғылымның
дамуының әлеуметтік қозғаушы күштердің бірі ретінде жаңа табиғи ресурстар
мен машиналарды қажет етіп дамып келе жатқан капиталистік өндірісті
көрсетуге болады. Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның
өндіргіш күші ретінде ғылымға деген сұраныс туды. Сонымен қатар жаңа
ғылымға тән жаңа мақсаттары пайда болып, олар ертедегі ғалымдардың ұсынған
мақсаттары мен міндеттерінен елеулі түрде өзгешеленді.
Батыс мәдениеті әдетте рационалды деп аталатындығы белгілі, сол
себепті болар, ол капиталистік өндіріспен өте жақсы ұласып кетті. Батыс
мәдениеті еңбек пен техникалық жаңалықтардың бөлінуі есебінен барынша мол
табыс табуға мүмкіндік беретін аса рационалдық жүйе ретінде қалыптасты.
Қазіргі заманғы ғылымда батыс мәдениетінің өзіне ғана тән ерекшелігі
ғылымның іс - әрекеттік бағытталуы. Себебі, егер де жасалынып жатқан
жұмыстың нәтижелілігіне көзі жетпесе, бір де бір капиталист ғылыми
зерттеулерге қаражат бөлмейді.
Алайда барлық ғылыми жаңалықтар мен пікірлер бірдей оң көзқараспен
қабылданған жоқ. Мысалы, Бартелеми Тимоньенің иненің құлағын, әдеттегідей
иненің соңына емес басына орналастаруы (1830 ж.) тігін машинасын жасап
шығаруға мүмкіндік берді. Бірақ тігін машиналары жасалып шығарыла бастаған
кезде, тігіншілер жұмыссыз қалудан қорқып, 80-ге тарта тігін машинасын
қиратып тастағандығы белгілі. Осыған ұқсас кітап басып шығарудағы
Гутенбергтің жетістіктеріне саудагер Иоганн Фуст назар аударып, Гутенбергке
алғашында қаржылай көмек көрсеткенімен, кейін 1455 жылы тез пайда табу
мақсатында Гутенбергке қарсы сот ісін бастаған. Сот ісін жеңген ол барлық
әріп теретін станоктарды тәркілеп тартып алып, Гутенбергтің көмекшісі болып
жұмыс істеген күйеу баласымен бірге жаңа іс ашқандығы да тарихта белгілі.
Жыл сайын пайда болып жатқан дәлелдемелерге, сондай – ақ 1967 және 1982
жылдары Ватиканның эволюцияның глобальдік сипатқа ие болғандығын ресми
түрде мойындағаның танығандығына қарамастан, эволюциялық теория діни
қайраткерлер тарапынан сенімсіздікке, түрлі сын мен тіпті оны жоққа
шығарушылыққа ұшырауда.
Қазіргі заманның ғылымы қоғам мен адамды қоршаған ортаны өзгертудің
және оны танып-білудің аса қуатты құралына айналды. Оған көз жеткізу үшін
ұялы телефондар мен интернет, автомобильдер мен көшедегі тығырықтар, бай
өмірдің насихатты, жұмыссыздық пен көшелердегі қайыршылықты еске түсіру
жеткілікті. Бұның барлығы капитализм деп аталатын қоғамдық формацияның
өзіне тән белгілері. Осы формацияның және капиталистік қатынастардың негізі
ретінде техникалық мәдениет пен қоршаған орта ресурстарын экстенсивті
пайдалану болып табылады. Қоғамдық қатынастардың бұл түрі
жаратылыстанушылық және техникалық ғылымдардың қоғамның басты өндіруші
күштері ретінде қарастырылып, пайдалануының негізінде дамып, пайда болған.
Басқа сөзбен айтқанда, ғылымның дамуының әлеуметтік қозғаушы күші
болып жаңа табиғи ресурстар мен машиналарды қажет еткен капиталистік
өндіріс болып табылды. Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның
өндіргіш күші ретінде ғылым қажет болды. Сталиндік типтегі социалистік
жүйенің құлауы жаңа капиталистік қатынастардың бүкіл әлемге тарауына әкеліп
соқты. Сол себепті қазіргі сәтте капиталистік техникалық мәдениет өзіне тән
қарама-қайшылықтарына қарамастан қазіргі заманның әлемдік қауымдастығының
идеалы және бас иетін құдайы тәрізді болуда. Сондықтан барлық мемлекеттер
аса қуатты капиталистік елдер секілді пайда табудың жолына түсіп отыр.
1.2 Ғылыми танымның құрылымы
Ғылымды - эмпирикалық тексеру немесе математикалық дәлелдемелерге
негізделген дүние танымның ерекше рационалды әдісі деп таниды.
А.А.Горелов, аңызға айналған Ньютон ашқан бүкіл әлемдік тартылыс
заңның ашылуың мысал ете отырып ғылыми танымның құрылымын оригиналды түрде
талдап қарастырды. Осы аңыз бойынша Ньютонның басына кенеттен алма құлап,
сол мезетте Ньютонның ойында бір керемет ой пайда болып, ол бүкіл әлемдік
тартылыс күші туралы заңды ойлап тапты деп саналады. Бұл жерде алманың
Ньютонға дейін көптеген адамдардың бастарына қанша түссе де, олардың
ойларына ешқандай ойдың кірмегендігі қарастырылмағандығын көрсеткен дұрыс.
Сонымен эмпирикалық факт – яғни алманың түсу оқиғасын қарастырайық.
Бұл жерде көрсетілген оқиға ғылыми зерттеудің бастапқы нүктесі болып ғылыми
фактіге айналды. Шынымен де алмалар үнемі құлап тұрады ма жоқ па деген
сұраққа келесі алманың құлауын күтуге де болады. Біздің бұл әрекетімізді
зерттеудің әдісі немесе тәсілі деп қарастыруға болады. Бұл тәсіл бақылау
деп аталып, жаратылыстанудың кейбір салаларында ол зерттеудің жалғыз
эмпирикалық әдісі болып табылады. Мысалы, астрономияда.
Алайда алманың өздігінен құлауын күтудің ешқандай да қажеттілігі жоқ.
Оның орнына алма ағашын сілкіп, яғни тәжірибе жүргізіп зерттеу объектісінің
реакциясын бақылауға болады. Тәжірибе жүргізу барысында біз табиғатқа
сұрақ қойып, одан бізге түсінікті жауап күтеміз. Ғылыми эксперименттің
ерекшеліктерінің бірі – оны зерттеуші кез келген уақытта жүргізе алады.
Алма ағашын сілкілеп көру сияқты қарапайым тәжірибенің нәтижесінде біз
барлық алмалардың бірдей екендігін байқаймыз. Бірақ физикалық заңдылықты
ашу үшін тек алмалар ғана жеткіліксіз. Ол үшін бізге басқа да денелерді
қарастыру қажет және олардың неғұрлым бір – біріне ұқсамауы соғұрлым
тәжірибе үшін пайдалы.
Байқап қарасақ, барлық денелер оларға белгісіз бір күш әсер ететіндей
Жерге құлайды екен. Бірақ Жерге барлық денелер құламайды. Мысалға Ай, Күн
және басқа да Жерден алыс аса ірі және салмағы үлкен аспан денелеріне
қатысты жағдай мүлдем басқаша. Яғни біз бұл жерде әртүрлі денелердің бір-
бірінен ерекшеліктерін анық байқаймыз, бұл әрине ойланатын жағдай. Сыртынан
қарағанда мүлдем бөлек көрінетін денелердің өзара ортақ белгілері бар ма?
Әртүрліліктерінен ұқсастық табу – бұл ғылыми зерттеудің міндетті кезеңі.
Бірақ барлық денелермен эксперимент жүргізу мүмкін емес.
Денелердің айырмашылықтарындағы аналогияларды іздестіріп табу- ғылыми
зерттеулердің ең қажетті кезеңі. Барлық денелерге дерлік тәжірибе жүргізуге
болмайды.
Егер де біз, бәрібір де тәжірибе қажет деп табатын болсақ, оны
модельдермен, яғни мөлшері мен массасы дененің өзімен салыстырғанда
пропорционалды түрде бірнеше есе кішірейтілген денелермен жүргізуге болады.
Модельді эксперименттің қорытындысын кәдімгі қалпындағы денелер үшін
пропорционалды түрде қолдануға болады.
Модельді эксперименттен де басқа, яғни ойша тәжірибе жүргізуге де
болады. Ол үшін, шынында жоқ денелерді ойша елестетіп, оларға ойша тәжірибе
жасау қажет.
Бұдан соң эмпирикалық зерттеулердің қорытындысын жазу, яғни зерттеу
қорытындыларын қағаз бетіне түсіру қажет. Бірақ қорытындыларды жазу,
зерттеудің нәтижелерін жалпылап, түсініктер мен терминдердің мәнін қолда
бар теориялық білімнің негізінде түсіндіру қажет.
Түсініктер қалыптастыру - зерттеудің келесі теориялық деңгейіне
жатады, бұл деңгей эмпирикалық емес, теориялық болып табылады. Ғылымда
түсініктер мен терминдер ерекше рольге ие. Терминді түсіндіру (басқа сөзбен
айтқанда түсінікті анықтау)- қарастырылып отырған заттың мәнін терең
түсінуге мүмкіндік береді. Ғылыми терминдер мен белгілер – бұлар толық
қолданылса өте көп орын алатын, сол себепті шартты түрде қысқартылған
түсініктер.
Ғылыми ережелердің фальсификациялануы қағидасы, яғни олардың
тәжірибеде тексеріліп және жоққа шығарылуы, ғылымда қарсылықсыз қабылданып
отырған жағдай.
Танымның бір саласына қатысты бірнеше заңның жиынтығы теория деп
аталады. Тәжірибеде дәлелденген теория осы мәселе жөніндегі белгілі
эмпирикалық фактілерді ескі теорияға қарағанда жоғарырақ деңгейде
түсіндіретін жаңа теория шыққанға дейін, сондай – ақ осы теорияны жоққа
шығаратын жаңа эмпирикалық фактілер пайда болғанға дейін дәлелі болып
есептеледі.
Ғылыми танымның құрылымдық схемасын төмендегіше беруге болады:
эмпирикалық факт ( ғылыми факт ( бақылау ( реалды тәжірибе ( модельдік
тәжірибе ( ойша тәжірибе ( зерттеулер қорытындысын эмпирикалық деңгейде
бекіту ( эмпирикалық жалпылау ( қолда бар теориялық білімді қолдану (
гипотеза құру ( оны тәжірибе арқылы тексеру ( жаңа түсініктерді
қалыптастыру ( терминдер мен белгілерді енгізу ( олардың мәнін анықтау (
заң шығару ( теория ойлап шығару ( оны тәжірибеде тексеру ( қажет болған
жағдайда қосымша гипотезалар жасау.
Сонымен біз ғылымның – бақылау, тәжірибе, гипотеза, теория және
аргументтерден құралатындығын анықтадық. Өз кезегінде ғылымның мазмұнын
қарастыратын болсақ, бұл – бақылау және тәжірибемен дәлелденген эмпирикалық
жалпылаулар және теориялар жиынтығы. Сондай ақ, бұл жерде теория мен
аргументтерді ойлап шығарудың шығармашылық процесінің тәжірибе мен
бақылаудан кем рөл атқармайтындығын көрсету керек.
Жоғарыда айтылғанның нәтижесінде ғылыми зерттеудің құрылымы өте
күрделі деген қорытындыға келеміз. Ғылымда қүдіретті күштің көмегімен
ешқандай құбылыс жүзеге аспайды, осыған сәйкес Ньютонның басына алма құлауы
мен оның бүкіл әлемдік тартылыс заңын ашуының арасында аса үлкен ара
қашықтық бар. Бұл қашықтықты тек табиғатта орын алып жатқан құбылыстарды
ұзақ уақыт бойы бақылау, тәжірибе жүргізу, болып жатқан процестерге
байланысты ой қорыту, жаңа түсініктерді ойлап табу және т.б әрекеттерді
жүзеге асыру арқылы ғана игеруге болады. Бірақ ғалым күрделі ойларға шомып,
ұқсас процестерді салыстырып отырғанда оның басына алманың құлауы, ғылыми
жаңалықтың аяқ асты пайда болуына ықпал етуі де мүмкін.
1.3 Ғылыми танымның әдістері
Жоғарыда сипатталған ғылыми зерттеулердің құрылымы, кең мағынада
ғылыми танымның тәсілі немесе ғылыми әдістің өзі болып табылады. Әдіс – бұл
белгілі бір қорытындыға жетуге көмектесетін әрекеттердің жиынтығы.
Эмпирикалық ғылымның негізін салушылардың бірі - Ф.Бэкон танымның әдісін
циркульмен салыстырған. Әрбір адамның ойлау қабілетінің деңгейі әртүрлі,
сол себепті барлық адамдардың жетістікке жетуге деген мүмкіндіктерін
теңестіру үшін белгілі бір құрал керек. Ғылыми әдіс осындай құрал болып
табылады. Сондай – ақ, әдіс адамдардың мүмкіндіктерін теңестіріп қана
қоймай, олардың іс - әрекетін біркелкі жасап, ғылыми зерттеулердің ұқсас
нәтижесін алуға ықпал етеді.
Қазіргі заманғы ғылым белгілі методологияға, яғни қолданылатын
әдістердің жиынтығына негізделген. Осыған қоса әрбір ғылым саласы тек қана
арнаулы объектіге ғана емес, сол объектіге сәйкес арнаулы әдіске де ие
болады.
Зерттелетін заттардың әртүрлілігінен пайда болатын, жаратылыстану
ғылымы мен гуманитарлық танымның методологиялары арасында бірқатар
айырмашылықтар бар. Жаратылыстану ғылымы методологиясында заттың жеке
ерекшіліктері ескерілмейді, себебі ол баяғыда қалыптасып зерттеушінің
назарынан тыс қалған. Мысалы, тарих ғылымында заттың пайда болуын, оның
жеке ерекшіліктерінің толығымен қарастырады. Әлеуметтік танымның
методологиясы жаратылыстану методологиясынан пәннің өзіндегі
айырмашылықтары бойынша ажыратылады: 1) әлеуметтік таным өзін - өзі жоюшы
нәтижеге алып келеді (“биржаның заңдарын білу осы заңдардың өзін жоюға
әкеліп соғады”-деп жазды кибернетиканың негізін салушы Н.Винер); 2) егер
жаратылыстану ғылымдары танымында жекелеген фактілер бірдей болса,
әлеуметтік танымда ондай емес. Сондықтан, әлеуметтік таным методологиясы
фактілерді жалпылап қана қоймай, сонымен бірге ол аса үлкен маңызға ие
индивидуалды фактілермен жұмыс істейді. Осы фактілерден объективті үрдіс
пайда болып, солармен де түсіндіріледі. Гуманитарлық таным
методологиясының өзіне тән ерекшелігі осында.
Қазіргі заманғы ғылымда жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың
методологияларының бір-біріне жақындасу тенденциясы байқалуда, бірақ
олардың негізгі және қағидалық айырмашылықтары әлі де сақталуда.
Ғылыми әдістер эмпирикалық және теориялық әдістер болып бөлінеді.
Эмпирикалық әдістерге төмендегілер жатқызылған:
1) бақылау – объективті шынайылықты арнайы түрде қабылдау;
2) суреттеу – объектілер туралы мәліметті табиғи және жасанды тілдің
көмегімен бекіту;
3) өлшеу- объектілерді ұқсас қасиеттері немесе белгілері бойынша
салыстыру;
4) тәжірибе жасау – құбылысқайталанған кезде қажетті жағдайлар
қайталакғанына байланыстыөзгерістерді арнаулы дайындалған орындар арқылы
бақылау.
Зерттеулердің теориялық деңгейіндегі ғылыми әдістерге төмендегілер
жатқызылады:
1) формаландыру - зерттеліп отырған шынайы процестердің
мағынасын ашатын абстрактылы-математикалық модельдер құру;
2) аксиомаландыру – дәлелдеуді керек етпейтін аксиомалар, яғни
дәлелдеуді қажет етпейтін тұжырымдардың негізінде теория құру;
3) гипотетикалық - дедуктивтік әдіс – нәтижесінде эмпирикалық фактілер
тұжырымдалатын бір-бірімен, дедуктивті байланыста болатын гипотезалардың
жүйесін жасау.
Зерттеу әдістерінің классификациясы аса күрделі мәселе болғанның
өзінде де, дәстүрлі түрде оларды үш топқа: жалпы ғылыми, интерғылыми және
жеке ғылыми әдістерге бөлу қабылданған. Жалпы ғылыми әдістер барлық ғылым
салаларына тән және оларды біріктіретін зерттеу объектісінде пайдаланылатын
логикалық әдістерді, яғни: бақылау мен тәжірибе, анализ бен синтез, жорамал
мен гипотеза, индукция мен дедукция, аналогия, классификация мен
систематизация, генетикалық әдіс, т.б. біріктіреді. Интерғылыми әдістерге –
экстрополяция, интерполяция, модельдеу, ретроспекция, эксперттік бағалау,
т.б. жатады. Жеке ғылыми әдістердің көптеген ғылыми топтары бар.
Жалпы ғылыми әдістер ішінде төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:
- анализ – жан-жақты зерттеу мақсатында бүтін бір затты құрамдас
бөліктерге (жақтарына, белгілеріне, қасиеттеріне және т.б) бөлу;
- синтез – заттың құрамдас бөліктерін біртұтас затқа біріктіру;
- абстракциялау - зерттеліп отырған құбылыстың қажетті емес қасиеттері
мен қарым-қатынастарынан зерттеуге керек қасиеттері мен қарым-қатынастарын
бөліп алу;
- жалпылау – объектілердің жалпы белгілері мен қасиеттерін анықтауға
мүмкіндік беретін ойлау әдісі;
- индукция – жеке қорытулар негізінде жалпы тұжырым жасауға мүмкіндік
беретін зертеу мен талқылау әдісі;
- дедукция – жалпы тұжырымнан жеке тұжырым жасауға мүмкіндік беретін
талқылау әдісі;
- аналогия – объектілердің бірдей белгілерінің ұқсастығы негізінде
олардың ұқсастығы туралы айтуға үмкіндік беретін таным әдісі, басқаша
айтқанда, аналогия - ғылымның бір саласындағы қатынастардың, оның екінші
саласына транспозициялануы, мысалға: тарихи аналогия, кеңістіктік аналогия
және т.б
- классификация- зерттелетін пәннің зерттеушіге қажетті маңызды
белгілері бойынша түрлі топтарға бөлу (әсіресе, биология, геология,
география, кристаллогрфия, т.б. ғылымдардың түрлі бөлімдері).
Зерттеу процесі барысында төмендегідей интерғылыми әдістер
қолданылады:
( экстрополяция – ойдың дамуы немесе белгілі бір тарихи кезеңдегі
тенденциялардың ашылуы, яғни жасалған заңдар мен тұжырымдардың бақылау
аймағынан басқа аймаққа ауысуы;
( интерполяция - құбылыстардың динамикалық қатарында көрінбейтін,
бірақ осы қатар мүшелерінің арақатынасын ашу негізінде параметрлерді,
функцияларды, көрсеткіштерді табу;
( модельдеу – шынайы түрде бар процестер мен құбылыстардың логикалық,
информациялық және графикалық құрылымын жасау, яғни объектілерді
жеңілдетілген түрінде бейнелеу; модельдеу – түпнұсқаның зерттеушіні
қызықтыратын қажетті жақтарының дәлме – дәл көшірмесін түсіру арқылы
зерттеу;
( ретроспекция- объектінің жүйелі түрдегі сипаттамасын алу үшін
зерттеу объектісінің тарихи дамуын зерттеу, яғни оның әртүрлі уақыт
кезеңдеріндегі дамуының динамикалық қатарын зерттеу;
( эксперттік бағалау - эксперттің немесе эксперттердің тұжырымдары мен
ойлары;
Күрделі құрылымды объектілерге анализ жасау үшін төмендегі әдістерді
қолданады:
- декомпозиция – үлкен жалпы бір мақсатты бірнеше топтарға бөлу;
- селекция – зерттелуге келетін варианттарды іріктеп алып, маңызы жоқ
фактілерді алып тастау;
- агрегирование – жекелеген сипаттамаларды жалпы сипаттамаға
біріктіру.
Егер объектінің құрылымы жүйесіз болса, оны талдау үшін
дезагрегациялау, яғни жалпылаушы сипаттамаларды жеке сипаттамаларға
жекелендіреді.
Жоғарыда айтылып өткен әдістердің немесе тәсілдің ешқайсысы да, дара
түрде зерттеудің негізіділігін, дәлділігі мен дәйектілігін қажетті
деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Сол себепті зерттеуде жоғары нәтижеге жету
үшін олардың бірнеше түрінің жиынтығын пайдалану ғана тиімді бола алады.
1.4 Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары
Зерттеу құралдарына түрлі процедуралар, әдістер, тәсілдер,
методикалар, жүйелер мен методологиялар кіреді. Бұл түсініктер төмендегі
логикалық қатарды құрайды. Әдіс - зерттеу барысында белгілі бір қорытынды
алуға бағытталған, бір немесе бірнеше метематикалық, немесе логикалық
операциялардың теорияға немесе практикаға негізделген түрі. Процедура –
белгілі бір операциялар жиынтығының орындалуын қамтамасыз ететін іс-
әрекеттердің жиынтығы. Тәсіл – күрделі әдіс болып табылады, ол зерттеу
барысындағы бірнеше нысаналы әдістердің жиынтығы. Методика – бір немесе
бірнеше әдістер жиынтығына негізделген зерттеу жолдары, немесе олардың
жиынтығына негізделген әдістер. Методология - зерттеу әдістері, жүйелері
мен методтары жөніндегі білімнің жиынтығы. Жүйе – күрделі құбылыстар мен
процестерді зерттеу үшін қажетті техникалық құралдар мен методикалардың
жиынтығы.
Ғылыми танымның нәтижелері түсініктерді қалыптастырумен аяқталады.
Ғылымның түсініктілігі бір-бірімен тығыз байланысты аксиомалар, теоремалар
мен тұжырымдардың қатаң логикалық құрылысымен түсіндіріледі. Түсініктер көп
жақты құрылымға біріктірілген. Теория – бұл түсініктің кеңейтілген түрі.
Кез келген ғылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдің геометриясы,
кванттық механика, не қазіргі заманғы космогония - түсініктердің
қалыптасуының мысалы бола алады. Түсініктердің қалыптасуы - үздіксіз
жүретін күрделі үрдіс. Әрбір ғылым белгілі бір заңдылықтарға бағынатын
түсініктер жүйесі болып табылады.
Ғылым кумулятивті үрдіс деп аталатын тек қана фактілердің жай жиынтығы
емес. Фактілерді әдетте гипотеза мен теориялар арқылы түсіндіруге тырысады.
Олардың ішінде белгілі бір кезеңде парадигмаға айналатын жалпыға ортақ
немесе фундаменталды теория болады. Кезінде осындай парадигма ретінде
Ньютонның аспан және жер денелерінің қозғалыс теориясы қарастырылды,
өйткені, бұл теорияға нақты механикалық процестерді зерттеуші дерлік
ғалымдар сүйенді. Дәл осылай, электрлік, магниттік, оптикалық және
радиотолқындық процестерді зерттеуші барлық ғалымдар Д.К.Максвелл жасаған
электромагниттік теорияның парадигмасына сүйенді.
Ғылыми революцияларды талдау үшін, ғылымға парадигма түсінігін
енгізген америкалық ғалым Томас Кун (1922-1996 ж.) олардың ерекшелігін –
бұрынғы парадигманың жаңа парадигмаға ауысуы, яғни зерттеліп отырған
процестердің жаңа, терең және күрделі түріне ауысуын көрсетіп кеткен. Оның
пікірі бойынша ғылымның дамуын екі кезеңге бөлуге болады:
- қалыпты кезең, бұл кезде ғалымдар парадигманы жеке, арнаулы
сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланаған;
-экстраординарлық кезең - жаңа парадигманы іздеу кезеңі.
Осындай қөзқараста жаңа парадигманың бұрынғы зерттеулермен ешқандай
байланысы жоқ бола тұрып, оның өзінің пайда болуы түсініксіз болатыны
сөзсіз. Шын мәнінде, парадигмаға қарама-қарсы аномалиялық фактілер
мысалдарынан – анализ, бағалау сияқты процестердің ғылымның кәдімгі даму
кезеңінде-ақ пайда болып жатқандығын байқауға болады. Сондықтан ғылымның
дамуының көрсетілген кезеңдерін бір біріне үзілді – кесілді қарама - қарсы
қою негізсіз болып, бұл көзқарас көптеген ғалымдардың тарапынан қарсылыққа
кездесті.
ТАРАУ БОЙЫНША БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1. Ғылымның эволюциясы, оның алғы шарттары, қалыптасуы, дамуы және
негізгі кезеңдері.
2. Ғылыми танымның түсінігі, оның құрылымы.
3. Ғылыми танымның әдістері: эмпирикалық, теориялық, жалпы және жеке,
т,б. әдістер.
4. Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары
ІІ. ҒАЛАМ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
2.1 Ғалам эволюциясы идеясының қалыптасуы
Қазіргі таңда бүкіл ғалам эволюциясының идеясы жаратылыстанушы
ғалымдардың арасында қарсылық тудырмай, қабылдануда. Бірақ, бұл жағдай
бірден пайда бола салған жоқ. Кезкелген ұлы ғылыми идея секілді, ол да
ғылымда басты орынға ие болуының алдында ұзақ та күрделі сынақтардан өтті.
Тіпті Ватиканның өзі эволюцияның жалпы бірдей сипатын мойындауға мәжбүр
болды. Егер, New Catholіc Encyclopedіa атты шығармада “Жалпы эволюция -
тіпті адам ағзасы эволюциясы да, пайда болудың шынайы ғылыми түсіндірмесі
болуы тиіс” (1967 жыл, V том, 694 б.) деп көрсетілсе, 1982 жылы Ватиканның
католик шіркеуінің Жоғарғы Ғылыми Кеңесі: “Біз толып жатқан дәлелдемелердің
нәтижесінде эволюцияның концепциясын адамдар мен басқа приматтарға да
қатысты қарастыруға болады деген сенімге келдік” деп бірауыздан жариялады.
(D.M.Lovesteіn Twelve Wіse Man at the Vatіcan Nature. 30.09. 1982. 395
б.)
Бұл сілтемелер “Тіршілік – ол қалай пайда болды? Эволюция жолымен бе,
жоқ құдіретті күштің қалауымен бе?” атты 1992 жылы 24 тілде 27 млн. даналық
тиражбен Watchtower Bіble and Tracht Socіety of New York Іnc.
Іnternatіonal Bіble Students Assocіatіon. Brooklіn, New York, USA,
баспасында жарық көрген кітаптан алынды.
Ғалам эволюциясы - физика ғылымының теориялық базисіне және көптеген
астрофизикалық бақылауларға негізделіп дәлелденген ғылыми факт.
Ғалам эволюциясы жайлы қазіргі заман ғылымының негізін 1916 жылы
салыстырмалылық теориясын ойлап тапқан Альберт Эйнштейн салып кеткен. Ол
жұлдыздармен бірқалыпты толтырылған әлем үшін теңдеу құрып, кеңістіктің
қисаюы ақырында өзіне өзі тірелетіндігін есептеп шығарды. Осындай “тұйық”
ғаламның көлемі шектелген болып, оның шекаралары болған жоқ. Бірақ
Эйнштейннің бұл теориясында бір кемшілік болды, яғни осы теория шынайы
болған жағдайда жұлдыздар тартылыс күшінің әсерімен бір нүктеге жиналып
қалуға тиіс болды. Сол себепті Эйнштейн ғаламды бірбіріне сығылуынан
сақтайтын, әлдебір “антигравитациялық” өрісті ойлап табуға мәжбүр болып,
теңдеуін осы өріспен толықтырды.
Эйнштейн өзі ойлап тапқан теңдеуді тартылыс теориясының “шынайылылыққа
сәйкес келетін” жалғыз теңдеу деп қарастырды. Сол себепті Ресей математигі
Александр Фридман 1922 – 1924 жылдары жарық көрген еңбектерінде бұл
проблеманың жалғыз статикалық емес, сонымен қатар динамикалық та шешімдері
бар екендігін дәлелдегенде Эйнштейн бұл көзқарасты жоққа шығаруға тырысып,
теріс қабылдады. Кейінірек Фридманның түсінік берілген жеке хатынан кейін
ол кешірім сұрап, Фридманның жұмысын “түсінік беруші” деп те атады, бірақ
одан арыға барған жоқ. Черновиктерінде Эйнштейін тіпті “бұл теорияның
ешқандай да физикалық маңызы жоқ” деп көрсетті. Осы оқиғадан кейін де
Эйнштейін өзінің статикалық моделін қасарыса ұстанып келді. Ғаламның
стационарлы еместігі жайлы теория тек 1929 жылы, яғни алдымен астроном
В.М.Слайфер, ал одан кейін Э.Хаббл көптеген бақылаулардың нәтижесінде
ғаламның кеңеюі фактісін анықтағанда ғана дәлелденді. Хаббл ғаламның
кеңеюін дәлелдегенде ғана Эйнштейін өзінінің көзқарасының теріс екендігі
мойындап “бұл менің өмірімдегі ең үлкен қателік” деп жариялады.
Фридман өзінің жұмыстарында ғаламның кезкелген кеңеюінің бастамасы
болуы керектігі жайлы айтпаған еді. Бұл жағдайдың маңыздылығын белгиялық
Аббат Жорж Леметр түсініп, “Бастапқы атом жайлы” еңбегін жариялады. Бұл
еңбегінде ол Фридманға қатыссыз, кеңейетін тұйық әлемнің тартылысы үшін
теңдеудің шешімін тапты. Оның көзқарасына сәйкес ғалам бастапқы жағдайында
кішкентай статикалық шар болып, бір кездерде оған сырттан белгісіз құбылыс
ықпал етіп, осының салдарынан күштердің ара салмағы бұзылып ғалам кеңейе
бастаған. Бұл шарды Леметр “бастапқы атом” деп атады.
“Ғаламның пайда болуы” жайлы түсінік осылай қалыптасты, ол кезде
біздің түсінігіміздегі үлкен жарылыс әлі де қарастырылмаған болатын. Қызық
болғанда қазіргі “үлкен жарылыс” деген атын бұл теорияның қарсыласы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Р.А. Мирзадинов
Жаратылыстану концепциялары
Алматы, 2004
КІРІСПЕ
Қазіргі заманның адамы бұл дүниеге келіп о дүниелік болғанына дейін
сырттай қарағанда бір бірімен мүлдем байланысы жоқ екі әлемде – шынайы
(табиғи) сондай ақ жасанды техно-психоәлеуметтік ортада өмір сүретіндігі
белгілі. Бұл жерде, техно- және психоәлеуметтік ортаның табиғи ортаға
қарағанда басым болатындығын атап көрсету керек.
Адамды қоршаған орта жасанды техникалық орта мен қоғамнан құралған.
Адам өз қолымен жасаған материалдық әлемнің барлығы да техникалық орта
болып табылады (мысалға: үй хайуанаттары, дәрі - дәрмек, киім, механизмдер,
үйлер және т.б.). Техникалық ортаны адамды қоршаған ортаның табиғи
психоәлеуметтік ортаға өту кезеңі, яғни, аралық өтпелі орта деп көрсетсек
те болады. Техникалық орта адамның дене және ой еңбегінің, басқа сөзбен
айтқанда білім мен ғылымның арқасында пайда болған. Техникалық орта
адамзаттың табиғатты ұзақ жылдар бойы түпкілікті зерттеуінің арқасында
қалыптастырылған (модельденген). Ал психоәлеуметтік орта болса (қоғам) осы
қоғамға тиесілі әлеуметтік-саяси институттардың негізінде қалыптасады және
эволюцияға ұшырайды. Осындай институттар ретінде мемлекеттің құқықтық және
идеологиялық негізі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен
деңгейі, аталған қоғамда елеулі орынға ие болып отырған жанұялық, топтық,
ұйымдық, рулық, ұлттық, діни, ғылыми және т. б. түрлі әдет - ғұрып, салт-
дәстүрді көрсетсек болады.
Сонымен қатар техникалық және психоәлеуметтік ортаның адамға деген
әсерінің өте жоғары екендігін байқау қиын емес. Сол себепті адамға
табиғаттың, ғылымның, техника және қоғам дамуының заңдылықтарын білмей
қазіргі заманда өмір сүру белгілі бір деңгейде қиындықтар тудыратыны
сөзсіз.
Америкалық және ағылшын классификациясында психоәлеуметтік ортаны
қоғамдық (гуманитарлық) ғылымдардың объектісі деп санап, оны “fіctіon”
тарауына жатқызады. Бұл жерде “fіctіon” сөзінің бірнеше мағынасы бар: 1.
Беллетристика, 2. Ойдан шығарылған зат немесе құбылыс, фикция. Бұл ғылымды
оны жаратылыстану және техникалық ғылымдарға қарама - қарсы қояды. Осымен
қатар жоғарыда көрсетілген классификацияда жаратылыстану және техникалық
ғылымдар “scіense” тарауына жатқызылған. Бұл жерде де “scіense” сөзінің: 1)
ғылым; 2) жаратылыстану ғылымдары және 3) білім секілді әртүрлі
мағыналарының бар екендігін көрсеткеніміз абзал.
Қазіргі кезде адамның санасына оның психоәлеуметтік ортасында орын
алып отырған алуан түрлі жалған ғылыми, діни, мистикалық көзқарастар әсер
етуде. Әрине, шынайы ғылым мен білім бұл жалған ілімдермен сиысуы мүмкін
емес және ғылыми дүние танымды елемей бұрмалау аса қауіпті әлеуметтік және
жекелеген зардаптарға душар етуі мүмкін. Бұл қауіп саяси билік, дін және
жалған ғылым одақтасқан жағдайда бірнеше есе күшейуі мүмкін. Оған мысал
ретінде инквизиция, діни фундаментализм мен фанатизм, фашизм, кибернетика
мен генетиканы қудалау және т.б. келтіруге әбден болады.
Ғылымның дамуы нәтижесінде біздің өміріміз бір ғана ұрпақ ішінде
елеулі өзгерістерге ұшырап отыр. Қоршаған орта туралы ақпараттың ағымы
бірнеше жыл ішінде еселеп көбеюде. Адам болса бұл ақпарат ағымын жеткілікті
деңгейде қабылдап үлгере алмау үстінде. Оның себебі, қоғам дамуы
барысындағы мүлдем жаңа ғылыми пәндердің пайда болып, осыған қоса олардың
тармақтанып, салаларға бөлінуінде. Ғылымның салаларға бөліну үрдісі
нәтижесінде қазіргі кезде ғылымда 15 мыңнан астам ғылыми пән бар. Әрине,
осыған байланысты адамзаттың өзін қоршаған табиғат пен қоғам туралы
білімінің тереңдігі мен дәлдігі де елеулі түрде өскен. Осымен қатар
ғылымның әртүрлі салаларының және ғалымдардың арасындағы байланыс пен өзара
түсіністіктің де әлсірегендігін мойындау керек. Тіпті кейбір жағдайларда,
бір ғылымның әртүрлі салаларында жұмыс істейтін ғалымдар екінші бір саланың
зерттеу әдістері мен нәтижелері жайлы мүлдем бейхабар болады. Абырой
болғанда қазіргі кезде ғылымның өзі дүниені тек пәндік сипатта зерттеуге
қарсы әдістер мен құралдар қалыптастырып, шығарып отыр. Ғылыми салалардың
арасындағы байланысқа деген бұл жаңа көзқарас интегративті немесе пәнаралық
деген атқа ие болды.
Қазіргі кезде дамыған капиталистік елдер ғылымға жалпы ұлттық кірістің
2-3 % жұмсауда. Бұл шығындарсыз елдің қорғаныс және өндіріс саласының
жоғары деңгейін сақтап қалу мүмкін емес. Ғылым экспонент бойынша дамуда,
яғни ғылыми ақпарат пен ғылыми еңбектердің көлемі әр 10-15 жыл сайын екі
есе көбеюде. Ғылымдардың көбеюі нәтижесінде ғалымдардың да саны ұлғаюда.
Егер 1900 жылы ғалымдардың саны 100000 болса, қазіргі кезде олардың саны
5000000 - ға жеткен (яғни Жер шарында тұратын әрбір мың адамның біреуі).
Егер қазіргі заман адамы ешқашан ғылым саласында еңбек етпеген
болса, оның ғылыми қағидаларды (концепцияларды), қаншалықты білуі қажет?
Ғылым - тек білімнің, фактілердің және т.б. жиынтығы ғана емес ол сондай
ақ, қоғамның мәдени-әлеуметтік маңызды құбылыстарының бірі. Яғни ғылым
дегеніміз бұл:
1) мәдениеттің бір саласы;
2) дүниетанымдық әдістің бірі;
3) адамды және табиғатты қайта өңдеуші өндіргіш күш;
4) арнаулы институт (институт түсінігіне тек жоғары оқу орны емес,
сонымен қатар ғылыми қауымдастықтар, академиялар, лабораториялар, журналдар
және т.б, кіргізіледі).
Біздің жаңа капиталисттік дәуірімізде көптеген құбылыстар ғылыми
методологияға сәйкес қалыптастырылып отыр. Әрине адамзат еңбекті ғылыми
түрде ұйымдастыруға әлі қол жеткізе қоймаса да, дегенмен ғылыми қағидалар
қазірдің өзінде еңбекте қолдануда. Осыған сәйкес бұл қағидаларды қолдану
үшін, ең алдымен оларды білу қажет – себебі дамып келе жатқан капиталистік
өндіріс жаңа табиғи ресурстарды, технологиялар мен машиналарды еңгізуді
талап етіп отыр. Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін капиталистік
қоғамның өндіргіш күштері ретінде қазіргі заманғы ғылыми концепцияларды
білу қажет.
Адамзат санының 1900 жылғы 1 млрд-тан 2000 жылы 6 млрд-қа дейін күрт
өсуі, жаппай сауаттану, ғылыми революция, ғылыми-техникалық прогресс
өкінішке орай, адамзаттың мәдениеті мен дүние танымының тап осылай дамуына
себеп бола алған жоқ. Әдетте ғылымның қалыптасуы, шынайы ғылымдарға ұқсас
әртүрлі жалған ғылымдар мен ілімдердің пайда болуымен қатар жүреді. Мысалға
астрономиямен қатар табысы көп астрология, психологияның қасында
парапсихология қолданыста. Ғылыми жетістіктермен қатар надандық пен тағылық
қатар жүріп, діннің, мистиканың, окультизмнің және жалған ғылымдардың
жаңарған түрлері таралуда. Осыған сәйкес табиғат пен қоғам дамуының жалпы
принциптерін, әлемнің ғылыми бейнесіне сай дүниеге көзқарастың
концепцияларын білмеу көп ретте діни және ұлттық экстремизмге әкеліп
соғады.
Гуманитарлық салада білім алып жатқан студенттің жалпы білім деңгейі,
ойлау мәдениеті мен ғылыми дүние танымының қалыптасуы оның ғылым дамуының
бүкіл тарихында пайда болған аса маңызды концепциялармен танысып, оларды
игеруі арқылы анықталады. Осымен қатар осы пән қоршаған ортаға деген
концептуалдық көзқарастың қалыптасуына, эрудицияның деңгейінің көтерілуіне,
жалпы мәдениеттің және жауапкершіліктің пайда болуына себеп болады.
Сонымен, концепция дегеніміз не? Ғылыми зерттеулердің нәтижесі болып
теориялар, заңдар, модельдер, гипотезалар, эмпирикалық тұжырымдар
болатындығы белгілі. Әрқайсысының өз мәні, мағынасы бар, бірақ бұл
түсініктерді бір ғана “концепция” сөзімен ақ біріктіруге болады. Яғни
“концепция” термині белгілі бір көзқарастардың жүйесі, белгілі бір
құбылыстардың, процестердің түсінігі, белгілі бір туындының басты ойы
ретінде түсінілуі .
Ғылыми методологиялық көзқарастардың ішіндегі ең жақсы тұжырымдалып,
фундаменталды түрде зерттелгені – эволюция концепциясы болып табылады.
Эволюциялық концепция қазіргі заманғы әлемдегі бүкіл ғылымның негізін
құрайды десек те қателеспейміз. Біз осы концепцияға сүйене отырып, қоғам
мен табиғат арасындағы процестердің байланыстары мен арақатынастарын
айқындайтын жаратылыстанудың басқа барлық концепцияларын дұрыс түсініп және
түсіндіріп бере аламыз.
Ғылымның концепцияларына ғылымдарды классификациялау проблемасы да
жатқызылады. О.Конт алғашқылардың бірі болып ғылыми классификацияны
жасауға тырысты. Ол сызықтық классификация деген атқа ие болған
класификацияны ұсынды, бұл классификация бойынша ол ғылымды жалпыдан жеке
түрлерге, қарапайымнан күрделі және спецификалық түрлерге қарай
қатарластырыптоптады. Өз кезегінде Б.Кедров ғылымды ғылыми білімнің
координациясы мен субординациясы қағидаларын ұстана отырып
классификациялауды ұсынды. Оның ойы бойынша ғылымдар жаратылыстану,
гуманитарлық және техникалық ғылымдар деп үшке бөлінуі қажет болды. Бірақ
қоғамда ғылымды бұрыннан бері қалыптасқан гуманитарлық және жаратылыстану
ғылымдарына бөлу қолданылып отыр. Тіпті Англияда білім беру жүйесі де қатаң
түрде гуманитарлық, және жаратылыстанушылық - техникалық болып келеді.
Ал егерде біз ғылым мен өнерді салыстыратын болсақ, көрсетілгеннен
бөлек жағдайды көреміз. Ғылым - қоршаған ортаны зерттеп білу процесіндегі
көптеген адамдардың өз тәжірибелерін жинақтап, оларды түсіндіруге
бағытталған өзара үйлесімді, жүйелі іс-әрекеттерінің нәтижесі. Ал өнер
болса жекелеген адамның жан – тәнінің белгілі бір жағдайын суреттеп, нақты
бір сезімдерді оятуға бағытталған белгілі бір адамның интуитивтік
әрекеттері.
Ғылым дегеніміз - білім. Ғылымда дәстүрлі екі бағыт қалыптасқан. Бұл
бағыттың бірі - қоғам мен техникалық ортаның тарихын сипаттау болса,
екіншісі- табиғат тарихы. Бұл бағыттардың екеуі де мәдениеттің бет -
бейнесін тарихи анықтай алады. Әрине, біздің техникалық өркениеттің дамуы
кезеңінде жаратылыстануды абсолютті түрде қарастыру тенденциясы байқалып
отырғандығы ақиқат. Бұл тарихи фактыны жаратылыстанудың мәдениет
шеңберіндегі орны мен маңызын анықтауы мен түсіндіруге тырысуы деп
қабылдауымыз керек. Жаратылыстану мәдени құндылық ретінде қарастырылады.
Сондай – ақ ол міндетті түрде екінші бір концепцияға қарама-қарсы қойылуы
керек, мысалға гуманитарлық мәдениетте: физика – лирика дегеніміз секілді.
Осыған байланысты жаратылыстану және гуманитарлық мәдениеттің
арақатынасы жайлы екі түрлі түсінік қалыптасқан. Бірінші пікірді
жақтаушылардың көзқарастары бойынша: гуманитарлық ғылымдар үшін тек қана
жаратылыстану мен оның нақты зерттеу әдістері үлгі болуы керек дейді. Осы
пікірді ең қызу жақтаушы позитивистер үшін- математикалық физика басқа
ғылымдар үшін идеалды болуы керек, ал кез келген ғылыми танымның әдісі –
математиканың аксиомалық- дедуктивті әдіс деп санайды. Антипозитивисттік
бағытты ұстанушы, яғни тарих, психология, социология, т.б. гуманитарлық
ғылым салаларының ғалымдары бұндай көзқарас гуманитарлық зерттеудің
ерекшеліктері мен күрделілігін толық қанды ескермейді, сол себепті бұл
көзқарас утопиялық және нәтижесіз деген ойда.
Жалпылай айтсақ, ғылым – жүйелі түрде теоретикалық білімді дүниеге
келтіретін адамның әрекеттерінің бір түрі болып табылады. Сонымен қатар
ғылым қоғамның аса маңызды өндіргіш күштерінің бірі бола отырып, ғылым
адамның өзін-өзі тану процесінің түрі болып табылады.
Жалпы, білім берудің, яғни, жаратылыстану концепциялары пәнінің де
басты мақсаты, тек жаңа білімге ие болу ғана емес, сонымен қатар бүкіл
әлемдік жаратылыстану ғылымында қоршаған әлем туралы қалыптасқан түсініктер
мен ойлаудың ғылыми, рационалды ойлау қабілетін қалыптастыру болып
табылады. Басқа сөзбен айтқанда, эрудицияны дамытып, қоршаған дүниеге,
жалпы мәдениетке деген концептуалды көзқарасты, жалпы мәдениетті және
білгірлікті қалыптастыру.
І. БІЛІМ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
1.1 Ғылым эволюциясы
Ғылым адамға өз өмірін сақтап калу үшін қажетті білім негізінде пайда
болды. Адам шөптерді қоректену және дәрі-дәрмек ретінде пайдалануды
үйреніп, жануарлардың мінезін бақылап, оларды қолға үйретті, рудамен
тәжірибе жасап, әртүрлі металдарды балқытып шығаруды үйренді. Табиғатпен
алуан түрлі тәжірибе жасау барысында адам өзінің өмірін ыңғайлы етуге
бағытталған көптеген әдіс – айланы ойлап тапты. Қазіргі замандағы біз
ыңғайлылық, денсаулық және ойын - сауық үшін былай қарағанда өзінен өзі
болуы керек сияқты көрінетін заттар мен құбылыстар ғылымның арқасында пайда
болған. Қазіргі заманда ғылым түсінігінде, адамзат баласының жүріп өткен
жолдары көрсетіледі және адамның қалыптасуының құралдары мен әдістері болып
табылған, ғылымның тарихи – мәдени құбылыс ретінде пайдалануының нысандары
көрініс тапқан.
Ғылыми эволюцияның білімді жинауға, сақтауға және ұрпақтан ұрпаққа
беруге себеп болған басты фактордың бірі болып жазбаның ойлап табылуы
болды. Шумерлердің пиктографиялық жазбасы б.э.д. 3200 ж.ж. бұрын пайда
болды. Б.э.д. 3000 ж.ж. Египетте иероглифтік жазба деген атқа ие болған
жазбаның жаңа жүйесі пайда болды. Бұл жүйеде әріпті, дыбысты және сөздерді
белгілеу үшін символдар пайдаланылған. Б.э.д. 2800 ж. бұрын шумерлердің
көршілері болған вавилондықтар, ассириялықтар мен парсылар пиктографиялық
жазуды ұшты жазбаға (клинопись) айналдырды. Ақырында б.э.д. 1300 ж. бұрын
Сирияда ең алғашқы алфавит жасалып шығарылды. Онда 32 әріп болды, әріптің
әрқайсысы белгілі бір дауысқа сәйкес болды. Көне гректер осы жазба жүйесін
қабылдап, ол кейін латын алфавитінің негізі ретінде қолданылды.
Көне әлемде білімнің жеткіліксіздігінен табиғат күштері құдайдың
құдіретті күші делініп, табиғатты зерттеушілер құдайдың абыздары деп
саналды. Египеттегі астрономдар деп аталған осындай адамдар күнді аса үлкен
сағат деп санап, ай мен жұлдыздардың орналасуына қарай, Ніл өзенінің тасу
уақытымен көптеген мерекелерді тойлау мерзімдерін анықтап отырды. 365
күннен тұратын ең алғашқы календарды египет астрономы Имхотеп жасап
шығарғандығы белгілі.
Өз кезегінде шумерлер (б.э.д. 4000-3200 жыл бұрын) есептеудің ондық
жүйесін ойлап тауып, өздерін шебер математик және астрономдар ретінде
таныта білді.
Вавилондықтар (б.э.д. 1900-600 жыл бұрын) көп жылдық бақылаулардың
нәтижесінде құрастырылған, планеталардың жылжуын сипаттайтын кестелерді
пайдаланып, жұлдыздар мен планеталардың қозғалуы жайлы жорамал бере білді.
Сонымен қатар вавилондықтар календарды жетілдіріп, болашақты болжауға
тырысты. Вавилондықтар жұлдыздарды өз құдайларының атымен атады.
Вавилондықтардың білімі ертедегі гректер астрологиясының негізі болып
табылды.
Жалпы қабылданған ұғым бойынша қазіргі заман ғылымының бастамасы –
ертедегі грек мәдениеті болып табылды, бұл көзқарасты гректің ойшылдарының
еңбектеріне сілтеме жасаған қазіргі заман ғылымының негізін салушы
Н.Коперник, И.Кеплер, Г.Галилей қуаттады. Ертедегі гректердің адамды
қоршаған әлемді зерттеуінің тереңдігі соншалық, олар түрлі бақылау
жұмыстар, есептеулер жүргізіп, қоршаған дүниені классификациялауының
арқасында, өздерін қоршаған әлемде бақыланып отырған құбылыстар мен
заттарды діни жағынан емес жаратылыстанушылық сипатта зерттеу қажеттігін
түсінді. Ертедегі гректердің ең басты жетістіктерінің ішінде заттардың
атомдық құрылысы жөніндегі ілімді шығарып, академия мен лицейлерді оқу
мекемелері ретінде ашуы болып табылды. Ежелгі гректердің атом жөніндегі
көзқарастары Р.Бойль, И.Ньютон, М.В.Ломоносов, Авогадро, Лавуазье,
Менделеев секілді көрнекті табиғат зерттеушілерінің еңбектеріне үлкен ықпал
етті. Ежелгі грек ғалымдарының еңбектерінің нәтижесінде, олардың идеяларына
сәйкес атомдық құрылыс тәжірибе жүзінде дәлелденбей тұрып-ақ, заттардың
физикалық-химиялық құрылысы жөніндегі теориясы жасалды. Аталған теорияның
негізінде Х1Х ғасырда химия саласында ғалымдар тамаша жетістіктерге жетті.
Гректердің идеялары Европаға арабтар арқылы таралды. Ежелгі гректердің
барлық еңбектері бізге араб тілінен латын тіліне аудармалары бойынша таныс.
Араб ғалымдары антикалық дәуірдің идеяларын сақтай біліп, оларды
ортағасырлық Европаға жеткізе білді. Ортағасырлық арабтар, кейін римдіктер
ие болған ертедегі гректер философиясы мен білімін тек игеріп қана қоймай,
сонымен қатар аса ірі ғылыми жетістіктерге де жетті. Араб әлемінде әсіресе
900 – 1200 ж.ж. аралығы ғылым мен өнер шарықтап тұрған дәуір болды. Араб
ойшылдары алгебраны ойлап тапты. Тіпті олардың ақындары бірінші болып
математикамен айналысып, кейін ақын болып өлең шығарды. лкен қалалардың
көркейіп, өсуі медицинаның дамуына ықпал етті. Қазіргі Өзбекстанның
жерінен шыққан Абу Али Ибн Синаның (Авиценна) "Медицина канондары" атты
еңбегі XІV ғасырға дейін дерлік барлық дәрігерлер үшін канондар ретінде
пайдаланылды.
Араб ойшылдары ғылымға тек қана методологиялық нұсқаулар ғана емес,
сондай – ақ көптеген терминдер енгізді: аль хебри - алгебра, аль хемия-
алхимия, аль хогол-алкоголь және т.б. Ғылыми құбылыстар әдетте көптеген
латын және грек сөздерімен белгіленеді де, олар көп жағдайда терминдер
ретінде қалыптасады. Ал араб оқымыстылары болса сол терминдерді ойлап
тапты, ал кейін латын тіліне аударылды. Әрбір ғылымның тек өзіне ғана тән
түсініктері мен терминдерден құралған тілі болатындығы белгілі. Грек
тілінің көптеген сөздері латын сөздерімен қатар ғылыми терминдер түрінде
қолданылады. Бірақ терминдердің өзін арабтар ойлап шығарған.
Білім ұрпақтан ұрпаққа кітаптар арқылы жеткізілді, кітаптар қолмен
көшіріліп отырды. Кітаптарды көшірумен жазба жазушылар айналысты. Осы
себепті кітаптар өте аз болды және өте қымбат тұрды. Қағаз бен кітап басып
шығару пайда болысымен, кітапты қолмен көшіруші бір жылда жаза алмайтын
парақты, кітапты басып шығарушы бір күнде басып шығара алатын дәрежеге
жетті. Кітаптар мен брошюралар көпшіліктің қолына тиді, бұл жағдай жаңа
идеялардың кеңінен таралуына тікелей әсер етті.
Ең алғашқы басылым VІІІ ғасырда Жапонияда жарық көрді деп есептеледі.
Бұл ойып жазылған ағаш қалыптардан көшіріліп басылған, түрлі суреттер,
қолтаңбалар салынған дұғалар болды. (Алмас сутра – б.э.д. 868 жылы ең
алғашқы басылып шыққан кітап). Осындай қалыпты жасап шығаруға өте көп уақыт
қажет болды, оның үстіне бұл қалып тек бір ғана бетті басып шығаруға
мүмкіндік берді. Шамамен, 1045 жылы Қытайдың императорлық сотының мүшесі Ли
Чен құрамалы шрифтті ойлап тапты. Ол әрбір қытай иероглифін саздан жасап,
олардың әрқайсысын темірден жасалған арнайы рамаға орналастырды. Бұл
белгілерді қажетінше құрастырып, қайта бөлшектеп, орналастырып, жаңа беттер
жасауға болатын еді.
XV ғасырда қытайдың баспа тәсілдерімен таныс емес, немістің алғашқы
баспашысы Иоганн Гутенберг (1400-1468 ж.) баспа шрифтерін өз бетінше жеке
құрастырып шығарды. Ол әрбір әріпті темірден құйып жасады. Сөздерді
құрайтын әріптер бір ағаш рамаға жиналып, преске орналастырылды, осыдан
кейін оларға бояу жағылып, бір парақ қағаз салынды. Осындай әдіс бір беттің
мыңдаған экземплярын шығарып, одан кейін келесі беттерді басып шығаруға
мүмкіндік берді. 1500 жылға қарай Италияда –100, ал Испанияда – 30 баспа
станоктары іске қосылып, қызмет еті.
Қазіргі заманғы ғылым ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы жаңа европалық
цивилизацияның негізінде кітап басып шығару кең таралғаннан кейін пайда
болды. Кітап басу бұл кезде коммерциялық қызмет, яғни пайда табудың бір
түрі ретінде дамыды. Неміс философы К.Ясперс ғылымның қалыптасуының екі
кезеңін көрсетеді:
1 кезең - ғылымның логикалық және әдістемелік қалыптасуы, яғни
ертедегі грек ғылымы және Қытай мен Индиядағы ғылыми танымның алғашқы
қайнар көздерінің қалыптасуы;
2 кезең- қазіргі заманғы ғылымның орта ғасырдың соңында пайда болып,
XVІІ ғасырда бекінуі. XVІІ ғасырда біз ғылыми революция туралы сөз қөзғауға
мүмкінді беретін жаңалықтар мен әрекеттер жасалды. Осы кезеңде ғылымның
радикалды жаңа әдістері мен ұсынылып, танымның жаңа қағидалары ұсынылды.
Рене Декарт - француз математигі және философ, Галилео Галилей –
италияндық астроном, Уильям Гарвей – ағылшын дәрігері, Иоганн Кеплер –
неміс астрономы, Исаак Ньютон – ағылшын математигі, механик, физик және
астроном, Роберт Боиль – ағылшын химигі және физик, голландиялық Ханс Янсен
ойлап тапқан микроскопты жетілдірген ағылшын оқымыстысы Роберт Гук және
басқа да ғалымдар қазіргі заманғы ғылымның негізін салды. Бұл ұрдістің
негізгі себебі, XVІІ ғасырда ғылымның халықтың әл-ауқатын көтеру және
адамның табиғатқа деген үстемдігін орнатудың тәсілі ретінде қарастырылуында
болды. Декарттың замандасы Ф.Бэкон ғылымды табиғатты бағындырудың құралы
ретінде көрсетіп, ғылым дамуының қажеттілігін негіздеуге көп күш жұмсап,
"Күш - білімде" деген әйгілі афоризмін ұсынды. Ф.Бэкон тәжірибені
табиғатты зерттеп, танып табиғат - ананы қинаудың негізгі әдісі деп
қарастырды. Ф.Бэкон тәжірибелік танымның міндеттерін анықтай отырып
"зерттеу", "тексеру","сынау" секілді бірнеше мағыналарға ие “іnquіsіtіon” –
сөзін қолданды. Осындай ғылыми инквизициялардың нәтижесінде табиғаттың
құпиялары ашылды (орыстын “естествоиспытатель” сөзімен салыстырыңыз).
Жоғарыда көрсетілгендерге сәйкес XVІІ ғасырда Лондонда Корольдік ғылыми
қоғам (1662 ж.) және Парижде Корольдік ғылыми Академия (1666 ж.) құрылды.
Осы кезеңнен бергі ғылыми ойды төмендегідей екі түрде сипаттауға
болады: 1) нәтиже беріп, оны қайта тексеруге мүмкіндік беретін тәжірибеге
сүйену; 2) ары қарай бөлшектенуге келмейтін аса қарапайым элементтерді
іздестіруге бағытталған аналитикалық көзқарастың үстемдігі (редукционизм).
Көптеген ғалымдардың көзқарастары бойынша, қазіргі заманғы ғылымның
бастамасының Европада XVІІ ғ. пайда болуы кездейсоқ жағдай емес. Ғылымның
пайда болуының себебі – рационалдылыққа сүйенген жаңа европалық мәдениеттің
ерекшеліктері. Яғни рационалдылық ғылымның пайда болуы мен дамуына орасан
зор ықпал жасап, батыс мәдениетінің феномені болып табылды. Ғылымның
дамуының әлеуметтік қозғаушы күштердің бірі ретінде жаңа табиғи ресурстар
мен машиналарды қажет етіп дамып келе жатқан капиталистік өндірісті
көрсетуге болады. Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның
өндіргіш күші ретінде ғылымға деген сұраныс туды. Сонымен қатар жаңа
ғылымға тән жаңа мақсаттары пайда болып, олар ертедегі ғалымдардың ұсынған
мақсаттары мен міндеттерінен елеулі түрде өзгешеленді.
Батыс мәдениеті әдетте рационалды деп аталатындығы белгілі, сол
себепті болар, ол капиталистік өндіріспен өте жақсы ұласып кетті. Батыс
мәдениеті еңбек пен техникалық жаңалықтардың бөлінуі есебінен барынша мол
табыс табуға мүмкіндік беретін аса рационалдық жүйе ретінде қалыптасты.
Қазіргі заманғы ғылымда батыс мәдениетінің өзіне ғана тән ерекшелігі
ғылымның іс - әрекеттік бағытталуы. Себебі, егер де жасалынып жатқан
жұмыстың нәтижелілігіне көзі жетпесе, бір де бір капиталист ғылыми
зерттеулерге қаражат бөлмейді.
Алайда барлық ғылыми жаңалықтар мен пікірлер бірдей оң көзқараспен
қабылданған жоқ. Мысалы, Бартелеми Тимоньенің иненің құлағын, әдеттегідей
иненің соңына емес басына орналастаруы (1830 ж.) тігін машинасын жасап
шығаруға мүмкіндік берді. Бірақ тігін машиналары жасалып шығарыла бастаған
кезде, тігіншілер жұмыссыз қалудан қорқып, 80-ге тарта тігін машинасын
қиратып тастағандығы белгілі. Осыған ұқсас кітап басып шығарудағы
Гутенбергтің жетістіктеріне саудагер Иоганн Фуст назар аударып, Гутенбергке
алғашында қаржылай көмек көрсеткенімен, кейін 1455 жылы тез пайда табу
мақсатында Гутенбергке қарсы сот ісін бастаған. Сот ісін жеңген ол барлық
әріп теретін станоктарды тәркілеп тартып алып, Гутенбергтің көмекшісі болып
жұмыс істеген күйеу баласымен бірге жаңа іс ашқандығы да тарихта белгілі.
Жыл сайын пайда болып жатқан дәлелдемелерге, сондай – ақ 1967 және 1982
жылдары Ватиканның эволюцияның глобальдік сипатқа ие болғандығын ресми
түрде мойындағаның танығандығына қарамастан, эволюциялық теория діни
қайраткерлер тарапынан сенімсіздікке, түрлі сын мен тіпті оны жоққа
шығарушылыққа ұшырауда.
Қазіргі заманның ғылымы қоғам мен адамды қоршаған ортаны өзгертудің
және оны танып-білудің аса қуатты құралына айналды. Оған көз жеткізу үшін
ұялы телефондар мен интернет, автомобильдер мен көшедегі тығырықтар, бай
өмірдің насихатты, жұмыссыздық пен көшелердегі қайыршылықты еске түсіру
жеткілікті. Бұның барлығы капитализм деп аталатын қоғамдық формацияның
өзіне тән белгілері. Осы формацияның және капиталистік қатынастардың негізі
ретінде техникалық мәдениет пен қоршаған орта ресурстарын экстенсивті
пайдалану болып табылады. Қоғамдық қатынастардың бұл түрі
жаратылыстанушылық және техникалық ғылымдардың қоғамның басты өндіруші
күштері ретінде қарастырылып, пайдалануының негізінде дамып, пайда болған.
Басқа сөзбен айтқанда, ғылымның дамуының әлеуметтік қозғаушы күші
болып жаңа табиғи ресурстар мен машиналарды қажет еткен капиталистік
өндіріс болып табылды. Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның
өндіргіш күші ретінде ғылым қажет болды. Сталиндік типтегі социалистік
жүйенің құлауы жаңа капиталистік қатынастардың бүкіл әлемге тарауына әкеліп
соқты. Сол себепті қазіргі сәтте капиталистік техникалық мәдениет өзіне тән
қарама-қайшылықтарына қарамастан қазіргі заманның әлемдік қауымдастығының
идеалы және бас иетін құдайы тәрізді болуда. Сондықтан барлық мемлекеттер
аса қуатты капиталистік елдер секілді пайда табудың жолына түсіп отыр.
1.2 Ғылыми танымның құрылымы
Ғылымды - эмпирикалық тексеру немесе математикалық дәлелдемелерге
негізделген дүние танымның ерекше рационалды әдісі деп таниды.
А.А.Горелов, аңызға айналған Ньютон ашқан бүкіл әлемдік тартылыс
заңның ашылуың мысал ете отырып ғылыми танымның құрылымын оригиналды түрде
талдап қарастырды. Осы аңыз бойынша Ньютонның басына кенеттен алма құлап,
сол мезетте Ньютонның ойында бір керемет ой пайда болып, ол бүкіл әлемдік
тартылыс күші туралы заңды ойлап тапты деп саналады. Бұл жерде алманың
Ньютонға дейін көптеген адамдардың бастарына қанша түссе де, олардың
ойларына ешқандай ойдың кірмегендігі қарастырылмағандығын көрсеткен дұрыс.
Сонымен эмпирикалық факт – яғни алманың түсу оқиғасын қарастырайық.
Бұл жерде көрсетілген оқиға ғылыми зерттеудің бастапқы нүктесі болып ғылыми
фактіге айналды. Шынымен де алмалар үнемі құлап тұрады ма жоқ па деген
сұраққа келесі алманың құлауын күтуге де болады. Біздің бұл әрекетімізді
зерттеудің әдісі немесе тәсілі деп қарастыруға болады. Бұл тәсіл бақылау
деп аталып, жаратылыстанудың кейбір салаларында ол зерттеудің жалғыз
эмпирикалық әдісі болып табылады. Мысалы, астрономияда.
Алайда алманың өздігінен құлауын күтудің ешқандай да қажеттілігі жоқ.
Оның орнына алма ағашын сілкіп, яғни тәжірибе жүргізіп зерттеу объектісінің
реакциясын бақылауға болады. Тәжірибе жүргізу барысында біз табиғатқа
сұрақ қойып, одан бізге түсінікті жауап күтеміз. Ғылыми эксперименттің
ерекшеліктерінің бірі – оны зерттеуші кез келген уақытта жүргізе алады.
Алма ағашын сілкілеп көру сияқты қарапайым тәжірибенің нәтижесінде біз
барлық алмалардың бірдей екендігін байқаймыз. Бірақ физикалық заңдылықты
ашу үшін тек алмалар ғана жеткіліксіз. Ол үшін бізге басқа да денелерді
қарастыру қажет және олардың неғұрлым бір – біріне ұқсамауы соғұрлым
тәжірибе үшін пайдалы.
Байқап қарасақ, барлық денелер оларға белгісіз бір күш әсер ететіндей
Жерге құлайды екен. Бірақ Жерге барлық денелер құламайды. Мысалға Ай, Күн
және басқа да Жерден алыс аса ірі және салмағы үлкен аспан денелеріне
қатысты жағдай мүлдем басқаша. Яғни біз бұл жерде әртүрлі денелердің бір-
бірінен ерекшеліктерін анық байқаймыз, бұл әрине ойланатын жағдай. Сыртынан
қарағанда мүлдем бөлек көрінетін денелердің өзара ортақ белгілері бар ма?
Әртүрліліктерінен ұқсастық табу – бұл ғылыми зерттеудің міндетті кезеңі.
Бірақ барлық денелермен эксперимент жүргізу мүмкін емес.
Денелердің айырмашылықтарындағы аналогияларды іздестіріп табу- ғылыми
зерттеулердің ең қажетті кезеңі. Барлық денелерге дерлік тәжірибе жүргізуге
болмайды.
Егер де біз, бәрібір де тәжірибе қажет деп табатын болсақ, оны
модельдермен, яғни мөлшері мен массасы дененің өзімен салыстырғанда
пропорционалды түрде бірнеше есе кішірейтілген денелермен жүргізуге болады.
Модельді эксперименттің қорытындысын кәдімгі қалпындағы денелер үшін
пропорционалды түрде қолдануға болады.
Модельді эксперименттен де басқа, яғни ойша тәжірибе жүргізуге де
болады. Ол үшін, шынында жоқ денелерді ойша елестетіп, оларға ойша тәжірибе
жасау қажет.
Бұдан соң эмпирикалық зерттеулердің қорытындысын жазу, яғни зерттеу
қорытындыларын қағаз бетіне түсіру қажет. Бірақ қорытындыларды жазу,
зерттеудің нәтижелерін жалпылап, түсініктер мен терминдердің мәнін қолда
бар теориялық білімнің негізінде түсіндіру қажет.
Түсініктер қалыптастыру - зерттеудің келесі теориялық деңгейіне
жатады, бұл деңгей эмпирикалық емес, теориялық болып табылады. Ғылымда
түсініктер мен терминдер ерекше рольге ие. Терминді түсіндіру (басқа сөзбен
айтқанда түсінікті анықтау)- қарастырылып отырған заттың мәнін терең
түсінуге мүмкіндік береді. Ғылыми терминдер мен белгілер – бұлар толық
қолданылса өте көп орын алатын, сол себепті шартты түрде қысқартылған
түсініктер.
Ғылыми ережелердің фальсификациялануы қағидасы, яғни олардың
тәжірибеде тексеріліп және жоққа шығарылуы, ғылымда қарсылықсыз қабылданып
отырған жағдай.
Танымның бір саласына қатысты бірнеше заңның жиынтығы теория деп
аталады. Тәжірибеде дәлелденген теория осы мәселе жөніндегі белгілі
эмпирикалық фактілерді ескі теорияға қарағанда жоғарырақ деңгейде
түсіндіретін жаңа теория шыққанға дейін, сондай – ақ осы теорияны жоққа
шығаратын жаңа эмпирикалық фактілер пайда болғанға дейін дәлелі болып
есептеледі.
Ғылыми танымның құрылымдық схемасын төмендегіше беруге болады:
эмпирикалық факт ( ғылыми факт ( бақылау ( реалды тәжірибе ( модельдік
тәжірибе ( ойша тәжірибе ( зерттеулер қорытындысын эмпирикалық деңгейде
бекіту ( эмпирикалық жалпылау ( қолда бар теориялық білімді қолдану (
гипотеза құру ( оны тәжірибе арқылы тексеру ( жаңа түсініктерді
қалыптастыру ( терминдер мен белгілерді енгізу ( олардың мәнін анықтау (
заң шығару ( теория ойлап шығару ( оны тәжірибеде тексеру ( қажет болған
жағдайда қосымша гипотезалар жасау.
Сонымен біз ғылымның – бақылау, тәжірибе, гипотеза, теория және
аргументтерден құралатындығын анықтадық. Өз кезегінде ғылымның мазмұнын
қарастыратын болсақ, бұл – бақылау және тәжірибемен дәлелденген эмпирикалық
жалпылаулар және теориялар жиынтығы. Сондай ақ, бұл жерде теория мен
аргументтерді ойлап шығарудың шығармашылық процесінің тәжірибе мен
бақылаудан кем рөл атқармайтындығын көрсету керек.
Жоғарыда айтылғанның нәтижесінде ғылыми зерттеудің құрылымы өте
күрделі деген қорытындыға келеміз. Ғылымда қүдіретті күштің көмегімен
ешқандай құбылыс жүзеге аспайды, осыған сәйкес Ньютонның басына алма құлауы
мен оның бүкіл әлемдік тартылыс заңын ашуының арасында аса үлкен ара
қашықтық бар. Бұл қашықтықты тек табиғатта орын алып жатқан құбылыстарды
ұзақ уақыт бойы бақылау, тәжірибе жүргізу, болып жатқан процестерге
байланысты ой қорыту, жаңа түсініктерді ойлап табу және т.б әрекеттерді
жүзеге асыру арқылы ғана игеруге болады. Бірақ ғалым күрделі ойларға шомып,
ұқсас процестерді салыстырып отырғанда оның басына алманың құлауы, ғылыми
жаңалықтың аяқ асты пайда болуына ықпал етуі де мүмкін.
1.3 Ғылыми танымның әдістері
Жоғарыда сипатталған ғылыми зерттеулердің құрылымы, кең мағынада
ғылыми танымның тәсілі немесе ғылыми әдістің өзі болып табылады. Әдіс – бұл
белгілі бір қорытындыға жетуге көмектесетін әрекеттердің жиынтығы.
Эмпирикалық ғылымның негізін салушылардың бірі - Ф.Бэкон танымның әдісін
циркульмен салыстырған. Әрбір адамның ойлау қабілетінің деңгейі әртүрлі,
сол себепті барлық адамдардың жетістікке жетуге деген мүмкіндіктерін
теңестіру үшін белгілі бір құрал керек. Ғылыми әдіс осындай құрал болып
табылады. Сондай – ақ, әдіс адамдардың мүмкіндіктерін теңестіріп қана
қоймай, олардың іс - әрекетін біркелкі жасап, ғылыми зерттеулердің ұқсас
нәтижесін алуға ықпал етеді.
Қазіргі заманғы ғылым белгілі методологияға, яғни қолданылатын
әдістердің жиынтығына негізделген. Осыған қоса әрбір ғылым саласы тек қана
арнаулы объектіге ғана емес, сол объектіге сәйкес арнаулы әдіске де ие
болады.
Зерттелетін заттардың әртүрлілігінен пайда болатын, жаратылыстану
ғылымы мен гуманитарлық танымның методологиялары арасында бірқатар
айырмашылықтар бар. Жаратылыстану ғылымы методологиясында заттың жеке
ерекшіліктері ескерілмейді, себебі ол баяғыда қалыптасып зерттеушінің
назарынан тыс қалған. Мысалы, тарих ғылымында заттың пайда болуын, оның
жеке ерекшіліктерінің толығымен қарастырады. Әлеуметтік танымның
методологиясы жаратылыстану методологиясынан пәннің өзіндегі
айырмашылықтары бойынша ажыратылады: 1) әлеуметтік таным өзін - өзі жоюшы
нәтижеге алып келеді (“биржаның заңдарын білу осы заңдардың өзін жоюға
әкеліп соғады”-деп жазды кибернетиканың негізін салушы Н.Винер); 2) егер
жаратылыстану ғылымдары танымында жекелеген фактілер бірдей болса,
әлеуметтік танымда ондай емес. Сондықтан, әлеуметтік таным методологиясы
фактілерді жалпылап қана қоймай, сонымен бірге ол аса үлкен маңызға ие
индивидуалды фактілермен жұмыс істейді. Осы фактілерден объективті үрдіс
пайда болып, солармен де түсіндіріледі. Гуманитарлық таным
методологиясының өзіне тән ерекшелігі осында.
Қазіргі заманғы ғылымда жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың
методологияларының бір-біріне жақындасу тенденциясы байқалуда, бірақ
олардың негізгі және қағидалық айырмашылықтары әлі де сақталуда.
Ғылыми әдістер эмпирикалық және теориялық әдістер болып бөлінеді.
Эмпирикалық әдістерге төмендегілер жатқызылған:
1) бақылау – объективті шынайылықты арнайы түрде қабылдау;
2) суреттеу – объектілер туралы мәліметті табиғи және жасанды тілдің
көмегімен бекіту;
3) өлшеу- объектілерді ұқсас қасиеттері немесе белгілері бойынша
салыстыру;
4) тәжірибе жасау – құбылысқайталанған кезде қажетті жағдайлар
қайталакғанына байланыстыөзгерістерді арнаулы дайындалған орындар арқылы
бақылау.
Зерттеулердің теориялық деңгейіндегі ғылыми әдістерге төмендегілер
жатқызылады:
1) формаландыру - зерттеліп отырған шынайы процестердің
мағынасын ашатын абстрактылы-математикалық модельдер құру;
2) аксиомаландыру – дәлелдеуді керек етпейтін аксиомалар, яғни
дәлелдеуді қажет етпейтін тұжырымдардың негізінде теория құру;
3) гипотетикалық - дедуктивтік әдіс – нәтижесінде эмпирикалық фактілер
тұжырымдалатын бір-бірімен, дедуктивті байланыста болатын гипотезалардың
жүйесін жасау.
Зерттеу әдістерінің классификациясы аса күрделі мәселе болғанның
өзінде де, дәстүрлі түрде оларды үш топқа: жалпы ғылыми, интерғылыми және
жеке ғылыми әдістерге бөлу қабылданған. Жалпы ғылыми әдістер барлық ғылым
салаларына тән және оларды біріктіретін зерттеу объектісінде пайдаланылатын
логикалық әдістерді, яғни: бақылау мен тәжірибе, анализ бен синтез, жорамал
мен гипотеза, индукция мен дедукция, аналогия, классификация мен
систематизация, генетикалық әдіс, т.б. біріктіреді. Интерғылыми әдістерге –
экстрополяция, интерполяция, модельдеу, ретроспекция, эксперттік бағалау,
т.б. жатады. Жеке ғылыми әдістердің көптеген ғылыми топтары бар.
Жалпы ғылыми әдістер ішінде төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:
- анализ – жан-жақты зерттеу мақсатында бүтін бір затты құрамдас
бөліктерге (жақтарына, белгілеріне, қасиеттеріне және т.б) бөлу;
- синтез – заттың құрамдас бөліктерін біртұтас затқа біріктіру;
- абстракциялау - зерттеліп отырған құбылыстың қажетті емес қасиеттері
мен қарым-қатынастарынан зерттеуге керек қасиеттері мен қарым-қатынастарын
бөліп алу;
- жалпылау – объектілердің жалпы белгілері мен қасиеттерін анықтауға
мүмкіндік беретін ойлау әдісі;
- индукция – жеке қорытулар негізінде жалпы тұжырым жасауға мүмкіндік
беретін зертеу мен талқылау әдісі;
- дедукция – жалпы тұжырымнан жеке тұжырым жасауға мүмкіндік беретін
талқылау әдісі;
- аналогия – объектілердің бірдей белгілерінің ұқсастығы негізінде
олардың ұқсастығы туралы айтуға үмкіндік беретін таным әдісі, басқаша
айтқанда, аналогия - ғылымның бір саласындағы қатынастардың, оның екінші
саласына транспозициялануы, мысалға: тарихи аналогия, кеңістіктік аналогия
және т.б
- классификация- зерттелетін пәннің зерттеушіге қажетті маңызды
белгілері бойынша түрлі топтарға бөлу (әсіресе, биология, геология,
география, кристаллогрфия, т.б. ғылымдардың түрлі бөлімдері).
Зерттеу процесі барысында төмендегідей интерғылыми әдістер
қолданылады:
( экстрополяция – ойдың дамуы немесе белгілі бір тарихи кезеңдегі
тенденциялардың ашылуы, яғни жасалған заңдар мен тұжырымдардың бақылау
аймағынан басқа аймаққа ауысуы;
( интерполяция - құбылыстардың динамикалық қатарында көрінбейтін,
бірақ осы қатар мүшелерінің арақатынасын ашу негізінде параметрлерді,
функцияларды, көрсеткіштерді табу;
( модельдеу – шынайы түрде бар процестер мен құбылыстардың логикалық,
информациялық және графикалық құрылымын жасау, яғни объектілерді
жеңілдетілген түрінде бейнелеу; модельдеу – түпнұсқаның зерттеушіні
қызықтыратын қажетті жақтарының дәлме – дәл көшірмесін түсіру арқылы
зерттеу;
( ретроспекция- объектінің жүйелі түрдегі сипаттамасын алу үшін
зерттеу объектісінің тарихи дамуын зерттеу, яғни оның әртүрлі уақыт
кезеңдеріндегі дамуының динамикалық қатарын зерттеу;
( эксперттік бағалау - эксперттің немесе эксперттердің тұжырымдары мен
ойлары;
Күрделі құрылымды объектілерге анализ жасау үшін төмендегі әдістерді
қолданады:
- декомпозиция – үлкен жалпы бір мақсатты бірнеше топтарға бөлу;
- селекция – зерттелуге келетін варианттарды іріктеп алып, маңызы жоқ
фактілерді алып тастау;
- агрегирование – жекелеген сипаттамаларды жалпы сипаттамаға
біріктіру.
Егер объектінің құрылымы жүйесіз болса, оны талдау үшін
дезагрегациялау, яғни жалпылаушы сипаттамаларды жеке сипаттамаларға
жекелендіреді.
Жоғарыда айтылып өткен әдістердің немесе тәсілдің ешқайсысы да, дара
түрде зерттеудің негізіділігін, дәлділігі мен дәйектілігін қажетті
деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Сол себепті зерттеуде жоғары нәтижеге жету
үшін олардың бірнеше түрінің жиынтығын пайдалану ғана тиімді бола алады.
1.4 Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары
Зерттеу құралдарына түрлі процедуралар, әдістер, тәсілдер,
методикалар, жүйелер мен методологиялар кіреді. Бұл түсініктер төмендегі
логикалық қатарды құрайды. Әдіс - зерттеу барысында белгілі бір қорытынды
алуға бағытталған, бір немесе бірнеше метематикалық, немесе логикалық
операциялардың теорияға немесе практикаға негізделген түрі. Процедура –
белгілі бір операциялар жиынтығының орындалуын қамтамасыз ететін іс-
әрекеттердің жиынтығы. Тәсіл – күрделі әдіс болып табылады, ол зерттеу
барысындағы бірнеше нысаналы әдістердің жиынтығы. Методика – бір немесе
бірнеше әдістер жиынтығына негізделген зерттеу жолдары, немесе олардың
жиынтығына негізделген әдістер. Методология - зерттеу әдістері, жүйелері
мен методтары жөніндегі білімнің жиынтығы. Жүйе – күрделі құбылыстар мен
процестерді зерттеу үшін қажетті техникалық құралдар мен методикалардың
жиынтығы.
Ғылыми танымның нәтижелері түсініктерді қалыптастырумен аяқталады.
Ғылымның түсініктілігі бір-бірімен тығыз байланысты аксиомалар, теоремалар
мен тұжырымдардың қатаң логикалық құрылысымен түсіндіріледі. Түсініктер көп
жақты құрылымға біріктірілген. Теория – бұл түсініктің кеңейтілген түрі.
Кез келген ғылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдің геометриясы,
кванттық механика, не қазіргі заманғы космогония - түсініктердің
қалыптасуының мысалы бола алады. Түсініктердің қалыптасуы - үздіксіз
жүретін күрделі үрдіс. Әрбір ғылым белгілі бір заңдылықтарға бағынатын
түсініктер жүйесі болып табылады.
Ғылым кумулятивті үрдіс деп аталатын тек қана фактілердің жай жиынтығы
емес. Фактілерді әдетте гипотеза мен теориялар арқылы түсіндіруге тырысады.
Олардың ішінде белгілі бір кезеңде парадигмаға айналатын жалпыға ортақ
немесе фундаменталды теория болады. Кезінде осындай парадигма ретінде
Ньютонның аспан және жер денелерінің қозғалыс теориясы қарастырылды,
өйткені, бұл теорияға нақты механикалық процестерді зерттеуші дерлік
ғалымдар сүйенді. Дәл осылай, электрлік, магниттік, оптикалық және
радиотолқындық процестерді зерттеуші барлық ғалымдар Д.К.Максвелл жасаған
электромагниттік теорияның парадигмасына сүйенді.
Ғылыми революцияларды талдау үшін, ғылымға парадигма түсінігін
енгізген америкалық ғалым Томас Кун (1922-1996 ж.) олардың ерекшелігін –
бұрынғы парадигманың жаңа парадигмаға ауысуы, яғни зерттеліп отырған
процестердің жаңа, терең және күрделі түріне ауысуын көрсетіп кеткен. Оның
пікірі бойынша ғылымның дамуын екі кезеңге бөлуге болады:
- қалыпты кезең, бұл кезде ғалымдар парадигманы жеке, арнаулы
сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланаған;
-экстраординарлық кезең - жаңа парадигманы іздеу кезеңі.
Осындай қөзқараста жаңа парадигманың бұрынғы зерттеулермен ешқандай
байланысы жоқ бола тұрып, оның өзінің пайда болуы түсініксіз болатыны
сөзсіз. Шын мәнінде, парадигмаға қарама-қарсы аномалиялық фактілер
мысалдарынан – анализ, бағалау сияқты процестердің ғылымның кәдімгі даму
кезеңінде-ақ пайда болып жатқандығын байқауға болады. Сондықтан ғылымның
дамуының көрсетілген кезеңдерін бір біріне үзілді – кесілді қарама - қарсы
қою негізсіз болып, бұл көзқарас көптеген ғалымдардың тарапынан қарсылыққа
кездесті.
ТАРАУ БОЙЫНША БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1. Ғылымның эволюциясы, оның алғы шарттары, қалыптасуы, дамуы және
негізгі кезеңдері.
2. Ғылыми танымның түсінігі, оның құрылымы.
3. Ғылыми танымның әдістері: эмпирикалық, теориялық, жалпы және жеке,
т,б. әдістер.
4. Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары
ІІ. ҒАЛАМ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
2.1 Ғалам эволюциясы идеясының қалыптасуы
Қазіргі таңда бүкіл ғалам эволюциясының идеясы жаратылыстанушы
ғалымдардың арасында қарсылық тудырмай, қабылдануда. Бірақ, бұл жағдай
бірден пайда бола салған жоқ. Кезкелген ұлы ғылыми идея секілді, ол да
ғылымда басты орынға ие болуының алдында ұзақ та күрделі сынақтардан өтті.
Тіпті Ватиканның өзі эволюцияның жалпы бірдей сипатын мойындауға мәжбүр
болды. Егер, New Catholіc Encyclopedіa атты шығармада “Жалпы эволюция -
тіпті адам ағзасы эволюциясы да, пайда болудың шынайы ғылыми түсіндірмесі
болуы тиіс” (1967 жыл, V том, 694 б.) деп көрсетілсе, 1982 жылы Ватиканның
католик шіркеуінің Жоғарғы Ғылыми Кеңесі: “Біз толып жатқан дәлелдемелердің
нәтижесінде эволюцияның концепциясын адамдар мен басқа приматтарға да
қатысты қарастыруға болады деген сенімге келдік” деп бірауыздан жариялады.
(D.M.Lovesteіn Twelve Wіse Man at the Vatіcan Nature. 30.09. 1982. 395
б.)
Бұл сілтемелер “Тіршілік – ол қалай пайда болды? Эволюция жолымен бе,
жоқ құдіретті күштің қалауымен бе?” атты 1992 жылы 24 тілде 27 млн. даналық
тиражбен Watchtower Bіble and Tracht Socіety of New York Іnc.
Іnternatіonal Bіble Students Assocіatіon. Brooklіn, New York, USA,
баспасында жарық көрген кітаптан алынды.
Ғалам эволюциясы - физика ғылымының теориялық базисіне және көптеген
астрофизикалық бақылауларға негізделіп дәлелденген ғылыми факт.
Ғалам эволюциясы жайлы қазіргі заман ғылымының негізін 1916 жылы
салыстырмалылық теориясын ойлап тапқан Альберт Эйнштейн салып кеткен. Ол
жұлдыздармен бірқалыпты толтырылған әлем үшін теңдеу құрып, кеңістіктің
қисаюы ақырында өзіне өзі тірелетіндігін есептеп шығарды. Осындай “тұйық”
ғаламның көлемі шектелген болып, оның шекаралары болған жоқ. Бірақ
Эйнштейннің бұл теориясында бір кемшілік болды, яғни осы теория шынайы
болған жағдайда жұлдыздар тартылыс күшінің әсерімен бір нүктеге жиналып
қалуға тиіс болды. Сол себепті Эйнштейн ғаламды бірбіріне сығылуынан
сақтайтын, әлдебір “антигравитациялық” өрісті ойлап табуға мәжбүр болып,
теңдеуін осы өріспен толықтырды.
Эйнштейн өзі ойлап тапқан теңдеуді тартылыс теориясының “шынайылылыққа
сәйкес келетін” жалғыз теңдеу деп қарастырды. Сол себепті Ресей математигі
Александр Фридман 1922 – 1924 жылдары жарық көрген еңбектерінде бұл
проблеманың жалғыз статикалық емес, сонымен қатар динамикалық та шешімдері
бар екендігін дәлелдегенде Эйнштейн бұл көзқарасты жоққа шығаруға тырысып,
теріс қабылдады. Кейінірек Фридманның түсінік берілген жеке хатынан кейін
ол кешірім сұрап, Фридманның жұмысын “түсінік беруші” деп те атады, бірақ
одан арыға барған жоқ. Черновиктерінде Эйнштейін тіпті “бұл теорияның
ешқандай да физикалық маңызы жоқ” деп көрсетті. Осы оқиғадан кейін де
Эйнштейін өзінің статикалық моделін қасарыса ұстанып келді. Ғаламның
стационарлы еместігі жайлы теория тек 1929 жылы, яғни алдымен астроном
В.М.Слайфер, ал одан кейін Э.Хаббл көптеген бақылаулардың нәтижесінде
ғаламның кеңеюі фактісін анықтағанда ғана дәлелденді. Хаббл ғаламның
кеңеюін дәлелдегенде ғана Эйнштейін өзінінің көзқарасының теріс екендігі
мойындап “бұл менің өмірімдегі ең үлкен қателік” деп жариялады.
Фридман өзінің жұмыстарында ғаламның кезкелген кеңеюінің бастамасы
болуы керектігі жайлы айтпаған еді. Бұл жағдайдың маңыздылығын белгиялық
Аббат Жорж Леметр түсініп, “Бастапқы атом жайлы” еңбегін жариялады. Бұл
еңбегінде ол Фридманға қатыссыз, кеңейетін тұйық әлемнің тартылысы үшін
теңдеудің шешімін тапты. Оның көзқарасына сәйкес ғалам бастапқы жағдайында
кішкентай статикалық шар болып, бір кездерде оған сырттан белгісіз құбылыс
ықпал етіп, осының салдарынан күштердің ара салмағы бұзылып ғалам кеңейе
бастаған. Бұл шарды Леметр “бастапқы атом” деп атады.
“Ғаламның пайда болуы” жайлы түсінік осылай қалыптасты, ол кезде
біздің түсінігіміздегі үлкен жарылыс әлі де қарастырылмаған болатын. Қызық
болғанда қазіргі “үлкен жарылыс” деген атын бұл теорияның қарсыласы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz