Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық негізі
КІРІСПЕ
І ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі
1.2 Зейнетақы қоры, функциялары мен оларды басқару қағидалары
ІІ. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайына экономикалық талдау
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жағдайына экономикалық талдау
2.2 Зейнетақы жүйесінің мәселелері: инвестициялық портфелін басқарудың кемшіліктері мен қиыншылықтары
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы жинақтаушы зейнетақы қорлары және оны мемлекеттік реттеу
3.2.Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары
І ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі
1.2 Зейнетақы қоры, функциялары мен оларды басқару қағидалары
ІІ. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайына экономикалық талдау
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жағдайына экономикалық талдау
2.2 Зейнетақы жүйесінің мәселелері: инвестициялық портфелін басқарудың кемшіліктері мен қиыншылықтары
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы жинақтаушы зейнетақы қорлары және оны мемлекеттік реттеу
3.2.Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану жолдары
Бірнеше жыл бұрын үкіметпен қабылданған зейнетақы сферасын реформалау туралы шешім бүкіл ел үшін тарихи маңызды оқиға болды. Қазақстан ТМД елдері ең бірінші болып азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың ескі ынтымақтастық зейнетақы жүйесінен жоспарлы түрде жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті. Бұл реформа бюджеттік ауыртпашылықты болдырмауға және зейнетақымен қамсыздандырудың әділетті жүйесін құру үшін ойластырылып жүзеге асырылған болатын. Сонымен қатар оның мақсаттары анықталды – ол салымшылардың зейнетақы жинақтарын сақтау және көбейту болды. Зейнетақы жинақтарын сақтау үшін мемлекет үш сатылы қорғану механизмін құрды:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үстінен әртүрлі мемлекеттік институттар арқылы – ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитеті (бұрын Ұлттық зейнетақы агентствосы деп аталған), ҚР Ұлттық Банкінің құнды қағаздарды нарығын реттеу және Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық болатын. Бірақ кейіннен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларының іс-әрекетін қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында 2001 жылдың тамыз айында құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның, ал 2002 мамыр айында ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитетінің функциялары ҚР Ұлттық банкіне берілді. Осылайша, Ұлттық банк – қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің іс-әрекетін реттейтін жалғыз орган болып отыр.
Жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының негізгі үш тобының арасында – жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқаратын компаниялар мен банк кастодиондар арасындағы нақты заң шеңберінде функциялары мен бірін-бірі қадағалау жүйесін орнату);
Пруденциалдық нормативтерді заң жүзінде орнату және зейнетақы активтерін инвестициялаудың қатаң түрде қаржы инструменттерін анықтау.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үстінен әртүрлі мемлекеттік институттар арқылы – ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитеті (бұрын Ұлттық зейнетақы агентствосы деп аталған), ҚР Ұлттық Банкінің құнды қағаздарды нарығын реттеу және Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық болатын. Бірақ кейіннен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларының іс-әрекетін қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында 2001 жылдың тамыз айында құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның, ал 2002 мамыр айында ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитетінің функциялары ҚР Ұлттық банкіне берілді. Осылайша, Ұлттық банк – қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің іс-әрекетін реттейтін жалғыз орган болып отыр.
Жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының негізгі үш тобының арасында – жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқаратын компаниялар мен банк кастодиондар арасындағы нақты заң шеңберінде функциялары мен бірін-бірі қадағалау жүйесін орнату);
Пруденциалдық нормативтерді заң жүзінде орнату және зейнетақы активтерін инвестициялаудың қатаң түрде қаржы инструменттерін анықтау.
1. Қазақстан Республикасының азаматтарын зейнетақымен қамсыздандыру және әлеуметтік қорғау туралы Заңы. Алматы, “Юрист”, - 2005. – 34-121б.
2. Қазақстан Республикасының “Бағалы қағаздар туралы” Заңы. Алматы, “Жеті Жарғы”, - 2004. – 5-67б.
3. Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” 30.03.2006 жылғы Заңы, 19-22б.
4. Кичигина М.Т. Особенности Чилийского варианта пенсионного обеспечения населения. Рынок ценных бумаг Казахстана. №13(141), 2006. – 36-39б.
5. Нурмуханбетов Е.Д. Рынок пенсионных услуг в 2006 году. Рынок ценных бумаг Казахстана. №3(155), 2007. – 16-25б.
6. Рамазанов Н.П. Пенсионная погода. Деловая неделя. №8(586), 2006. – 5-9б.
7. Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі агенттігі. №3, 2007. – 54-57б.
8. Адамбекова А.Н. Анализ пенсионного рынка Казахстана. Қаржы-Қаражат. №3, 2007. – 77-83б.
9. Айтуған А.С. Жинақтаушы Зейнетақы Қорының меншік капиталына келетін табысты үлестіру. Қаржы-Қаражат. №2, 2007. – 44-49б.
10. Баладина А.Г. Каждый гражданин – хозяин своего пенсионного счета. РЦБК. №2, 2007. – 15-19б.
11. Мергенбаева А.Т. Математикалық әдісті қолдану арқылы жұмысқа кабілетсіздерді зейнетақымен қамсыздандыруды есептеу. АльПари. №1, 2004. – 154-156б.
12. Молдағазиев Н.Ы. Қазақстан Республикасының Жинақтаушы Зейнетақы жүйесі. ҚазҰУ хабаршысы. №5(33), 2007. – 112-115б.
13. Коржова Н.А. Пенсионный кризис. Причины и пути выхода в различных государствах. Қаржы-Қаражат. №1, 2008. – 25-29б.
14. www.google.kz.
15. Амирханов С.Б. В октябре наблюдался беспрецедентный рост доли пенсионных активов. Панорама. №47, 2008. – 23-29б..
16. Бакирова А.Н. Реформирование пенсионной системы в Казахстане. Саясат. №6, 2007. – 18-22б.
17. Тулегенова. Е.Б. Министерству труда поручено подумать над пенсионной системой. Панорама. №2, 2008. – 24-30б.
2. Қазақстан Республикасының “Бағалы қағаздар туралы” Заңы. Алматы, “Жеті Жарғы”, - 2004. – 5-67б.
3. Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” 30.03.2006 жылғы Заңы, 19-22б.
4. Кичигина М.Т. Особенности Чилийского варианта пенсионного обеспечения населения. Рынок ценных бумаг Казахстана. №13(141), 2006. – 36-39б.
5. Нурмуханбетов Е.Д. Рынок пенсионных услуг в 2006 году. Рынок ценных бумаг Казахстана. №3(155), 2007. – 16-25б.
6. Рамазанов Н.П. Пенсионная погода. Деловая неделя. №8(586), 2006. – 5-9б.
7. Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі агенттігі. №3, 2007. – 54-57б.
8. Адамбекова А.Н. Анализ пенсионного рынка Казахстана. Қаржы-Қаражат. №3, 2007. – 77-83б.
9. Айтуған А.С. Жинақтаушы Зейнетақы Қорының меншік капиталына келетін табысты үлестіру. Қаржы-Қаражат. №2, 2007. – 44-49б.
10. Баладина А.Г. Каждый гражданин – хозяин своего пенсионного счета. РЦБК. №2, 2007. – 15-19б.
11. Мергенбаева А.Т. Математикалық әдісті қолдану арқылы жұмысқа кабілетсіздерді зейнетақымен қамсыздандыруды есептеу. АльПари. №1, 2004. – 154-156б.
12. Молдағазиев Н.Ы. Қазақстан Республикасының Жинақтаушы Зейнетақы жүйесі. ҚазҰУ хабаршысы. №5(33), 2007. – 112-115б.
13. Коржова Н.А. Пенсионный кризис. Причины и пути выхода в различных государствах. Қаржы-Қаражат. №1, 2008. – 25-29б.
14. www.google.kz.
15. Амирханов С.Б. В октябре наблюдался беспрецедентный рост доли пенсионных активов. Панорама. №47, 2008. – 23-29б..
16. Бакирова А.Н. Реформирование пенсионной системы в Казахстане. Саясат. №6, 2007. – 18-22б.
17. Тулегенова. Е.Б. Министерству труда поручено подумать над пенсионной системой. Панорама. №2, 2008. – 24-30б.
Жоспар
КІРІСПЕ
І ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі
1.2 Зейнетақы қоры, функциялары мен оларды басқару қағидалары
ІІ. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайына
экономикалық талдау
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жағдайына
экономикалық талдау
2.2 Зейнетақы жүйесінің мәселелері: инвестициялық портфелін басқарудың
кемшіліктері мен қиыншылықтары
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы жинақтаушы зейнетақы қорлары және оны
мемлекеттік реттеу
3.2.Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі
Бірнеше жыл бұрын үкіметпен қабылданған зейнетақы сферасын реформалау
туралы шешім бүкіл ел үшін тарихи маңызды оқиға болды. Қазақстан ТМД
елдері ең бірінші болып азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың ескі
ынтымақтастық зейнетақы жүйесінен жоспарлы түрде жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне көшті. Бұл реформа бюджеттік ауыртпашылықты болдырмауға және
зейнетақымен қамсыздандырудың әділетті жүйесін құру үшін ойластырылып
жүзеге асырылған болатын. Сонымен қатар оның мақсаттары анықталды – ол
салымшылардың зейнетақы жинақтарын сақтау және көбейту болды. Зейнетақы
жинақтарын сақтау үшін мемлекет үш сатылы қорғану механизмін құрды:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үстінен әртүрлі мемлекеттік институттар
арқылы – ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитеті (бұрын Ұлттық
зейнетақы агентствосы деп аталған), ҚР Ұлттық Банкінің құнды қағаздарды
нарығын реттеу және Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық болатын.
Бірақ кейіннен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларының іс-әрекетін
қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында 2001 жылдың тамыз айында құнды
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның, ал 2002 мамыр айында ҚР-дағы еңбек
және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының іс-әрекетін реттеу комитетінің функциялары ҚР Ұлттық банкіне
берілді. Осылайша, Ұлттық банк – қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің іс-әрекетін реттейтін жалғыз орган болып отыр.
Жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының негізгі үш тобының арасында –
жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқаратын компаниялар мен
банк кастодиондар арасындағы нақты заң шеңберінде функциялары мен бірін-
бірі қадағалау жүйесін орнату);
Пруденциалдық нормативтерді заң жүзінде орнату және зейнетақы активтерін
инвестициялаудың қатаң түрде қаржы инструменттерін анықтау.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты қатысушылары зейнетақы қорлары болып
табылады, олардың саны қазіргі таңда 16 жетті, соның ішінде біреуі
мемлекеттік (МЖЗҚ), 2-корпоративті жинақтаушы қоры бар (Қазахмыс және Филип
Моррис Қазақстан). Бұл дегеніміз, қорлардың бәсекелестік жағдайында жұмыс
істейтінін көрсетеді. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тікелей қатысушыларына
үш қоғамдық бірлестікті жатқызуға болады- оларға мемлекеттік емес зейнетеқы
қорларын, банк кастадиондарды, ЗАБК және зейнетақы сферасына программалық
өнімдерді дайындаушыларды біріктіретін ҚР зейнетақы жүйесінің қатысушылары
одағын, Зейнетақы қорлары Ассоциациясын және ҚР қаржыгерлер Ассоцицациясын
жатқызуға болады. Жүйемен бірге сонымен қатар коммуникациялық қызметтерді
ұсынатын компаниялар, әртүрлі жабдықтаушылар мен тұтынушылар жұмыс істейді
(1 сурет).
1 сурет. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні – ол салымшылардың қаржыларын сақтау
және көбейту, яғни нақты өндіріске инвестициялау. Оның жұмыс істеу
механизмі келесідей: жұмыс берушілер әр ай сайын міндетті түрде еңбек
ақының 10% есебінен зейнетақы жарналарын аударып тұрады. Онда еңбекақының
барлық түрі, әртүрлі премиялар, үстеме ақылардың барлық түрі кіреді. Осы
қаржылардың көзінен жинақтаушы зейнетақы қорларында салымшылардың зейнетақы
жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе олардың жұмыс берушілері міндетті
зейнетақы жарналарымен қоса көлемі шектелмеген ерікті зейнетақы жарналарын
төлей алады.
Зейнетақы жарналары салымшылардың қалауымен Мемлекеттік немесе мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қорларына бағытталады, зейнетақы келісім шарты
негізінде жеке зейнетақы шоты және жеке нөмір - әлеуметтік жеке код ашылады
(ӘЖК) (2 сурет).
2 сурет. Зейнетақы жүйесінің қатысушылары мен олардың өзара қарым-қатынасы
Салымшылардың жинақталған жарналарын зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы зейнетақы активтерін басқаратын компанияларға береді,
олар өз кезегінде қаржыларды бағалы қағаздарға, банк депозиттеріне және
тағы да басқа қаржы құралдарына орналастырады. Орналастырудан алынған табыс
инвестициялық табыс деп аталады және ол салымшылардың жеке шоттарында
жинақталған қорға байланысты бөлінеді. Осындай жолмен салымшылардың
зейнетақы жасына жеткенде төленетін жеке зейнетақы жинақтары құралады (3
сурет).
3 сурет. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі
Концептуалды схема ақпараттық жүйе құру мен оның іс атқарауында
басты әдістемелік тұрғыда қарастыруда көрсетеді. Ақпараттың жүйенің
негізгі концептуалды схемасы тұтас жүйе тұрғызудың әдістемелік
аспектілерін бейнелейді, және негізгі құралдарды анықтайды.
Ақпараттық жүйелер-бұл күрделі жүйе болып келеді.
Сондықтан оларды жеке бөлшектер мен элементерге бөлуге,
(декомпозициялау) тура келеді. Бірден бүкіл жүйеге жасай алмайтын жұмысты,
бөлек бөлшектерге біртіндеп жасап алу керек. Бөлшектермен элементтер
неғұрлым дұрыс бөлінсе, соғұрлым жұйе құру және оны іске асыру нәтижелі
болады.
Әдетте декомпозициялау анықталған белгілеріне қарай жасайды.
Ақпараттық жүйелер құрамындағы элементтердің атқару роліне қарай екі
бөлшекке бөледі. Ол функционалды және жабдықтаушы бөлшек. Функционалды
бөлігіне функционалды жүйелердің комплексі жатады, ал жабдықтаушы бөлшекке
жабдықтаушы жүйешелер жатады.
Жүйеше дегеніміз-жүйенің анықталған белгілері бойынша бөлінген
дербес бөлшегі.
Ақпараттық жүйенің функционалдық бөлшегі- ол жүйешелер немесе есептер
жиыны мен басқарудың негізгі бөлігін құрайтын есептердің жиыны.
Функционалдық жүйеше–нақты функциянермен шектелген. Ақпараттық жүйенің
(АЖ) бір бөлігі.
Қамтамасыз ету бөлігі- бұл автоматтандырылған тәртіпте (режимде)
жүйенің қызымет етуі үшін қажетті жағдайлардың жиынтығы.
Қамтамасыз ету бөлігі мыналардан тұрады- техникалық қамтамасыз ету,
бағдарламалық қамту, ақпараттың қамтамасыз ету (АҚ).
Зейнетақы және әлеуметтік салымдарды есепке алудың ақпараттық
жүйесінің концептуалдық сызбасы 6-ші суретте көрсетілген.
4 -сурет Концептуалды схема
Жүйе Сипаттамасы
Тип ЭАЖ
ЭАЖ Желі
Желі корпоративті
Желі топологиясы Аралас
Жалпыжүйелік технолотия Мәліметтер базасын қолдану
Кодтау жүйесі Фасеттік
1.2 Зейнетақы қоры, функциялары мен оларды басқару қағидалары
Жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандырудың ең маңызды
бөлігі болғандықтан, бұл тарауда осы туралы айтылады. Зейнетақы қоры дербес
қаржы – банктік жүйе ретінде құрылған және оның қаржысы мемлектеттік бюджет
құрамына кірмейді. Зейнетақы қоры әлеуметтік қаматамсыз ету органын
аустырмайды және көшірмейді: оның қызметі жәрдемақыны, зейнетақыны
тағайындау және төлеу. Зейнетақы қорлары белгілі себептермен қаржылық ауыр
жағдайда қалып, зейнетақыны және жәрдемақыны төлей алмай жатқан
территорияларға жіберуге болатын резервтік қорлар құрайды. Ол резервтік
қорларды ары қарай өсіру үшін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мемлекеттік
бағалы қағаздарға салуға, комерциялық іс-әрекетпен айналысуға рұқсат
берілген. Жинақтаушы зейнетақы қорлары сонымен қатар өкілетті органның
келісімімен филиалдар мен өкілеттіліктер ашуға құқығы бар, бірақ олар басқа
бір жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшысы бола алмайды.Зейнетақы
қорының басқарушы органы – төрағаның басқаруымен болады. Қазақстанда
жинақтаушы зейнетақы қарларының екі түрі бар. Біріншісі және әрі ең ірісі
Мемлекеттік және Мемлекеттік емес. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
құрылтайшысы Қазақстан Республикасының Үкіметі болаты жабық акционерлік
қоғам нысынында құрылады. Мемлекеттік зейнетақы қоры
қаржыландырады:зейнеткерлік жасына жеткен зейнеткерлерге және зейнетақы
төлемдерін алушылардың пайдасына, көрсетілген қорға төлеген зейнетақы
төлемдері есебінен мемлекеттік зейнетақы төлеу;зейнетақы мөлшері заңмен
белгіленген мөлшерден төмен болған жағдайда әлеуметтік жәрдемақы негізінде
үстеме ақы ретінде төлеу.Бұл қор зейнетақы активтерін бағалы қағаздар
нарығын реттеу жөніндігі үәкілетті орган белгілейтін тәртіппен мемлекеттік
бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының
бағалы қағаздарына орналастыру жолымен инвестициялық қызметті жүзеге
асырады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабық акционерлік қоғам
ретінде құрылады. Оның құрылтайшылары Қазақсан Республикасының резиденті
болатын жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін. Корпоративтік жинақтаушы
зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып Қазақстан
Республикасының заңды тұлғалары тағайндалады. Бірақ мемлекеттік кәсіпорын
және
мемлекеттік үлесі немесе акциялар пакеті бар кәсіпорындар мемлекеттік емес
зейнетақы қорларының құрылтайшылары бола алмайды.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары келесідей болып бөлінеді:
ашық;
копоративті.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін істейтін және
тұратын жеріне қарамастан салымсылардың зейнетақы жарналарын қабылдауды
жүзеге асырады.
Копоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол қордың құрылтайшылары немес
акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың алушы
қызметкерлері үшін құралады1.
ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңының 36 бабына сәйкес Ашық
зейнетақы қорын құру кезінде берде-біртұлға тікелей немесе жанама түрде
мүндай жинақтаушы зейнетақы қорының дауыс құқығы бар акцияларының 25
процентінен астамынан, билік етуге жәненемесе басқаруға қақылы емес. Бірақ
аталған шектеулер корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорларына
қолданылмайды. Бір ескеретін жай, жинақталған зейнетақы қаражатының нақты
құны кеміген жағдайда копортивтік зейнетақы қорларының акционерлері бірдей
жауапты болады және ҚР Үкіметі белгілеген тәртіппен инвестициялық кіріс
ысырабының орнын толтырады.
Осылайша мемлекеттік зейнетақы жүйесін демонополизацилау зейнетақы
сферасында нарықтық ортаны қалыптстыруға ықпал жасады. Зейнетақы қорларының
активтері инвестициялық ресурустардың маңызды құраушысы болды және қазіргі
уақытта еліміздің қаржылық жағдайын өзінше бір тұрақтандырушысы болып отыр.
Бұдан басқа жинақтаушы зейнатақы қорлары тағы бір маңызды қызметті – ол
инвестициялық қызмет. Зейнетақы жүйесін реформаларын Зейнетақы жүйесін
реформалау кезінен бастап зейнетақы қорларының активтері ҚР капитал рыногын
реформалау процестерінің құраушы бөлігі болды деп ойластырылған. Қазақстан
экономикасының даму стратегиясының басқа бөлінбес екі процесі құнды қағаз
нарығының дамуы мен жекешелендіру болуы тиіс. Сонымен бірге жеке зейнетақы
қорларының активтері бағалы корпоративті қағаздар нарығын дамытуды
ынталандыру үшін жоспарланған. Бірақ зейнетақы реформасының алғашқы жылының
нәтижелері бойынша 99,3% активтер сол немесе басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарға салынған болатын: еврооблигацияларға - 15,53%, Қаржы
министрлігінің қысқа, орташа және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарына –
81,78%, Ұлттық Банк ноталарына – 2% .
Осылайша мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларының барлық іс-
әрекеті келесіге келеді, Үкімет жарлығы бойынша азаматтар табыстың 10%
жинақтаушы зейнетақы қорларына аударып отырады. Бұл ақшалардың 90%
инвестициялық табыс ретінде салымшының жеке шотыны, ал қалған 10% қор
қажеттілігіне жұмсалады.
Портфельдік қалыптастыру кезінде түрлі қасиеттері бар құнды қағаздар
арасындағы пропорцияны анықтау қажет. Классикалық консервативті (тәуекелі
аз) портфельді құрудың негізгі қағидалары мыналар: консервативтілік,
диверсификациялау және жеткілікті ликвидтіліктің қағидалары 12, 19б..
Консервативтілік қағидасы басым ықтималдылығы бар тәуекелді үлестен
мүмкін болатын шығындар сенімді активтердің табыстарымен жабылатындай
жоғары сенімді және тәуекелді үлестер арасындағы өзара байланысын ұйғарады.
Мұндай жағдайда инвестициялық тәуекел негіз сомма бөлігінің шығынына
емес, ол тек қана жоғары табысты жеткіліксіз алудан тұрады. Тәжірибе
көрсеткендей, клиенттердің көбісі депозиттік мөлшерлемесі бірден екіге
дейін шамасында ауытқитын сенімгерліктің жоғары категориясындағы
банкілерінің табысымен қанағаттанады.
Диверсификациялау қағидасы портфельдік инвестициялаудың негізгі қағидасы
болып келеді. Диверсификация бір құнды қағаздар бойынша мүмкін болатын
көлемді емес табыстар басқа қағаздар бойынша көлемді табыстарымен өтеу
арқасында тәуекелді төмендетеді. Іскерлік активтілігінің циклдық
ауытқуларының синхронділігін болдырмау мақсатында бір-бірімен тығыз
байланыспаған, әр түрлі саласындағы құнды қағаздарды портфельге қосу
арқасында тәуекелділіктің минимумі пайда болады.
Оптималды мөлшері - сегізден жиырмаға дейін құнды қағаздардың түрлері.
Диверсификация активті сегменттер арасында да, олардың ішінде де қолданылуы
мүмкін. Мысалы, мемлекеттік қысқа мерзімді облигациялар мен қазыналық
міндеткерлікті түрлі сериядағы құнды қағаздар арасында диверсификациялауға
болады, корпоративті құнды қағаздар үшін - әр түрлі эмитенттер акциялары
арасында. Жеңілдетілген диверсификация мәнді анализсіз бірнеше құнды
қағаздар арасында қаражатты бөлуден тұрады. Қоржындағы қаражаттың
жеткілікті көлемі салалық және аудандық диверсификацияны өткізуге жағдай
жасайды. Салалық диверсификацияда бір саладағы өнеркәсіптің қағаздары
жағына қарай қоржынның басым болып түсуіне жол берілмеуі тиіс, әйтпесе
бүтіндей бір салада дағдарыс басталуы мүмкін. Мысалы, дүние жүзі нарығында
мұнай бағасының түсуі, сонымен қатар бүкіл мұнай қайта қорыту кәсіпорындағы
акциялар бағасының төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін, ал бұл өз кезегінде
инвестициялық қоржыгға кері әсер етеді. Солай сияқты бір аудандағы
кәсіпорындарға да қатысты болады. Бір уақыттағы акциялар бағасының
төмендеуі саяси тұрақсыздықтың, ереуілдердің, табиғи апаттардың және т.б.
нәтижесінде болуы мүмкін. Корреляциялық анализ әдістері қоржындағы әр түрлі
құнды қағаздар арасында оптималды баланс табуға жол береді.
Жеткілікті ликвидтілік қағидасы ақшалай қаражатқа деген клиенттердің
сұраныстарын қанағаттандырарлықтай дәрежеден төмен емес тез жасалынатын
активтердің үлесін қоржынға сақтап тұру үшін жағдай жасайды. Тәжірибе
көрсеткендей, қаражаттың нақты бір бөлігін ликвидті (табысы азырақ болса да
) құнды қағаздар ұстау тиімдірек, ол өз кезегінде нарық конъюнктурасының
өзгеруіне және жеке тиімді ұсыныстарына тез жауап беруге мүмкіншілік
береді.
Портфельді құрастыру сұрағын қарастырғанда, инвестор олармен
басқаратындай өзіне параметрлерді анықтау қажет :
- портфельдің оптималды типін таңдау қажет;
- өзіне тиімді портфельдің табысы мен тәуекелдің үйлесімділігін бағалау
және сәйкесінше әр түрлі дәрежедегі тәуекелі мен табысы бар құнды қағаздар
портфелінің салмағын анықтау;
- қоржынның алғашқы құрамын анықтау;
- әрі қарай қоржынды басқару сызбасын таңдау 19, 93б..
Инвестициялық портфельді қалыптастыру міндеті өз клиенттердің қаржы
ресурстарын аккумуляциялауымен және оларды капиталдар нарығында
пайдалануымен айналысатын зейнетақы қорлары үшін актуалды. Зейнетақы
қорларының инвестициялық қоржының қалыптастыру бірнеше жолдармен жүзеге
асады:
- оны құру мақсатын қалыптастыру және олардың приоритеттілігін ( оның
ішінде, маңыздырақ – дивидендтерді үнемі алып отыру әлде активтер
бағасының өсуі), тәуекел дәрежесін, минималды кірісін, болатын кірісінен
бас тартуын және т.б. анықтау;
- қаржы компаниясын таңдау (ол отандық немесе шетелдік фирма болуы
мүмкін: шешімді қабылдау кезінде фирма абыройын, фирманың қаржылық жағдайы
туралы ақпараттың болуы; фирма ұсынатын қоржын түрлері, оның табыстылығы,
қолданылатын инвестициялық құралдардың түрлері, т.б. критерийлерді
пайдалануға болады);
- инвестициялық есепті жүргізетін банкті таңдау.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі құнды
қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге асыруға
болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық шешім,
портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді. Жалпы осы
жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты болу керек.
Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан кірістің бас
тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды мәнісін
инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді қайта
құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді болатын кірістен ортақ
квадратикалық бас тарту ретінде 40, 16 б..
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге жағдай
жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп бөлігі бар,
зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы арқылы
басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін мемлекеттік
құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да инвестициялау
объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге асырылады.
Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау заңға
сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады. Бұл
жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын сенімді
басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке меншік
құқығы берілмейді 42,35 б..
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы резервтерін
орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі және
сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы резервтерін
орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз кезегінде қор
берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару компаниясы заңға
сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор алдында жауап
береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері бойынша
қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады 18, 7 б..
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі басқару
құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет .
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты берілген
тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен қамсыздандыратын
қоржын құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиімді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы 20,66 б..
Зейнетақы активтерінің инвестициялық мәні бәріне белгілі. Шетелде
зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады, себебі зейнетақы қорларының көмегімен бос ақша
ресурстары жұмыс капиталы ағынына айналады.
Бүгінгі таңда экономикада зейнетақы қаражаттарын пайдалану проблемалары
тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Америкада, Германияда да –
зейнеткерлер үлесі көбейіп, ал оларды қаржыландыратын қызметкерлердің үлесі
аз елдердің барлығында да талқыланып отыр. ХВҚ (Халықаралық валюталық қор)
бағалауынша, 2010 жылға қарай зейнетақылық жүктеме коэффициенті (65 жас
және одан жоғары тұлғалар санының 15-64 жастағы тұлғалар санына қатынасы)
Германия мен Италияда 30 %-дан жоғары асады, Ұлыбритания, Францияда - 25%-
ды, АҚШ-та 20 %-ды құрайды.
Соңғы онжылдықтағы басым тенденция зейнетақы жүйесінің бөлу принципінен
жинақтауға көшуі болып отыр. Бұл жүйенің артықшылықтары нарықта оның барлық
қатысушылары үшін “ойын ережелерін” нақты сақтау арқылы зейнетақы
активтерін тиімді басқару есебінен жүзеге асуы мүмкін.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты мемлекет бекіткен
инвестициялық шектеулер есебімен инвестициялық пайданы қамтамасыз ету
мақсатында қорға шоғырландырылған ақша қаражаттарын пайдаланудың негізгі
бағыттарын таңдауды ұйғарады. Инвестициялық саясат инвестициялау
мақсаттарын таңдау, инвестициялау объектілерін таңдау, инвестициялау
пропорцияларын бекіту сияқты критерийлерды қарастыру тиіс.
ЖЗҚ инвестициялық саясатының мақсатты бағытын таңдау қажеттілігі былайша
түсіндіріледі: ЖЗҚ инвестициялық ресурстары салынуы мүмкін активтердің әр
түрі бір-бірінен екі балама бойынша ерешеленеді:тиімділік пен сенімділік.
Табыстылық пен сенімділік барлық ЖЗҚ инвестициялық қызметінің мақсатты
нұсқауларының мазмұнын анықтайды. Осы мақсаттарға сай олар өздерінің
инвестициялық стратегияларын құрып және қаржы құралдарын салудың бағыттарын
таңдайды. Егер шет елдерде ЖЗҚ көбі бірқалыпты стратегияны таңдаса, ал
Қазақстанда консервативті инвестициялық саясат көп қолданылады.
“Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету Заңына”
толықтырулар мен өзгертулер 2003 жылдың басында кіргізілген. Бұл заң
зейнетақы жүйесінің концептуалдық негіздерін қарастырған. Егер алдыңғы
заңнама зейнетақы қызметі нарығында негізгі үш қатысушыларды қарастырса:
зейнетақы қорлары, ЗАИБАҰ мен кастодиан-банктер, ал қазіргі заң зейнетақы
қорларына өздерінің активтерін өз бетінше басқаруға құқық береді, бұл
ЗАИБАҰ қызметін концептуалды өзгертеді. Жаңа заңнамаға сай зейнетақы
қорлары өз бетінше басқарып қана қоймай, сонымен қатар басқаруды бірнеше
басқарушыларға, оның ішінде шетелдіктерге де тапсыра алады. Компанияның
активтерінің қай бөлігі тиімді басқарылатыны осылай жақсы көрінеді деп
ұйғарылады.
Жасалған заңнамадағы жаңа зейнетақы жүйесін құрған кезде мүдделердің
қарамақайшылық прблемаларын шешу үшін зейнетақы активтерін басқару бойынша
қызмет зейнетақы қорларының қызметінен бөлінген еді, зейнетақы қорларына
өздерінің активтерін салымшыларды тарту арқылы өсірген тиімді, бұл кезде
қорға жоғары тәуекелді және табыстылығы жоғары қаржылық құралдарды алу
ұсынылады. ЗАИБАҰ мен зейнетақы қорларының арасындағы қызметтердің бөлінісі
бұл проблеманы шешеді және зейнетақы жүйесінің тәуекелділігін төмендетуге
көмектеседі 4, 3 б..
Бүгінгі таңда зейнетақы активтерін өзін-өзі басқару бойынша заңнамасына
түзетулердің енгізілуі ұлттық зейнетақы жүйесінің бірыңғай стандарттарға
көшуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЗАИБАҰ қызметі үшін қордың
шығындары азаяды, өйткені ЗАИБАҰ-ға сыйақыларды мұндай көлемде төлеуге
нарық әлі толықтай дамымаған. Бірақ басқа жағынан алып қарайтын болсақ,
зейнетақы жүйесі дамыған сайын әлемдік нарыққа интеграциялануы мүмкін.Бұл
көзқарас тұрғысынан зейнетақы қорлары үшін сыртқы нарыққа шығуға қиындық
туғызу мүмкін, өйткені ол үшін көптеген ресурстар қажет, оның ішінде
техникалық жабдықтау, ақпараттық қолдау, персонал, жинақталған тәжірибелі
потенциал. Сондықтан уақыт өте келе кейбір зейнетақы қорлары ЗАИБАҰ арқылы
басқаруға оралуы мүмкін. Мұның бәрі қаржылық нарық пен қордың өзінің алға
қарай дамуымен байланысты.
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа қайнар көздерін
қалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді 23, 32б.:
Біріншіден, нарықта құнды қағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер).
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Мұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
- инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвестициялардың максималды
үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті.
Төртіншіден, мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру. Мұндай
мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Сондықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық институт
болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады 22,
40б. .
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның нәтижелері
салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен ең
болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда инвестициялаудың
арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті түрде Қазақстанда
қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау тәртібі реттелуі
қажет.Инвестициялау институцианалді, функционалды үйлесімге,
диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем уақытының
үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен құрылымдарды(asset
liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы тиіс. Сандық реттеу
мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы қажет;өйткені олар
зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне қатысты болды. Өзіндік
инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер жоқ болса. Зейнетақы
қорларының шетелдік капитал салымдарының либерализациясы саналы басқарым
шешімдерінің пәні ретінде қолдау табуы қажет.
Мемлекеттің зейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірісі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Мынадай нұсқаулар қарастырылған:
-түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады (Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады. Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны шақырады
(Боливия) 43, 45б..
Сыртқы басқару реттеудің қатаң әдістерімен қатар жүреді және қор
қаражатын сыртқы басқарушымен басқаруды болжамдайды. Сонымен қатар мемлекет
инвестициялық қоржының құрылымына қатар шектеуліктер қояды. Нормативтер
инвестициялау стратегиясын және қолжетімді құралдар санын таңдауға шек
қояды. Осы кезде инвестициялық қоржын негізінен нарықтық құнды қағаздарды
алынады (Уругвай).
Елімізді, мемлекеттің минималды қатысуымен, сыртқы басқаруы басқару
жүйесінің тиімдірек түрі болып келеді. Мұндағы тиімділік басқарушылар
арасындағы бәсекелестікке негізделеді және капиталдың дамыған нарығын және
халықтың инвестициялық мәдениетін талап етеді (Австралия).
Әрбір әдісті жасау мүмкіндігі тікелей мемлекет дамуының ерекшеліктерімен
байланысты болады. Капитал нарығының толық жойылуы немесе тиімсіздігі
жағдайында тікелей мемлекеттік басқару зейнетақы қоры қаражаттарын бөлу
әдістерінің тиімдірек түрі болып келеді. Сонымен қатар көп жағдайда
мемлекеттік зейнетақы қорының активтерін пайдалану тиімділігі жеке
басқарушы компаниялардың басқару тиімділігінен төмен болып келеді.
Көп жағдайда басқарылым капитал нарығының ірі қатысушылары шегінде арнайы
құрылған компания арқылы жүзеге асады. Басқарушы менеджерлер міндетіне
инвестициялық қоржынды басқару, жеке немесе клиенттік шоттарды басқару
кіреді.
Дамушы және зейнетақы жүйесін реформалайтын мемлекеттерде көбінесе бір
компания және бір инвестициялық стратегия болады, яғни барлық қорының
салымшылары ұқсас қоржыны иемденеді. Мұндай таңдауға реттеудің маңызды
шығындары және мемлекет пен басқарушы компаниялар жұмысының мониторингі
себеп болады, одан басқа берілген жағдайда жеке шоттарды басқару
қажеттілігі болмайды, ал есеп коллективті шоттар деңгейінде жүргізіледі.
Маңызды өзіндік ерекшелігі активтерді басқару құрылымын жетілдіру мемлекет
жағынан көп шығындарды қажет етпейтін болып келеді 5, 101-104 б. .
Инвестициялық портфель табыстылығын анықтауда маңызды рөл, сонымен қатар
оның құрамы атқарады.Іс жүзінде барлық мемлекеттік зейнетақы жүйелерінде
үкімет қорларды қаражатының көп бөлігін мемлекеттің қарыздық құралдарына
және банктің депозиттік шотына аударуды міндеттейді. Кейбір мемлекеттерде
бұл қаражат аударудың бірден бір бағыты болып келеді. Мұнда нарық
активтеріне биржалық котировкаларымен екілік нарығы жоқ мемлекеттік қарыз
қағаздары(жеке жағдайда, қағаздар зейнетақы қоры үшін арнайы шығарылуы
мүмкін) сонымен қатар депозиттік шоттар(негізінен мемлекеттік банкілерде
ашылатын) жатады.Дегенмен, депозиттер жалпы жағдайда нарықтық емес
активтер(депозиттік емес сертификаттар шығарудан басқасы) болып келеді.
Инвестициялық портфель құрылымын реттеу кезінде олар көбінесе мемлекеттік
қағаздармен бір классқа бірігеді, сондықтан да берілген классификацияда
нарықтық активтерге жатады.
Кесте 2
Әр түрлі мемлекеттерде инвестициялық портфельдің құрылымы, %
Мемлекеттер Қарыздық құралдар Нақты активтер
Мем.қарыз Несие акциялар Жылжыма-лы
депозиттер қамтамасыздан мүлікбасқ
ған облигациялар аактивтер
1 2 3 4 5
АҚШ 100 0 0 0
Оңт.Корея 89 3 3 6
Япония 63 17 19 0
Малайзия 63 21 15 1
Швеция 42 40 0 18
Орташа көрсеткіші 75 14 3 8
Ескертпе: дерек көзі–Зейнетақы активтерін инвестициялауҚұнды қағаздар
нарығы, №11.2004ж. 8, 12-15б. .
“Зейнетақымен қамсыздандыру туралы” ҚР заңына сәйкес зейнетақы резервтер
қаражатын орналастыру мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын инвестициялау
мына қағидалар негізінде жүзеге асырылады :
- көрсетілген қаражаттар сақталымын қамтамасыз ету;
- инвестициялық портфельдің табыстылығын, диверсификациясын,
ликвидтілігін қамтамасыз ету;
- саналымдық бағалануға келетін объективті критерийлер негізінде
инвестициялық стратегияны анықтау;
- құнды қағаздар сенімділігінің есебі;
- зейнетақы резервтер қаражаттарын мемлекеттік, қоғамдық қадағалау
және бақылау органдары үшін инвестициялау;
- инвестициялық процессті кәсіби басқару;
Зейнетақы активтерін басқару үшін шығындар үлесі заңмен бекітілген және
оны құрайды:
- салымдардың 1%(салымшылардың кеткен жалақысының 10%-нан қор 1%,
басқару үшін алады,
- инвестициялау процессі кезінде алынған табысының 10% зейнетақы да
қорының өзімен шарт бойынша басқарушы компаниясы арасында бөлінеді 4,3б..
Дүниежүзі тәжірібесіне сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет етуі
барысында зейнетақы қорлары инвестциялауды өз бетінше жүргізеді, басқару
компаниясы немесе мемлекеттің экономикалық жағына, қаржы рыногі мен
зейнетақы жүйесінің дамығандығына, еліміздің экономикалық процессіне
мемлекеттің араласу деңгейіне, т.б. факторына байланысты бірігіп жүргізеді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорынан
басқа инвестициялық қызметті өз бетінше жүргізуге қорлар құқылы емес болды.
Қазіргі уақытта қорлар келісім берілген бағыттар бойынша зейнетақы
резервтерді өз бетінше орналастыра алады.Басқарылым компаниялардың
көмегімен басқарғанда, соңғысы заң талаптарына сәйкес берілген қызмет
түріне рұқсаты(лицензиясы) болуы керек. Зейнетақы жиналым қаражатының
басқару компанияларына өтуін қор Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің және Зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңының
талаптарына сәйкес құрылған сенімгерлік басқару шартының негізінде жүзеге
асырады 3,3б..
Зейнетақы резервтер қаражатының және зейнетақы жиналым қаражатының
сенімгерлік басқаруға өтуімен де, басқару компанияларына оларға деген
меншік құқығы өтпейді. ҚР Азаматтық кодексінде қарастырылған әдістерімен
басқарушы компания сенімгерлікпен басқару шартына сәйкес қормен берілген
зейнетақы резервтер қаражатын қайтарып беруді қамтамасыз етуі қажет.
Ескере кететін жағдай, ҚР Заңына сәйкес басқарушы компания қор мен оның
қатысушылары алдында өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда жауап
береді. Осы кезде басқарушы компания қор міндеттері бойынша қатысушылар
алдында жауап бермейді. Зейнетақы резервтер қаражаттарын өз бетінше ҚР
мемлекеттік құнды қағаздарына, банктік депозиттеріне, басқа да
инвестициялар объектілеріне өтуі ҚР Үкіметі қарастырылған жағдайда жүзеге
асады.
Қорының зейнетақы ережелеріне және мемлекет бекітілген лимитіне сәйкес
құрылған зейнетақы резервтер қаражатының орналастырылуы қатысушылар
мүдделеріне сәйкес зейнетақы резервтер қаражатының өсуі мен сақталуы
мақсатында ғана жүзеге асады. Қорларының зейнетақы резервтер қаражатын
орналастыру мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын инвестициялау жөніндегі
қызметі кәсіптік қызметке жатпайды. Зейнетақы резервтер қаражаттарын
орналастырудан түскен табыс қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етумен
байланысты шығындарды өтеуге және қорының жарғылық қызметін қамтамасыз
етуге арналған мүлікті қалыптастыруға бағытталады. Зейнетақы резервтер
қаражатын орналастыру тәртібін ҚР Үкіметі бекітеді.
Инвестициялық активтер дәл көрсетілген пайыздық мөлшерлемеде қаржылық
құралдарға инвестицияланады. 1998 жылдан бастап, яғни зейнетақы жүйесін
реформалау уақытынан бастап зейнетақы қорының активтері ҚР капитал
нарығының дамуына әсер етеді деп ұйғарылды. Жекелеген жағдайда, жеке
зейнетақы қорларының активтері корпоративті құнды қағаздар нарығының дамуын
ынталандырады деп болжамдалды. Бірақ зейнетақы реформаның алғашқы жылдың
нәтижелері бойынша активтердің 99,3% мемлекеттік құнды қағаздарға салынды,
оның ішінде:еврооблигациялар - 15,53% , қысқа ,орта ,ұзақмерзімді қаржы
министірлігінің құнды қағаздарына -81,78% , Ұлттық банкінің ноталары -2%.
Зейнетақы қорларын инвестициялау үшін басқа бағыттар болған емес:
мемлекетте қордың нарығы болмады, шетел эмитенттердің құнды қағаздарын
сатып алуға тиім салынды. Парадоксальді жағдай орнады: Қазақстанның
егеменді облигацияларына деген жоғары сұраныстан олар бойынша табыс сол
уақыттағы АҚШ облигацияларынан төмен болды.
Қазіргі уақытта мемлекеттік құнды қағаздар үлесі төмендеді және
мемлекеттік зейнетақы қорларының 70% -дай мөлшерін құрады.Заңға сәйкес
зейнетақы қорлары активтерін басқарушы ұйымдар зейнетақы активтерін
келесі инвестициялық құралдарға инвестициялай алады (2 сурет).
Рұқсат етілген активтер деп ҚР зейнетақы заңының шегінде рұқсат етілген
инвестициялау объектілері болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда зейнетақы
жиналым қаражаттарын инвестициялау процесінде тәуекелді минимализациялау
мақсатымен заң нақты саны көрсетілген инвестициялау объектілерін көрсетеді.
Оларды көбінесе ірі Қазақстандық және шетел кәсіпорындарының сенімді
акциялары, сенімгерліктің жоғары дәрежесі бар Қазақстанның коммерциялық
бактерінің депозиттері құрады.
Рұқсат етілген активтер пакеті зейнетақы заңына, экономика мен қаржы
нарығында дамуына өзгерістер енгізуіне байланысты өзгеруі, қайта қарауы
мүмкін.
Зейнетақы қорының инвестицияларының табыстылығын көрсеткіші экономиканың
макроэкономикалық көрсеткіштерімен анықталады. Сонымен қатар, дүниежүзі
тәжірибессі көрсеткендей, ол зейнетақы қорының қызметінің ұйымдық
нысанасына тәуелді болады 38, 18 б..
Зейнетақы қорының инвестициялық саясатының қаржы жүйесінің дамуына әсері
оларда жеткілікті ресурстардын аккумуляциялаумен ғана емес сонымен қоса
олардың өте ұзақ мерзімді болатынымен де байланысты. Ол біріншіден көп
бөлігін сыртқы пайдаланудан толтыруға (қазіргі уақытта салыстырмалы
ұзақмерзімді несиелердің қайнар көзі ретінде шығады) жағдай жасайды.
Екіншіден, тиімді ұзақмерзімді жобаларды инвестициялауға мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, ішкі қарызының уақытша құрылымын өзгертуге жағдай жасайды (ол
әлі күнге дейін дәлелсіз себептермен уақытша алып пайдалану пайдасына
ығысты).
Жинақтаушы зейнетақыларының кіріспесі әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
өзіне ғана емес, бүкіл экономикаға да жағымды әсер етеді. Бұл жүйе ұлттық
экономикада инвестициялық ресурстар көлемін көбейте алады.
ҚР қаржы министірлігінің мемлекеттік құнды қағаздары
Жергілікті атқарушы органдарының құнды қағаздары
Халықаралық қаржы ұйымдарының құнды қағаздары
Корпоративті акциялар
Корпоративті облигациялар
Ипотекалық құнды қағаздар
Банктік депозиттер
Ұлттық банк ноталары
Еврооблигациялар
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік құнды қағаздары
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес құнды қағаздары
Қазақстан Республикасының Заңымен тікелей қарастырылмаған өзге
инвестициялау объектілеріне зейнетақы жиналым қаражатын
орналастыруға жол берілмейді
Сурет 2. Зейнетақы қорларын инвестициялау
Қазір олардың ішіндегі ұзақмерзімінің тапшылығы сезініп жатыр. Өзіміз
білетіндей, “ұзақ” ақшалардың тапшылығы Қазақстандық қаржы жүйесінің ең
басты “қысқа” орыны болып келеді. Зерттеулер көрсеткендей, жалпы
активтердегі ұзақмерзімді несиелердің үлесі капиталының жеке қайнар
көздерінің арқасында бойы қарқынынан асып түсетін фирмалар үлесін көбейту
арқылы дамуға жағымды әсер етеді. Қазақстандағы зейнетақы заңы жинақтаушы
зейнетақы қамсыздандыру жүйесінің активтерін сырттай басқару қағидаларын
бекітеді.Үкімет жасаған талаптарды басқару компаниялары қанағаттандыру
қажет. Мұндай жүйе: мемлекеттік емес компаниялардың жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің қаражатын басқаруға қатысуы, басқару компаниялары арасында
бәсекелестікті ұйғарады.
Жинақтаушы зейнетақы сақтандыру жүйесіне қатысатын Қазақстан
Республикасының азаматтарына зейнетақы қорын таңдау құқығы берілген.
Дегенмен таңдау жасамаған азаматтардың зейнетақы жиналымдары Мемлекеттік
зейнетақы қорына беріледі және ол өз бетімен инвестициялық қызметті жүзеге
асырады.Бұл категорияға жұмысшылардың көп бөлігі кіреді. Мемлекеттік
компаниялардың шарттары қатаңырақ 42, 28 б..
Олар мемлекеттік теңгелік және валюталық облигацияларымен және Қазақстан
Республикасы кепілдік берген басқа да құнды қағаздармен, ипотекалық
облигацияларымен, банктік депозиттерімен шектелген. Мемлекеттік басқару
компаниялардың құрылуы нарықтық қағидалардағы мемлекеттік басқару
құрылымына сәйкес келеді. Бұндай жүйелер шегіндегі консервативті
инвестициялық саясат инвестицияның төменгі табыстылығын қамтамасыз етеді.
Одан басқа зейнетақы жиналымдар инвестицияның мемлекеттік басқару
инвестициялық саясатының бюджет мұқтаждығына бағыну тәуекелділігін құрайды.
Инвестицияларды мемлекеттік компанияларда жинаудың нәтижесінде ол
мемлекеттік қарыз нарығына, коммерциялық банкілерді ығыстырып билік етеді.
Бұндай жағдайда мемлекеттік бүкіл таза ішкі алып пайдаланушының көлемі
зейнетақы инвестицияларын орналастыру үшін жеткіліксіз болады. Мемлекет
тапшылықсыз бюджет саясатын қолдайтынын ескеретін болсақ, келешекте де
зейнетақы инвестициялардың жоғары реальды табыстылығына сенуге болмайды.
Зейнетақы жүйесінің ұзақмерзімді активтерін сәтті басқару өзіне тұрақты
экономикалық өсім мен тиімді қаржылық реттеуді қосатын және өзінен
маркетингтік акциялардың және операциялардың тезділігін, арзандылығын,
сенімділігін қамтамасыз ететін қоя тұрған банктік жүйені; құнды қағаздардың
ликвидтілігінің жоғары дәрежесіне кепіл беретін инвестициялық механизімінің
терісбұрылған жүйесін шығаратын шарттар кешенін талап етеді. Бүтіндей,
жинақтаушы зейнетақы технологияларын нәтижелі қолдану жоғары сапа
стандартына және сенімділігіне жауап беретін қаржы институттарының болуы
кезінде ғана мүмкін. Ондайлардың болмауы зейнетақы жиналымдарының
құнсыздануына жоғары әкімшілік пен комиссиондық шығындардың болуына әкеп
соғады. Кез келген мемлекеттің зейнетақы жүйесі жалдамалы еңбек адамдарын
әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі болып табылады. Зейнетақы жүйесінің
ұйымдық-құқықтық нысаны еңбек қоры мен экономиканың жағдайымен анықталады.
Мұндай жағдайға:салық саясаты, табыстар, демографиялық жағдайлар
саласындағы саясаты, қаржылық және сақтандыру институттарының дамуы,
қоғамды зейнетақымен қамсыздандырудың нақты моделін қабылдау жатады. Жалпы
жасының және денсаулық жағдайының әсерінен сапалы еңбек ете алмайтын
жалдамалы жұмысының жалақысының орнына негізгі кіріс көзі зейнетақы болып
табылды. Көрсетілген себептермен жұмыс істей алмайтындардың өмір жағдайын
қамтамасыз ететін жұмыс күшін қайта өндіруге кеткен шығындарды өтеу үшін
арналған қажетті өтемінің бөлігін, зейнетақы жүйесін материалды
қамсыздандыру үшін қорға алынады. Бұндай мақсатқа жұмсалатын қаражаттың
бөлігі ІЖӨ құрылымында – қоғам өркенділігі дәрежесінің макроэкономикалық
көрсеткіші болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда зейнетақы
сақтандыру мақсатына ІЖӨ-нің 3% жұмсалады, ол өз кезегінде дүниежүзі
стандартына сай келеді. Қазақстанда бір жұмыскерге ІЖӨ- нің көлемі
экономикасы дамыған елдер қатарына кіретін, дамыған нарықтық экономикасы
бар мемлекеттерімен салыстырғанда әлде қайда төмен. Осыдан Қазақстандағы
зейнетақы мөлшерінің төменділігі түсіндіріледі. Орташа жалақы мен зейнетақы
мөлшерінің арақатынасы, минималды және орташа зейнетақы мөлшерінің сатып
алу мүмкінділігі ,зейнеткер болуының орта көрсеткіші(әйелдер мен еркектерді
санағанда) зейнеткерлердің әлеуметтік сақтандыру дәрежесін көрсетеді.Ұлттық
зейнетақы жүйесінің моделін құрастыру -әлеуметтік саясатты жүргізу әдістері
мен құру принциптері жөнінде қоғамдық бірауыздылық нәтижесі.Бұндай келісім
белгілі бір экономикалық, мәдениеттік, ұлттық әдет – ғұрыптарының әсерінен
пайда болады. Кез келген зейнетақы жүйесін ұйымдастырудың ортақ және
негізгі шарты мемлекеттің жұмыскерлердің зейнетақыға құқықтарының сақталуын
қамтамасыз ететін құқықтық, ұйымдық, экономикалық базаны құру болып
табылады. Зейнетақы жүйесінің тиімділік дәрежесі тәуелді болады:
экономикадағы жағдайларымен, қаржы және сақтандыру институттарының
қызметімен байланысты “сыртқы жағдайлар”; нақты зейнетақы жүйесінің
спецификасымен (құрылымы, түрлері, жүйенің түрлешелері, оның қаржылық
механизімінің табиғаты) анықталатын “ішкі жағдайлар”; зейнетақы жүйесінің
“ішкі” және “сыртқы” жағдайларының адекваттілігі, олардың қайшы болмауы
30,25-28б. .
Сонымен Қазақстандағы жинақтау зейнетақы қорының инвестициялық саясатының
негізгі мақсаты – бұл барлық жинақтау зейнетақы қорының мемлекеттік
инвестициялық шегерімдердің есебіне сүйене отырып қорлардың қаражаттарын
қолдану және инвестиция салымының табыстылығы мен тұрақтылығын тексеріп
оның қызметін жүзеге асыру болып табылады. Қазақстандағы қаржы нарығының
тұрақсыздығы мен оның жеткіліксіз дамуына байланысты жинақтау зейнетақы
қорының консервативті инвестициялық саясатты қолданады.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
Жинақталған зейнетақы жарналары инфляция мен девальвацияның әсерiне
ұшырап, нақты құны төмендемес үшiн оны бағалы қағаздарға тиiмдi
инвестициялау керек. Бүл iспен мамандары жеткiлiктi және тәжiрибесi бар
компания шұғылданса, оң табыстарға жеткiзетiнi сөзсiз. Қазақстанда бұнымен
Жинақтаушы Зейнетақы Қорлары шұғылданады. ЖЗҚ бағалы қағаздар рыногының
маман қатысушысы және заңды тұлға болып табылады. Жарғылық капиталының ең
төменгi мөлшерi 80 млн. теңгеден кем болмауы тиiс. Компания мүлкi есебi
басқаруға алған зейнетақы активтерiнен бөлек жүргiзiледi. Компанияның
негiзгi қызметi заңда көрсетiлген шектеулер мен диверсификация нормаларын
ескере отырып, зейнетақы активтерiн бағалы қағаздарға, инвестициялық табыс
алу мақсатында орналастыру. Бұл қызмет түрi лицензияланатындықтан, оны алу
үшiн қойылатын негiзгi талаптарға тоқталайық:
1) штатында ең кемiнде 3 категориялы квалификацияның куәлiкке ие үш
маманның болуы. Соның iшiнде:
а) басқарушы қызметкерлер (тағайындау Бағалы қағаздар нарығын реттеу
жөніндегі департаментпен келiсуi қажет);
ә) активтердi инвестицияның басқару бөлiмдерiнiң басшылары;
б) инвестициялық шешiмдердi қабылдау мен жүзеге асыруға қатысатын
мамандар болуы тиiс;
2) ұйымдық-техника, компьютердiң, бағдарлама құралдары мен
телекоммуникациялық құрал-жабдықтардың болуы;
3) заңды тұлға құрылтайшыларының қаржылық тұрақтылығын дәлелдеуi
қажет;
4) зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды ұйымдастыратын iшкi
ұйымдастырудың құжаттары болуы шарт.3, б.20
ЖЗҚ-ң инвестициялық iс-әрекетiн қадағалап, бақылайтын ҚР-ң Бағалы
қағаздар нарығын реттеу жөніндегі департаменттің қолданатын бақылау
нормаларын көрсетейiк:
1) пруденциальды норматив, яғни ЖЗҚ-ң меншiк капиталының ең төменгi
мөлшерi 150 млн. теңгеден төмен болмауы тиiс;
2) ЖЗҚ-ң меншiк қаражатының жеткiлiктiлiк коэффициентi (ЖЗҚ-ң меншiк
қаражатының зейнетақы және меншiктi активтерiнiң қосындысына
қатысы). Бұл ЖЗҚ-ң өтiмдiлiгi төмен активтердi алып тастағандағы
меншiк қаражаттарымен басқаруға алған зейнетақы активтерi, сонымен
бiрге өзiнiң жеке активтi операцияларына жауап беру мүмкiндiгiн
анықтау үшiн қолданылады;
3) ЖЗҚ-ң басқаруға алған зейнетақы активтерiнiң әр қор үшiн реальды
табысы (инфляцияға түзетiлген) келесi минимальды көрсеткiштерден кем
болмауы тиiс жұмыс 12 жұмыс ай бойынша:
а) сол уақыт мезгілінде қызмет етiп жатқан барлық ЖЗҚ-ң 21 реальды
табысы мөлшерiнен;
ә) барлық ЖЗҚ-ң реальды табысы минус екi проценттiк пункт. Егер сәйкес
келмесе онда соңғысы жетiлген ақшаны өзi толтыруы қажет;
4) Бiр заңды тұлғаның бағалы қағаздарына, депозитiне, депозиттiк
сертификаттарына инвестициялаудың максималды мөлшерi. Ол
инвестициялық қоржынды диверсификациялау мен бiр заңды тұлғаға
қатысты тәуекелдi азайту үшiн қолданылады;
5) Негiзгi құралдар мен басқадай материалды емес активтерге
инвестицияның максималды мөлшерi. Ол негiзгi қорлар мен басқадай
айналымнан тыс активтерге инвестицияның өзiндiк капиталға қатынасы
арқылы анықталып, 0,25-тен жоғары болмауы тиiс. Бұл ЖЗҚ-ң меншiктi
капиталының өтiмдiлiгi жоғары және өтiмдiлiгi төмен активтерге
инвестицияны шектеу үшiн қолданылады;
6) Негiзгi және қосымша резервтi капитал. Негiзгi резервтi капитал
өзiнiң мiндеттемесi уақтылы орындау үшiн болса, қосымша резервтi
капитал зейнетақы активтерiн инвестицияда кеткен қателiктер есебiнен
туған шығынның орнын толтыру үшiн қолданылады.
ЖЗҚ-ң басқаруға алған зейнетақы активтерiн қандай бағалы қағаздарға
инвестициялай алатынын қарайық. Қазiр ҚР-ң Бағалы қағаздар нарығын реттеу
жөніндегі департаменті бекiткен нормативтерi келесiдей:
1) Зейнетақы активтерiнiң 50% кем емес мөлшерi мемлекеттiк құнды
қағаздарға салынуы тиiс. Осы арқылы тәуекелдi төмендету мақсаты
қарастырылады;
2) 40%-тен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі
1.2 Зейнетақы қоры, функциялары мен оларды басқару қағидалары
ІІ. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайына
экономикалық талдау
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жағдайына
экономикалық талдау
2.2 Зейнетақы жүйесінің мәселелері: инвестициялық портфелін басқарудың
кемшіліктері мен қиыншылықтары
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы жинақтаушы зейнетақы қорлары және оны
мемлекеттік реттеу
3.2.Инновациялық бағдарламаны іске асыруда жинақтық зейнетақы
қоры мүмкіндіктерін пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі
Бірнеше жыл бұрын үкіметпен қабылданған зейнетақы сферасын реформалау
туралы шешім бүкіл ел үшін тарихи маңызды оқиға болды. Қазақстан ТМД
елдері ең бірінші болып азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың ескі
ынтымақтастық зейнетақы жүйесінен жоспарлы түрде жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне көшті. Бұл реформа бюджеттік ауыртпашылықты болдырмауға және
зейнетақымен қамсыздандырудың әділетті жүйесін құру үшін ойластырылып
жүзеге асырылған болатын. Сонымен қатар оның мақсаттары анықталды – ол
салымшылардың зейнетақы жинақтарын сақтау және көбейту болды. Зейнетақы
жинақтарын сақтау үшін мемлекет үш сатылы қорғану механизмін құрды:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үстінен әртүрлі мемлекеттік институттар
арқылы – ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитеті (бұрын Ұлттық
зейнетақы агентствосы деп аталған), ҚР Ұлттық Банкінің құнды қағаздарды
нарығын реттеу және Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық болатын.
Бірақ кейіннен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларының іс-әрекетін
қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында 2001 жылдың тамыз айында құнды
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның, ал 2002 мамыр айында ҚР-дағы еңбек
және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының іс-әрекетін реттеу комитетінің функциялары ҚР Ұлттық банкіне
берілді. Осылайша, Ұлттық банк – қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің іс-әрекетін реттейтін жалғыз орган болып отыр.
Жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының негізгі үш тобының арасында –
жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқаратын компаниялар мен
банк кастодиондар арасындағы нақты заң шеңберінде функциялары мен бірін-
бірі қадағалау жүйесін орнату);
Пруденциалдық нормативтерді заң жүзінде орнату және зейнетақы активтерін
инвестициялаудың қатаң түрде қаржы инструменттерін анықтау.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты қатысушылары зейнетақы қорлары болып
табылады, олардың саны қазіргі таңда 16 жетті, соның ішінде біреуі
мемлекеттік (МЖЗҚ), 2-корпоративті жинақтаушы қоры бар (Қазахмыс және Филип
Моррис Қазақстан). Бұл дегеніміз, қорлардың бәсекелестік жағдайында жұмыс
істейтінін көрсетеді. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тікелей қатысушыларына
үш қоғамдық бірлестікті жатқызуға болады- оларға мемлекеттік емес зейнетеқы
қорларын, банк кастадиондарды, ЗАБК және зейнетақы сферасына программалық
өнімдерді дайындаушыларды біріктіретін ҚР зейнетақы жүйесінің қатысушылары
одағын, Зейнетақы қорлары Ассоциациясын және ҚР қаржыгерлер Ассоцицациясын
жатқызуға болады. Жүйемен бірге сонымен қатар коммуникациялық қызметтерді
ұсынатын компаниялар, әртүрлі жабдықтаушылар мен тұтынушылар жұмыс істейді
(1 сурет).
1 сурет. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні – ол салымшылардың қаржыларын сақтау
және көбейту, яғни нақты өндіріске инвестициялау. Оның жұмыс істеу
механизмі келесідей: жұмыс берушілер әр ай сайын міндетті түрде еңбек
ақының 10% есебінен зейнетақы жарналарын аударып тұрады. Онда еңбекақының
барлық түрі, әртүрлі премиялар, үстеме ақылардың барлық түрі кіреді. Осы
қаржылардың көзінен жинақтаушы зейнетақы қорларында салымшылардың зейнетақы
жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе олардың жұмыс берушілері міндетті
зейнетақы жарналарымен қоса көлемі шектелмеген ерікті зейнетақы жарналарын
төлей алады.
Зейнетақы жарналары салымшылардың қалауымен Мемлекеттік немесе мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қорларына бағытталады, зейнетақы келісім шарты
негізінде жеке зейнетақы шоты және жеке нөмір - әлеуметтік жеке код ашылады
(ӘЖК) (2 сурет).
2 сурет. Зейнетақы жүйесінің қатысушылары мен олардың өзара қарым-қатынасы
Салымшылардың жинақталған жарналарын зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы зейнетақы активтерін басқаратын компанияларға береді,
олар өз кезегінде қаржыларды бағалы қағаздарға, банк депозиттеріне және
тағы да басқа қаржы құралдарына орналастырады. Орналастырудан алынған табыс
инвестициялық табыс деп аталады және ол салымшылардың жеке шоттарында
жинақталған қорға байланысты бөлінеді. Осындай жолмен салымшылардың
зейнетақы жасына жеткенде төленетін жеке зейнетақы жинақтары құралады (3
сурет).
3 сурет. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі
Концептуалды схема ақпараттық жүйе құру мен оның іс атқарауында
басты әдістемелік тұрғыда қарастыруда көрсетеді. Ақпараттың жүйенің
негізгі концептуалды схемасы тұтас жүйе тұрғызудың әдістемелік
аспектілерін бейнелейді, және негізгі құралдарды анықтайды.
Ақпараттық жүйелер-бұл күрделі жүйе болып келеді.
Сондықтан оларды жеке бөлшектер мен элементерге бөлуге,
(декомпозициялау) тура келеді. Бірден бүкіл жүйеге жасай алмайтын жұмысты,
бөлек бөлшектерге біртіндеп жасап алу керек. Бөлшектермен элементтер
неғұрлым дұрыс бөлінсе, соғұрлым жұйе құру және оны іске асыру нәтижелі
болады.
Әдетте декомпозициялау анықталған белгілеріне қарай жасайды.
Ақпараттық жүйелер құрамындағы элементтердің атқару роліне қарай екі
бөлшекке бөледі. Ол функционалды және жабдықтаушы бөлшек. Функционалды
бөлігіне функционалды жүйелердің комплексі жатады, ал жабдықтаушы бөлшекке
жабдықтаушы жүйешелер жатады.
Жүйеше дегеніміз-жүйенің анықталған белгілері бойынша бөлінген
дербес бөлшегі.
Ақпараттық жүйенің функционалдық бөлшегі- ол жүйешелер немесе есептер
жиыны мен басқарудың негізгі бөлігін құрайтын есептердің жиыны.
Функционалдық жүйеше–нақты функциянермен шектелген. Ақпараттық жүйенің
(АЖ) бір бөлігі.
Қамтамасыз ету бөлігі- бұл автоматтандырылған тәртіпте (режимде)
жүйенің қызымет етуі үшін қажетті жағдайлардың жиынтығы.
Қамтамасыз ету бөлігі мыналардан тұрады- техникалық қамтамасыз ету,
бағдарламалық қамту, ақпараттың қамтамасыз ету (АҚ).
Зейнетақы және әлеуметтік салымдарды есепке алудың ақпараттық
жүйесінің концептуалдық сызбасы 6-ші суретте көрсетілген.
4 -сурет Концептуалды схема
Жүйе Сипаттамасы
Тип ЭАЖ
ЭАЖ Желі
Желі корпоративті
Желі топологиясы Аралас
Жалпыжүйелік технолотия Мәліметтер базасын қолдану
Кодтау жүйесі Фасеттік
1.2 Зейнетақы қоры, функциялары мен оларды басқару қағидалары
Жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандырудың ең маңызды
бөлігі болғандықтан, бұл тарауда осы туралы айтылады. Зейнетақы қоры дербес
қаржы – банктік жүйе ретінде құрылған және оның қаржысы мемлектеттік бюджет
құрамына кірмейді. Зейнетақы қоры әлеуметтік қаматамсыз ету органын
аустырмайды және көшірмейді: оның қызметі жәрдемақыны, зейнетақыны
тағайындау және төлеу. Зейнетақы қорлары белгілі себептермен қаржылық ауыр
жағдайда қалып, зейнетақыны және жәрдемақыны төлей алмай жатқан
территорияларға жіберуге болатын резервтік қорлар құрайды. Ол резервтік
қорларды ары қарай өсіру үшін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мемлекеттік
бағалы қағаздарға салуға, комерциялық іс-әрекетпен айналысуға рұқсат
берілген. Жинақтаушы зейнетақы қорлары сонымен қатар өкілетті органның
келісімімен филиалдар мен өкілеттіліктер ашуға құқығы бар, бірақ олар басқа
бір жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшысы бола алмайды.Зейнетақы
қорының басқарушы органы – төрағаның басқаруымен болады. Қазақстанда
жинақтаушы зейнетақы қарларының екі түрі бар. Біріншісі және әрі ең ірісі
Мемлекеттік және Мемлекеттік емес. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
құрылтайшысы Қазақстан Республикасының Үкіметі болаты жабық акционерлік
қоғам нысынында құрылады. Мемлекеттік зейнетақы қоры
қаржыландырады:зейнеткерлік жасына жеткен зейнеткерлерге және зейнетақы
төлемдерін алушылардың пайдасына, көрсетілген қорға төлеген зейнетақы
төлемдері есебінен мемлекеттік зейнетақы төлеу;зейнетақы мөлшері заңмен
белгіленген мөлшерден төмен болған жағдайда әлеуметтік жәрдемақы негізінде
үстеме ақы ретінде төлеу.Бұл қор зейнетақы активтерін бағалы қағаздар
нарығын реттеу жөніндігі үәкілетті орган белгілейтін тәртіппен мемлекеттік
бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының
бағалы қағаздарына орналастыру жолымен инвестициялық қызметті жүзеге
асырады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабық акционерлік қоғам
ретінде құрылады. Оның құрылтайшылары Қазақсан Республикасының резиденті
болатын жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін. Корпоративтік жинақтаушы
зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып Қазақстан
Республикасының заңды тұлғалары тағайндалады. Бірақ мемлекеттік кәсіпорын
және
мемлекеттік үлесі немесе акциялар пакеті бар кәсіпорындар мемлекеттік емес
зейнетақы қорларының құрылтайшылары бола алмайды.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары келесідей болып бөлінеді:
ашық;
копоративті.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін істейтін және
тұратын жеріне қарамастан салымсылардың зейнетақы жарналарын қабылдауды
жүзеге асырады.
Копоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол қордың құрылтайшылары немес
акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың алушы
қызметкерлері үшін құралады1.
ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңының 36 бабына сәйкес Ашық
зейнетақы қорын құру кезінде берде-біртұлға тікелей немесе жанама түрде
мүндай жинақтаушы зейнетақы қорының дауыс құқығы бар акцияларының 25
процентінен астамынан, билік етуге жәненемесе басқаруға қақылы емес. Бірақ
аталған шектеулер корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорларына
қолданылмайды. Бір ескеретін жай, жинақталған зейнетақы қаражатының нақты
құны кеміген жағдайда копортивтік зейнетақы қорларының акционерлері бірдей
жауапты болады және ҚР Үкіметі белгілеген тәртіппен инвестициялық кіріс
ысырабының орнын толтырады.
Осылайша мемлекеттік зейнетақы жүйесін демонополизацилау зейнетақы
сферасында нарықтық ортаны қалыптстыруға ықпал жасады. Зейнетақы қорларының
активтері инвестициялық ресурустардың маңызды құраушысы болды және қазіргі
уақытта еліміздің қаржылық жағдайын өзінше бір тұрақтандырушысы болып отыр.
Бұдан басқа жинақтаушы зейнатақы қорлары тағы бір маңызды қызметті – ол
инвестициялық қызмет. Зейнетақы жүйесін реформаларын Зейнетақы жүйесін
реформалау кезінен бастап зейнетақы қорларының активтері ҚР капитал рыногын
реформалау процестерінің құраушы бөлігі болды деп ойластырылған. Қазақстан
экономикасының даму стратегиясының басқа бөлінбес екі процесі құнды қағаз
нарығының дамуы мен жекешелендіру болуы тиіс. Сонымен бірге жеке зейнетақы
қорларының активтері бағалы корпоративті қағаздар нарығын дамытуды
ынталандыру үшін жоспарланған. Бірақ зейнетақы реформасының алғашқы жылының
нәтижелері бойынша 99,3% активтер сол немесе басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарға салынған болатын: еврооблигацияларға - 15,53%, Қаржы
министрлігінің қысқа, орташа және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарына –
81,78%, Ұлттық Банк ноталарына – 2% .
Осылайша мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларының барлық іс-
әрекеті келесіге келеді, Үкімет жарлығы бойынша азаматтар табыстың 10%
жинақтаушы зейнетақы қорларына аударып отырады. Бұл ақшалардың 90%
инвестициялық табыс ретінде салымшының жеке шотыны, ал қалған 10% қор
қажеттілігіне жұмсалады.
Портфельдік қалыптастыру кезінде түрлі қасиеттері бар құнды қағаздар
арасындағы пропорцияны анықтау қажет. Классикалық консервативті (тәуекелі
аз) портфельді құрудың негізгі қағидалары мыналар: консервативтілік,
диверсификациялау және жеткілікті ликвидтіліктің қағидалары 12, 19б..
Консервативтілік қағидасы басым ықтималдылығы бар тәуекелді үлестен
мүмкін болатын шығындар сенімді активтердің табыстарымен жабылатындай
жоғары сенімді және тәуекелді үлестер арасындағы өзара байланысын ұйғарады.
Мұндай жағдайда инвестициялық тәуекел негіз сомма бөлігінің шығынына
емес, ол тек қана жоғары табысты жеткіліксіз алудан тұрады. Тәжірибе
көрсеткендей, клиенттердің көбісі депозиттік мөлшерлемесі бірден екіге
дейін шамасында ауытқитын сенімгерліктің жоғары категориясындағы
банкілерінің табысымен қанағаттанады.
Диверсификациялау қағидасы портфельдік инвестициялаудың негізгі қағидасы
болып келеді. Диверсификация бір құнды қағаздар бойынша мүмкін болатын
көлемді емес табыстар басқа қағаздар бойынша көлемді табыстарымен өтеу
арқасында тәуекелді төмендетеді. Іскерлік активтілігінің циклдық
ауытқуларының синхронділігін болдырмау мақсатында бір-бірімен тығыз
байланыспаған, әр түрлі саласындағы құнды қағаздарды портфельге қосу
арқасында тәуекелділіктің минимумі пайда болады.
Оптималды мөлшері - сегізден жиырмаға дейін құнды қағаздардың түрлері.
Диверсификация активті сегменттер арасында да, олардың ішінде де қолданылуы
мүмкін. Мысалы, мемлекеттік қысқа мерзімді облигациялар мен қазыналық
міндеткерлікті түрлі сериядағы құнды қағаздар арасында диверсификациялауға
болады, корпоративті құнды қағаздар үшін - әр түрлі эмитенттер акциялары
арасында. Жеңілдетілген диверсификация мәнді анализсіз бірнеше құнды
қағаздар арасында қаражатты бөлуден тұрады. Қоржындағы қаражаттың
жеткілікті көлемі салалық және аудандық диверсификацияны өткізуге жағдай
жасайды. Салалық диверсификацияда бір саладағы өнеркәсіптің қағаздары
жағына қарай қоржынның басым болып түсуіне жол берілмеуі тиіс, әйтпесе
бүтіндей бір салада дағдарыс басталуы мүмкін. Мысалы, дүние жүзі нарығында
мұнай бағасының түсуі, сонымен қатар бүкіл мұнай қайта қорыту кәсіпорындағы
акциялар бағасының төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін, ал бұл өз кезегінде
инвестициялық қоржыгға кері әсер етеді. Солай сияқты бір аудандағы
кәсіпорындарға да қатысты болады. Бір уақыттағы акциялар бағасының
төмендеуі саяси тұрақсыздықтың, ереуілдердің, табиғи апаттардың және т.б.
нәтижесінде болуы мүмкін. Корреляциялық анализ әдістері қоржындағы әр түрлі
құнды қағаздар арасында оптималды баланс табуға жол береді.
Жеткілікті ликвидтілік қағидасы ақшалай қаражатқа деген клиенттердің
сұраныстарын қанағаттандырарлықтай дәрежеден төмен емес тез жасалынатын
активтердің үлесін қоржынға сақтап тұру үшін жағдай жасайды. Тәжірибе
көрсеткендей, қаражаттың нақты бір бөлігін ликвидті (табысы азырақ болса да
) құнды қағаздар ұстау тиімдірек, ол өз кезегінде нарық конъюнктурасының
өзгеруіне және жеке тиімді ұсыныстарына тез жауап беруге мүмкіншілік
береді.
Портфельді құрастыру сұрағын қарастырғанда, инвестор олармен
басқаратындай өзіне параметрлерді анықтау қажет :
- портфельдің оптималды типін таңдау қажет;
- өзіне тиімді портфельдің табысы мен тәуекелдің үйлесімділігін бағалау
және сәйкесінше әр түрлі дәрежедегі тәуекелі мен табысы бар құнды қағаздар
портфелінің салмағын анықтау;
- қоржынның алғашқы құрамын анықтау;
- әрі қарай қоржынды басқару сызбасын таңдау 19, 93б..
Инвестициялық портфельді қалыптастыру міндеті өз клиенттердің қаржы
ресурстарын аккумуляциялауымен және оларды капиталдар нарығында
пайдалануымен айналысатын зейнетақы қорлары үшін актуалды. Зейнетақы
қорларының инвестициялық қоржының қалыптастыру бірнеше жолдармен жүзеге
асады:
- оны құру мақсатын қалыптастыру және олардың приоритеттілігін ( оның
ішінде, маңыздырақ – дивидендтерді үнемі алып отыру әлде активтер
бағасының өсуі), тәуекел дәрежесін, минималды кірісін, болатын кірісінен
бас тартуын және т.б. анықтау;
- қаржы компаниясын таңдау (ол отандық немесе шетелдік фирма болуы
мүмкін: шешімді қабылдау кезінде фирма абыройын, фирманың қаржылық жағдайы
туралы ақпараттың болуы; фирма ұсынатын қоржын түрлері, оның табыстылығы,
қолданылатын инвестициялық құралдардың түрлері, т.б. критерийлерді
пайдалануға болады);
- инвестициялық есепті жүргізетін банкті таңдау.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі құнды
қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге асыруға
болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық шешім,
портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді. Жалпы осы
жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты болу керек.
Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан кірістің бас
тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды мәнісін
инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді қайта
құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді болатын кірістен ортақ
квадратикалық бас тарту ретінде 40, 16 б..
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге жағдай
жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп бөлігі бар,
зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы арқылы
басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін мемлекеттік
құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да инвестициялау
объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге асырылады.
Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау заңға
сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады. Бұл
жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын сенімді
басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке меншік
құқығы берілмейді 42,35 б..
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы резервтерін
орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі және
сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы резервтерін
орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз кезегінде қор
берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару компаниясы заңға
сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор алдында жауап
береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері бойынша
қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады 18, 7 б..
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі басқару
құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет .
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты берілген
тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен қамсыздандыратын
қоржын құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиімді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы 20,66 б..
Зейнетақы активтерінің инвестициялық мәні бәріне белгілі. Шетелде
зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады, себебі зейнетақы қорларының көмегімен бос ақша
ресурстары жұмыс капиталы ағынына айналады.
Бүгінгі таңда экономикада зейнетақы қаражаттарын пайдалану проблемалары
тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Америкада, Германияда да –
зейнеткерлер үлесі көбейіп, ал оларды қаржыландыратын қызметкерлердің үлесі
аз елдердің барлығында да талқыланып отыр. ХВҚ (Халықаралық валюталық қор)
бағалауынша, 2010 жылға қарай зейнетақылық жүктеме коэффициенті (65 жас
және одан жоғары тұлғалар санының 15-64 жастағы тұлғалар санына қатынасы)
Германия мен Италияда 30 %-дан жоғары асады, Ұлыбритания, Францияда - 25%-
ды, АҚШ-та 20 %-ды құрайды.
Соңғы онжылдықтағы басым тенденция зейнетақы жүйесінің бөлу принципінен
жинақтауға көшуі болып отыр. Бұл жүйенің артықшылықтары нарықта оның барлық
қатысушылары үшін “ойын ережелерін” нақты сақтау арқылы зейнетақы
активтерін тиімді басқару есебінен жүзеге асуы мүмкін.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты мемлекет бекіткен
инвестициялық шектеулер есебімен инвестициялық пайданы қамтамасыз ету
мақсатында қорға шоғырландырылған ақша қаражаттарын пайдаланудың негізгі
бағыттарын таңдауды ұйғарады. Инвестициялық саясат инвестициялау
мақсаттарын таңдау, инвестициялау объектілерін таңдау, инвестициялау
пропорцияларын бекіту сияқты критерийлерды қарастыру тиіс.
ЖЗҚ инвестициялық саясатының мақсатты бағытын таңдау қажеттілігі былайша
түсіндіріледі: ЖЗҚ инвестициялық ресурстары салынуы мүмкін активтердің әр
түрі бір-бірінен екі балама бойынша ерешеленеді:тиімділік пен сенімділік.
Табыстылық пен сенімділік барлық ЖЗҚ инвестициялық қызметінің мақсатты
нұсқауларының мазмұнын анықтайды. Осы мақсаттарға сай олар өздерінің
инвестициялық стратегияларын құрып және қаржы құралдарын салудың бағыттарын
таңдайды. Егер шет елдерде ЖЗҚ көбі бірқалыпты стратегияны таңдаса, ал
Қазақстанда консервативті инвестициялық саясат көп қолданылады.
“Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету Заңына”
толықтырулар мен өзгертулер 2003 жылдың басында кіргізілген. Бұл заң
зейнетақы жүйесінің концептуалдық негіздерін қарастырған. Егер алдыңғы
заңнама зейнетақы қызметі нарығында негізгі үш қатысушыларды қарастырса:
зейнетақы қорлары, ЗАИБАҰ мен кастодиан-банктер, ал қазіргі заң зейнетақы
қорларына өздерінің активтерін өз бетінше басқаруға құқық береді, бұл
ЗАИБАҰ қызметін концептуалды өзгертеді. Жаңа заңнамаға сай зейнетақы
қорлары өз бетінше басқарып қана қоймай, сонымен қатар басқаруды бірнеше
басқарушыларға, оның ішінде шетелдіктерге де тапсыра алады. Компанияның
активтерінің қай бөлігі тиімді басқарылатыны осылай жақсы көрінеді деп
ұйғарылады.
Жасалған заңнамадағы жаңа зейнетақы жүйесін құрған кезде мүдделердің
қарамақайшылық прблемаларын шешу үшін зейнетақы активтерін басқару бойынша
қызмет зейнетақы қорларының қызметінен бөлінген еді, зейнетақы қорларына
өздерінің активтерін салымшыларды тарту арқылы өсірген тиімді, бұл кезде
қорға жоғары тәуекелді және табыстылығы жоғары қаржылық құралдарды алу
ұсынылады. ЗАИБАҰ мен зейнетақы қорларының арасындағы қызметтердің бөлінісі
бұл проблеманы шешеді және зейнетақы жүйесінің тәуекелділігін төмендетуге
көмектеседі 4, 3 б..
Бүгінгі таңда зейнетақы активтерін өзін-өзі басқару бойынша заңнамасына
түзетулердің енгізілуі ұлттық зейнетақы жүйесінің бірыңғай стандарттарға
көшуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЗАИБАҰ қызметі үшін қордың
шығындары азаяды, өйткені ЗАИБАҰ-ға сыйақыларды мұндай көлемде төлеуге
нарық әлі толықтай дамымаған. Бірақ басқа жағынан алып қарайтын болсақ,
зейнетақы жүйесі дамыған сайын әлемдік нарыққа интеграциялануы мүмкін.Бұл
көзқарас тұрғысынан зейнетақы қорлары үшін сыртқы нарыққа шығуға қиындық
туғызу мүмкін, өйткені ол үшін көптеген ресурстар қажет, оның ішінде
техникалық жабдықтау, ақпараттық қолдау, персонал, жинақталған тәжірибелі
потенциал. Сондықтан уақыт өте келе кейбір зейнетақы қорлары ЗАИБАҰ арқылы
басқаруға оралуы мүмкін. Мұның бәрі қаржылық нарық пен қордың өзінің алға
қарай дамуымен байланысты.
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа қайнар көздерін
қалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді 23, 32б.:
Біріншіден, нарықта құнды қағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер).
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Мұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
- инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвестициялардың максималды
үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті.
Төртіншіден, мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру. Мұндай
мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Сондықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық институт
болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады 22,
40б. .
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның нәтижелері
салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен ең
болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда инвестициялаудың
арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті түрде Қазақстанда
қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау тәртібі реттелуі
қажет.Инвестициялау институцианалді, функционалды үйлесімге,
диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем уақытының
үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен құрылымдарды(asset
liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы тиіс. Сандық реттеу
мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы қажет;өйткені олар
зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне қатысты болды. Өзіндік
инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер жоқ болса. Зейнетақы
қорларының шетелдік капитал салымдарының либерализациясы саналы басқарым
шешімдерінің пәні ретінде қолдау табуы қажет.
Мемлекеттің зейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірісі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Мынадай нұсқаулар қарастырылған:
-түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады (Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады. Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны шақырады
(Боливия) 43, 45б..
Сыртқы басқару реттеудің қатаң әдістерімен қатар жүреді және қор
қаражатын сыртқы басқарушымен басқаруды болжамдайды. Сонымен қатар мемлекет
инвестициялық қоржының құрылымына қатар шектеуліктер қояды. Нормативтер
инвестициялау стратегиясын және қолжетімді құралдар санын таңдауға шек
қояды. Осы кезде инвестициялық қоржын негізінен нарықтық құнды қағаздарды
алынады (Уругвай).
Елімізді, мемлекеттің минималды қатысуымен, сыртқы басқаруы басқару
жүйесінің тиімдірек түрі болып келеді. Мұндағы тиімділік басқарушылар
арасындағы бәсекелестікке негізделеді және капиталдың дамыған нарығын және
халықтың инвестициялық мәдениетін талап етеді (Австралия).
Әрбір әдісті жасау мүмкіндігі тікелей мемлекет дамуының ерекшеліктерімен
байланысты болады. Капитал нарығының толық жойылуы немесе тиімсіздігі
жағдайында тікелей мемлекеттік басқару зейнетақы қоры қаражаттарын бөлу
әдістерінің тиімдірек түрі болып келеді. Сонымен қатар көп жағдайда
мемлекеттік зейнетақы қорының активтерін пайдалану тиімділігі жеке
басқарушы компаниялардың басқару тиімділігінен төмен болып келеді.
Көп жағдайда басқарылым капитал нарығының ірі қатысушылары шегінде арнайы
құрылған компания арқылы жүзеге асады. Басқарушы менеджерлер міндетіне
инвестициялық қоржынды басқару, жеке немесе клиенттік шоттарды басқару
кіреді.
Дамушы және зейнетақы жүйесін реформалайтын мемлекеттерде көбінесе бір
компания және бір инвестициялық стратегия болады, яғни барлық қорының
салымшылары ұқсас қоржыны иемденеді. Мұндай таңдауға реттеудің маңызды
шығындары және мемлекет пен басқарушы компаниялар жұмысының мониторингі
себеп болады, одан басқа берілген жағдайда жеке шоттарды басқару
қажеттілігі болмайды, ал есеп коллективті шоттар деңгейінде жүргізіледі.
Маңызды өзіндік ерекшелігі активтерді басқару құрылымын жетілдіру мемлекет
жағынан көп шығындарды қажет етпейтін болып келеді 5, 101-104 б. .
Инвестициялық портфель табыстылығын анықтауда маңызды рөл, сонымен қатар
оның құрамы атқарады.Іс жүзінде барлық мемлекеттік зейнетақы жүйелерінде
үкімет қорларды қаражатының көп бөлігін мемлекеттің қарыздық құралдарына
және банктің депозиттік шотына аударуды міндеттейді. Кейбір мемлекеттерде
бұл қаражат аударудың бірден бір бағыты болып келеді. Мұнда нарық
активтеріне биржалық котировкаларымен екілік нарығы жоқ мемлекеттік қарыз
қағаздары(жеке жағдайда, қағаздар зейнетақы қоры үшін арнайы шығарылуы
мүмкін) сонымен қатар депозиттік шоттар(негізінен мемлекеттік банкілерде
ашылатын) жатады.Дегенмен, депозиттер жалпы жағдайда нарықтық емес
активтер(депозиттік емес сертификаттар шығарудан басқасы) болып келеді.
Инвестициялық портфель құрылымын реттеу кезінде олар көбінесе мемлекеттік
қағаздармен бір классқа бірігеді, сондықтан да берілген классификацияда
нарықтық активтерге жатады.
Кесте 2
Әр түрлі мемлекеттерде инвестициялық портфельдің құрылымы, %
Мемлекеттер Қарыздық құралдар Нақты активтер
Мем.қарыз Несие акциялар Жылжыма-лы
депозиттер қамтамасыздан мүлікбасқ
ған облигациялар аактивтер
1 2 3 4 5
АҚШ 100 0 0 0
Оңт.Корея 89 3 3 6
Япония 63 17 19 0
Малайзия 63 21 15 1
Швеция 42 40 0 18
Орташа көрсеткіші 75 14 3 8
Ескертпе: дерек көзі–Зейнетақы активтерін инвестициялауҚұнды қағаздар
нарығы, №11.2004ж. 8, 12-15б. .
“Зейнетақымен қамсыздандыру туралы” ҚР заңына сәйкес зейнетақы резервтер
қаражатын орналастыру мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын инвестициялау
мына қағидалар негізінде жүзеге асырылады :
- көрсетілген қаражаттар сақталымын қамтамасыз ету;
- инвестициялық портфельдің табыстылығын, диверсификациясын,
ликвидтілігін қамтамасыз ету;
- саналымдық бағалануға келетін объективті критерийлер негізінде
инвестициялық стратегияны анықтау;
- құнды қағаздар сенімділігінің есебі;
- зейнетақы резервтер қаражаттарын мемлекеттік, қоғамдық қадағалау
және бақылау органдары үшін инвестициялау;
- инвестициялық процессті кәсіби басқару;
Зейнетақы активтерін басқару үшін шығындар үлесі заңмен бекітілген және
оны құрайды:
- салымдардың 1%(салымшылардың кеткен жалақысының 10%-нан қор 1%,
басқару үшін алады,
- инвестициялау процессі кезінде алынған табысының 10% зейнетақы да
қорының өзімен шарт бойынша басқарушы компаниясы арасында бөлінеді 4,3б..
Дүниежүзі тәжірібесіне сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет етуі
барысында зейнетақы қорлары инвестциялауды өз бетінше жүргізеді, басқару
компаниясы немесе мемлекеттің экономикалық жағына, қаржы рыногі мен
зейнетақы жүйесінің дамығандығына, еліміздің экономикалық процессіне
мемлекеттің араласу деңгейіне, т.б. факторына байланысты бірігіп жүргізеді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорынан
басқа инвестициялық қызметті өз бетінше жүргізуге қорлар құқылы емес болды.
Қазіргі уақытта қорлар келісім берілген бағыттар бойынша зейнетақы
резервтерді өз бетінше орналастыра алады.Басқарылым компаниялардың
көмегімен басқарғанда, соңғысы заң талаптарына сәйкес берілген қызмет
түріне рұқсаты(лицензиясы) болуы керек. Зейнетақы жиналым қаражатының
басқару компанияларына өтуін қор Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің және Зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңының
талаптарына сәйкес құрылған сенімгерлік басқару шартының негізінде жүзеге
асырады 3,3б..
Зейнетақы резервтер қаражатының және зейнетақы жиналым қаражатының
сенімгерлік басқаруға өтуімен де, басқару компанияларына оларға деген
меншік құқығы өтпейді. ҚР Азаматтық кодексінде қарастырылған әдістерімен
басқарушы компания сенімгерлікпен басқару шартына сәйкес қормен берілген
зейнетақы резервтер қаражатын қайтарып беруді қамтамасыз етуі қажет.
Ескере кететін жағдай, ҚР Заңына сәйкес басқарушы компания қор мен оның
қатысушылары алдында өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда жауап
береді. Осы кезде басқарушы компания қор міндеттері бойынша қатысушылар
алдында жауап бермейді. Зейнетақы резервтер қаражаттарын өз бетінше ҚР
мемлекеттік құнды қағаздарына, банктік депозиттеріне, басқа да
инвестициялар объектілеріне өтуі ҚР Үкіметі қарастырылған жағдайда жүзеге
асады.
Қорының зейнетақы ережелеріне және мемлекет бекітілген лимитіне сәйкес
құрылған зейнетақы резервтер қаражатының орналастырылуы қатысушылар
мүдделеріне сәйкес зейнетақы резервтер қаражатының өсуі мен сақталуы
мақсатында ғана жүзеге асады. Қорларының зейнетақы резервтер қаражатын
орналастыру мен зейнетақы жиналымдар қаражаттарын инвестициялау жөніндегі
қызметі кәсіптік қызметке жатпайды. Зейнетақы резервтер қаражаттарын
орналастырудан түскен табыс қорының жарғылық қызметін қамтамасыз етумен
байланысты шығындарды өтеуге және қорының жарғылық қызметін қамтамасыз
етуге арналған мүлікті қалыптастыруға бағытталады. Зейнетақы резервтер
қаражатын орналастыру тәртібін ҚР Үкіметі бекітеді.
Инвестициялық активтер дәл көрсетілген пайыздық мөлшерлемеде қаржылық
құралдарға инвестицияланады. 1998 жылдан бастап, яғни зейнетақы жүйесін
реформалау уақытынан бастап зейнетақы қорының активтері ҚР капитал
нарығының дамуына әсер етеді деп ұйғарылды. Жекелеген жағдайда, жеке
зейнетақы қорларының активтері корпоративті құнды қағаздар нарығының дамуын
ынталандырады деп болжамдалды. Бірақ зейнетақы реформаның алғашқы жылдың
нәтижелері бойынша активтердің 99,3% мемлекеттік құнды қағаздарға салынды,
оның ішінде:еврооблигациялар - 15,53% , қысқа ,орта ,ұзақмерзімді қаржы
министірлігінің құнды қағаздарына -81,78% , Ұлттық банкінің ноталары -2%.
Зейнетақы қорларын инвестициялау үшін басқа бағыттар болған емес:
мемлекетте қордың нарығы болмады, шетел эмитенттердің құнды қағаздарын
сатып алуға тиім салынды. Парадоксальді жағдай орнады: Қазақстанның
егеменді облигацияларына деген жоғары сұраныстан олар бойынша табыс сол
уақыттағы АҚШ облигацияларынан төмен болды.
Қазіргі уақытта мемлекеттік құнды қағаздар үлесі төмендеді және
мемлекеттік зейнетақы қорларының 70% -дай мөлшерін құрады.Заңға сәйкес
зейнетақы қорлары активтерін басқарушы ұйымдар зейнетақы активтерін
келесі инвестициялық құралдарға инвестициялай алады (2 сурет).
Рұқсат етілген активтер деп ҚР зейнетақы заңының шегінде рұқсат етілген
инвестициялау объектілері болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда зейнетақы
жиналым қаражаттарын инвестициялау процесінде тәуекелді минимализациялау
мақсатымен заң нақты саны көрсетілген инвестициялау объектілерін көрсетеді.
Оларды көбінесе ірі Қазақстандық және шетел кәсіпорындарының сенімді
акциялары, сенімгерліктің жоғары дәрежесі бар Қазақстанның коммерциялық
бактерінің депозиттері құрады.
Рұқсат етілген активтер пакеті зейнетақы заңына, экономика мен қаржы
нарығында дамуына өзгерістер енгізуіне байланысты өзгеруі, қайта қарауы
мүмкін.
Зейнетақы қорының инвестицияларының табыстылығын көрсеткіші экономиканың
макроэкономикалық көрсеткіштерімен анықталады. Сонымен қатар, дүниежүзі
тәжірибессі көрсеткендей, ол зейнетақы қорының қызметінің ұйымдық
нысанасына тәуелді болады 38, 18 б..
Зейнетақы қорының инвестициялық саясатының қаржы жүйесінің дамуына әсері
оларда жеткілікті ресурстардын аккумуляциялаумен ғана емес сонымен қоса
олардың өте ұзақ мерзімді болатынымен де байланысты. Ол біріншіден көп
бөлігін сыртқы пайдаланудан толтыруға (қазіргі уақытта салыстырмалы
ұзақмерзімді несиелердің қайнар көзі ретінде шығады) жағдай жасайды.
Екіншіден, тиімді ұзақмерзімді жобаларды инвестициялауға мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, ішкі қарызының уақытша құрылымын өзгертуге жағдай жасайды (ол
әлі күнге дейін дәлелсіз себептермен уақытша алып пайдалану пайдасына
ығысты).
Жинақтаушы зейнетақыларының кіріспесі әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
өзіне ғана емес, бүкіл экономикаға да жағымды әсер етеді. Бұл жүйе ұлттық
экономикада инвестициялық ресурстар көлемін көбейте алады.
ҚР қаржы министірлігінің мемлекеттік құнды қағаздары
Жергілікті атқарушы органдарының құнды қағаздары
Халықаралық қаржы ұйымдарының құнды қағаздары
Корпоративті акциялар
Корпоративті облигациялар
Ипотекалық құнды қағаздар
Банктік депозиттер
Ұлттық банк ноталары
Еврооблигациялар
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік құнды қағаздары
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес құнды қағаздары
Қазақстан Республикасының Заңымен тікелей қарастырылмаған өзге
инвестициялау объектілеріне зейнетақы жиналым қаражатын
орналастыруға жол берілмейді
Сурет 2. Зейнетақы қорларын инвестициялау
Қазір олардың ішіндегі ұзақмерзімінің тапшылығы сезініп жатыр. Өзіміз
білетіндей, “ұзақ” ақшалардың тапшылығы Қазақстандық қаржы жүйесінің ең
басты “қысқа” орыны болып келеді. Зерттеулер көрсеткендей, жалпы
активтердегі ұзақмерзімді несиелердің үлесі капиталының жеке қайнар
көздерінің арқасында бойы қарқынынан асып түсетін фирмалар үлесін көбейту
арқылы дамуға жағымды әсер етеді. Қазақстандағы зейнетақы заңы жинақтаушы
зейнетақы қамсыздандыру жүйесінің активтерін сырттай басқару қағидаларын
бекітеді.Үкімет жасаған талаптарды басқару компаниялары қанағаттандыру
қажет. Мұндай жүйе: мемлекеттік емес компаниялардың жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің қаражатын басқаруға қатысуы, басқару компаниялары арасында
бәсекелестікті ұйғарады.
Жинақтаушы зейнетақы сақтандыру жүйесіне қатысатын Қазақстан
Республикасының азаматтарына зейнетақы қорын таңдау құқығы берілген.
Дегенмен таңдау жасамаған азаматтардың зейнетақы жиналымдары Мемлекеттік
зейнетақы қорына беріледі және ол өз бетімен инвестициялық қызметті жүзеге
асырады.Бұл категорияға жұмысшылардың көп бөлігі кіреді. Мемлекеттік
компаниялардың шарттары қатаңырақ 42, 28 б..
Олар мемлекеттік теңгелік және валюталық облигацияларымен және Қазақстан
Республикасы кепілдік берген басқа да құнды қағаздармен, ипотекалық
облигацияларымен, банктік депозиттерімен шектелген. Мемлекеттік басқару
компаниялардың құрылуы нарықтық қағидалардағы мемлекеттік басқару
құрылымына сәйкес келеді. Бұндай жүйелер шегіндегі консервативті
инвестициялық саясат инвестицияның төменгі табыстылығын қамтамасыз етеді.
Одан басқа зейнетақы жиналымдар инвестицияның мемлекеттік басқару
инвестициялық саясатының бюджет мұқтаждығына бағыну тәуекелділігін құрайды.
Инвестицияларды мемлекеттік компанияларда жинаудың нәтижесінде ол
мемлекеттік қарыз нарығына, коммерциялық банкілерді ығыстырып билік етеді.
Бұндай жағдайда мемлекеттік бүкіл таза ішкі алып пайдаланушының көлемі
зейнетақы инвестицияларын орналастыру үшін жеткіліксіз болады. Мемлекет
тапшылықсыз бюджет саясатын қолдайтынын ескеретін болсақ, келешекте де
зейнетақы инвестициялардың жоғары реальды табыстылығына сенуге болмайды.
Зейнетақы жүйесінің ұзақмерзімді активтерін сәтті басқару өзіне тұрақты
экономикалық өсім мен тиімді қаржылық реттеуді қосатын және өзінен
маркетингтік акциялардың және операциялардың тезділігін, арзандылығын,
сенімділігін қамтамасыз ететін қоя тұрған банктік жүйені; құнды қағаздардың
ликвидтілігінің жоғары дәрежесіне кепіл беретін инвестициялық механизімінің
терісбұрылған жүйесін шығаратын шарттар кешенін талап етеді. Бүтіндей,
жинақтаушы зейнетақы технологияларын нәтижелі қолдану жоғары сапа
стандартына және сенімділігіне жауап беретін қаржы институттарының болуы
кезінде ғана мүмкін. Ондайлардың болмауы зейнетақы жиналымдарының
құнсыздануына жоғары әкімшілік пен комиссиондық шығындардың болуына әкеп
соғады. Кез келген мемлекеттің зейнетақы жүйесі жалдамалы еңбек адамдарын
әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі болып табылады. Зейнетақы жүйесінің
ұйымдық-құқықтық нысаны еңбек қоры мен экономиканың жағдайымен анықталады.
Мұндай жағдайға:салық саясаты, табыстар, демографиялық жағдайлар
саласындағы саясаты, қаржылық және сақтандыру институттарының дамуы,
қоғамды зейнетақымен қамсыздандырудың нақты моделін қабылдау жатады. Жалпы
жасының және денсаулық жағдайының әсерінен сапалы еңбек ете алмайтын
жалдамалы жұмысының жалақысының орнына негізгі кіріс көзі зейнетақы болып
табылды. Көрсетілген себептермен жұмыс істей алмайтындардың өмір жағдайын
қамтамасыз ететін жұмыс күшін қайта өндіруге кеткен шығындарды өтеу үшін
арналған қажетті өтемінің бөлігін, зейнетақы жүйесін материалды
қамсыздандыру үшін қорға алынады. Бұндай мақсатқа жұмсалатын қаражаттың
бөлігі ІЖӨ құрылымында – қоғам өркенділігі дәрежесінің макроэкономикалық
көрсеткіші болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда зейнетақы
сақтандыру мақсатына ІЖӨ-нің 3% жұмсалады, ол өз кезегінде дүниежүзі
стандартына сай келеді. Қазақстанда бір жұмыскерге ІЖӨ- нің көлемі
экономикасы дамыған елдер қатарына кіретін, дамыған нарықтық экономикасы
бар мемлекеттерімен салыстырғанда әлде қайда төмен. Осыдан Қазақстандағы
зейнетақы мөлшерінің төменділігі түсіндіріледі. Орташа жалақы мен зейнетақы
мөлшерінің арақатынасы, минималды және орташа зейнетақы мөлшерінің сатып
алу мүмкінділігі ,зейнеткер болуының орта көрсеткіші(әйелдер мен еркектерді
санағанда) зейнеткерлердің әлеуметтік сақтандыру дәрежесін көрсетеді.Ұлттық
зейнетақы жүйесінің моделін құрастыру -әлеуметтік саясатты жүргізу әдістері
мен құру принциптері жөнінде қоғамдық бірауыздылық нәтижесі.Бұндай келісім
белгілі бір экономикалық, мәдениеттік, ұлттық әдет – ғұрыптарының әсерінен
пайда болады. Кез келген зейнетақы жүйесін ұйымдастырудың ортақ және
негізгі шарты мемлекеттің жұмыскерлердің зейнетақыға құқықтарының сақталуын
қамтамасыз ететін құқықтық, ұйымдық, экономикалық базаны құру болып
табылады. Зейнетақы жүйесінің тиімділік дәрежесі тәуелді болады:
экономикадағы жағдайларымен, қаржы және сақтандыру институттарының
қызметімен байланысты “сыртқы жағдайлар”; нақты зейнетақы жүйесінің
спецификасымен (құрылымы, түрлері, жүйенің түрлешелері, оның қаржылық
механизімінің табиғаты) анықталатын “ішкі жағдайлар”; зейнетақы жүйесінің
“ішкі” және “сыртқы” жағдайларының адекваттілігі, олардың қайшы болмауы
30,25-28б. .
Сонымен Қазақстандағы жинақтау зейнетақы қорының инвестициялық саясатының
негізгі мақсаты – бұл барлық жинақтау зейнетақы қорының мемлекеттік
инвестициялық шегерімдердің есебіне сүйене отырып қорлардың қаражаттарын
қолдану және инвестиция салымының табыстылығы мен тұрақтылығын тексеріп
оның қызметін жүзеге асыру болып табылады. Қазақстандағы қаржы нарығының
тұрақсыздығы мен оның жеткіліксіз дамуына байланысты жинақтау зейнетақы
қорының консервативті инвестициялық саясатты қолданады.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанда зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
Жинақталған зейнетақы жарналары инфляция мен девальвацияның әсерiне
ұшырап, нақты құны төмендемес үшiн оны бағалы қағаздарға тиiмдi
инвестициялау керек. Бүл iспен мамандары жеткiлiктi және тәжiрибесi бар
компания шұғылданса, оң табыстарға жеткiзетiнi сөзсiз. Қазақстанда бұнымен
Жинақтаушы Зейнетақы Қорлары шұғылданады. ЖЗҚ бағалы қағаздар рыногының
маман қатысушысы және заңды тұлға болып табылады. Жарғылық капиталының ең
төменгi мөлшерi 80 млн. теңгеден кем болмауы тиiс. Компания мүлкi есебi
басқаруға алған зейнетақы активтерiнен бөлек жүргiзiледi. Компанияның
негiзгi қызметi заңда көрсетiлген шектеулер мен диверсификация нормаларын
ескере отырып, зейнетақы активтерiн бағалы қағаздарға, инвестициялық табыс
алу мақсатында орналастыру. Бұл қызмет түрi лицензияланатындықтан, оны алу
үшiн қойылатын негiзгi талаптарға тоқталайық:
1) штатында ең кемiнде 3 категориялы квалификацияның куәлiкке ие үш
маманның болуы. Соның iшiнде:
а) басқарушы қызметкерлер (тағайындау Бағалы қағаздар нарығын реттеу
жөніндегі департаментпен келiсуi қажет);
ә) активтердi инвестицияның басқару бөлiмдерiнiң басшылары;
б) инвестициялық шешiмдердi қабылдау мен жүзеге асыруға қатысатын
мамандар болуы тиiс;
2) ұйымдық-техника, компьютердiң, бағдарлама құралдары мен
телекоммуникациялық құрал-жабдықтардың болуы;
3) заңды тұлға құрылтайшыларының қаржылық тұрақтылығын дәлелдеуi
қажет;
4) зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды ұйымдастыратын iшкi
ұйымдастырудың құжаттары болуы шарт.3, б.20
ЖЗҚ-ң инвестициялық iс-әрекетiн қадағалап, бақылайтын ҚР-ң Бағалы
қағаздар нарығын реттеу жөніндегі департаменттің қолданатын бақылау
нормаларын көрсетейiк:
1) пруденциальды норматив, яғни ЖЗҚ-ң меншiк капиталының ең төменгi
мөлшерi 150 млн. теңгеден төмен болмауы тиiс;
2) ЖЗҚ-ң меншiк қаражатының жеткiлiктiлiк коэффициентi (ЖЗҚ-ң меншiк
қаражатының зейнетақы және меншiктi активтерiнiң қосындысына
қатысы). Бұл ЖЗҚ-ң өтiмдiлiгi төмен активтердi алып тастағандағы
меншiк қаражаттарымен басқаруға алған зейнетақы активтерi, сонымен
бiрге өзiнiң жеке активтi операцияларына жауап беру мүмкiндiгiн
анықтау үшiн қолданылады;
3) ЖЗҚ-ң басқаруға алған зейнетақы активтерiнiң әр қор үшiн реальды
табысы (инфляцияға түзетiлген) келесi минимальды көрсеткiштерден кем
болмауы тиiс жұмыс 12 жұмыс ай бойынша:
а) сол уақыт мезгілінде қызмет етiп жатқан барлық ЖЗҚ-ң 21 реальды
табысы мөлшерiнен;
ә) барлық ЖЗҚ-ң реальды табысы минус екi проценттiк пункт. Егер сәйкес
келмесе онда соңғысы жетiлген ақшаны өзi толтыруы қажет;
4) Бiр заңды тұлғаның бағалы қағаздарына, депозитiне, депозиттiк
сертификаттарына инвестициялаудың максималды мөлшерi. Ол
инвестициялық қоржынды диверсификациялау мен бiр заңды тұлғаға
қатысты тәуекелдi азайту үшiн қолданылады;
5) Негiзгi құралдар мен басқадай материалды емес активтерге
инвестицияның максималды мөлшерi. Ол негiзгi қорлар мен басқадай
айналымнан тыс активтерге инвестицияның өзiндiк капиталға қатынасы
арқылы анықталып, 0,25-тен жоғары болмауы тиiс. Бұл ЖЗҚ-ң меншiктi
капиталының өтiмдiлiгi жоғары және өтiмдiлiгi төмен активтерге
инвестицияны шектеу үшiн қолданылады;
6) Негiзгi және қосымша резервтi капитал. Негiзгi резервтi капитал
өзiнiң мiндеттемесi уақтылы орындау үшiн болса, қосымша резервтi
капитал зейнетақы активтерiн инвестицияда кеткен қателiктер есебiнен
туған шығынның орнын толтыру үшiн қолданылады.
ЖЗҚ-ң басқаруға алған зейнетақы активтерiн қандай бағалы қағаздарға
инвестициялай алатынын қарайық. Қазiр ҚР-ң Бағалы қағаздар нарығын реттеу
жөніндегі департаменті бекiткен нормативтерi келесiдей:
1) Зейнетақы активтерiнiң 50% кем емес мөлшерi мемлекеттiк құнды
қағаздарға салынуы тиiс. Осы арқылы тәуекелдi төмендету мақсаты
қарастырылады;
2) 40%-тен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz