«Оңтүстік Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту жолдары»
КІРІСПЕ
1 ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРЫС ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықтың тұрыс жағдайы түсінігі, ықпал етуші факторлары, көрсеткіштер жүйесі
1.2 Халықтың әлеуметтік жағдайын бағалаудың әлімдік тәжірибелері
2 ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік . экономикалық жағдайы және әлеуметтік қорғау мәселелері
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысында халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі жағдайын талдау
3 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты әлеуметтік қорғау және әлеуметтік саясат басымдықтары
3.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын жетілдіру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРЫС ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықтың тұрыс жағдайы түсінігі, ықпал етуші факторлары, көрсеткіштер жүйесі
1.2 Халықтың әлеуметтік жағдайын бағалаудың әлімдік тәжірибелері
2 ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік . экономикалық жағдайы және әлеуметтік қорғау мәселелері
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысында халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі жағдайын талдау
3 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты әлеуметтік қорғау және әлеуметтік саясат басымдықтары
3.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын жетілдіру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Халықтың тұрмыс деңгейі – белгілі бір уақыт кезеңіндегі елдің (аймақтың) азаматының (тұрғынының) биологиялық, әлеуметтік және рухани-адамгершілік тіршілік иесі ретіндегі биологиялық жаратылысын, әлеуметтік мақсатын және тұлғалық ұмтылысын мүмкіндігінше толықтай жүзеге асыруларына қажетті тамаққа, киімге, баспанаға, көлікке, білімге, денсаулық сақтауға, мәдениетке, өнерге, демалысқа, қауіпсіздікке, еркіндікке және т.б. игіліктерге (қызметтер мен тауарлар) қажеттіліктері секілді физиологиялық, материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын және аталмыш қажеттіліктерді қанағаттандыруға елдегі (аймақтағы) табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, қауіпсіздік және т.б. мүмкіндіктерді ескеріп, анықталатын, халықтың тұрмысы ахуалының объективті, орташа, қорытынды бағасы. Елдің тұрмыс деңгейі неғұрлым жоғары болуы үшін әлеуметтік бағытталған мемлекеттік пәрменді саясат қажет. Мұндай саясаттың тұжырымдары айқын, саяси құралдары – ықпал ету тетіктері жүйелі жұмыс істей алатын дәрежеде болуы тиіс. Халықтың тұрмысынының деңгейін көтеруге бағытталған мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі тұжырымдарын айқындап, оны жүзеге асырудың бірыңғай тетіктерін жетілдіру үшін ең алдымен елдің әлеуметтік өмірі және оның даму серпіндері ғылыми негізде жан-жақты объективті бағаланып, талдануы шарт. Мұндай сараптаулар мен талдаулардың қорытындылары негізінде елдің әлеуметтік саласындағы жетістіктері мен олқылықтары анықталып, әрі қарай саланың дамуы беталыстары жақын, алыс болашақтарға болжанып, осы болжамдардың негізінде жоспарлануы тиіс. Тек мұндай болжамдар мен жоспарлар негізінде ғана ұтқыр мемлекеттік әлеуметтік саясатты әзірлеп, оны ұтымды жүргізуге жол ашылады. Елдің әлеуметтік өмірін және оның дамуы серпіндерін жан-жақты объективті бағалау және талдау үшін бірінші кезекте халықтың өмірінің барлық қырларын қамтыған, ахуалын нақты сипаттайтын көрсеткіштер кешені қалыптастырылу қажет. Әрі қарай, мұндай көрсеткіштер кешен ішінде сипаттық белгілеріне қарай топтастырылып, қорытылып, алынған мәліметтер негізінде сараптау, талдау, салыстыру жұмыстары жүргізілуі тиіс. Тек сонда ғана елдің әлеуметтік жай-күйін жан-жақты, объективті, толық бағалау мүмкін болады.
1. Приказ министра труда и социальной защиты населения Республики Казахстан от 10 сентября 2008 года №236-п. Программа реабилитации инвалидов [Электрон.ресурс]. – 2008. – URL: http://www. zakon.kz/124658-programma-reabilitacii-invalida.html (дата обращения: 17.01.2014)
2. Закон Республики Казахстан О социальной защищенности инвалидов в Республике Казахстан от13 апреля 2005№39-III (с изменениями и дополнениями по состоянию на 13.01.2014 г.)[Электрон. ресурс]. – 2005. –URL: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30008935&sublink=360000 (дата обращения: 09.09.2013).
3. Закон Республики Казахстан О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностямиот 11 июля 2002 года №343
4. Закон Республики Казахстан О государственных социальных пособиях по инвалидности, по случаю потери кормильца и по возрасту в Республике Казахстанот27 июля 2007 года №320-III ЗРК
5. Закон Республики Казахстан О специальном государственном пособии в Республике Казахстан от 5 апреля 1999 года №365-I(с изменениями и дополнениями по состоянию на 31.03.2014 г.)
6. Национальный отчет о человеческом развитии в Казахстане.Борьба с бедностью за лучшее будущее
7. Обратить реформы на благо всех и каждого. Бедность и неравенство в странах Европы и Центральной Азии. Всемирный Банк[Электрон.ресурс].– Вашингтон, О.К., 2001. – URL:http://siteresources.
worldbank.org/INTECA/Resources/MakingTransitionWork-ru.pdf (дата обращения: 17.12.2013)
8. Официальныйсайт Агентства РК по статистике[Электрон.ресурс]. – URL:http://www.stat.gov.kz. (дата обращения: 12.12.2013)
9. Неправительственные организации Казахстана: вчера, сегодня, завтра. –[Электрон.ресурс]. 2012. – URL:http://www.undp.kz/library_of_publications/fi les/107-19014.pdf (дата обращения: 14.11.2013)
10. Карибджанова А. Социальная защита населения (учебное пособие) Алматы: Экономика, 1990
11. Шербаков В.И. Социальная защита в рыночной экономике. Трудный поворот к рынку / Под ред. Абалкина Л.И. М.: Экономика, 1990
12. Микульский К.И. Взаимодействие экономики и социальной политики. М.: Экономика, 1996
13. Кадомцева С.В. Экономические основы системы социальной защиты. М., 1999
14. Кощеев А.А. Рынок и социальная защита населения. Киев, 1994
15. Зайченко А.С. Социальное обеспечение: пенсии, льготы, пособия // США: Экономика, политика, идеология, 1994
16. Социальное обеспечение в странах Западной Европы его реформа, 1998
17. Закон РК «О пенсионном обеспечении в РК» от 20 июня, 1997г.
18. Рогачева Т.М. экономические компоннеты качества жизни населения, Алматы, Евразия, 1999
19. Домнина И. Разработка и использование социальных нормативов // Экономист, -1999
20. Айтов Н.А. Социальное развитие регионов. – М.: Мысль, 1990
21. Программа по борьбе с бедностью на 2003-2007 гг.
22. Социально-экономическое положние РК- Алматы, Агенство РК по статистике, 2000
23. Сатыбалдин А.А. Экономическая оценка уровня бедности и безработицы в Казахстане. Алматы, 2005-С.33
24. Притворова Т.П. Особенности трансформации государственной социальной политики в переходной экономике // Социально-экономические проблемы региона: Выпуск 8. Сборник научных трудов. Караганда, 2002-С.50
25. Божиева Ж.К. Технологическое развитие Казахстана// Информационно-аналитический журнал «Аналитик» Казахстанского института стратегических исследований при Президенте РК. №3, 2004, С.44
26. Информация о состоянии социального развития и уровня жизни населения ЮКО, 1999
27. Проблемы бедности в контексте социальной политики // информационный бюллетень при академии государственной службы при Президенте РК, Астана, 2006
28. Закон РК «О внесении изменений в некоторые законодательные акты РК по вопросам социального обеспечения»,2000
29. Ұ.Маханбетова. Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуының аспектілері. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2009
30. Закон РК «О социальном государственном пособии в РК», 2001
31. А.Кажмуратова Развитие пенсионной системы Республики Казахстан как фактор обеспечения социальных гарантий.
32. Закон РК «О пенсионном обеспечении в РК»
33. Денисов Н. Социальная политика: цели, принципы, механизмы реализации // Экономист, 2006,№11
34. Шаталин С.С. Социальные ресурсы и социальная политика. // Экономист, 2006, №3
35. Т.Нурумбетов, А.Абишева. Социальная модель развития сельского населения. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2008,с.171-174
36. Т.Нурумбетов, А.Абишева. Государственные меры по укреплению социальной поддержки сельского населения. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2008,с.185-192
37. Указ Президента РК, имеющий силу закона от 19.06.1995 года №2337 «О правовом положении инсостранных раждан в РК».
38. Закон РК «Об обязательном социальном страховании» от 25 апреля 2003 года
39. Мұсабеков Қ. Оңтүстік аймақта халықтың тұрмыс деңгейін көтеруде экономикалық шешімдер қажет. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2008,с.273-276
40. Г.Абдыкаликова. В Казахстане получает развитие комплексная система социальной поддержки населения, 2009
2. Закон Республики Казахстан О социальной защищенности инвалидов в Республике Казахстан от13 апреля 2005№39-III (с изменениями и дополнениями по состоянию на 13.01.2014 г.)[Электрон. ресурс]. – 2005. –URL: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30008935&sublink=360000 (дата обращения: 09.09.2013).
3. Закон Республики Казахстан О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностямиот 11 июля 2002 года №343
4. Закон Республики Казахстан О государственных социальных пособиях по инвалидности, по случаю потери кормильца и по возрасту в Республике Казахстанот27 июля 2007 года №320-III ЗРК
5. Закон Республики Казахстан О специальном государственном пособии в Республике Казахстан от 5 апреля 1999 года №365-I(с изменениями и дополнениями по состоянию на 31.03.2014 г.)
6. Национальный отчет о человеческом развитии в Казахстане.Борьба с бедностью за лучшее будущее
7. Обратить реформы на благо всех и каждого. Бедность и неравенство в странах Европы и Центральной Азии. Всемирный Банк[Электрон.ресурс].– Вашингтон, О.К., 2001. – URL:http://siteresources.
worldbank.org/INTECA/Resources/MakingTransitionWork-ru.pdf (дата обращения: 17.12.2013)
8. Официальныйсайт Агентства РК по статистике[Электрон.ресурс]. – URL:http://www.stat.gov.kz. (дата обращения: 12.12.2013)
9. Неправительственные организации Казахстана: вчера, сегодня, завтра. –[Электрон.ресурс]. 2012. – URL:http://www.undp.kz/library_of_publications/fi les/107-19014.pdf (дата обращения: 14.11.2013)
10. Карибджанова А. Социальная защита населения (учебное пособие) Алматы: Экономика, 1990
11. Шербаков В.И. Социальная защита в рыночной экономике. Трудный поворот к рынку / Под ред. Абалкина Л.И. М.: Экономика, 1990
12. Микульский К.И. Взаимодействие экономики и социальной политики. М.: Экономика, 1996
13. Кадомцева С.В. Экономические основы системы социальной защиты. М., 1999
14. Кощеев А.А. Рынок и социальная защита населения. Киев, 1994
15. Зайченко А.С. Социальное обеспечение: пенсии, льготы, пособия // США: Экономика, политика, идеология, 1994
16. Социальное обеспечение в странах Западной Европы его реформа, 1998
17. Закон РК «О пенсионном обеспечении в РК» от 20 июня, 1997г.
18. Рогачева Т.М. экономические компоннеты качества жизни населения, Алматы, Евразия, 1999
19. Домнина И. Разработка и использование социальных нормативов // Экономист, -1999
20. Айтов Н.А. Социальное развитие регионов. – М.: Мысль, 1990
21. Программа по борьбе с бедностью на 2003-2007 гг.
22. Социально-экономическое положние РК- Алматы, Агенство РК по статистике, 2000
23. Сатыбалдин А.А. Экономическая оценка уровня бедности и безработицы в Казахстане. Алматы, 2005-С.33
24. Притворова Т.П. Особенности трансформации государственной социальной политики в переходной экономике // Социально-экономические проблемы региона: Выпуск 8. Сборник научных трудов. Караганда, 2002-С.50
25. Божиева Ж.К. Технологическое развитие Казахстана// Информационно-аналитический журнал «Аналитик» Казахстанского института стратегических исследований при Президенте РК. №3, 2004, С.44
26. Информация о состоянии социального развития и уровня жизни населения ЮКО, 1999
27. Проблемы бедности в контексте социальной политики // информационный бюллетень при академии государственной службы при Президенте РК, Астана, 2006
28. Закон РК «О внесении изменений в некоторые законодательные акты РК по вопросам социального обеспечения»,2000
29. Ұ.Маханбетова. Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуының аспектілері. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2009
30. Закон РК «О социальном государственном пособии в РК», 2001
31. А.Кажмуратова Развитие пенсионной системы Республики Казахстан как фактор обеспечения социальных гарантий.
32. Закон РК «О пенсионном обеспечении в РК»
33. Денисов Н. Социальная политика: цели, принципы, механизмы реализации // Экономист, 2006,№11
34. Шаталин С.С. Социальные ресурсы и социальная политика. // Экономист, 2006, №3
35. Т.Нурумбетов, А.Абишева. Социальная модель развития сельского населения. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2008,с.171-174
36. Т.Нурумбетов, А.Абишева. Государственные меры по укреплению социальной поддержки сельского населения. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2008,с.185-192
37. Указ Президента РК, имеющий силу закона от 19.06.1995 года №2337 «О правовом положении инсостранных раждан в РК».
38. Закон РК «Об обязательном социальном страховании» от 25 апреля 2003 года
39. Мұсабеков Қ. Оңтүстік аймақта халықтың тұрмыс деңгейін көтеруде экономикалық шешімдер қажет. ХҚТУ Хабаршысы, №3, 2008,с.273-276
40. Г.Абдыкаликова. В Казахстане получает развитие комплексная система социальной поддержки населения, 2009
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Оңтүстік Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050600 - мамандығы - Экономика
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факультеті
Қорғауға жіберілді
Экономика
кафедрасының
меңгерушісі э.ғ.д., профессор
Б.Мырзалиев
2015
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту жолдары
5В050600 - Экономика мамандығы
Орындаған: СЭК 211до т.ст. Н.Еркінов
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: А.Самаликова
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРЫС ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Халықтың тұрыс жағдайы түсінігі, ықпал етуші факторлары, көрсеткіштер жүйесі
6
1.2
Халықтың әлеуметтік жағдайын бағалаудың әлімдік тәжірибелері
14
2
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1
Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік - экономикалық жағдайы және әлеуметтік қорғау мәселелері
23
2.2
Оңтүстік Қазақстан облысында халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі жағдайын талдау
38
3
ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
Халықты әлеуметтік қорғау және әлеуметтік саясат басымдықтары
55
3.2
Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын жетілдіру шаралары
59
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
73
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Халықтың тұрмыс деңгейі - белгілі бір уақыт кезеңіндегі елдің (аймақтың) азаматының (тұрғынының) биологиялық, әлеуметтік және рухани-адамгершілік тіршілік иесі ретіндегі биологиялық жаратылысын, әлеуметтік мақсатын және тұлғалық ұмтылысын мүмкіндігінше толықтай жүзеге асыруларына қажетті тамаққа, киімге, баспанаға, көлікке, білімге, денсаулық сақтауға, мәдениетке, өнерге, демалысқа, қауіпсіздікке, еркіндікке және т.б. игіліктерге (қызметтер мен тауарлар) қажеттіліктері секілді физиологиялық, материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын және аталмыш қажеттіліктерді қанағаттандыруға елдегі (аймақтағы) табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, қауіпсіздік және т.б. мүмкіндіктерді ескеріп, анықталатын, халықтың тұрмысы ахуалының объективті, орташа, қорытынды бағасы. Елдің тұрмыс деңгейі неғұрлым жоғары болуы үшін әлеуметтік бағытталған мемлекеттік пәрменді саясат қажет. Мұндай саясаттың тұжырымдары айқын, саяси құралдары - ықпал ету тетіктері жүйелі жұмыс істей алатын дәрежеде болуы тиіс. Халықтың тұрмысынының деңгейін көтеруге бағытталған мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі тұжырымдарын айқындап, оны жүзеге асырудың бірыңғай тетіктерін жетілдіру үшін ең алдымен елдің әлеуметтік өмірі және оның даму серпіндері ғылыми негізде жан-жақты объективті бағаланып, талдануы шарт. Мұндай сараптаулар мен талдаулардың қорытындылары негізінде елдің әлеуметтік саласындағы жетістіктері мен олқылықтары анықталып, әрі қарай саланың дамуы беталыстары жақын, алыс болашақтарға болжанып, осы болжамдардың негізінде жоспарлануы тиіс. Тек мұндай болжамдар мен жоспарлар негізінде ғана ұтқыр мемлекеттік әлеуметтік саясатты әзірлеп, оны ұтымды жүргізуге жол ашылады. Елдің әлеуметтік өмірін және оның дамуы серпіндерін жан-жақты объективті бағалау және талдау үшін бірінші кезекте халықтың өмірінің барлық қырларын қамтыған, ахуалын нақты сипаттайтын көрсеткіштер кешені қалыптастырылу қажет. Әрі қарай, мұндай көрсеткіштер кешен ішінде сипаттық белгілеріне қарай топтастырылып, қорытылып, алынған мәліметтер негізінде сараптау, талдау, салыстыру жұмыстары жүргізілуі тиіс. Тек сонда ғана елдің әлеуметтік жай-күйін жан-жақты, объективті, толық бағалау мүмкін болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Елдің тұрмыс деңгейін анықтаудағы әлемдік тәжірибелерді ескере отырып, халықтың тұрмысы деңгейін бағалауды жетілдіру және Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру жолдарын айқындау. Зерттеу барысында келесідей міндеттерді шешу көзделді:
- Халықтың тұрмыс деңгейі түсінігінің мәні ашу, маңызы мен көрсеткіштерін айқындау;
- Қазақстан мен Оңтүстік қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс деңгейлеріне талдау жүргізу;
- Халықтың тұрмыс деңгейін көтеру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні мен нысаны. Зерттеу нысаны халықтың тұрмыс деңгейін анықтауда қолданылатын тұрмыстық жағдайды сипаттаушы көрсеткіштер жүйесі. Зерттеу пәні халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту жүйесінде туындайтын мәселелермен байланысты нарық субъектілері арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін әлеуметтік қорғау сферасындағы экономикалық ғылым тұжырымдамалары, әлеуметтік қорғаудың қалыптасқан модельдері, әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету жүйесінің заңдылықтарын ашатын теория мен тәжірибедегі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының нормативтік және құқықтық актілері, әлеуметтік қорғау жүйесіндегі Президент жарлықтары, үкімет қаулылары мен үкіметтің әлеуметтік бағдарламалары, еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараттық материалдары, ҚР статистика жөніндегі Агенттік мәліметтері мен мерзімді баспасөз құралдарының ақпараттары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуді жүргізу процесінде келесі нәтижелер алынды:
oo Халықтың тұрмыс жағдайына ықпал етуші көрсеткіштер айқындалды;
oo Қазақстандағы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді талдау нәтижесінде өмір сүру сапасын арттыру мәселелері қарастырылды;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы жұмыста барлығы 9 кесте бар, 4 сурет, 40 пайдаланылған әдебиеттер бар. Жұмыс көлемі 75 бетті қамтиды.
1 ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРЫС ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Халықтың тұрыс жағдайы түсінігі, ықпал етуші факторлары, көрсеткіштер жүйесі
Кез келген қоғам дамуының түпкі мақсаты - адамдардың ұзақ, салауатты және материалдық тұрғыдан қарағанда молшылықта өмір сүрулері үшін қолайлы жағдайлар жасау. Қоғамның осы міндетті қаншалықты игергенін халықтың тұрмыс деңгейін статистиканың көрсеткіштер жүйесін талдау нәтижесінде білуге болады.
Халықтың тұрмыс деңгейі адамдардың қажетті игіліктер мен қызметтерді тұтынуда қол жеткізген деңгейін көрсетеді. Бұл қоғам өміріндегі барлық әлеуметтік -экономикалық жағдайларды қамтып көрсететін күрделі санат. Тұрмыс деңгейі ұғымын кең ауқымда қарастырғанда бұл ұғым халықтың әр түрлі игіліктер мен қызметтерді тұтынумен қатар еңбек және демалыс жағдайы, әлеуметтік қамсыздандыру мен кепілдіктер, тұлға құқықтарын сақтау, бос уақыттың болуы және оны жақсы пайдалану мүмкіндігі, табиғи климаттық жағдайлар сияқты сипаттамаларды да қамтиды. Мұндай жағдайда тұрмыс деңгейі ұғымының орнына "тұрмыс сапасы" термині жиі қолданылады.[1]
Халықтың тұрмыс деңгейін төрт топқа бөлуге болады:
1. Молшылық (ауқаттылық) деңгейі. Бұл деңгей адамдардың жан жақты дамуын қамтамасыз ететін барлық игіліктерді пайдалануға мүмкіндік бар екенін көрсетеді.
2. Қалыпты деңгей. Бұл - адамның дене және ақыл парасат күшін қалпына келтіру үшін ғылыми негізделген нормаға сай оңтайлы тұтынуға қол жеткізгенін сипаттайтын деңгей.
3. Кедейшілік деңгейі. Мұндай деңгейде жұмысқа қабілеттілікті сақтауға ғана жететін игіліктер тұтынылады.
4. Жоқшылық деңгейі. Бұл деңгей адамның тіршілік қабілетін демеп отыруға ғана жететін игіліктерді тұтына алатынын көрсетеді.
Халықтың тұрмыс деңгейін статистикалық тұрғыдан зерттеудің негізгі міндеттері болып мыналар саналады:
oo халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарының табыс деңгейін, оның динамикасын зерттеу;
oo халықтың тұтыну шығындарын зерттеу;
oo халықтың тұрғын үй жағдайын зерттеу;
oo қызметкерлердің еңбек жағдайын зерттеу;
oo халықтың тұрмыс деңгейінің өзгеруіне әр түрлі әлеуметтік экономикалық факторлардың тигізетін әсерін талдау.
Тұрмыс деңгейі көпжақты санат болғандықтан, оны қандайда бір жалпы көрсеткіш көмегімен сипаттау мүмкін емес. Сонымен қатар халықтың материалдық әл-ауқатын бағалау сенімділігін арттыратын және аумақтық бөліністе кедейліктің, табыс теңсіздігінің неғұрлым толық сипаттамасын алуға мүмкіндік беретін жылыдық және тоқсандық сұрақ жауаптар өткізліп тұрады.
Халықтың тұрмыс деңгейі - халықтың материалдық және мәдени қажеттіліктерінің қанағаттандырылу дәрежесі. Алуан түрлі көрсеткіштерді қамтитын интегралдық сипаттамасы:
* халықтың жан басына шаққандағы тұтыну қоры,
* нақты табыс,
* аса маңызды өнімдерді табиғи тұтыну мөлшері,
* тұрғын үймен,
* коммуналдық және әлеуметтік қызметтер көрсетумен қамтамасыз етілу,
* білім берудің,
* денсаулық сақтаудың,
* әлеуметтік қамсыздандырылудың дамуы.
Халықаралық нормалар бойынша мыналар ескеріледі:
* жұмыспен қамтылу және еңбек жағдайының жасалуы,
* жеке адам құқықтарының қолданыстағы әлеуметтік кепілдіктері,
* оның қоғамдағы қауіпсіздік жағдайы,
* денсаулық сақтау,
* демография,
* экология көрсеткіштері,
* азықаласытүлікпен және тағамдық құндылықтармен,
* үй мүлкімен қамтамасыз етілу көрсеткіштері,
* қорланым,
* әлеуметтік қызметтер көрсету көрсеткіштері,
* сондай-ақ қоғамдағы жіктелушілік,
* келеңсіз әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың - инфляцияның,
* жұмыссыздықтың,
* кедейліктің,
* қылмыстың,
* кез келген белгілер бойынша кемсітушіліктің таралуы.
Тұрмыс деңгейін жалпы ел бойынша ұлттық-тарихи ерекшеліктерді ескере отырып, жекелеген аумақтар бойынша әлеуметтік топтар жағдайының өзгешеліктерін басшылыққа ала отырып, осы топтар бойынша бағалауға болады. Халықтың тұрмыс деңгейін сипаттау үшін материалдық игіліктердің көлемін, құрамын, олардың халықтың жекелеген топтары арасында пайдаланылуы мен бөлінуін сипаттайтын статистикалық деректер негізінде қалыптасатын бірқатар әлеуметтік - экономикалық көрсеткіштер (индикаторлар) қолданылады. Халықтың тұрмыс деңгейінің негізгі көрсеткіштері: халықтың ақшалай табысы, жалақының мөлшері, күнкөріс минимумының шамасы, тағайындалған зейнетақының орташа мөлшері, сондай-ақ әлемдік қоғамдастық адамзат әлеуетінің дамуы мен пайдаланылуы деңгейін кешенді түрде бағалау ретінде қарастыратын адамзаттың дамуы индексінің көрсеткіші. Халықтың тұрмыс деңгейі мен сапасын арттыру қоғамдық дамудың қазіргі кезеңде республиканың әлеуметтік саясатының аса маңызды міндеті болып табылады[2].
Үй шаруашылықтарына ішінара зерттеу жүргізуді облыстық департаменттер арқылы Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі жүзеге асырады. Халықтың тұрмыс деңгейін табыс мөлшері әр-түрлі үй шаруашылықтары, халықтың әлеуметтік топтары немессе жалпы халық бойынша зерттеуге болады. Мұндай зерттеулерде төмендегі көрсеткіштер қолданылады:
oo тұрмыс деңгейінің интегралды көрсеткіштері;
oo халықтың жеке табысының көрсеткіштері;
oo халықтың тұтыну шығындарының көрсеткіштері;
oo халықтың табыс диференциясының көрсеткіштері;
oo әлеуметтік көрсеткіштер.
Тұрмыс деңгейінің интегралды көрсеткіштері қоғамның даму деңгңгейін сипаттау үшін қолданылады. Мұндай көрсеткіштерге табыс пен шығынның макроэкономикалық көрсеткіштері, демографиялық көрсеткіш-тер, халықтың экономикалық белсенділік көрсеткіштерін жатқызады [3].
Жан басына шаққандағы ЖІӨ-дегі білімге, денсаулық сақтауға, әлеуметтік қызметтерге жұмаслаған мемлекеттік шығынның үлесі, үй шаруашылықтарының қолда бар нақты табыстары, олардың нақты ақырғы тұтыну шығындар, тұтыну бағаларының индексі айлық атаулы жалақының орташа мөлшері, нақты жалақының индексі, атаулы ақшалай табыстар, әлеуметтік трансферттер сияқты индикаторлары тұрмыс деңгейінің макроэкономикалық көрсеткіші болады.
Ал болжалыды өмір сүру ұзақтығы, туудың және өлім жетімнің жалпы коэфиценттері, нәрестелер, балалар, аналар өлімнің көрсеткіштері тұрмыс деңгейін демографиялық тұрғыдан сипаттайды.
Халықтың экономикалық белсенділік көрсеткіштеріне экономикалық белсенді халық, экономикалық тұрғыдан енжар халық, экономикалық белсенділік деңгейі, жұмыспен қамтылған халық, жалданып жұмыс істейтіндер, өз бетінше жұмыс істейтіндер, жұмыссызда, жұмыссыздық деңгейі сияқты көрсеткіштерді жатқызуға болады. Халықтың жеке табысы ақшалай және заттай алынған барлық табысты қамтиды.
Тұтыну шығындары көрсеткіштерін анықтағанда үй шаруашылықтарының ақырғы тұтыну және нақты ақырғы тұтыну шығындары есепке алады.
Тұрмыс деңгейін сипаттайтын әлеуметтік көрсеткіштер білім, денсаулық сақтау, мәдениет, т.б әлеуметтік сферадағы даму деңгейін көрсетеді.
Табыс диференциясының көрсеткіштері халықтың жеке топтарындағы табыс деңгейінің теңсіздігін, олардың қалай өзгеретінін көрсетеді [4].
Аталған көрсеткіштер жүйесі тұрмыс деңгейін негізінен сандық жағынан сипаттайды. Ал халықаралық ұйымдар дамудың дамудың сапалық аспектілеріне көп көңіл бөледі. Сондықтан тұрмыс деңгейін анықтайтын мынадай сапалық көрсеткіштерге де көңіл бөлу қажет:
oo демографиялық көрсеткіштер;
oo денсаулық;
oo пайдаланатын азық-түліктің сапасы;
oo сауаттылық деңгейі;
oo білім және мәдениет саласының даму деңгейі.
Ал әр елдің даму деңгейіне халықаралық салыстыру жасағанда жан басына шаққандағы ЖІӨ - мен қатар нәрестелер өлімі, болжалды өмір сүру ұзақтығы сияқты көрсеткіштер қолданылады.
Қазіргі кезде кейбір халықаралық ұйымдар, ұлттық статистикалык қызмыттер тұрмыс деңгейін жан-жақты қамтып көрсететін әр түрлі интегралдық көрсеткіштерді есептеу, оларды талдау, қорытындылау мен айналысады. Мысалы, БҰҰ адам дамуы индексін халықтың тұрмыс деңгейін сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш деп санайды.
Тұрмыс деңгейіне қарай қоғамның әр түрлі топқа бөлінуі экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, географиялық факторларға байланысты болады. Материалдық игіліктерді, қызметтерді тұтынуда халық ішінде болатын теңсіздік олардың табыстарының бірдей болмауына байланысты [5].
Тұрмыс деңгейі бойынша халықтың дифференциясын бағалағанда мына көрсеткіштерді пайдаланады:
oo жан басын шаққандағы ақшалай табыс бойынша халықтың бөлінуі ;
oo халық табысының дифференциация коэфициенті;
oo табыс концентрациясының коэффициенті (Джинни индексі);
oo табысы кедейшілік шегінен төмен халық саны;
oo кедейшілік индексі.
Ал табыс мөлшеріне қарай халық дифференциациясының ерекшеліктерін айқындауүшін мода, медиана, квартиль, квентиль, дециль сияқты құрылымдық орташа шамалар қолданылады.
Модалық табыс деп халық табысының ішіндегі ең жиі кездесетін табыс деңгейін айтады. Модалық табысты келесі формула бойыншы есептеледі
мо =хмо+імоxfMo-fMo-1fMo-fMo-1+fMo-fMo +1
Медианалық табыс деп жиынтықты тең екі бөлікке бөлетін табыс деңгейін айтады, яғни халықтың жартысының табысы менианалық табыстан аз болады, ал екінші жартысының табысы бұл көрсеткіштен артық болады. Медианалық табыстыт көрсетілген варияциялық қатар медианасының формуласына сәйкес анықтайды:
Ме=хМе+іМеf2-SMe-1fMe
Табыстың консентрациясының коэффициенті немесе Джини коэффициенті де қоғамда табыстың біркелкі бөлінбегенін сипаттайд. Ол табыстың нақты бөлінуінің біркелкі бөлінуден қаншалықты ауытқитынын көрсетеді.
G=1-2i=1nxixcuty+i=1nxiyi
мұндағы xi-i- топтағы халықтың жалпы халық санындағы үлесі;
yi-I топтағы халықтың табысының үлесі
cuty- жиынтық табыстың үлесі
n-топ саны
Халықтың тұрмыс деңгейінің сипаттамасы толық болу үшін кедейлік индикаторларын есептеу кажет [6].
Кедейлік - әр түрлі нысанда кез - келген қоғамда болатын құбылыс, сондықтан барлық елдерде кедейлікті жою мәселесі негізгі мәселелердің бірі болып саналады. Кедейлікті өлшеу үшін дүниежүзлік практикада үш негізгі әдіс қолданылады:
oo абсолютті,
oo қатысты;
oo субъективті.
Абсолютті әдісті қолданғанда кедейлік критерийі ретінде ең төменгі көнкөріс деңгейі алынады да, халықтың ақшалай табысы осы көрсеткішпен салыстырылады. Соның нәтижесінде кедей халықтың үлесі анықталады.
Кедейлікті қатысты әдісі арқылы анықтағанда кедей деп сол қоғамдағы тұтыну стандартына қол жетпегендерді атайды. Бұл әдіс бойынша халықтың табысы осы қоғамдағы орташа табыспен саластырылады.
Кедейліктің субъективті әдісі адамдардың материалдық жағдайларын өздері субъективті түрде бағалауына негізделген. Адамдар өз әл ауқатын дәл бағаламағандықтан, бұл әдістің кемшіліктері көп.
Үй шаруашылықтарының табыстары мен тұтыну шығындары. Халықтың тұрмыс деңгейіне мемлекеттік статистикалық қадағалау жүргізу үшін үй шаруашылықтарын ішінара бақылауға алынып, зерттеледі.
Қазақстанда үй шаруашылықтары секторын зерттеу 1994 жылдан басталды. Қазіргі кезде халықтың тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау үшін12 мың үй шаруашылықтары бақылауға алынды.
Үй шаруашылығы - бір немесе одан да көп адамдардан құралған, бірге тұратын өз табыстары мен мүлкін толықтай немесе ішінара біріктіретін және тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді бірлесіп тұтынатын экономикалық субъект.
Табыс адам мүмкіндіктерін ұлғайтады, сондықтан оны адам дамуы индексін есептегенде лайықты тұрмыс деңгейін анықтайтын компонеттердің бірі ретінде қолданылады. Үй шарушылығының табысын ақшалай табыс және басқа табыстар деп бөледі.
Мемлекеттік статистиканың халықаралық стандартқа көшуіне байланысты қазіргі кезде үй шарушылықтарының табыстары мен тұтыну шығындарына қатысты мынандай индикаторларды анықтайды:
oo үй шаруашылықтарының қолда бар табыстары;
oo үй шаруашылықтарының түзетілген қолда бар табыстары;
oo үй шаруашылықтарының қолда бар нақты табыстары;
oo үй шаруашылықтарының нақты ақырғы тұтынулары;
oo тұтыну бағаларының индексі.
Адам даму индексі - ол нөльден бірге дейін көрсеткішпен қабылданатын елдің даму деңгейі мен өмірдің сапасын көрсететін жиынтық көрсеткіші. БҰҰ эксперттерінің анықтауы бойынша елдің, адам дамуы потенциалының индексі (АДПИ) 0,9 және одан жоғары болса, ол дамыған, ол деңгейге жетпейтіндер - дамушы елдер. Көрсеткіші 0-ден 0,499-ге дейінгілер АДПИ-і төмен, 0,500-0,799 - орташа, 0,800-0,899 - жоғары, 0,900-дан көбі - өте жоғары болып саналады. Бұл көрсеткіштерді таңдау, мысалы қоғамдағы еңбек потенциалы ауру мен жарақаттың азаюы, жұмыс күнінің саны мен еңбекпен қамту масштабының кеңеюі есебінен өсетініне негізделген.
Біріккен ұлттар ұйымының даму бағдарламасы ПРООН-ның 2014 жылы жариялаған әлемдегі елдердегі адам дамуының индексі 2013 жыл бойынша Қазақстан Республикасы 0,757 балл мен 70-орынды иеленді. Бізбен шамалас алыс шет елдегі Норвегия 0,944 баллмен 1-орынға, Дания 0,900 баллмен 10-орынға, Финляндия 0,879 баллмен 24-орынға, Венгрия 0,818 баллмен 43-орынға, Хорватия 0,812 баллмен 47-орынға, Болгария 0,777 баллмен 58-орынға, Венесуэла 0,764 баллмен 67-орынға, Коста-Рика 0,763 баллмен 68-орынға ие болыпты. Ал ТМД елдеріне келер болсақ біздің, мәңгілік-қазақ елінен озғандар мыналар: Эстония 0,840 баллмен 33-орынды, Литва 0,834 баллмен 35-орынды, Латвия 0,810 баллмен 48-орынды, Беларусь 0,786 баллмен 53-орынды иеленген. ТМД елдерінің ішінде біздің мәңгілік елімізден кейін қалғандар мыналар: Грузия 0,744 баллмен 79-орынға, Укриана 0,734 баллмен 83-орынға, Армения 0,730 баллмен 87-орынға, Туркменстан 0,698 баллмен 103-орынға, Өзбекстан 0,661 баллмен 116-орынға, Қырғызстан 0,628 баллмен 125-орынға, Тәжікстан 0,607 баллмен 133-орынға ие болған. Сараптаумен барлығы 187 ел қамтылған. Ең соңғы 187-орынды 0,337 баллмен Нигер елі иеленген [7].
БҰҰДБ (ПРООН) 2010 жылы адам дамуы деген ұғымға жаңаша анықтаманы былайша пайымдаған еді: Адам дамуы - адамдардың ұзақ, ауру-сырқаусыз, шығармашыл, жасампаз өмір сүруі мен басқа да мақсаттарына жету еркіндігінің кеңею үдерісі болып табылып, олардың пікірінше, аса құндылық деп танылатын: ғаламшарымыздың тұрақты дамуы мен әділеттілікті қамтамасыз етуге белсенді ат-салысу мүмкіндігі. Адам даму индексі (АДИ) белгілі бір елдегі адам даму деңгейінің жиынтық көрсеткіші, сондықтан бұл ұғымды өмір сүру сапасы, өмір сүру немесе тұрмыс-тіршілік деңгейі деген ұғымдардың баламасы, синонимі ретінде қолданады.
АДИ негізгі үш бағытты қамтиды:
1. Дүниеге келгеннен кейін болжамды өмір ұзақтығы арқылы өлшенген ден-саулық пен өмір ұзақтығының көрсеткіші.
2. Ересек тұрғындардың сауаттылық деңгейі мен біліммен қамтудың жиынтық жалпы коэффициенті арқылы өлшенген білім алу мүмкіндігі.
3. Сатып алу қабілеті басымдылығы ППС бойынша АҚШ долларымен есептелген жан басына шаққандағы (ІЖӨ) ішкі жалпы өнім шамасымен өлшенетін тұғырлы өмір деңгейі.
Осы уақытқа дейінгі экономиканың дамуы табиғи ресурстарды пайдалану мен минералдық шикізатты өндіріп экстенсивті түрде болғандықтан Қазақстан үшін адам капиталын дамытудың маңызы зор [8].
Экономика мен әлеуметтік-мәдени салаларда жүргізілген прогрессивті өзгерістерге қарамастан елдегі экономиканы модернизациялау мен индустриалды-инновациялық жолмен дамуға көшу қарқыны әлі жеткіліксіз. Қазақстан ғалымдарының жетістіктері мен елдегі білім жүйесі әлемдік деңгейдегі талаптарға сай болмағандықтан бәсекеге қабілетсіз. Оның бір себебі Қазақстан экономикасының дамуы мен модернизациясы және мәдени-әлеуметтік механизмдер мен методологиясы дайындалмағандықтан бұл салалар осы уақытқа дейін индустриалдық доминант тұрғысынан, яғни негізгі мақсат пен дамудың нәтижесі экономиканың шикізатты өндіруі мен материалдық капиталды пайдалану тұрғысынан қаралуында. Сонымен қатар модернизациялау мен елдің постиндустриалдық қоғамға көшудегі шешуші фактор адам капиталын дамытуға арналған жүйелі зерттелген ғылыми негіз бен механизмнің болмауы.
Халықтың өмір сүру ұзақтығы. Туғаннан күтілетін өмір ұзақтығы - осы ұрпақтың бүкіл өмірі бойында əр жастағы өлім деңгейі осы уақыт кезеңіндегідей болып қалған жағдайда, ұрпақтан туған бір адамның алдағы
уақытта өмір сүретін орташа жас саны.. Адамның өмір сүруіне көптеген факторлар әсер етеді, соның ішінде негізгілерін атап айтар болсақ:
oo тамақтану;
oo спорт, денешынықтыру;
oo денсаулық сақтау;
oo ауыр еңбек ету;
oo материалдық жағдай және т.б
Осы факторлардың қажеттілігін талдай отыра өмір сүру ұзақтығын жақсартуға кедергі болатындай мәселелерді көруімізге болады.
Тамақ өнеркәсібіндегі тұтынылатын азық түліктердің сапасы, бұған енгізгі себеп болып отырған шетелдің сапасыз азық түліктерін тұтынуымызда;
Денешынықтыру саласын алар болсақ еліміздегі спортқа деген қызығушылықтың төмендігі, спортпен айналысатын халықтың төмендігі. дамыған еледерде бұл көрсеткіш 75 пайызға дейін жетіп артады.
Денсаулық сақтау жоғарыда аталғандардан кейінгі маңызды орынға ие, себебі бүгінде халықтың басып бөлігі қан айналу жүйесінің бұзылуынан 2012 жылы 43100 адам қайтыс болған болса, қатерлі жаңа өскңндерден 17500 адам көз жұмған.[9]
Физикалық еңбек ету көрсеткіші елімізде әлі де болса жоғары көрсеткіште.Соның ішінде ауыр өнеркәсіп. химия, адам денсаулығына елеулі әсерен тигізеді. Дамығын еледерде бұл көрсеткіш тқөменгі деңгейде оларда көбіне 32 сі сана, интелектуалық еңбекпен жұмыс істейді.
Халықтың тұрмыстық жағдайы оның әрине қаржылық жағдайы мен бағаланады. Бұл фактор адамның материалыдық жағдайы жақсы болса соншалықты өмір сүру жағдайы жақсармақ. Бұл салада негізгі мәселе болып еңбек ақы көлемі ұсынылады
Халықтың сауаттылық деңгейі. Бөлімде мемлекеттік жəне мемлекеттік емес білім беру ұйымдары: тұрақты мектепке дейінгі ұйымдар, жалпы білім беретін мектептер, кəсіптік мектептер (лицейлер), колледждер мен жоғары оқу орындары туралы статистикалық деректердегі негізгі мәселелер кіреді.
Бұл салада негізгі әсер ететін факторлар болып:
oo оқу орындарымен толық қамтылу;
oo ақпараттардың қол жетімділігі;
oo оқулықтардың жеткіліктілігі;
oo ғылыми техниканың жетістігі;
oo оқытушылардың сауаттылығы,
oo практиканың теориямен ұштасуы және т.б
Әсер етуші негізгі факторлар сауаттылық деңгейіне тікелей қарым-қатнаста. Осы факторлардың жетіспеушілігі сауаттылық деңгейін төмендетеді. Елдегі еңбекпен қамту жағдайын саралағанда мұнай-газ, машина жасау, металл өңдеу салаларында білікті мамандардың жетіспейтіндігін көрсеттін.
Мәселе адам капиталына салынған инвестицияның тиімділігінің төмендігі. Мысалы, қарапайым ветеринария мамандарының жетіспеуі соның әсерінен болатын мал шаруашылығындағы қиындықтар. Экономика саласындағы инженерлік - техникалық мамандықтарының тапшылығы.
Адам капиталының тиімділігін арттыру бойынша қаржыландыру бағыты бар. Бірақ оның сапасын арттыруда білім беру орындарында теория мен тәжрибені ұштастыру жағын жетілдіру тиіс. Білікті, қажетті мамандарды дайындауға бағыттауға негізделуі тиіс. Сонымен қатар білімгерлердің біліктілігін арттыруда технопарктердің, инкубаторлардың кеңінен қолданылуы қажеттілігі байқалады [10].
Білім саласындағы (12 жылдыққа өту, Бірыңғай ұлттық тест т.б.) және ғылымдағы атқарылып жатқан реформаларды аяғына дейін жеткізгенде ол тиісті нәтиже береді. Адам зердесінің қалыптасуын толық ескермейтін бұрынғы кеңестік білім жүйесі бойынша бала мектепке 7 жаста барады. Ал, адам зердесінің 45-50 пайызы төрт-бес жаста, 7-де 70-75%-ы, 9-да 90-92%-ы қалыптасып болады. Яғни ол жүйемен бала мектепке әбден қалыптасып болғанда, мысалы Жапониядағыдан екі жыл кешігіп барғандықтан білімді толық қабылдай алмайды. Жапонияда оқушы жұмасына 50-52 сағат оқыса, бізде орташа 40-42 сағат, немесе 10-12 жылда 5000-6000 сағат кем оқиды. Келесі күрделі мәселе - ол біздің жүйе негізінен білім беруге бағытталған, ал батыста үш сатыдан, - ол білім - түсіну - даналықтан тұрады. Сондықтан біздегі ғылым ашқан жаңалықтар батыстан орташа 30 еседей төмен және біздегі ноу-хаулар өндіріске енбей жатса, оларда көп кедергісіз қоғамды дамытып жатады.
Жан басына шаққандағы ЖІӨ. Жалпы ішкі өнім өндіріс сатысында жалпы қосылған құнды салалар бойынша жиынтықтау жолымен алынады. Жалпы ішкі өнім рынок бағасы бойынша есептеп шығарылады, яғни өзіне өнімдерге жəне импортқа салынған таза салықтарды қосады. Таза термині салықтың тиісті демеуқаржылардың шегеріліп көрсетілгендігін білдіреді. Бұл - елдің экономикалық қызметінің түпкілікті нəтижесін сипаттайтын ұлттық шоттар жүйесінің аса маңызды көрсеткіштерінің бірі. ЖІӨ индекс-дефляторы - ағымдағы бағаларда есептелген ЖІӨ-нің, өткен кезеңнің салыстырмалы бағаларында есептелген ЖІӨ- нің көлеміне қатынасы. ЖІӨ дефляторының тауарлар мен қызметтер бағасының индексінен айырмашылығы, ол баға өзгеруінің нəтижесінде еңбекақының, пайданың (аралас табыстарды қоса) жəне негізгі капиталды тұтынудың, сондай-ақ таза салықтардың атаулы жиыныныңөзгеруін сипаттайды.[11]
ЖІӨ-нің адам капиталына қатынасының маңызы негізгі рөлді алады. Өйткені сол елдің өндірген өнімі халық санына бөлгенде оң көрсеткішті көрсетуі тиіс. ЖІӨ-ді негізінен мемлекеттік қаржы және елдегі кәсіпорын қаржысы құрайды. Бұл орайда атап көрсететін негізгі мәселелер: экономикадағы өнімді өңдеуші салалардың аздығы. Мысалы, облыстарда өндіріс салаларындағы агроөнімдерін сақтайтын орындардың аздығы, көкөніс өңдеуші кәсіпорындардың жоқтығы, олардың өңірлерде шоғырланбауы, басқа елдердің өнімдеріне сұранысты туындатады.
Өңдеуші салаларда кәсіби мамандар дайындау және ынталандыру; өңірледе өңдеуші кәсіпорындардың бір ортаға шоғырлануы, іріленуі; өндіріс аралық байланыстардың қалыптасуы, бір-бірімен толықтырылуы; иновациялық техника мен технолгияның жетістіктерін қолдану; отандық жобаларды қолдау шешуші фактор болып табылады
1.2 Халықтың өмір сүру сапасының деңгейін бағалаудың әлімдік тәжірибелері
Өмір сапасын бағалаудың халықаралық статистикасы салыстырмалы түрде таяу уақыттан бастап дами бастады. 1960 жылы БҰҰ жұмыс тобы халықаралық ауқымда өмірдің сапалық көрсеткіштерін анықтау және өлшеу принциптері туралы баяндама жасды. Бұл салыстырмалы көрсеткіштер жүйесін құрудың алғашқы мүмкіндігі болатын. Бұдан бұрын елдердің даму деңгейі нақты жалақы индексімен (бағалар индексіне бөлінген номиналдық жалақы индексі), ал одан кейін ең төменгі күнкөріс деңгейі және өмір құны индекстерімен (белгілі бір топтамадағы тауарларға және қызметтерге тұтыну бағалары индексімен) бағаланды. Көрсетілген индекстердің әрқайсысы өзінше маңызды болды, ал жеке-жеке олар елдің даму деңгейінің жанжақты сипаттамаларын берген жоқ. Сонымен бірге нақты жалақы және өмір құны индекстері тек қана жалдамалы еңбекке жатады, бұл ретте халықтың кейбір санаттарының (шаруалар, өздерінің кәсібі бар) өмір сүру деңгейін анықтау кезінде көрсетілген индекстер пайдаланыла алмайды.[12]
Халықаралық статистикалық тәжірибеде алғашқылардың бірі болып кешенді индексті БҰҰ Әлеуметтік Дамуды Зарттеу Институты ұсынды (1970 жылы). Бұл индекс әлеуметтік даму индексі деген атауға ие болды және16 маңызды (9 әлеуметтік және 7 экономикалық) өзара тәуелді көрсеткіштерді қамтыды. Зерттеу авторлары 500 доллардан аспайтын жан басы табысы деңгейлерінде экономикалықтан асты деген қорытындыға келді.
Одан әрі британ экономисі М.Д. Моррис мынадай үш көрсеткішті ескеретін өмір сапасының нақты даму индексін әзірледі: [13]
* 1 жасқа дейін жету бойынша күтілетін өмірдің ұзақтығы;
* нәрестелер өлімі деңгейі;
* жасы үлкен халық арасында сауаттылықтың таралуы.
Жиынтық индекс 1 баллдан (нашар нұсқасы) 100 (үздік нұсқасы) баллға дейін шәкіл бойынша бағаланатын қалдырылатын орта арифметикалық шама ретінде есептелді.
Бүгінде БҰҰ халықаралық статистикадағы өмір сапасы көрсеткіштері жүйесінің қолданыстағы нұсқасы 1978 жылы әзірленді және 11 негізгі көрсеткіштер топтарын қамтиды: [14]
1. Халықтың туу, өлім-жітім және басқа да демографиялық сипаттамалары.
2. Өмірдің санитарлық-гигиеналық шарттары.
3. Азық-түлік тауарларын тұтыну.
4. Тұрғын үй шарттары.
5. Еңбек және жұмыспен қамтылу шарттары.
6. Білім және мәдениет.
7. Халықтың табыстары және шығындары.
8. Өмір құны және тұтыну бағалары.
9. Көлік құралдары.
10. Демалысты ұйымдастыру.
11. Әлеуметтік қамтамасыз ету. Адамның еркіндігі
Аталған көрсеткіштер топтарынан басқа БҰҰ статистикалық комиссиясы өмір сүру деңгейін бағалау үшін қажетті, бірақ БҰҰ сарапшыларының пікірі бойынша оның тікелей сипаттамалары болып табылмайтын бірқатар ақпараттық көрсеткіштерді қамтитын жалпы бөлімді бөліп көрсетті. Мұнда ұлттық табыс, халықтың жан басына жалпы ішкі өнім (ЖІӨ); әлеуметтік қызмет көрсету көлемі және түрлері; халықтың жеке тұтыну шығындары, олардың құрылымы және өсудің орташа жылдық коэффициенті, халықтың тығыздығы, халыққа көлік қызметін көрсету; байланыс құралдары, баспасөз жұмысы және т.б. енгізілген.
1987 ж. Халықтың дағдарыс проблемалары бойынша Вашингтон Комитеті Халықаралық сәтсіздік индексін жариялады. Индекс материалдық жағдайға, демографиялық жағдайға, денсаулық жағдайына және қоғамдық құрылымға байланысты адамдардың әл-ауқатын сипаттайтын 10 көрсеткішке негізделген жиынтық болып табылады. Есептер осы сәтте өмірдің барынша қолайсыз жағдайлары Анголада және Мозамбикте, ал барынша қолайлылары Швейцарияда және Люксембургте болғанын көрсетті.[15]
1990 ж. БҰҰДБ елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын кешенді бағалау мүмкіндігін қабылдады және алғаш рет Адамның даму индексін (АДИ) жариялады. Онда деректерді үш түрі ескерілді: өмірдің ұзақтығы, білім деңгейі (сауаттылық және бастауыш, орта және жоғарғы білімге қатысудың жалпы көрсеткіші өсті) және нақты сатып алу қабілетімен өлшенетін өмір сүру деңгейі. Индекс 1-0 аралығындағы шәкілді білдіреді. Дамудың жоғары деңгейі 0,8 және одан жоғары, орташа 0,5 - 0,799 аралығындағы, және төмен 0,5-тен төмен көрсеткіш болып есептеледі.[16]
Өмір сапасын және деңгейін бағалау кезінде сондай-ақ, сараптамалық бағалар пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, Демографиялық дағдарыс жөніндегі комитет американдық коммерциялық емес ұйымы 1989 ж. ресми статистика деректері, сауалнамалық сұраулар және сараптамалық бағалар нәтижелерін негізінде әлемнің 100 ірі қалаларында өмір сапасын зерттеуді өткізді. Көрсеткіш мынадай жеке көрсеткіштермен 10-балдық шәкіл бойынша бағаланды: тамақтану құны (тамақтануға арналған отбасылық шығындар үлесі), тұрғын үй шарттары (бір бөлмеге тұрғындар саны), тұрғын үй сапасы (су құбыры және электр қуаты бар үйлер мен пәтерлер үлесі), байланыс (100 тұрғындарға телефондар саны), білім (мектепте оқитын балалар үлесі), денсаулық сақтау (1000 тірі туғандарға балалар өлім-жітімі), қоғамдық қауіпсіздік (100 мың тұрғындарға жылына кісі өлтіру саны), тыныштың (сыртқы шу деңгейі), көше қозғалысы (қарбалас уақытындағы орташа жылдамдық), ауаның тазалығы. [17]
Сондай-ақ, АҚШ-та кедейлік индексі көмегімен өмір сапасы және деңгейінің интегралдық көрсеткішін оңайлатылған тәсілі белсенді қолданылады. Соңғысы құнсыздану және жұмыссыздық индекстерінің жиынтығын білдіреді.
Өмір сапасының ұсынылатын көрсеткіштерінің тізбесінің анықтамасы халықаралық зерттеулермен ұқсастықтарға сүйене отырып және жалпы адам құндылықтарына негізделе отырып пайда болды, осының негізінде негіз ретінде Адамның даму әлеуеті индексінің төрт принципі алынды:
1. табысты және экономикалық өсуді арттыруға бағытталған тиімді қызмет нәтижесі ретінде өнімділік;
2. қабілеттерді іске асыруда және ізгіліктерді пайдалануда мүмкіндіктер теңдігі ретінде түсінілетін теңдік;
3. тек қана қазіргі емес, сондай-ақ, болашақ ұрпақтарға өркениет мүмкіндіктеріне қол жетамділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тұрақтылық;
4. даму тек қана адамдардың мүдделерінде емес, сондай-ақ, олардың күш-жігерімен жүзеге асырылатындығын болжайтын мүмкіндіктерді кеңейту.
Өмір сапасын анықтайтын көрсеткіштердің қатарында тамақтанумен, тұрғын үймен, киіммен қамтамасыз етілу деңгейі, рухани және әлеуметтік қажеттіліктердің қанағаттандырылу дәрежесі сияқты негіз қалаушы санаттар ұсынылады. Бірге алынған олар сапалы өмір эталонын аман-сау және ұзақ өмірді, кең және қолжетімді білім, дамыған инфрақұрылым, қаныққан қоғамдық және мәдени өмір және т.б. көрсетеді.
Ұсынылған көрсеткіштердің көпшілігі хабарланғандай бүгінде Қазақстанның министрліктері және ведомстволары есептейді және көрсеткіштер әртүрлі салаларда қолданылады. Бұл әртүрлі салаларда Қазақстанның дамуын сипаттайтын көрсеткіштердің жеткілікті болуы себебінен жасалған, олардың оның азаматтарының өмір сапасын бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Мұндай тәсіл арнайы көрсеткіштерді әзірлеу қажеттігі болмауына байланысты өмір сапасы индексін іс жүзінде есептеу міндетін оңайлатады.
Жіктеу мақсатында Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы қажеттіліктер иерархиясын анықтайтын және адамның барлық қажеттіліктерін маңыздылығы дәрежесі бойынша мынадай 5 санаттарға бөлетін Маслоудың Уәждеме және жеке тұлға [18].
Негіз қалаушы теориясына сүйенеді:
1. Физиологиялық: аштық, шөлдеу, жыныстық құштарлық және т.б.;
2. Қауіпсіздікке қажеттіліктер: ыңғайлылық, өмір шарттарының тұрақтылығы;
3. Әлеуметтік: әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынас, тәуелділік, өзгелер туралы ойлау және өзіне назар аудару, бірлескен қызмет;
4. Мәртебе: өзін-өзі құрметтеу, басқалар тарапынан құрмет, мойындау, табысқа және жоғары бағаға қол жеткізу, қыметтік өсу.
5. Рухани: таным, өзін-өзі өзектендіру, өз ойын білдіру, өзін-өзі сәйкестендіру,
Оңайлату мақсатында көрсеткіштерді қажеттіліктердің мынадай 3 тобына біріктіру ұсынылады:
1. Негізгі тән қажеттіліктері;
2. Рухани қажеттіліктер;
3. Әлеуметтік қажеттіліктер.
Өз кезегінде, Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы ЖМ қажеттіліктердің негізгі топтарын негізгі көрсеткіштері 68 индикаторлармен өлшенетін 13 кіші топтарға бөлуді ұсынады.
Индикаторлардың кіші топтары өмір сапасының көрсеткіштерін халықаралық жіктеумен сәйкес келеді және жалпы қазақстандық көрсеткіштердің қолданыстағы құрылымына сәйке келеді. Бұл ретте олар адамның даму дәрежесін сипаттайтын салалардың ең жоғары санын қамтиды.
Маңыздылығы бойынша бірінші Денсаулық санаты анықталды. Халықтың денсаулығын жақсарту халықтың физикалық даму және жұмысқа қабілеттілігін арттырудың және тиісінше өнімдер және қызметтер жасау үшін мүмкіндіктерді кеңейтудің және т.б. маңызды факторы ретінде қарастырылады, сондықтан адамның денсаулығын жақсарту саласындағы қол жеткізуді көрсететін күтілетін өмірдің ұзақтығы көрсеткішін таңдау осы топта болды. Ана және нәрестелер өлімі көрсеткіштері сондай-ақ, осы топтың маңызды құрамдауыштары болып табылады. Қазақстандық нақты өмірді ескере отырып, топқа сондай-ақ, құрт ауыруы сияқты ауру бабы енгізілген, ол бойынша Қазақстан Әлемдегі алғашқы орындардың бірін алады [19].
Халықаралық тәжірибені бағалау кезінде адамдардың тамақтану сапасын анықтайтын көрсеткіштерді анықтау кезінде аштық проблемасы Қазақстан үшін өзекті болып табылмайтындығын ескеру керек, бірақ бұл ретте әлі де табыстар деңгейі әртүрлі халықтың энергияны тұтынудағы поляризациялау проблемаса бар. Сондай-ақ, энергияны тұтынудағы өңірлік саралану сақталады. Осыған байланысты қазақстандықтардың тамақтану сапасын бағалау үшін ҚРСА есептелетін орташа халықтың жан басына тұтынылған тамақ өнімдерінің энергетикалық құндылығы көрсеткішін пайдалану ұсынылады (ккалкүніне). Бұдан өзге, перспективада тұтынылған тамақ өнімдерін де алынбаған микроэлементтер (жабық аштық) деңгейін өлшеу үшін тиісті көрсеткіштерді әзірлеу және енгізу қажеттілігі бар, сондай-ақ, белгілі бір өнімдерді тұтыну тұрақтылығын бағалайтын көрсеткіштер болуы мүмкін.
Тұрғын үй шарттарын сипаттау кезінде халықаралық статистика ең алдымен тұрғын үй иесін бөліп көрсетеді. Осы мақсатта барлық тұрғын үй қоры жеке, жалдамалы және муниципальды болып бөлінеді. Ал атап айтқанда, тұрғын үй сапасын зерттеу кезінде қабаттар бойынша, қабырғалардың материалы бойынша, төбелердің биіктігі бойынша, оның коммуналдық-тұрмыстық жабдықтармен жабдықталу дәрежесі бойынша топтамалар пайдаланылады. Меншікті тұрғын үй үшін оған тиесілі жер учаскесінң көлемі көрсетіледі. Халықтың тұрғын үймен қамтамасыз етілуін жалпылама сипаттау үшін белгіленген стандартқа жауап бермейтін тұрғын үйлерде тұратын халық саны және жалпы халық санындағы оның үлесі; бір тұрғынға келетін бөлмелер саны сияқты көрсеткіштер қолданылады. Бұл ретте батыс елдеріндегі тұрғын үймен қамтамасыз етілу стандарты бір тұрғынға бір бөлме оған қоса жалпы бір бөлмені болуы ұсынылады. Біздің зерттеу үшін 1 адамға келетін тұрғын үй ауданыбөлмелер саны; тұрғын үйдің суық және ыстық сумен, кәрізбен, газбен қамтамасыз етілуі, пәтерледің орташа көлемі сияқты тұрғын үй сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады [20].
Халықтың ұзақ мерзімді пайдалануға арналған әртүрлі заттармен қамтамасыз етілуіне келер болсақ, онда халықаралық статистика орташа 100 отбасыларға, немесе халықтың 1000 адамына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған заттар санын есептейді. Халықтың азық-түліктік емес тауарларды тұтыну сипаттамасы халықтың жан басына осы тауарларды орташа жылдық тұтыну көрсеткіштерін анықтау жолымен жүргізіледі. Біздің жағдайда халықтың жан басына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған сатып алынатын тауарлар (автомобильдер, жиһаз, тұрмыстық техника, ұялы телефондар, компьютерлер және т.б.) санын өлшеу ұсынылады.
Халықтың ақылы қызметтерді сатып алуға шығындар үлесі - өсуі біздің көрсеткіштер жүйесінде теріс қабылдануға, ал төмендеуі тиісінше өмір сапасын жақсартуды сипаттауға тиіс көрсеткіш. Бұл қазақстандықтардың коммуналдық қызметтер және көлік және байланыс қызметтеріне ақы төлеуге алаңдаушылығы, ал осы екі бап ақылы қызметтерге барлық шығындардың шамамен 70%-ын құрайтындығымен, адамдардың өзінің өмірінің басқа да сапалық сипаттамаларын жасқарту мүмкіндігінің азаюына байланысты.
Халықаралық зерттеулерде көлікпен қамтамасыз етілу санаты және олармен байланысты қызметтер үлкен қалалардың көліктік қамтамасыз етілуін анықтауға елеулі дәрежеде шоғырланған. Бұл дамыған елдердегі халықтың үлкен тығыздығымен және қарбалас кезінде жұмыс орындарын және үйлерге барудың қиындығымен байланысты. Қазақстандық жағдайда өзгеше көрініс көрсетіледі: халықтың төмен тығыздығына байланысты, елдің барлық елді мекендерін тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етумен және жоғары салыстырмалы көлік шығындарымен байланысты қиындықтар бар. Сондықтан Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көліктік стратегиясында анықталған үш көрсеткіш таңдап алынды:
1. Елді мекендердің тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етілу;
2. Соңғы өнім және қызмет құнындағы көлік құрамдауышы;
3. Жолаушылар айналымының өсуі.
Коммуникациялар құралдарына келер болсақ, елдің интернетті пайдаланушылармен және ұялы телефондарды пайдаланушылармен толығуы қоғамның техникалық дамығандық дәрежесін сипаттайды [21].
Қоршаған ортаның жай-күйі адамдар өмірінің сапалық сипаттамаларына тікелей әсер етеді. Сондықтанбұл көрсеткіштің салмағы үлгіде тиісті мәнге ие болуға тиіс. Ұсынылған көрсеткіштер қоқыс өңдеу үлесін сипаттайтын көрсеткішін қоспағанда қазіргі уақытта бар - бұл елдегі жаңа, бірақ үлкен перспективасы бар. Қазіргі заманғы энергетиканың маңызды үрдісі оның өндірісінің балама көздерінің дамуы болып табылады, сондықтан көрсеткіш тізбесіне балама көздерімен электр энергиясын өңдеу үлесін енгізуді ұсынамыз, өйткені үлесті ұлғайтуэкологиялық жағдайға тікелей әсер етеді.
Білім деңгейін арттыру адам капиталының сапасы - қоғамның байлығын көбейтудің негізгі факторына айтарлықтай әсер етеді және қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне негізделеді. Білім деңгейі жиынтық білімдер және машықтар қорын - қоғам рухани байлығын құра отырып, жиналған білім, еңбек, ғылыми, зияткерлік және шығармашылық әлеуетті сипаттайды. Бұл сапа ұрпақтан ұрпаққа беріледі және адамның дамуына және жалпы қалпына келтіру процесінің тиімділігінің өсуіне маңызды алғышартты білдіреді. Бұдан өзге оқу жылының саны және отбасы, мемлекет, кәсіпорындар және ұйымдар жүргізетін оған кететін шығындар туралы деректер негізінде белгілі бір күнге жиналған білімдер әлеуетін анықтауға болады. Бұл толық шамада қоғамның мәдени деңгейіне жатады - адамның рухани дамуы жоғары болған сайын оның өмір соншалықты сапалырақ және толыққанды болады. Сондықтан қоғамның рухани дамуының сапалық сипаттамаларын анықтау мақсатында білімділік дәрежесін және қоғамның мәдени дамуын анықтайтын көрсеткіштер ұсынылды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Оңтүстік Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050600 - мамандығы - Экономика
Түркістан 2015
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Әлеуметтік ғылымдар факультеті
Қорғауға жіберілді
Экономика
кафедрасының
меңгерушісі э.ғ.д., профессор
Б.Мырзалиев
2015
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту жолдары
5В050600 - Экономика мамандығы
Орындаған: СЭК 211до т.ст. Н.Еркінов
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы: А.Самаликова
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРЫС ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Халықтың тұрыс жағдайы түсінігі, ықпал етуші факторлары, көрсеткіштер жүйесі
6
1.2
Халықтың әлеуметтік жағдайын бағалаудың әлімдік тәжірибелері
14
2
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1
Қазақстандағы халықтың өмір сүру деңгейінің әлеуметтік - экономикалық жағдайы және әлеуметтік қорғау мәселелері
23
2.2
Оңтүстік Қазақстан облысында халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі жағдайын талдау
38
3
ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1
Халықты әлеуметтік қорғау және әлеуметтік саясат басымдықтары
55
3.2
Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын жетілдіру шаралары
59
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
73
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Халықтың тұрмыс деңгейі - белгілі бір уақыт кезеңіндегі елдің (аймақтың) азаматының (тұрғынының) биологиялық, әлеуметтік және рухани-адамгершілік тіршілік иесі ретіндегі биологиялық жаратылысын, әлеуметтік мақсатын және тұлғалық ұмтылысын мүмкіндігінше толықтай жүзеге асыруларына қажетті тамаққа, киімге, баспанаға, көлікке, білімге, денсаулық сақтауға, мәдениетке, өнерге, демалысқа, қауіпсіздікке, еркіндікке және т.б. игіліктерге (қызметтер мен тауарлар) қажеттіліктері секілді физиологиялық, материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын және аталмыш қажеттіліктерді қанағаттандыруға елдегі (аймақтағы) табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, қауіпсіздік және т.б. мүмкіндіктерді ескеріп, анықталатын, халықтың тұрмысы ахуалының объективті, орташа, қорытынды бағасы. Елдің тұрмыс деңгейі неғұрлым жоғары болуы үшін әлеуметтік бағытталған мемлекеттік пәрменді саясат қажет. Мұндай саясаттың тұжырымдары айқын, саяси құралдары - ықпал ету тетіктері жүйелі жұмыс істей алатын дәрежеде болуы тиіс. Халықтың тұрмысынының деңгейін көтеруге бағытталған мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі тұжырымдарын айқындап, оны жүзеге асырудың бірыңғай тетіктерін жетілдіру үшін ең алдымен елдің әлеуметтік өмірі және оның даму серпіндері ғылыми негізде жан-жақты объективті бағаланып, талдануы шарт. Мұндай сараптаулар мен талдаулардың қорытындылары негізінде елдің әлеуметтік саласындағы жетістіктері мен олқылықтары анықталып, әрі қарай саланың дамуы беталыстары жақын, алыс болашақтарға болжанып, осы болжамдардың негізінде жоспарлануы тиіс. Тек мұндай болжамдар мен жоспарлар негізінде ғана ұтқыр мемлекеттік әлеуметтік саясатты әзірлеп, оны ұтымды жүргізуге жол ашылады. Елдің әлеуметтік өмірін және оның дамуы серпіндерін жан-жақты объективті бағалау және талдау үшін бірінші кезекте халықтың өмірінің барлық қырларын қамтыған, ахуалын нақты сипаттайтын көрсеткіштер кешені қалыптастырылу қажет. Әрі қарай, мұндай көрсеткіштер кешен ішінде сипаттық белгілеріне қарай топтастырылып, қорытылып, алынған мәліметтер негізінде сараптау, талдау, салыстыру жұмыстары жүргізілуі тиіс. Тек сонда ғана елдің әлеуметтік жай-күйін жан-жақты, объективті, толық бағалау мүмкін болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Елдің тұрмыс деңгейін анықтаудағы әлемдік тәжірибелерді ескере отырып, халықтың тұрмысы деңгейін бағалауды жетілдіру және Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру жолдарын айқындау. Зерттеу барысында келесідей міндеттерді шешу көзделді:
- Халықтың тұрмыс деңгейі түсінігінің мәні ашу, маңызы мен көрсеткіштерін айқындау;
- Қазақстан мен Оңтүстік қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс деңгейлеріне талдау жүргізу;
- Халықтың тұрмыс деңгейін көтеру жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні мен нысаны. Зерттеу нысаны халықтың тұрмыс деңгейін анықтауда қолданылатын тұрмыстық жағдайды сипаттаушы көрсеткіштер жүйесі. Зерттеу пәні халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту жүйесінде туындайтын мәселелермен байланысты нарық субъектілері арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін әлеуметтік қорғау сферасындағы экономикалық ғылым тұжырымдамалары, әлеуметтік қорғаудың қалыптасқан модельдері, әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету жүйесінің заңдылықтарын ашатын теория мен тәжірибедегі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының нормативтік және құқықтық актілері, әлеуметтік қорғау жүйесіндегі Президент жарлықтары, үкімет қаулылары мен үкіметтің әлеуметтік бағдарламалары, еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараттық материалдары, ҚР статистика жөніндегі Агенттік мәліметтері мен мерзімді баспасөз құралдарының ақпараттары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуді жүргізу процесінде келесі нәтижелер алынды:
oo Халықтың тұрмыс жағдайына ықпал етуші көрсеткіштер айқындалды;
oo Қазақстандағы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді талдау нәтижесінде өмір сүру сапасын арттыру мәселелері қарастырылды;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы жұмыста барлығы 9 кесте бар, 4 сурет, 40 пайдаланылған әдебиеттер бар. Жұмыс көлемі 75 бетті қамтиды.
1 ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРЫС ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Халықтың тұрыс жағдайы түсінігі, ықпал етуші факторлары, көрсеткіштер жүйесі
Кез келген қоғам дамуының түпкі мақсаты - адамдардың ұзақ, салауатты және материалдық тұрғыдан қарағанда молшылықта өмір сүрулері үшін қолайлы жағдайлар жасау. Қоғамның осы міндетті қаншалықты игергенін халықтың тұрмыс деңгейін статистиканың көрсеткіштер жүйесін талдау нәтижесінде білуге болады.
Халықтың тұрмыс деңгейі адамдардың қажетті игіліктер мен қызметтерді тұтынуда қол жеткізген деңгейін көрсетеді. Бұл қоғам өміріндегі барлық әлеуметтік -экономикалық жағдайларды қамтып көрсететін күрделі санат. Тұрмыс деңгейі ұғымын кең ауқымда қарастырғанда бұл ұғым халықтың әр түрлі игіліктер мен қызметтерді тұтынумен қатар еңбек және демалыс жағдайы, әлеуметтік қамсыздандыру мен кепілдіктер, тұлға құқықтарын сақтау, бос уақыттың болуы және оны жақсы пайдалану мүмкіндігі, табиғи климаттық жағдайлар сияқты сипаттамаларды да қамтиды. Мұндай жағдайда тұрмыс деңгейі ұғымының орнына "тұрмыс сапасы" термині жиі қолданылады.[1]
Халықтың тұрмыс деңгейін төрт топқа бөлуге болады:
1. Молшылық (ауқаттылық) деңгейі. Бұл деңгей адамдардың жан жақты дамуын қамтамасыз ететін барлық игіліктерді пайдалануға мүмкіндік бар екенін көрсетеді.
2. Қалыпты деңгей. Бұл - адамның дене және ақыл парасат күшін қалпына келтіру үшін ғылыми негізделген нормаға сай оңтайлы тұтынуға қол жеткізгенін сипаттайтын деңгей.
3. Кедейшілік деңгейі. Мұндай деңгейде жұмысқа қабілеттілікті сақтауға ғана жететін игіліктер тұтынылады.
4. Жоқшылық деңгейі. Бұл деңгей адамның тіршілік қабілетін демеп отыруға ғана жететін игіліктерді тұтына алатынын көрсетеді.
Халықтың тұрмыс деңгейін статистикалық тұрғыдан зерттеудің негізгі міндеттері болып мыналар саналады:
oo халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарының табыс деңгейін, оның динамикасын зерттеу;
oo халықтың тұтыну шығындарын зерттеу;
oo халықтың тұрғын үй жағдайын зерттеу;
oo қызметкерлердің еңбек жағдайын зерттеу;
oo халықтың тұрмыс деңгейінің өзгеруіне әр түрлі әлеуметтік экономикалық факторлардың тигізетін әсерін талдау.
Тұрмыс деңгейі көпжақты санат болғандықтан, оны қандайда бір жалпы көрсеткіш көмегімен сипаттау мүмкін емес. Сонымен қатар халықтың материалдық әл-ауқатын бағалау сенімділігін арттыратын және аумақтық бөліністе кедейліктің, табыс теңсіздігінің неғұрлым толық сипаттамасын алуға мүмкіндік беретін жылыдық және тоқсандық сұрақ жауаптар өткізліп тұрады.
Халықтың тұрмыс деңгейі - халықтың материалдық және мәдени қажеттіліктерінің қанағаттандырылу дәрежесі. Алуан түрлі көрсеткіштерді қамтитын интегралдық сипаттамасы:
* халықтың жан басына шаққандағы тұтыну қоры,
* нақты табыс,
* аса маңызды өнімдерді табиғи тұтыну мөлшері,
* тұрғын үймен,
* коммуналдық және әлеуметтік қызметтер көрсетумен қамтамасыз етілу,
* білім берудің,
* денсаулық сақтаудың,
* әлеуметтік қамсыздандырылудың дамуы.
Халықаралық нормалар бойынша мыналар ескеріледі:
* жұмыспен қамтылу және еңбек жағдайының жасалуы,
* жеке адам құқықтарының қолданыстағы әлеуметтік кепілдіктері,
* оның қоғамдағы қауіпсіздік жағдайы,
* денсаулық сақтау,
* демография,
* экология көрсеткіштері,
* азықаласытүлікпен және тағамдық құндылықтармен,
* үй мүлкімен қамтамасыз етілу көрсеткіштері,
* қорланым,
* әлеуметтік қызметтер көрсету көрсеткіштері,
* сондай-ақ қоғамдағы жіктелушілік,
* келеңсіз әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың - инфляцияның,
* жұмыссыздықтың,
* кедейліктің,
* қылмыстың,
* кез келген белгілер бойынша кемсітушіліктің таралуы.
Тұрмыс деңгейін жалпы ел бойынша ұлттық-тарихи ерекшеліктерді ескере отырып, жекелеген аумақтар бойынша әлеуметтік топтар жағдайының өзгешеліктерін басшылыққа ала отырып, осы топтар бойынша бағалауға болады. Халықтың тұрмыс деңгейін сипаттау үшін материалдық игіліктердің көлемін, құрамын, олардың халықтың жекелеген топтары арасында пайдаланылуы мен бөлінуін сипаттайтын статистикалық деректер негізінде қалыптасатын бірқатар әлеуметтік - экономикалық көрсеткіштер (индикаторлар) қолданылады. Халықтың тұрмыс деңгейінің негізгі көрсеткіштері: халықтың ақшалай табысы, жалақының мөлшері, күнкөріс минимумының шамасы, тағайындалған зейнетақының орташа мөлшері, сондай-ақ әлемдік қоғамдастық адамзат әлеуетінің дамуы мен пайдаланылуы деңгейін кешенді түрде бағалау ретінде қарастыратын адамзаттың дамуы индексінің көрсеткіші. Халықтың тұрмыс деңгейі мен сапасын арттыру қоғамдық дамудың қазіргі кезеңде республиканың әлеуметтік саясатының аса маңызды міндеті болып табылады[2].
Үй шаруашылықтарына ішінара зерттеу жүргізуді облыстық департаменттер арқылы Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі жүзеге асырады. Халықтың тұрмыс деңгейін табыс мөлшері әр-түрлі үй шаруашылықтары, халықтың әлеуметтік топтары немессе жалпы халық бойынша зерттеуге болады. Мұндай зерттеулерде төмендегі көрсеткіштер қолданылады:
oo тұрмыс деңгейінің интегралды көрсеткіштері;
oo халықтың жеке табысының көрсеткіштері;
oo халықтың тұтыну шығындарының көрсеткіштері;
oo халықтың табыс диференциясының көрсеткіштері;
oo әлеуметтік көрсеткіштер.
Тұрмыс деңгейінің интегралды көрсеткіштері қоғамның даму деңгңгейін сипаттау үшін қолданылады. Мұндай көрсеткіштерге табыс пен шығынның макроэкономикалық көрсеткіштері, демографиялық көрсеткіш-тер, халықтың экономикалық белсенділік көрсеткіштерін жатқызады [3].
Жан басына шаққандағы ЖІӨ-дегі білімге, денсаулық сақтауға, әлеуметтік қызметтерге жұмаслаған мемлекеттік шығынның үлесі, үй шаруашылықтарының қолда бар нақты табыстары, олардың нақты ақырғы тұтыну шығындар, тұтыну бағаларының индексі айлық атаулы жалақының орташа мөлшері, нақты жалақының индексі, атаулы ақшалай табыстар, әлеуметтік трансферттер сияқты индикаторлары тұрмыс деңгейінің макроэкономикалық көрсеткіші болады.
Ал болжалыды өмір сүру ұзақтығы, туудың және өлім жетімнің жалпы коэфиценттері, нәрестелер, балалар, аналар өлімнің көрсеткіштері тұрмыс деңгейін демографиялық тұрғыдан сипаттайды.
Халықтың экономикалық белсенділік көрсеткіштеріне экономикалық белсенді халық, экономикалық тұрғыдан енжар халық, экономикалық белсенділік деңгейі, жұмыспен қамтылған халық, жалданып жұмыс істейтіндер, өз бетінше жұмыс істейтіндер, жұмыссызда, жұмыссыздық деңгейі сияқты көрсеткіштерді жатқызуға болады. Халықтың жеке табысы ақшалай және заттай алынған барлық табысты қамтиды.
Тұтыну шығындары көрсеткіштерін анықтағанда үй шаруашылықтарының ақырғы тұтыну және нақты ақырғы тұтыну шығындары есепке алады.
Тұрмыс деңгейін сипаттайтын әлеуметтік көрсеткіштер білім, денсаулық сақтау, мәдениет, т.б әлеуметтік сферадағы даму деңгейін көрсетеді.
Табыс диференциясының көрсеткіштері халықтың жеке топтарындағы табыс деңгейінің теңсіздігін, олардың қалай өзгеретінін көрсетеді [4].
Аталған көрсеткіштер жүйесі тұрмыс деңгейін негізінен сандық жағынан сипаттайды. Ал халықаралық ұйымдар дамудың дамудың сапалық аспектілеріне көп көңіл бөледі. Сондықтан тұрмыс деңгейін анықтайтын мынадай сапалық көрсеткіштерге де көңіл бөлу қажет:
oo демографиялық көрсеткіштер;
oo денсаулық;
oo пайдаланатын азық-түліктің сапасы;
oo сауаттылық деңгейі;
oo білім және мәдениет саласының даму деңгейі.
Ал әр елдің даму деңгейіне халықаралық салыстыру жасағанда жан басына шаққандағы ЖІӨ - мен қатар нәрестелер өлімі, болжалды өмір сүру ұзақтығы сияқты көрсеткіштер қолданылады.
Қазіргі кезде кейбір халықаралық ұйымдар, ұлттық статистикалык қызмыттер тұрмыс деңгейін жан-жақты қамтып көрсететін әр түрлі интегралдық көрсеткіштерді есептеу, оларды талдау, қорытындылау мен айналысады. Мысалы, БҰҰ адам дамуы индексін халықтың тұрмыс деңгейін сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш деп санайды.
Тұрмыс деңгейіне қарай қоғамның әр түрлі топқа бөлінуі экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, географиялық факторларға байланысты болады. Материалдық игіліктерді, қызметтерді тұтынуда халық ішінде болатын теңсіздік олардың табыстарының бірдей болмауына байланысты [5].
Тұрмыс деңгейі бойынша халықтың дифференциясын бағалағанда мына көрсеткіштерді пайдаланады:
oo жан басын шаққандағы ақшалай табыс бойынша халықтың бөлінуі ;
oo халық табысының дифференциация коэфициенті;
oo табыс концентрациясының коэффициенті (Джинни индексі);
oo табысы кедейшілік шегінен төмен халық саны;
oo кедейшілік индексі.
Ал табыс мөлшеріне қарай халық дифференциациясының ерекшеліктерін айқындауүшін мода, медиана, квартиль, квентиль, дециль сияқты құрылымдық орташа шамалар қолданылады.
Модалық табыс деп халық табысының ішіндегі ең жиі кездесетін табыс деңгейін айтады. Модалық табысты келесі формула бойыншы есептеледі
мо =хмо+імоxfMo-fMo-1fMo-fMo-1+fMo-fMo +1
Медианалық табыс деп жиынтықты тең екі бөлікке бөлетін табыс деңгейін айтады, яғни халықтың жартысының табысы менианалық табыстан аз болады, ал екінші жартысының табысы бұл көрсеткіштен артық болады. Медианалық табыстыт көрсетілген варияциялық қатар медианасының формуласына сәйкес анықтайды:
Ме=хМе+іМеf2-SMe-1fMe
Табыстың консентрациясының коэффициенті немесе Джини коэффициенті де қоғамда табыстың біркелкі бөлінбегенін сипаттайд. Ол табыстың нақты бөлінуінің біркелкі бөлінуден қаншалықты ауытқитынын көрсетеді.
G=1-2i=1nxixcuty+i=1nxiyi
мұндағы xi-i- топтағы халықтың жалпы халық санындағы үлесі;
yi-I топтағы халықтың табысының үлесі
cuty- жиынтық табыстың үлесі
n-топ саны
Халықтың тұрмыс деңгейінің сипаттамасы толық болу үшін кедейлік индикаторларын есептеу кажет [6].
Кедейлік - әр түрлі нысанда кез - келген қоғамда болатын құбылыс, сондықтан барлық елдерде кедейлікті жою мәселесі негізгі мәселелердің бірі болып саналады. Кедейлікті өлшеу үшін дүниежүзлік практикада үш негізгі әдіс қолданылады:
oo абсолютті,
oo қатысты;
oo субъективті.
Абсолютті әдісті қолданғанда кедейлік критерийі ретінде ең төменгі көнкөріс деңгейі алынады да, халықтың ақшалай табысы осы көрсеткішпен салыстырылады. Соның нәтижесінде кедей халықтың үлесі анықталады.
Кедейлікті қатысты әдісі арқылы анықтағанда кедей деп сол қоғамдағы тұтыну стандартына қол жетпегендерді атайды. Бұл әдіс бойынша халықтың табысы осы қоғамдағы орташа табыспен саластырылады.
Кедейліктің субъективті әдісі адамдардың материалдық жағдайларын өздері субъективті түрде бағалауына негізделген. Адамдар өз әл ауқатын дәл бағаламағандықтан, бұл әдістің кемшіліктері көп.
Үй шаруашылықтарының табыстары мен тұтыну шығындары. Халықтың тұрмыс деңгейіне мемлекеттік статистикалық қадағалау жүргізу үшін үй шаруашылықтарын ішінара бақылауға алынып, зерттеледі.
Қазақстанда үй шаруашылықтары секторын зерттеу 1994 жылдан басталды. Қазіргі кезде халықтың тұрмыс деңгейін сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау үшін12 мың үй шаруашылықтары бақылауға алынды.
Үй шаруашылығы - бір немесе одан да көп адамдардан құралған, бірге тұратын өз табыстары мен мүлкін толықтай немесе ішінара біріктіретін және тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді бірлесіп тұтынатын экономикалық субъект.
Табыс адам мүмкіндіктерін ұлғайтады, сондықтан оны адам дамуы индексін есептегенде лайықты тұрмыс деңгейін анықтайтын компонеттердің бірі ретінде қолданылады. Үй шарушылығының табысын ақшалай табыс және басқа табыстар деп бөледі.
Мемлекеттік статистиканың халықаралық стандартқа көшуіне байланысты қазіргі кезде үй шарушылықтарының табыстары мен тұтыну шығындарына қатысты мынандай индикаторларды анықтайды:
oo үй шаруашылықтарының қолда бар табыстары;
oo үй шаруашылықтарының түзетілген қолда бар табыстары;
oo үй шаруашылықтарының қолда бар нақты табыстары;
oo үй шаруашылықтарының нақты ақырғы тұтынулары;
oo тұтыну бағаларының индексі.
Адам даму индексі - ол нөльден бірге дейін көрсеткішпен қабылданатын елдің даму деңгейі мен өмірдің сапасын көрсететін жиынтық көрсеткіші. БҰҰ эксперттерінің анықтауы бойынша елдің, адам дамуы потенциалының индексі (АДПИ) 0,9 және одан жоғары болса, ол дамыған, ол деңгейге жетпейтіндер - дамушы елдер. Көрсеткіші 0-ден 0,499-ге дейінгілер АДПИ-і төмен, 0,500-0,799 - орташа, 0,800-0,899 - жоғары, 0,900-дан көбі - өте жоғары болып саналады. Бұл көрсеткіштерді таңдау, мысалы қоғамдағы еңбек потенциалы ауру мен жарақаттың азаюы, жұмыс күнінің саны мен еңбекпен қамту масштабының кеңеюі есебінен өсетініне негізделген.
Біріккен ұлттар ұйымының даму бағдарламасы ПРООН-ның 2014 жылы жариялаған әлемдегі елдердегі адам дамуының индексі 2013 жыл бойынша Қазақстан Республикасы 0,757 балл мен 70-орынды иеленді. Бізбен шамалас алыс шет елдегі Норвегия 0,944 баллмен 1-орынға, Дания 0,900 баллмен 10-орынға, Финляндия 0,879 баллмен 24-орынға, Венгрия 0,818 баллмен 43-орынға, Хорватия 0,812 баллмен 47-орынға, Болгария 0,777 баллмен 58-орынға, Венесуэла 0,764 баллмен 67-орынға, Коста-Рика 0,763 баллмен 68-орынға ие болыпты. Ал ТМД елдеріне келер болсақ біздің, мәңгілік-қазақ елінен озғандар мыналар: Эстония 0,840 баллмен 33-орынды, Литва 0,834 баллмен 35-орынды, Латвия 0,810 баллмен 48-орынды, Беларусь 0,786 баллмен 53-орынды иеленген. ТМД елдерінің ішінде біздің мәңгілік елімізден кейін қалғандар мыналар: Грузия 0,744 баллмен 79-орынға, Укриана 0,734 баллмен 83-орынға, Армения 0,730 баллмен 87-орынға, Туркменстан 0,698 баллмен 103-орынға, Өзбекстан 0,661 баллмен 116-орынға, Қырғызстан 0,628 баллмен 125-орынға, Тәжікстан 0,607 баллмен 133-орынға ие болған. Сараптаумен барлығы 187 ел қамтылған. Ең соңғы 187-орынды 0,337 баллмен Нигер елі иеленген [7].
БҰҰДБ (ПРООН) 2010 жылы адам дамуы деген ұғымға жаңаша анықтаманы былайша пайымдаған еді: Адам дамуы - адамдардың ұзақ, ауру-сырқаусыз, шығармашыл, жасампаз өмір сүруі мен басқа да мақсаттарына жету еркіндігінің кеңею үдерісі болып табылып, олардың пікірінше, аса құндылық деп танылатын: ғаламшарымыздың тұрақты дамуы мен әділеттілікті қамтамасыз етуге белсенді ат-салысу мүмкіндігі. Адам даму индексі (АДИ) белгілі бір елдегі адам даму деңгейінің жиынтық көрсеткіші, сондықтан бұл ұғымды өмір сүру сапасы, өмір сүру немесе тұрмыс-тіршілік деңгейі деген ұғымдардың баламасы, синонимі ретінде қолданады.
АДИ негізгі үш бағытты қамтиды:
1. Дүниеге келгеннен кейін болжамды өмір ұзақтығы арқылы өлшенген ден-саулық пен өмір ұзақтығының көрсеткіші.
2. Ересек тұрғындардың сауаттылық деңгейі мен біліммен қамтудың жиынтық жалпы коэффициенті арқылы өлшенген білім алу мүмкіндігі.
3. Сатып алу қабілеті басымдылығы ППС бойынша АҚШ долларымен есептелген жан басына шаққандағы (ІЖӨ) ішкі жалпы өнім шамасымен өлшенетін тұғырлы өмір деңгейі.
Осы уақытқа дейінгі экономиканың дамуы табиғи ресурстарды пайдалану мен минералдық шикізатты өндіріп экстенсивті түрде болғандықтан Қазақстан үшін адам капиталын дамытудың маңызы зор [8].
Экономика мен әлеуметтік-мәдени салаларда жүргізілген прогрессивті өзгерістерге қарамастан елдегі экономиканы модернизациялау мен индустриалды-инновациялық жолмен дамуға көшу қарқыны әлі жеткіліксіз. Қазақстан ғалымдарының жетістіктері мен елдегі білім жүйесі әлемдік деңгейдегі талаптарға сай болмағандықтан бәсекеге қабілетсіз. Оның бір себебі Қазақстан экономикасының дамуы мен модернизациясы және мәдени-әлеуметтік механизмдер мен методологиясы дайындалмағандықтан бұл салалар осы уақытқа дейін индустриалдық доминант тұрғысынан, яғни негізгі мақсат пен дамудың нәтижесі экономиканың шикізатты өндіруі мен материалдық капиталды пайдалану тұрғысынан қаралуында. Сонымен қатар модернизациялау мен елдің постиндустриалдық қоғамға көшудегі шешуші фактор адам капиталын дамытуға арналған жүйелі зерттелген ғылыми негіз бен механизмнің болмауы.
Халықтың өмір сүру ұзақтығы. Туғаннан күтілетін өмір ұзақтығы - осы ұрпақтың бүкіл өмірі бойында əр жастағы өлім деңгейі осы уақыт кезеңіндегідей болып қалған жағдайда, ұрпақтан туған бір адамның алдағы
уақытта өмір сүретін орташа жас саны.. Адамның өмір сүруіне көптеген факторлар әсер етеді, соның ішінде негізгілерін атап айтар болсақ:
oo тамақтану;
oo спорт, денешынықтыру;
oo денсаулық сақтау;
oo ауыр еңбек ету;
oo материалдық жағдай және т.б
Осы факторлардың қажеттілігін талдай отыра өмір сүру ұзақтығын жақсартуға кедергі болатындай мәселелерді көруімізге болады.
Тамақ өнеркәсібіндегі тұтынылатын азық түліктердің сапасы, бұған енгізгі себеп болып отырған шетелдің сапасыз азық түліктерін тұтынуымызда;
Денешынықтыру саласын алар болсақ еліміздегі спортқа деген қызығушылықтың төмендігі, спортпен айналысатын халықтың төмендігі. дамыған еледерде бұл көрсеткіш 75 пайызға дейін жетіп артады.
Денсаулық сақтау жоғарыда аталғандардан кейінгі маңызды орынға ие, себебі бүгінде халықтың басып бөлігі қан айналу жүйесінің бұзылуынан 2012 жылы 43100 адам қайтыс болған болса, қатерлі жаңа өскңндерден 17500 адам көз жұмған.[9]
Физикалық еңбек ету көрсеткіші елімізде әлі де болса жоғары көрсеткіште.Соның ішінде ауыр өнеркәсіп. химия, адам денсаулығына елеулі әсерен тигізеді. Дамығын еледерде бұл көрсеткіш тқөменгі деңгейде оларда көбіне 32 сі сана, интелектуалық еңбекпен жұмыс істейді.
Халықтың тұрмыстық жағдайы оның әрине қаржылық жағдайы мен бағаланады. Бұл фактор адамның материалыдық жағдайы жақсы болса соншалықты өмір сүру жағдайы жақсармақ. Бұл салада негізгі мәселе болып еңбек ақы көлемі ұсынылады
Халықтың сауаттылық деңгейі. Бөлімде мемлекеттік жəне мемлекеттік емес білім беру ұйымдары: тұрақты мектепке дейінгі ұйымдар, жалпы білім беретін мектептер, кəсіптік мектептер (лицейлер), колледждер мен жоғары оқу орындары туралы статистикалық деректердегі негізгі мәселелер кіреді.
Бұл салада негізгі әсер ететін факторлар болып:
oo оқу орындарымен толық қамтылу;
oo ақпараттардың қол жетімділігі;
oo оқулықтардың жеткіліктілігі;
oo ғылыми техниканың жетістігі;
oo оқытушылардың сауаттылығы,
oo практиканың теориямен ұштасуы және т.б
Әсер етуші негізгі факторлар сауаттылық деңгейіне тікелей қарым-қатнаста. Осы факторлардың жетіспеушілігі сауаттылық деңгейін төмендетеді. Елдегі еңбекпен қамту жағдайын саралағанда мұнай-газ, машина жасау, металл өңдеу салаларында білікті мамандардың жетіспейтіндігін көрсеттін.
Мәселе адам капиталына салынған инвестицияның тиімділігінің төмендігі. Мысалы, қарапайым ветеринария мамандарының жетіспеуі соның әсерінен болатын мал шаруашылығындағы қиындықтар. Экономика саласындағы инженерлік - техникалық мамандықтарының тапшылығы.
Адам капиталының тиімділігін арттыру бойынша қаржыландыру бағыты бар. Бірақ оның сапасын арттыруда білім беру орындарында теория мен тәжрибені ұштастыру жағын жетілдіру тиіс. Білікті, қажетті мамандарды дайындауға бағыттауға негізделуі тиіс. Сонымен қатар білімгерлердің біліктілігін арттыруда технопарктердің, инкубаторлардың кеңінен қолданылуы қажеттілігі байқалады [10].
Білім саласындағы (12 жылдыққа өту, Бірыңғай ұлттық тест т.б.) және ғылымдағы атқарылып жатқан реформаларды аяғына дейін жеткізгенде ол тиісті нәтиже береді. Адам зердесінің қалыптасуын толық ескермейтін бұрынғы кеңестік білім жүйесі бойынша бала мектепке 7 жаста барады. Ал, адам зердесінің 45-50 пайызы төрт-бес жаста, 7-де 70-75%-ы, 9-да 90-92%-ы қалыптасып болады. Яғни ол жүйемен бала мектепке әбден қалыптасып болғанда, мысалы Жапониядағыдан екі жыл кешігіп барғандықтан білімді толық қабылдай алмайды. Жапонияда оқушы жұмасына 50-52 сағат оқыса, бізде орташа 40-42 сағат, немесе 10-12 жылда 5000-6000 сағат кем оқиды. Келесі күрделі мәселе - ол біздің жүйе негізінен білім беруге бағытталған, ал батыста үш сатыдан, - ол білім - түсіну - даналықтан тұрады. Сондықтан біздегі ғылым ашқан жаңалықтар батыстан орташа 30 еседей төмен және біздегі ноу-хаулар өндіріске енбей жатса, оларда көп кедергісіз қоғамды дамытып жатады.
Жан басына шаққандағы ЖІӨ. Жалпы ішкі өнім өндіріс сатысында жалпы қосылған құнды салалар бойынша жиынтықтау жолымен алынады. Жалпы ішкі өнім рынок бағасы бойынша есептеп шығарылады, яғни өзіне өнімдерге жəне импортқа салынған таза салықтарды қосады. Таза термині салықтың тиісті демеуқаржылардың шегеріліп көрсетілгендігін білдіреді. Бұл - елдің экономикалық қызметінің түпкілікті нəтижесін сипаттайтын ұлттық шоттар жүйесінің аса маңызды көрсеткіштерінің бірі. ЖІӨ индекс-дефляторы - ағымдағы бағаларда есептелген ЖІӨ-нің, өткен кезеңнің салыстырмалы бағаларында есептелген ЖІӨ- нің көлеміне қатынасы. ЖІӨ дефляторының тауарлар мен қызметтер бағасының индексінен айырмашылығы, ол баға өзгеруінің нəтижесінде еңбекақының, пайданың (аралас табыстарды қоса) жəне негізгі капиталды тұтынудың, сондай-ақ таза салықтардың атаулы жиыныныңөзгеруін сипаттайды.[11]
ЖІӨ-нің адам капиталына қатынасының маңызы негізгі рөлді алады. Өйткені сол елдің өндірген өнімі халық санына бөлгенде оң көрсеткішті көрсетуі тиіс. ЖІӨ-ді негізінен мемлекеттік қаржы және елдегі кәсіпорын қаржысы құрайды. Бұл орайда атап көрсететін негізгі мәселелер: экономикадағы өнімді өңдеуші салалардың аздығы. Мысалы, облыстарда өндіріс салаларындағы агроөнімдерін сақтайтын орындардың аздығы, көкөніс өңдеуші кәсіпорындардың жоқтығы, олардың өңірлерде шоғырланбауы, басқа елдердің өнімдеріне сұранысты туындатады.
Өңдеуші салаларда кәсіби мамандар дайындау және ынталандыру; өңірледе өңдеуші кәсіпорындардың бір ортаға шоғырлануы, іріленуі; өндіріс аралық байланыстардың қалыптасуы, бір-бірімен толықтырылуы; иновациялық техника мен технолгияның жетістіктерін қолдану; отандық жобаларды қолдау шешуші фактор болып табылады
1.2 Халықтың өмір сүру сапасының деңгейін бағалаудың әлімдік тәжірибелері
Өмір сапасын бағалаудың халықаралық статистикасы салыстырмалы түрде таяу уақыттан бастап дами бастады. 1960 жылы БҰҰ жұмыс тобы халықаралық ауқымда өмірдің сапалық көрсеткіштерін анықтау және өлшеу принциптері туралы баяндама жасды. Бұл салыстырмалы көрсеткіштер жүйесін құрудың алғашқы мүмкіндігі болатын. Бұдан бұрын елдердің даму деңгейі нақты жалақы индексімен (бағалар индексіне бөлінген номиналдық жалақы индексі), ал одан кейін ең төменгі күнкөріс деңгейі және өмір құны индекстерімен (белгілі бір топтамадағы тауарларға және қызметтерге тұтыну бағалары индексімен) бағаланды. Көрсетілген индекстердің әрқайсысы өзінше маңызды болды, ал жеке-жеке олар елдің даму деңгейінің жанжақты сипаттамаларын берген жоқ. Сонымен бірге нақты жалақы және өмір құны индекстері тек қана жалдамалы еңбекке жатады, бұл ретте халықтың кейбір санаттарының (шаруалар, өздерінің кәсібі бар) өмір сүру деңгейін анықтау кезінде көрсетілген индекстер пайдаланыла алмайды.[12]
Халықаралық статистикалық тәжірибеде алғашқылардың бірі болып кешенді индексті БҰҰ Әлеуметтік Дамуды Зарттеу Институты ұсынды (1970 жылы). Бұл индекс әлеуметтік даму индексі деген атауға ие болды және16 маңызды (9 әлеуметтік және 7 экономикалық) өзара тәуелді көрсеткіштерді қамтыды. Зерттеу авторлары 500 доллардан аспайтын жан басы табысы деңгейлерінде экономикалықтан асты деген қорытындыға келді.
Одан әрі британ экономисі М.Д. Моррис мынадай үш көрсеткішті ескеретін өмір сапасының нақты даму индексін әзірледі: [13]
* 1 жасқа дейін жету бойынша күтілетін өмірдің ұзақтығы;
* нәрестелер өлімі деңгейі;
* жасы үлкен халық арасында сауаттылықтың таралуы.
Жиынтық индекс 1 баллдан (нашар нұсқасы) 100 (үздік нұсқасы) баллға дейін шәкіл бойынша бағаланатын қалдырылатын орта арифметикалық шама ретінде есептелді.
Бүгінде БҰҰ халықаралық статистикадағы өмір сапасы көрсеткіштері жүйесінің қолданыстағы нұсқасы 1978 жылы әзірленді және 11 негізгі көрсеткіштер топтарын қамтиды: [14]
1. Халықтың туу, өлім-жітім және басқа да демографиялық сипаттамалары.
2. Өмірдің санитарлық-гигиеналық шарттары.
3. Азық-түлік тауарларын тұтыну.
4. Тұрғын үй шарттары.
5. Еңбек және жұмыспен қамтылу шарттары.
6. Білім және мәдениет.
7. Халықтың табыстары және шығындары.
8. Өмір құны және тұтыну бағалары.
9. Көлік құралдары.
10. Демалысты ұйымдастыру.
11. Әлеуметтік қамтамасыз ету. Адамның еркіндігі
Аталған көрсеткіштер топтарынан басқа БҰҰ статистикалық комиссиясы өмір сүру деңгейін бағалау үшін қажетті, бірақ БҰҰ сарапшыларының пікірі бойынша оның тікелей сипаттамалары болып табылмайтын бірқатар ақпараттық көрсеткіштерді қамтитын жалпы бөлімді бөліп көрсетті. Мұнда ұлттық табыс, халықтың жан басына жалпы ішкі өнім (ЖІӨ); әлеуметтік қызмет көрсету көлемі және түрлері; халықтың жеке тұтыну шығындары, олардың құрылымы және өсудің орташа жылдық коэффициенті, халықтың тығыздығы, халыққа көлік қызметін көрсету; байланыс құралдары, баспасөз жұмысы және т.б. енгізілген.
1987 ж. Халықтың дағдарыс проблемалары бойынша Вашингтон Комитеті Халықаралық сәтсіздік индексін жариялады. Индекс материалдық жағдайға, демографиялық жағдайға, денсаулық жағдайына және қоғамдық құрылымға байланысты адамдардың әл-ауқатын сипаттайтын 10 көрсеткішке негізделген жиынтық болып табылады. Есептер осы сәтте өмірдің барынша қолайсыз жағдайлары Анголада және Мозамбикте, ал барынша қолайлылары Швейцарияда және Люксембургте болғанын көрсетті.[15]
1990 ж. БҰҰДБ елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын кешенді бағалау мүмкіндігін қабылдады және алғаш рет Адамның даму индексін (АДИ) жариялады. Онда деректерді үш түрі ескерілді: өмірдің ұзақтығы, білім деңгейі (сауаттылық және бастауыш, орта және жоғарғы білімге қатысудың жалпы көрсеткіші өсті) және нақты сатып алу қабілетімен өлшенетін өмір сүру деңгейі. Индекс 1-0 аралығындағы шәкілді білдіреді. Дамудың жоғары деңгейі 0,8 және одан жоғары, орташа 0,5 - 0,799 аралығындағы, және төмен 0,5-тен төмен көрсеткіш болып есептеледі.[16]
Өмір сапасын және деңгейін бағалау кезінде сондай-ақ, сараптамалық бағалар пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, Демографиялық дағдарыс жөніндегі комитет американдық коммерциялық емес ұйымы 1989 ж. ресми статистика деректері, сауалнамалық сұраулар және сараптамалық бағалар нәтижелерін негізінде әлемнің 100 ірі қалаларында өмір сапасын зерттеуді өткізді. Көрсеткіш мынадай жеке көрсеткіштермен 10-балдық шәкіл бойынша бағаланды: тамақтану құны (тамақтануға арналған отбасылық шығындар үлесі), тұрғын үй шарттары (бір бөлмеге тұрғындар саны), тұрғын үй сапасы (су құбыры және электр қуаты бар үйлер мен пәтерлер үлесі), байланыс (100 тұрғындарға телефондар саны), білім (мектепте оқитын балалар үлесі), денсаулық сақтау (1000 тірі туғандарға балалар өлім-жітімі), қоғамдық қауіпсіздік (100 мың тұрғындарға жылына кісі өлтіру саны), тыныштың (сыртқы шу деңгейі), көше қозғалысы (қарбалас уақытындағы орташа жылдамдық), ауаның тазалығы. [17]
Сондай-ақ, АҚШ-та кедейлік индексі көмегімен өмір сапасы және деңгейінің интегралдық көрсеткішін оңайлатылған тәсілі белсенді қолданылады. Соңғысы құнсыздану және жұмыссыздық индекстерінің жиынтығын білдіреді.
Өмір сапасының ұсынылатын көрсеткіштерінің тізбесінің анықтамасы халықаралық зерттеулермен ұқсастықтарға сүйене отырып және жалпы адам құндылықтарына негізделе отырып пайда болды, осының негізінде негіз ретінде Адамның даму әлеуеті индексінің төрт принципі алынды:
1. табысты және экономикалық өсуді арттыруға бағытталған тиімді қызмет нәтижесі ретінде өнімділік;
2. қабілеттерді іске асыруда және ізгіліктерді пайдалануда мүмкіндіктер теңдігі ретінде түсінілетін теңдік;
3. тек қана қазіргі емес, сондай-ақ, болашақ ұрпақтарға өркениет мүмкіндіктеріне қол жетамділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тұрақтылық;
4. даму тек қана адамдардың мүдделерінде емес, сондай-ақ, олардың күш-жігерімен жүзеге асырылатындығын болжайтын мүмкіндіктерді кеңейту.
Өмір сапасын анықтайтын көрсеткіштердің қатарында тамақтанумен, тұрғын үймен, киіммен қамтамасыз етілу деңгейі, рухани және әлеуметтік қажеттіліктердің қанағаттандырылу дәрежесі сияқты негіз қалаушы санаттар ұсынылады. Бірге алынған олар сапалы өмір эталонын аман-сау және ұзақ өмірді, кең және қолжетімді білім, дамыған инфрақұрылым, қаныққан қоғамдық және мәдени өмір және т.б. көрсетеді.
Ұсынылған көрсеткіштердің көпшілігі хабарланғандай бүгінде Қазақстанның министрліктері және ведомстволары есептейді және көрсеткіштер әртүрлі салаларда қолданылады. Бұл әртүрлі салаларда Қазақстанның дамуын сипаттайтын көрсеткіштердің жеткілікті болуы себебінен жасалған, олардың оның азаматтарының өмір сапасын бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Мұндай тәсіл арнайы көрсеткіштерді әзірлеу қажеттігі болмауына байланысты өмір сапасы индексін іс жүзінде есептеу міндетін оңайлатады.
Жіктеу мақсатында Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы қажеттіліктер иерархиясын анықтайтын және адамның барлық қажеттіліктерін маңыздылығы дәрежесі бойынша мынадай 5 санаттарға бөлетін Маслоудың Уәждеме және жеке тұлға [18].
Негіз қалаушы теориясына сүйенеді:
1. Физиологиялық: аштық, шөлдеу, жыныстық құштарлық және т.б.;
2. Қауіпсіздікке қажеттіліктер: ыңғайлылық, өмір шарттарының тұрақтылығы;
3. Әлеуметтік: әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынас, тәуелділік, өзгелер туралы ойлау және өзіне назар аудару, бірлескен қызмет;
4. Мәртебе: өзін-өзі құрметтеу, басқалар тарапынан құрмет, мойындау, табысқа және жоғары бағаға қол жеткізу, қыметтік өсу.
5. Рухани: таным, өзін-өзі өзектендіру, өз ойын білдіру, өзін-өзі сәйкестендіру,
Оңайлату мақсатында көрсеткіштерді қажеттіліктердің мынадай 3 тобына біріктіру ұсынылады:
1. Негізгі тән қажеттіліктері;
2. Рухани қажеттіліктер;
3. Әлеуметтік қажеттіліктер.
Өз кезегінде, Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы ЖМ қажеттіліктердің негізгі топтарын негізгі көрсеткіштері 68 индикаторлармен өлшенетін 13 кіші топтарға бөлуді ұсынады.
Индикаторлардың кіші топтары өмір сапасының көрсеткіштерін халықаралық жіктеумен сәйкес келеді және жалпы қазақстандық көрсеткіштердің қолданыстағы құрылымына сәйке келеді. Бұл ретте олар адамның даму дәрежесін сипаттайтын салалардың ең жоғары санын қамтиды.
Маңыздылығы бойынша бірінші Денсаулық санаты анықталды. Халықтың денсаулығын жақсарту халықтың физикалық даму және жұмысқа қабілеттілігін арттырудың және тиісінше өнімдер және қызметтер жасау үшін мүмкіндіктерді кеңейтудің және т.б. маңызды факторы ретінде қарастырылады, сондықтан адамның денсаулығын жақсарту саласындағы қол жеткізуді көрсететін күтілетін өмірдің ұзақтығы көрсеткішін таңдау осы топта болды. Ана және нәрестелер өлімі көрсеткіштері сондай-ақ, осы топтың маңызды құрамдауыштары болып табылады. Қазақстандық нақты өмірді ескере отырып, топқа сондай-ақ, құрт ауыруы сияқты ауру бабы енгізілген, ол бойынша Қазақстан Әлемдегі алғашқы орындардың бірін алады [19].
Халықаралық тәжірибені бағалау кезінде адамдардың тамақтану сапасын анықтайтын көрсеткіштерді анықтау кезінде аштық проблемасы Қазақстан үшін өзекті болып табылмайтындығын ескеру керек, бірақ бұл ретте әлі де табыстар деңгейі әртүрлі халықтың энергияны тұтынудағы поляризациялау проблемаса бар. Сондай-ақ, энергияны тұтынудағы өңірлік саралану сақталады. Осыған байланысты қазақстандықтардың тамақтану сапасын бағалау үшін ҚРСА есептелетін орташа халықтың жан басына тұтынылған тамақ өнімдерінің энергетикалық құндылығы көрсеткішін пайдалану ұсынылады (ккалкүніне). Бұдан өзге, перспективада тұтынылған тамақ өнімдерін де алынбаған микроэлементтер (жабық аштық) деңгейін өлшеу үшін тиісті көрсеткіштерді әзірлеу және енгізу қажеттілігі бар, сондай-ақ, белгілі бір өнімдерді тұтыну тұрақтылығын бағалайтын көрсеткіштер болуы мүмкін.
Тұрғын үй шарттарын сипаттау кезінде халықаралық статистика ең алдымен тұрғын үй иесін бөліп көрсетеді. Осы мақсатта барлық тұрғын үй қоры жеке, жалдамалы және муниципальды болып бөлінеді. Ал атап айтқанда, тұрғын үй сапасын зерттеу кезінде қабаттар бойынша, қабырғалардың материалы бойынша, төбелердің биіктігі бойынша, оның коммуналдық-тұрмыстық жабдықтармен жабдықталу дәрежесі бойынша топтамалар пайдаланылады. Меншікті тұрғын үй үшін оған тиесілі жер учаскесінң көлемі көрсетіледі. Халықтың тұрғын үймен қамтамасыз етілуін жалпылама сипаттау үшін белгіленген стандартқа жауап бермейтін тұрғын үйлерде тұратын халық саны және жалпы халық санындағы оның үлесі; бір тұрғынға келетін бөлмелер саны сияқты көрсеткіштер қолданылады. Бұл ретте батыс елдеріндегі тұрғын үймен қамтамасыз етілу стандарты бір тұрғынға бір бөлме оған қоса жалпы бір бөлмені болуы ұсынылады. Біздің зерттеу үшін 1 адамға келетін тұрғын үй ауданыбөлмелер саны; тұрғын үйдің суық және ыстық сумен, кәрізбен, газбен қамтамасыз етілуі, пәтерледің орташа көлемі сияқты тұрғын үй сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады [20].
Халықтың ұзақ мерзімді пайдалануға арналған әртүрлі заттармен қамтамасыз етілуіне келер болсақ, онда халықаралық статистика орташа 100 отбасыларға, немесе халықтың 1000 адамына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған заттар санын есептейді. Халықтың азық-түліктік емес тауарларды тұтыну сипаттамасы халықтың жан басына осы тауарларды орташа жылдық тұтыну көрсеткіштерін анықтау жолымен жүргізіледі. Біздің жағдайда халықтың жан басына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған сатып алынатын тауарлар (автомобильдер, жиһаз, тұрмыстық техника, ұялы телефондар, компьютерлер және т.б.) санын өлшеу ұсынылады.
Халықтың ақылы қызметтерді сатып алуға шығындар үлесі - өсуі біздің көрсеткіштер жүйесінде теріс қабылдануға, ал төмендеуі тиісінше өмір сапасын жақсартуды сипаттауға тиіс көрсеткіш. Бұл қазақстандықтардың коммуналдық қызметтер және көлік және байланыс қызметтеріне ақы төлеуге алаңдаушылығы, ал осы екі бап ақылы қызметтерге барлық шығындардың шамамен 70%-ын құрайтындығымен, адамдардың өзінің өмірінің басқа да сапалық сипаттамаларын жасқарту мүмкіндігінің азаюына байланысты.
Халықаралық зерттеулерде көлікпен қамтамасыз етілу санаты және олармен байланысты қызметтер үлкен қалалардың көліктік қамтамасыз етілуін анықтауға елеулі дәрежеде шоғырланған. Бұл дамыған елдердегі халықтың үлкен тығыздығымен және қарбалас кезінде жұмыс орындарын және үйлерге барудың қиындығымен байланысты. Қазақстандық жағдайда өзгеше көрініс көрсетіледі: халықтың төмен тығыздығына байланысты, елдің барлық елді мекендерін тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етумен және жоғары салыстырмалы көлік шығындарымен байланысты қиындықтар бар. Сондықтан Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көліктік стратегиясында анықталған үш көрсеткіш таңдап алынды:
1. Елді мекендердің тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етілу;
2. Соңғы өнім және қызмет құнындағы көлік құрамдауышы;
3. Жолаушылар айналымының өсуі.
Коммуникациялар құралдарына келер болсақ, елдің интернетті пайдаланушылармен және ұялы телефондарды пайдаланушылармен толығуы қоғамның техникалық дамығандық дәрежесін сипаттайды [21].
Қоршаған ортаның жай-күйі адамдар өмірінің сапалық сипаттамаларына тікелей әсер етеді. Сондықтанбұл көрсеткіштің салмағы үлгіде тиісті мәнге ие болуға тиіс. Ұсынылған көрсеткіштер қоқыс өңдеу үлесін сипаттайтын көрсеткішін қоспағанда қазіргі уақытта бар - бұл елдегі жаңа, бірақ үлкен перспективасы бар. Қазіргі заманғы энергетиканың маңызды үрдісі оның өндірісінің балама көздерінің дамуы болып табылады, сондықтан көрсеткіш тізбесіне балама көздерімен электр энергиясын өңдеу үлесін енгізуді ұсынамыз, өйткені үлесті ұлғайтуэкологиялық жағдайға тікелей әсер етеді.
Білім деңгейін арттыру адам капиталының сапасы - қоғамның байлығын көбейтудің негізгі факторына айтарлықтай әсер етеді және қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне негізделеді. Білім деңгейі жиынтық білімдер және машықтар қорын - қоғам рухани байлығын құра отырып, жиналған білім, еңбек, ғылыми, зияткерлік және шығармашылық әлеуетті сипаттайды. Бұл сапа ұрпақтан ұрпаққа беріледі және адамның дамуына және жалпы қалпына келтіру процесінің тиімділігінің өсуіне маңызды алғышартты білдіреді. Бұдан өзге оқу жылының саны және отбасы, мемлекет, кәсіпорындар және ұйымдар жүргізетін оған кететін шығындар туралы деректер негізінде белгілі бір күнге жиналған білімдер әлеуетін анықтауға болады. Бұл толық шамада қоғамның мәдени деңгейіне жатады - адамның рухани дамуы жоғары болған сайын оның өмір соншалықты сапалырақ және толыққанды болады. Сондықтан қоғамның рухани дамуының сапалық сипаттамаларын анықтау мақсатында білімділік дәрежесін және қоғамның мәдени дамуын анықтайтын көрсеткіштер ұсынылды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz