ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
1.1 Ислам ағымдары (мәзхабтары) және олардың шығу себептері ... ... ... ... .6
1.2 Орталық Азиядағы ислам ағымдары (мәзхабтары) ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
2.1 Қазақстандағы қазіргі кездегі радикалды ислам ағымдары ... ... ... ... ..34
2.2 Радикалды ислам ағымдарының алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..60
І. ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
1.1 Ислам ағымдары (мәзхабтары) және олардың шығу себептері ... ... ... ... .6
1.2 Орталық Азиядағы ислам ағымдары (мәзхабтары) ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
2.1 Қазақстандағы қазіргі кездегі радикалды ислам ағымдары ... ... ... ... ..34
2.2 Радикалды ислам ағымдарының алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..60
Өткен ғасырдың 80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында күйреп бара жатқан КСРО-дан босаған идеологиялық кеңістікте орнай бастаған Ислам ренессансы – Орта Азия аймағындағы халықтардың жоғалуға айналған мәдени және діни дәстүріне қайта оралуына түрткі болды. Әйтсе де, бұл процесстердің тиімді аспектілері болумен қатар, қақтығыстардың да қайнар көзі болып, көптеген әлеуметтік және саяси проблемалар туғызды. Әсіресе көптеген проблемалар – Орта Азия мұсылмандары арасындағы діни ренессансқа байланысты туындады. Мұның басты себебі «ата-баба дініне қайта оралуымыз қажет» деген желеуден туындады. Бұған қоса, дінді барлық проблемалардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси) шешушісі – панацеясы көретін жағдай қалыптасты. Осының аясында аймақта – басты идеясы «Халифат» сияқты мезгілі өткен теократиялық құрылымды қайта қалпына келтіруді көздейтін «Хизб ут-тахрир» (ХТ) секілді экспортталған діни топтар пайда бола бастады. Олардың тура және жанама ықпалының арқасында – табиғаты дәл сол әйгілі халифат (немесе Ислам республикасы) идеясымен және құпия жұмыс әдісімен сәйкесетін діни-саяси топтар да әрекет ете бастады. Өз кезегінде мұндай топтардың әрекеттері – елдің саяси тұрақтылығы мен біртұтастығына қауіп төндірмей қоймайды. Сол себепті, экстремистік сипатта жұмыс жүргізетін, террористік іс-қимылдарға бейім топтардың әрекеттерінің алдын алып, болдырмау шараларын жүргізу – күн тәртібіндегі маңызды шаралардың бірі.
1. Topaloğlu Bekir. Kelâma Giriş. – İstanbul, 1996.
2. Muhammed Ebu Zehra. Mezhepler Tarihi. – İstanbul: Çelik Yayınevi, 2009.
3. Ethem Ruhi Fığlalı. Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri. – İstanbul, 1997.
4. Algül Huseyin. İslam Tarihi. III Cilt. İstanbul, 1997.
5. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. III Cilt. – İstanbul, 1992.
6. Сейітбеков С. Нысанбаев С., Ислам тарихы. – Шымкент, 2002.
7. Жолдасов С. Ислам тарихы. – Алматы, 1998.
8. Nevevi. Riyazus Salihin. – Ankara, 2000.
9. Ethem Ruhi Fığlalı. Mezhepler Arasındaki Farklar. – Ankara, 2007.
10. Исахан М. Сатыбалдиева А. Саяси құқықтық ой-пікір тарихындағы Исламдағы мазхап ілімі және шийттер мен харижиттер (Саяси мазхаптар тарихы). – Алматы, 2008.
11. Prof. Dr. Nihat Keklik; “Ebu Henife’nın Hayatı ve Çevresi”.– Istanbul, 1966.
12. Prof. Dr. Nihat Keklik; “Henefı mezhebı’nin Eserleri ve Kaynakları için Misdak olarak el-Futuhat el-Mekkiy’ye”,C. II (Bölüm A) – Istanbul, 1980
13. Ержан Қ. Матуриди ақидасы (Пайғамбарларға иман). – Алматы: «Көкжиек - Б» баспасы, 2011.
14. Оңғаров Е., Имам әл-Матуриди – «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғалымдарының ұлығы. Ислам және өркениет. №8. 2010.
15. Матуриди, Таухид, 2-4-б.; Толық мағлұмат үшін қараңыз: Мустафа Мұхаммед ар-Рахман, Имам Матуридинин Тәуилату Әһлис-Суннасына өнсөз, Бағдад, 1404/1983.
16. Бабаджанов Б. Верните фемиде весы. // www.carnegie.ru
17. Абашин С. «Исламский фундаментализм в ЦА: причины распространения, прогнозы на будущее». //ЦА и Кавказ. № 2 (20), 2002.
18. Игнатенко А. «Эндогенный радикализм в Исламе». // ЦА и Кавказ. № 2 (8), 2000.
19. Сатановский Е.А. За столом новой большой игры. Геополитика: старые противоречия и новые игроки.// Полития. Ислам в ХХ1 Веке. М.,2007 №4(47).
20. Добаев И. «Исторические и доктринальные корни исламского радикализма, его современные проблемы и течения». // ЦА и Кавказ. № 2 (14), 2001.
21. Подопригора Р. А. Государство и религиозные организации. (административно-правовые вопросы). Алматы: «Аркаим», 2002.
22. Эткин М. «Ваххабизм и фундаментализм: термины – «страшилки». // ЦА и Кавказ. № 1 (7), 2000.
23. Қарағанды қаласындағы ХТИ мүшелеріне қатысты сот материалдарынан. Желтоқсан, 2007.
24. Избаиров А.Ислам в Казахстане: истоки, сущность, тенденции. Астана 2008.
25. www.knb.kz 12.10.2010.
26. Альниязов Н. Факторы, влияющие на развитие мусульманской общины в Казахстане/Ислам, идентичность и политика в постсоветском пространстве Казань, 2005.
27. Игнатенко А.А. Самоопределение исламского мира//www.i-r-p.ru/pages
28. Табышалиева А. Взгляд на религиозную ситуацию в Кыргызстане// Центральная Азия и Кавказ. - Стокгольм. - 1997. - № 11.
29. Гордлевский В.Г. Ходжа Ахмет Ясави. Избранное сочинения.
30. Назарбаев Н. А. Критическое десятилетие. Алматы: «Атамұра», 2003.
31. Нұртазина Н. «Ислам дінінің қазақ тарихы мен мәдениетіне тигізген әсері». // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, № 4 (23). 1999.
32. Сыздықова Г. «Түркістан қаласының дінді таратудағы ролі». // Ақиқат. № 4, 1998.
33. Муминов А. «Традиционное и современное религиозно-теологические школы в ЦА». // ЦА и Кавказ. № 4 (5), 1999.
34. Өсерұлы Н. «Шариғат және қазақ қауымы». // Жас Алаш. Қаңтардың 9-ы. 1999.
35. Общечеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. Алматы: «Ақыл кітабы», 1997.
2. Muhammed Ebu Zehra. Mezhepler Tarihi. – İstanbul: Çelik Yayınevi, 2009.
3. Ethem Ruhi Fığlalı. Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri. – İstanbul, 1997.
4. Algül Huseyin. İslam Tarihi. III Cilt. İstanbul, 1997.
5. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. III Cilt. – İstanbul, 1992.
6. Сейітбеков С. Нысанбаев С., Ислам тарихы. – Шымкент, 2002.
7. Жолдасов С. Ислам тарихы. – Алматы, 1998.
8. Nevevi. Riyazus Salihin. – Ankara, 2000.
9. Ethem Ruhi Fığlalı. Mezhepler Arasındaki Farklar. – Ankara, 2007.
10. Исахан М. Сатыбалдиева А. Саяси құқықтық ой-пікір тарихындағы Исламдағы мазхап ілімі және шийттер мен харижиттер (Саяси мазхаптар тарихы). – Алматы, 2008.
11. Prof. Dr. Nihat Keklik; “Ebu Henife’nın Hayatı ve Çevresi”.– Istanbul, 1966.
12. Prof. Dr. Nihat Keklik; “Henefı mezhebı’nin Eserleri ve Kaynakları için Misdak olarak el-Futuhat el-Mekkiy’ye”,C. II (Bölüm A) – Istanbul, 1980
13. Ержан Қ. Матуриди ақидасы (Пайғамбарларға иман). – Алматы: «Көкжиек - Б» баспасы, 2011.
14. Оңғаров Е., Имам әл-Матуриди – «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғалымдарының ұлығы. Ислам және өркениет. №8. 2010.
15. Матуриди, Таухид, 2-4-б.; Толық мағлұмат үшін қараңыз: Мустафа Мұхаммед ар-Рахман, Имам Матуридинин Тәуилату Әһлис-Суннасына өнсөз, Бағдад, 1404/1983.
16. Бабаджанов Б. Верните фемиде весы. // www.carnegie.ru
17. Абашин С. «Исламский фундаментализм в ЦА: причины распространения, прогнозы на будущее». //ЦА и Кавказ. № 2 (20), 2002.
18. Игнатенко А. «Эндогенный радикализм в Исламе». // ЦА и Кавказ. № 2 (8), 2000.
19. Сатановский Е.А. За столом новой большой игры. Геополитика: старые противоречия и новые игроки.// Полития. Ислам в ХХ1 Веке. М.,2007 №4(47).
20. Добаев И. «Исторические и доктринальные корни исламского радикализма, его современные проблемы и течения». // ЦА и Кавказ. № 2 (14), 2001.
21. Подопригора Р. А. Государство и религиозные организации. (административно-правовые вопросы). Алматы: «Аркаим», 2002.
22. Эткин М. «Ваххабизм и фундаментализм: термины – «страшилки». // ЦА и Кавказ. № 1 (7), 2000.
23. Қарағанды қаласындағы ХТИ мүшелеріне қатысты сот материалдарынан. Желтоқсан, 2007.
24. Избаиров А.Ислам в Казахстане: истоки, сущность, тенденции. Астана 2008.
25. www.knb.kz 12.10.2010.
26. Альниязов Н. Факторы, влияющие на развитие мусульманской общины в Казахстане/Ислам, идентичность и политика в постсоветском пространстве Казань, 2005.
27. Игнатенко А.А. Самоопределение исламского мира//www.i-r-p.ru/pages
28. Табышалиева А. Взгляд на религиозную ситуацию в Кыргызстане// Центральная Азия и Кавказ. - Стокгольм. - 1997. - № 11.
29. Гордлевский В.Г. Ходжа Ахмет Ясави. Избранное сочинения.
30. Назарбаев Н. А. Критическое десятилетие. Алматы: «Атамұра», 2003.
31. Нұртазина Н. «Ислам дінінің қазақ тарихы мен мәдениетіне тигізген әсері». // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, № 4 (23). 1999.
32. Сыздықова Г. «Түркістан қаласының дінді таратудағы ролі». // Ақиқат. № 4, 1998.
33. Муминов А. «Традиционное и современное религиозно-теологические школы в ЦА». // ЦА и Кавказ. № 4 (5), 1999.
34. Өсерұлы Н. «Шариғат және қазақ қауымы». // Жас Алаш. Қаңтардың 9-ы. 1999.
35. Общечеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. Алматы: «Ақыл кітабы», 1997.
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих және педагогика факультеті
Дінтану және теология кафедрасы
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілді
"___"_____________ 2014 ж.
Кафедра меңгерушісі:
Түркістан, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
1.1 Ислам ағымдары (мәзхабтары) және олардың шығу себептері ... ... ... ... .6
1.2 Орталық Азиядағы ислам ағымдары (мәзхабтары) ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
2.1 Қазақстандағы қазіргі кездегі радикалды ислам ағымдары ... ... ... ... ..34
2.2 Радикалды ислам ағымдарының алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi.Өткен ғасырдың 80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында күйреп бара жатқан КСРО-дан босаған идеологиялық кеңістікте орнай бастаған Ислам ренессансы - Орта Азия аймағындағы халықтардың жоғалуға айналған мәдени және діни дәстүріне қайта оралуына түрткі болды. Әйтсе де, бұл процесстердің тиімді аспектілері болумен қатар, қақтығыстардың да қайнар көзі болып, көптеген әлеуметтік және саяси проблемалар туғызды. Әсіресе көптеген проблемалар - Орта Азия мұсылмандары арасындағы діни ренессансқа байланысты туындады. Мұның басты себебі ата-баба дініне қайта оралуымыз қажет деген желеуден туындады. Бұған қоса, дінді барлық проблемалардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси) шешушісі - панацеясы көретін жағдай қалыптасты. Осының аясында аймақта - басты идеясы Халифат сияқты мезгілі өткен теократиялық құрылымды қайта қалпына келтіруді көздейтін Хизб ут-тахрир (ХТ) секілді экспортталған діни топтар пайда бола бастады. Олардың тура және жанама ықпалының арқасында - табиғаты дәл сол әйгілі халифат (немесе Ислам республикасы) идеясымен және құпия жұмыс әдісімен сәйкесетін діни-саяси топтар да әрекет ете бастады. Өз кезегінде мұндай топтардың әрекеттері - елдің саяси тұрақтылығы мен біртұтастығына қауіп төндірмей қоймайды. Сол себепті, экстремистік сипатта жұмыс жүргізетін, террористік іс-қимылдарға бейім топтардың әрекеттерінің алдын алып, болдырмау шараларын жүргізу - күн тәртібіндегі маңызды шаралардың бірі.
Қазақстан Республикасында діннің қоғамдық өмірдегі рөлі соңғы он жылда айтарлықтай өсті: дәстүрлі деп танылған діни институттардың жұмыс жасау аумағы мен олардың әлеуметтік қызметтері өсті, жаңа деноминациялар пайда болып, жергілікті тұрғындардың діни іс-әрекеттерді қабылдауы күшейді, дінаралық қарым-қатынастар қиындап, діни білім беру кеңінен қанат жайды. Зерттеушілер діни фактордың бұлайша белсенділігінің артуының себебін - кеңестік дәуірде жүргізілген атеистік саясаттан, жұмыссыздық шегінің артуынан, өмір сүру деңгейінің күрт төмендеп кетіп, халықтың негізгі бөлігінің әлеуметтік жағынан аз қамтылғанынан, адамдардың басын біріктіруші мемлекеттік идеологияның болмауы мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын аяқасты ететін жекелеген билік өкілдерінің заңсыз әрекеттерінен көреді. Егер де, дәстүрлі діннің орнына экстремистік бағыттағы діни топтардың әрекеттері таралмайтын болса, халықтың жаппай дінге бет бұра бастағанынан саяси-әлеуметтік астар іздеудің қажеті болмас еді.
ҚР аумағында 40-тан астам конфессияның айналасына топталған 600-ден астам діни ұйымдар мен бірлестіктер жұмыс жасайды. Қазақстанда дәстүрлі емес христиандық конфессиялар мен тамырын шығыстық діндерден тартатын діни ағымдардың да өкілдіктері кеңейіп келеді. Сонымен қатар, олардың өз бәсекелестеріне деген өшпенділігі артып, өзге діндегілерге деген жеккөрінішті көзқарасы олардың көпшілік уағыздарының негізгі тініне айнала бастады. Соның салдарынан, зайырлы қоғамдағы білім беру жүйесінің конституциялық ережесінің бұзылу фактілері жиі кездесіп жүр. Дінтану тұрғысынан сараптама жасап, қандай да бір діни ұйымның қызметіне шынайы баға беретін мемлекеттік органның болмауынан қоғамдағы мұндай бейбастақтыққа шектеу қойылмай отыр.
Соңғы кездері эксперттер мен сарапшылардың, қоғам және саяси қайраткерлерінің, БАҚ-тың назары - Орта Азиядағы ислам қаупі тақырыбына ауып отыр. Билік пен ислам радикалдарының арасында өршіп келе жатқан қайшылықтың салдарынан, саяси-әлеуметтік және геосаяси жоспарларды өзгертуге қабілетті азаматтық соғыс өртінің тұтанып кету мүмкіндігінің жылдан-жылға артып келе жатқандығы туралы жиі айтылып жүр. Ішінара Қазақстанның ұлтаралық келісімге жік салып, қалыптасқан тұрақтылықты трагедиялық салдармен бұзатын түрлі экстремистік идеологиялық, саяси және діни көзқарастар мен ағымдардың плацдармына айналып бара жатқаны байқалады.
Қазақстан Республикасының рухани өмірінде соңғы жиырма жылдың көлемінде діннің әлеуметтік рөлінің өзгергенін көрсететін жаңа тенденциялар байқала бастады. Ол - дінге сенушілердің қатары мен діни ұйымдардың санының күрт өскендігінен, жаңа ағымдар пайда бола бастағандығынан, дінаралық қатынастардың қиындағанынан, дәстүрлі деп танылған діни институттардың аясы мен әлеуметтік қызметтері кеңігендігінен, діни білім беру ісі қанат жая бастағандығынан, жалпы халықтың дін туралы түсінігінің артуынан көрінеді. Сол себепті, мұндай тенденцияларды зерттеп, бақылап отыру - маңызды іс.
1. Жаңарып, жаңалыққа ұмтылудың философиясы мен идеологиясы болмағандықтан, Қазақстанның ЖОО-да оқитын жастардың дүниетанымдық көзқарастары әлі нақты қалыптасқан жоқ. Оларға бағыт болатындай ұлттық идеяның өзі де әлі қалыптаспай отыр. Мұндай жағдайда жастар кез-келген идеологияның соңынан кетуге бейім болады.
2. Тұрақсыз экономикалық жағдай, жастардың белгілі бір бөлігінің кедейшілікке ұшырап, қылмысқа бейім болуы, мәдени таным деңгейінің жаппай төмендеуі (тіпті студенттер арасында 65% қыз-жігіттер театрға бармаса, 55%-ы көркем әдебиет оқымайды. 25%-ы газет оқымаса, 20%-ы кинотеатрға бармайды. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования... 21-бет.) - жастардың халифат сипатындағы ислам мемлекетін құру сияқты экстремистік ұрандар мен радикалды идеяларды қабылдауына, сондай-ақ, аймақ үшін дәстүрлі емес жекелеген секталардың саяси-әлеуметтік утопияларына түрткі болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ислам дініндегі ағымдардың, мазхаптардың діни-саяси ұстанымдары туралы мәліметтер түрік ғалымдары Бекир Топалоглу, Мұхаммед Әбу Захра, Етхем Рухи Фыглалы сияқты зерттеушілердің еңбектерінде ұшырасады. Қазақстанда бұл тақырып төңірегінде М.Исахан., Сейтбеков С., А. Сатыбалдиева сияқты дінтанушылар ізденістерін жариялап жүр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысында алдымызға негізінен төмендегідей мақсаттар мен міндеттер қойылды:
- Ислам ағымдарын сипаттау, олардың пайда болуына әсер еткен ықпалдарды анықтау;
- Ислам ағымдарының бір-бірінен ерекшеліктері мен ұқсастықтарын зерттеп-зерделеу;
- Орталық Азия және Қазақстандағы Ислам ағымдарының діни ұстанымдарына назар салып зерттей отырып, сүнниттік бағыттың қағидаларына тоқталу;
- Қазақстандағы радикалдық исламдық ағымдардың қызметін сараптау, олардың пайда болу кезеңдеріне талдау жасау;
- Радикалдық ислам ұйымдарының іс-әрекеттерінің алдын алу мақсатында жүргізілетін жұмыстарды ұсыну.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Зерттеу жұмысында салыстырмалы әдіс, талдау әдісі, герменевтикалық әдіс пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу жұмысын жоғарғы оқу орындарындағы дінтану мамандықтарында Ислам тарихы және кәлам пәндері бойынша қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен (төрт бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
1.1 Ислам ағымдары (мәзхабтары) және олардың шығу себептері
Әлемдік діндердің бірі болған ислам діні тарихи кезең бойынша көптеген проблемаларды бастан өткерді. Сол проблемалардың бірі мұсылмандардың өзара бөлінуі болып табылады. Бұл бөлінушілік көптеген мәселелерден туындаған болатын. Ислам дінінде мұндай топтарға мәзхаб немесе фирқа деп атады. Мазхаб сөзі жүрілген жол деген мағынаны білдіреді. Терминдік мағынасы болса, белгілі бір кісіге бағынып, оны қолдаған және саяси бір бағыт ұстанып, ислам дінінің негізгі қағидалары болған Құран Кәрім мен пайғамбар сүннетін түсінуде түрлі жолдарды ұстанған ағымдар.
Ислам дініндегі ағымдар Хз. Мұхаммед пайғамбар мен оның ізбасарлары болған әділетті төрт халифа тұсында болмады. Төртінші халифа Хз. Әлидің кезеңінен (656-661) басталған саяси оқиғалардан кейін мұсылмандар түрлі ағымға бөліне бастады. Сол бөлінушілік жиырмасыншы ғасырға дейін өз жалғасын тауып отырды. Тарихи кезең бойынша пайда болған бұл ағымдардың көпшілігі тарих сахнасынан жойылып, қазіргі таңда біразы ғана дүниенің төрт бұрышында жалғасын табуда[1, 14].
Тарихшы ғалымдарымыз мұсылмандардың ағымға бөлінуінің өзіндік себептері бар екендігі жайында түрлі пікірлерді айтуда. Ағымға бөлінуге себеп болған мәселелер көп болғандықтан бұл мәселелерді бес негіз аясында қарастырсақ түсінікті болар: Құран Кәрімнің мұсылмандарға берген ой еркіндігі; ағымға бөлінуде діни үкімдердің ролі; ағымға бөлінуде әлеуметтік өзгерістердің әсері; ағымға бөлінуге себеп болған саяси оқиғалар.
Ислам дінің ең алдымен жүгінетін заңы Қасиетті Құран Кәрім. Құран мұсылмандар үшін ең шынайы жол болып табылады. Ал Құранды зерттейтін болса, ішінде ағымға бөліну немесе Әй мүміндер! Бөлініңдер деген мағынада айтылған ешқандай аятты кездестіру мүмкін емес. Керісінше Құран аяттары мұсылмандарды бірлікке, ынтымаққа, бауырмаластыққа шақыра отырып, тек бір кісіге яғни басшыға бағынуымызды парыз етеді. Бұл жайында аятта былай дейді: Әй мүміндер! Аллаға бой ұсынып, Пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар, (4. Ниса-59), бүкіл әлемді жаратқан Алла өзі жаратқан адамзаттың психологиясын, қимыл-әрекетін жақсы білгендіктен адамдардың ерте ме, кеш пе бәрібір бөлінетіндігін біледі. Мұсылмандардың да осындай жағдайға түсетіндігін білген Алла шығар жол ретінде Құранды нұсқап: Түп-түгел Алланың жібіне (дініне) жабысыңдар да бөлінбеңдер, - деп әмір етеді. (3. Али-Имран-103). Аяттан шығатын ұғым мұсылмандар пікірде, көзқараста жанжалдасып түсінбеушілікке баратын болса, Құранға сүйенулерін, осылай еткен жағдайда мәмілеге келетіндігін білдіреді. Дегенмен Алла Тағала Құранда мұсылмандарға ойлануын, әлемнің ішіндегі тамаша теңдесі жоқ байланысты көріп ой жүгіртуін, зерттеуін, шындықты ізденіп табуын, ақылымызды қолдануымызды талап етеді. Өйткені, діннің әр түрлі әмір мен міндеттерін, бұларды түсіну, талқылау, қорытындылау, оның мақсатын білу адамның ақыл ойына сүйенеді. Сол үшін Құранда 275 жерде Ойланбайсыңдар ма? Ақыл жүгіртпейсіңдер ме! деп талапты, әрі сұраулы түрде айтылады. Ал 200 жерде түсіну мен ойлану әмір етілсе, 12 жерде Әлемді шарлап ғибрат алуды бұйырады және 670 жерде Ілім мен ғылымға шақырады. Құранда мұсылмандарға бөлінбеңдер деп айтқанмен осы айтылған мәселелер мұсылмандардың түсінік пен пікір тұрғысынан бәрібір бөлінетіндігіне себеп болуда.
Олай болса Құранның талабы түк ілместен сенетін адамдар емес, білімді, ынталы, түсінетін және ақылды дұрыс қолдана алатын мұсылмандар қауымын жарату болып табылады. Тарихқа үңілсек шын мәнінде мұсылман ғалымдар Құран арқылы, исламның ғылымға деген талабы арқылы көптеген жаңалықтар ашып, әлемге әйгілі болып, есімдерін тарих парағына алтын әріппен жаздырып қалдырған. Сондай-ақ европалық ғалымдарға түрлі салаларда жол көрсетіп, ұстаздық еткендігі баршамызға аян [2, 89].
Құран аяттары адамдарға сену мен исламды қабыл ету мәселесінде толық еркіндік берген. Себебі біздер былай дейді: Бұл ақиқат Раббыларыңнан де. Сонда кім қаласа сенсін, кім қаласа қарсы келсін, (18. Кәхф - 29) және де дұрысты бұрыстан айыруда жүгінетін, ұстанатын негізгі принцип. Енді осындай ойлау еркіндігін бергеннен кейін мұсылмандардың арасында Құранды түсіну мен үкім шығаруда айырмашылықтар болатындығына ешкім бөгет бола алмас. Сонымен қатар кейбір сеніммен байланысты аяттарды түсіну барысында түрлі көзқарастар туды. Әр ғалым аяттарды өз түсінігі бойынша талдауға тырысқандықтан бұның ақыры ағымдардың пайда болуына себеп болды. Нәтижеде ағымдар арасында қырғи қабақ туып, бір-бірін кінәлау мен тіл ұзату, адасқан деп айту сахналары көрініс бере бастады. Бұл мәселеде де Құран мұсылмандарға былай деп өсиет айтуда: Сәлем бергенді дүние мүлікке қызығып мүмин емессің демеңдер, (4.Ниса-94). Пайғамбарымыз да бұл мәселеге байланысты былай деп өсиет қалдырған: Бір адам бір адамды фасық немесе кәпір деп сөз айтпасын. Негізінде ол кісіде бұл жағдай жоқ болатын болса, бұл айтылған сөз соны айтқанға кері келеді, (Риязус-Салихин, ІІІ, 159-ші хадис). өкінішке орай мұсылмандар өз ағымына қосылмаған өзге мұсылмандарды кінәлаудан әлі болса арылар емес.
Мұсылмандарды о бастан бері толғандырып жүрген мәселенің бірі Пайғамбарымыз (с.а.у.): Израил ұлдарының басына келген нәрсе үмметімнің басына келеді. Израил ұлдары 72 бөлікке айырылады және біреуінен басқа өзгелері жәһәннамға кіреді. Әй Алланың елшісі! Оттан құтылатын бұл бөлік қайсысы? - деп сұрағанда Пайғамбарымыз (с.а.у.): Менің және сахабаларымның жолымен болған бөлік - деген хадисі еді.
Осы хадисті айтылғандай мұсылмандар кейінірек өзара түсініспеушілік пен түрлі себептерге байланысты көптеген ағымдарға бөлінеді. Әрбір ағым өзінің ұстанған жолын хақ жол деп, аят пен хадистерден дәлелдер келтірген. Сол дәлелдердің біреуі де осы айтылған хадис болатын. Себебі, хадисте айтылған жәннатқа баратын бір ғана ағым өздері екендігін дәлелдеуге тырысты. Осылайша көптеген ағымдар өздірінің жолын ақиқат жолы, әрі тозақтан құтылатын ағым ретінде жариялады. Осындай бақталастықтан қаншама соғыстар шығып, бейкүнә адамдардың қаны төгіліп жатты [3, 46].
Жалпы, Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде ыдыраушылықтың болмауының бірінші себебі, Алла Тағала Құран-Кәрім аяттарын Пайғамбарымызға (с.а.у) түсіру арқылы кейбір алауыздықтардың алдын алған болса, екінші себебі Алла Елшісінің (с.а.у) жеке басының жұртты өзіне ұйыта алар ерекше қасиетінің арқасында болатын. Сахабалар оның әрбір сөзіне мұқият мән беретін. Қандай бір бөлінушілікке себеп болар ілік шыққан жағдайда, Пайғамбарымыз (с.а.у) дереу мәселені татулық тұрғысынан шешетін. Пайғамбармыз (с.а.у) мұсылмандардың ынтымағын арттыратын көптеген өсиет айтты. Солардың кейбірін айтар болсақ: Біріккенге береке бар, ыдырағанға азап бар, Жамағаттан бір қарыс айырылып өлген адам, жаһил (бұл жерде кәпір мағынасында болуы мүмкін) болып өлген саналады.
Кейбір зерттенушілердің айтуына қарағанда, исламдағы бұзық ағымдардың шығуына Пайғамбарымыз (с.а.у) дәуіріндегі екіжүзділер ықпал еткен.
Мұсылман қауымының арасындағы фиқһтық мазхабтар Пайғамбарымыз (с.а.у) қайтыс болғаннан кейін сахабалардың құқықтық үкім беруіндегі өзіндік ерекшелікке ие Хадис және Рей әдісін қолданумен пайда болды. Әрине, бұл құқықтық үкім берудің екі әдісінің негізінде сахабалардың ауызбіршілігіне нұқсан келе қойған жоқ. Әйтседе, кейінгі фиқһтық мазхабтар осы Хадис және Рей әдісінің негізінде пайда болғандығын көре аламыз [4, 68].
Ханафи мазхабының негізін салған Имам Ағзам Әбу Ханифа Нұғман ибн Сәбит хижрий 80-ші жылы Куфа қаласында дүниеге келген. Ханафи мәзхабын ұстаушылар имам Ағзамның өмірбаянын жақсы біліп, әрдайым ол кісіге дұға етіп тұруға міндетті.
Имам Ағзам 16 сахабаны көрген. Осы кісілерден хадис риуаят еткен. Имам Ағзамға нәсіп болған мұндай дәреже, яғни Пайғамбарымыз (с.ғ.с)-ның сахабаларымен сұхбаттас болып, табиғин атану, Ол кісімен замандас болған, басқа имамдарға нәсіп болмаған.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ой иесі еді. Осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды. Ол - ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін, сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және ғұрып - дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде үкімдер шығара білді. Әбу Йусуф ұстазын: Бет пішіні және дене бітімі жөнінен ол әдемі еді. Сөзге өте шешен, дәлел келтіруге өте ұста, тілі жұмсақ болатын. Дәрісіне қатысқан кез-келген адам, оның ілім үйрету әдісінен ләззат алатын. Ол шәкірттерінің шариғат мәселелерін терең түсінетін ғалым болуларына көп көңіл бөлді. Оларға жұмсаған күш-қайраты соншалық, ол кісіден дәріс алған кез-келген адамның әйгілі ғалым болуы оңай еді, - деп еске алады. Имам Ағзам түні бойы ғибадат етіп, күндіз ораза тұтатын, тілін жалған сөзден сақтап, тәнін пәк ұстайтын, жағымсыз іс - әрекет пен ойын-сауықтан аулақ жүретін, Алла тағаланың разылығын табуды өзіне парыз санайтын. Имам Ағзамның имандылығы мен тақуалығы, білімділігі мен парасаттылығы туралы Имам Шафиғи (р.а.): Адамдар фиқһ ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде - кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға бойламағаны және фиқһ ғалымы болмағаны, - дейді.
Имам Ағзам ижтиһад ету тәсілін қысқаша: Мен үкім шығаруда ең алдымен Құран Кәрімді бірінші орынға қоямын. Егерде аталмыш сұрағыма Құран аяттарында анық жауап болмаса Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен іздеймін. Онда да мәселем шешілмесе сахабалардың сөзіне жүгінемін. Мұндай жағдайда, сахабалардың ішінен өзім қалаған кісінің сөзін аламын. Қайсы сахабаның сөзін қабылдау, қабылдамау өз еркімде,-деп баяндаған.
Шындығында Имам Ағзам Құран Кәрім және Пайғамбарымыздың сүннетінен, сонымен қатар сахабалардың сөздерінен таба алмаған мәселеде өз ілімі мен ақылына сүйеніп шешуге толық құқылы мұжтаһид ғұлама еді[5, 53].
Шафи мәзхабының негізін қалаушы Мұхаммед аш-Шафи VIII- IX ғғ арасында. Шафиғи мәзһабы бітімшіл басқаша айтқанда Ханафишіл және Мәлікшіл мәзхабтардың ерекшеліктерін қабылдай отырып, солардың ықпалымен қалыптасқан. Оның негізгі принциптері төмендегідей. Құран мен сүннет біртұтас түпнұсқа ретінде қарастырылады, сүнна тек Құранда толықтыратын қысқаша ғана, ол салыстырылып аралық шешім шығару үшін Құранға балама материал бере алмайды. Бұл орайда Мединалық таратушылардан алынған хадистер күмәнсіз қабылданды. Ұжым (арабша ижма) Құранмен сүннаға қосымша ретінде қарастырылды, бірақ назарға тек мединалық мұжтаһидтердің шешімі ғана алынды. Ұқсату арқылы тұжырым шығару әдісі (әл қиас) тек жоғарыдағы түпнұсқалардың қасиетті материалдарды іріктеп алу үшін ғана жиі қолданылды. Егер хадистер мен мединеліктердің ұжымына ұқсас шешім шығаруға жеткілікті материал болса, онда одан әрі зерттеу ісі тоқтатылады. Біреудің қалауымен шешім қабылдау (әл-истихсан) толық жоққа шығарылады. Бірақ Мәлікшілер мәзхабынан шешімді оның қоғамдық пайдасына қарай шығару принципі сол күйі алынды, бұл принцип еркін тұжырым жасау негізінде немесе өздігінен құқықтың түпнұсқа болып саналмайтын ғұрып (араб урф) өлшемдері негізінде шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Осылайша Ханафишілер мәзхабімен салыстырғанда Шафиғи мәзхабы тура ұқсату жолмен шешім қабылдауды мойындай отырып, күрделі логикалық таңдауды айналып өтуге жағдай жасады, ал мәлікшілер мәзхабымен салыстырғанда Шафиғи Құран мен сунна текстерімен бірге мединалық қауымдастықтың құқықтар жинағын егжей-тегжей білуді талап еткен жоқ, мұны білу фикхтардың көпшілігі үшін мүмкін емес жағдай еді. Өзінің қарапайымдылығына байланысты Шафиғи мазһабы Сириямен Иракта ханафишілер мен мәлікшіліктерді тез ығыстырып шығарды. Мысырда берік орнықты, басқа елдерге де нақ таралды. Қазіргі кезде ол Сирияда, Ливанда, Палестинамен Иорданияда үстемдік етуші мазһаб болып саналады. Иракта, Пакистанда, Үндістанда, Малазиямен Индонезияда да оны жақтаушылар өте көп. Шафиғи Иран мен Иемендегі суннашылардың негізін құрайды. ТМД елдерінің ішінде кейбір халықтар осы мазһабпен жүрушілер қатарына жатады.
Малики мазһабының негізін қалаушы Малик ибн Анастың есімімен тығыз байланысты (713-795) Малики мәзһабы Мадинада дүниеге келіп, Араб еліне, Мысырға, Солтүстік Африкамен Андалусияға тез тарап кетті. Мемлекеттік мазхаб бойынша құқықтың ең басты негізі - Құранның жалғасы ретінде қарастырылатын Құран мен сунна. Мұхаммед (с.ғ.с) тұсындағы іс-әрекет, тазару, ораза ұстау, сүннетке отырғызу сияқты қоғамдық зердеде сақталған[6, 114].
Жақсырақ ұнамдырақ шешім истилахты қиястан артық санайды, яғни таңдау мүмкіндігі бар жағдайда керек. Бұл қағида рұқсат ету мен тиым салу туралы пайымдау деген және бір ұтымды қағида қосылады. Мұның мәнісі түптің түбінде тиым салуға әкелетін нәрсенің бәріне тиым салынуы керек дегенге саяды. Мәлікшілер басқа да мәзхабтардың жолын қуушылар сияқты заңға қатысты бағамдаулар жасаған кезде ахуалдың өзгермейтіндігі туралы негізді басшылыққа алады. Ол бойынша өзгерістің айқын белгілері анықталмайынша қандай да бір өзгеріс жүзеге асты деп есептелмейді.
Ханбалишылардың мәзхабының негізін салушы Ахмед Ханбал есімімен аталғаны белгілі төртінші сүннит мектебінің бірі. Ханбалшылдық басқа сүннит мәзхабтарына қарағанда діни саясат қозғалыс түрінде пайда болды да, содан кейін барып қағидалық құқықтық мектеп болып қалыптасты. IX ғ-дағы шиеленіскен саяси-әлеуметтік тоқырау кезеңінде пайда болған ханбалшылық өз теориясы мен практикасында дәстүршілдіктің ең кертартпа тоқтаушыларының көзқарасын білдірді, қоғам өміріндегі саяси-әлеуметтік және діни өзгерістерге олардың өзіндік назар аударуы болып табылады. Ханбалшылдықтың негізіне салушылар, өзі өмір сүріп отырған дәуірді мұсылман қоғамының үлкен бөлшектену кезеңі деп білді. Ханбалишыл идеологтар Құран мен Пайғамбардың сүннасына ден қою арқылы Исламды тазарту идеясын ұсынды. Ханбалишылар діни оқуды жүйеге түсіруге алғаш кірісушілердің бірі болды. Бұл процесс өзінің алғашқы кезеңінде IX - X ғасырлар жағынан әртүрлі жұмыс ұйымдастыру кезінде (ақида, хадистер жинағы, ханбал көсемдерінің ой-пікір жинағы, арнайы дін қағидасы шығармалары) көрініс тапты. Онда сенім мен құқық негізінің дәстүрлік пайымдаудағы жалпылама және арнайы ережелері, мұсылман қауымының тарихы келтіріліп, қоғамдағы саяси-әлеуметтік ұйымдастырудың шешуші мәселелері қаралады. Ханбалишылар Құран тексті мен хадистерді нақпа-нақ, сондай-ақ тұспалдап пайымдауға қарсы болды. Алла Тағаланың алдын-ала жазуының толассыз екенін жақтай отырып, адамның иманы оның қайырымдылық іс атқаруына байланысты деп білді. Наразылық жолына қатысуды теріс санады, қауымдағы тәртіпті қалпына келтірудің ең тиімді жолы оның басшыларымен қарапайым мүшелері алдында насихат айту деп білді[7, 78]. Әділетті ме, жоқ па заңды билеушіге бағынуды талап етті. Ырзық, несібені бір Алланың жазуы бойынша соның рахымынан табу керек деп үйретті.
Сүнни тобына кіретін осы төрт мазхабтың да түйісетін жерінің темір қазығы Құран мен сүннет, яғни сенім де бір кейбір амалдар да өзгеше болуы ғана. Діни негізде емес, қайшылықтар әрқайсысының түсінігінде. Ахл и сунна уәл жамағатта қабылданған осы төрт мәзхабтан бөлек, көптеген ағымдар пайда болды. Олардың әрқайсысының пайда болуының түрліше себептері бар.
Мұсылмандық мазхабтардың пайда болу себептеріне тоқталмас бұрын, мына екі жәйтті білгеніміз жөн:
1. Исламдағы бөлінушіліктер діннің негізгі мәселелері болып табылатын Алла Тағаланың бір болғандығы, Мұхаммед с.ғ.с Хақ Елшісі болғандығы, Құран-Кәрімнің Алла тарапынан түсіп, Пайғамбарымыздың (с.а.у) ең үлкен мұғжизасы болғандығы, хафыз мұсылмандардың Құран-Кәрімнің бір әрпін де өзгертпей кітап болып басылғанға дейін жаттап, жадына сақтауы, сондай-ақ, бес уақыт намаз оқу, зекет беру, ораза ұстау, қажылық секілді парыз ғибадаттар мен бұлардың орындалуы тұрғысында болған емес.
Сонымен бірге, исламдағы бөлінушілік исламның негізгі қағидалары турасында немесе дін рұқсат етпейтін ішімдік, доңыз немесе жыртқыш хайуанның етін жеу, мұрагерлік секілді мәселелерде емес, бөлінушілік діннің негізгі қағидаларынан тыс мәселелерде туындады[8, 94].
2. Мұсылмандар арасындағы бөлінушіліктер саяси және сенімдік мәселелерден туындағандықтан, бұл бөлінушіліктердің мұсылмандарға себебін білу аса маңызды. Бөлінушілікке әкеп соққан саяси және сенімдік мәселелер негізіндегі мұсылмандар арасында туындаған лаң мұсылмандар үшін қасірет болғанмен, мұсылмандар арасында туындаған фиқһтық мәселелерді репресске балауға болмайды. Қайта, мұсылмандар арасында туындаған фиқһтық мәселелер, факихтердің фиқһ ілімін терең зерттеп, дамытуына себеп болды. Фиқһтық мәселелерден туындаған келіспеушіліктер мұсылмандардың арасына үлкен сызат түсіріп, оларды бітпес дау-дамайға ұрындырған емес. Тек, фиқһтық мәселелерге көзқарас, пікір ерекшелігін туындатты. Сондықтан, факихтер өзге факихтың қисынды үкімін қолдаған немесе оған орынды түрде қарсы шыққан. Өмер бин Абдулазиз мұсылмандардың негізгі қағидалардан тыс мәселелерде пікір қайшылығы болғанына қуанған түрде: Алла Елшісінің сахабаларының арасында пікір қайшылығы болмағанын қаламаймын. Егер, олар бір пікірде бір ауыздан болған болса, адамдар тауқымет тартатын еді. Өйткені, олардың әрқайсысы жұртты өзіне ұйытатын имам. Бір адам олардың біреуінің сөзіне көңіл бөлген болса, онда ол өзі үшін сүннет болады деген еді.
Осы жерде Пайғамбарымыз (с.а.у) дәуірінде неге бөлінушілік болмады деген сауалға, айтатын жауабымыз, Алла Елшсі (с.а.у) көзінің тірісінде мұсылмандардың жолына түннің өзінде күндізгідей жарық беріп, олар адаспас үшін көреген көшбасшы болып, яғни, мұсылмандар әрбір мәселеде Құран-Кәрім мен Пайғамбармыздың (с.а.у) теңдессіз сүннетімен жүріп-тұрды.
Мұсылмандардың мазхаптарға бөлінуінің көптеген себебі бар. Әйтседе, осы себептерді мұсылман жұрағатының бірлігіне сызат түсірмей, мұсылмандар арасында тек базбір мәселелер бойынша пікір қайшылығын тудырған бөлінушіліктер, сондай-ақ, мұсылмандарды бөле-жарып, негізгі мәселелер бойынша бірлігін бұзған бөлінушіліктер деп жіктеуге болады[9, 59].
Мазхабқа бөлінушілікке ықпал еткен факторларға тоқталар болсақ:
1) Әсіре ұлтшылдық
Әсіре ұлтшылдық пен нәсілшілдік мұсылмандар арасындағы ағымдарға бөлінушліктің негізгі себептерінің бірі болып табылады. Әсілі, Ислам діні Құран мен Сүннет үкімдерімен ұлтшылдық пен нәсілшілдікке қарсы шығады. Алла Тағала Құран-Кәрімде: Ей адамдар, біз сіздерді бір еркек пен ұрғашыдан жараттық және бір-біріңізді танысын деп сіздерді ұлттар мен қауымдарға бөлдік (Хужурат, 13) дейді. Алла Елшісі (с.а.у): Нәсілшілдікті қоздырған бізден емес... Басқа бір хадис-шарифте: Барлығыңыз Адамнан тарайсыздар. Адам болса топырақтан жаралған. Бір арабтың араб еместен үстемдігі жоқ. Үстемдік тақуалықта деп бұйырылған.
Пайғамбарымыз (с.а.у) дәуірінде ұлт пен нәсілге бөлінушілікке жол берілген жоқ. Бұл жағдай хз. Осман кезеңіне дейін жалғасын тапты. Ол өлгеннен кейін мұсылмандар арасында ұлт пен нәсілге бөлінушілік пайда болды. Негізінде бұған дейінгі кезеңдегі Хашимиттер мен Омаяттардың өзара бәсекелестігі және Харижидтер мен басқа топтар арасындағы ымырасыздық ұлт пен нәсілшілдікке бөлінушілікке елеулі ықпал етті. Харижидтік ағым Рабия тайпалары арасында кең қолдауға ие болды. Керісінше Мудар тайпалары арасында жайылған жоқ. Жаһилиетдәуірінде аталмыш екі тайпа арасында өзара бақталастық бар болатын. Исламды қабылдаумен бақталастық пышақ кесті тиылған еді. Өкінішке орай Харижиттік ағымның пайда болуымен екі тайпа арасындағы бақталастық қайтадан басталды. Ирандағы Шииттік ағымдардың пайда болуынан да парсы ұлтшылдығының элементтерін көруге болады. Халифатқа қарсы бас көтерген Бабек мен Муканна қозғалыстарына ескі зороастаризм сенімі мен парсы ұлтшылдығының ықпалы болды.
2) Халифалыққа байланысты бөлінушілік
Мұсылмандардың бірлігіне сына болып қағылған жәйттердің бірі билік үшін бақталас болған әртүрлі саяси топтардың пайда болу еді. Ислам тарихында алғаш рет саяси билікке деген мұсылмандар арасында пікір қайшылығы Пайғамбарымыз (с.а.у) қайтыс болғаннан кейін, халиф кім болады? деген мәселеде туындады. Ансарлар ислам біздің қолдауымызбен ұшпаққа шықты, сондықтан, халиф бізден сайлануы керек деген ұстанымда болды. Мұхажирлер болса, біз алғаш болып мұсылмандықты қабылдадық, сондықтан, халиф бізден сайлануы керек дегенді алға тартты. Пайғамбарымыз (с.а.у) қайтыс болар алдын сырқаттанып жатқанда мұсылмандарға имам болуға хз. Әбу Бәкірді тағайындады. Осының негізінде ансарлар мен мұхажирлер мәселені ушықтырмай хз. ӘбуБәкірді халиф етіп сайлады. Алғашқы халиф сайлау мәселесі ың-шыңсыз біткенмен, хз. Осман халиф қайтыс болғаннан кейін, халиф болуға кім лайықты? Кез келген Құрайыштық мұсылман халиф бола ала ма? Жоқ әлде, тек, аһли-байттан болуы шарт па? Бәлкім, жоғарыда келтірген үстемдік тек тақуалықпен өлшенеді мағынасындағы хадис-шарифтің негізінде кез-келген тахуа болған мұсылман болуы тиіс пе еді? деген мәселеде мұсылмандар арасында үлкен дау-жанжал пайда болды. Осы бұлғақтың нәтижесінде Шииттер, Харижиттер секілді топтар тарих сахнасына шықты. Саяси партиялар деп атауға болатын бұл топтар өздерін өміршең ету үшін Құран мен Сүннетті өздеріне тірек және қорғаныш етіп алды. Яғни, саяси мақсаттарына жету үшін дінді құрал ретінде қолданып, дінді саясатқа араластырды. Осылайша ислам тарихында діннің саясатқа айналу кезеңі басталды. Бұл топтар мұсылман қоғамын өздері ғана жақсы басқаратынын, мемлекетті басқару құқығының тек өздеріне ғана тән деп пайымдады. Құран аяттары мен хадистерді өздерінің саяси ұстанымына пайдалана бастады. Шын Ислам дінінің өкілі өздері екендігін алға тартты.
Алайда, Құран мен Сүннет мемлекет немесе мемлекетті басқару түрін белгілемеген. Тек, мемлекет басшысының ерекшеліктері мен мемлекеттің негізгі ұстын-қағидаларын көрсеткен.
3) Ескі мәдениеттердің исламға тигізген әсері
Мұхаммед (с.а.у) пайғамбар насихаттаған Исламды дүниенің түкпір-түкпіріне тарату саясаты төрт халифа дәуірінде де жалғасын тапты. Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Солтүстік Африка, Европа және Азияда да фатхтар болды. Фатхтардың мақсаты Ислам дінін барлық адамзатқа жариялау, құлақдар ету, халықтарды исламға шақыру, сүйіспеншілік пен бейбітшілікке жеткізу болып табылады. Сондықтан Ислам діні түрлі нәсілдерге, мәдениеттерге ие ұлттар арасында жылдам таралды. Адамдар жаңа дінге топтасқан түрде өз еріктерімен кірді. Бірақ, жаңа дінге кіргенде бұрынғы сенімдерінен, әдет-ғұрыптары мен мәдениеттерінің көптеген элементтерін мұсылмандар арасына алып келді. Әр түрлі дін мен мәдениеттегі адамдар бірге өмір сүрді. Мұсылмандар мен осы адамдар арасында бір-біріне ықпал ету жағдайы қалыптасты.
Әрбір ықпалдасудың нәтижесінде жаңа өзгерістер мен ерекшеліктер пайда болды. Ал, бұндай ықпалдастық бөлінудің және жаңа мазхабтардың пайда болуына әкеп соқтырды. Жабарие, Кадирие, Мутазалие, Мушеббихе, Шииттік және сол секілді мазхабтар осындай ықпалдастықтың нәтижесінде тарих сахнасына шықты. Ибн Хазм ал-Фасл атты еңбегінде ескі мәдениеттердің ықпалымен пайда болған ағымдар туралы былай дейді:
Бұл топтардың көбінің ислам дінінен шығуының себебі мынау болатын: Парсылар ұлан-ғайыр аймақта өмір сүретін. Өздерін жоғары санып, өзге ұлттарға үстемдік ететін. Өздерін азат санап, өзгелерді құл-құтанға балайтын. Парсыларға өздері шекеден қарайтын Арабтардың Сасаниттер патшалығын құлатуы өте ауыр тиді. Осы себептен олар ұдайы Исламға небір айла-шарғымен қарсы шығуын тоқтатпады. Алайда, барлық соғыстарда Алла Тағала хақ жолын ұстанғандардың мерейін үстем етті. Олардың кейбіреулері тек сыртқы пішінмен ғана Исламды қабылдады. Хз. Алиге жасалған зұлымдықтан кейін Шииттік ағымды қатты қолдады. Бірақ, олар Исламнан шыққан еді...
Әрине, Ибн Хазмның бұл ескертуіндегі Шииттік ағымдарға Зейдие, Жафарие секілді топтарды жатқызуға болмайды. Өйткені, бұл топтар өзге сенімдік және фиқһтық тұрғыдан бұзылған Шииттік ағымдардан ерекшелігі тек қана саяси ұстанымында болатын. Осылай бола тұра Шииттік ағымдарды ғалымдар жаппай бұзылған мазхаб ретінде қарастырады. Бұл жәйттерге алдағы бөлімдерде жан-жақты тоқталып өтеміз.
4) Философияның тигізген әсері
Мұсылмандық кейбір бұзылған мазхабтардың пайда болуына көне Грек, Үнді, Месопатамия философиясының ықпалы болды. Өйткені, ескі философиялық теориялар Исламдық сенімдегі болмыс пен табиғат ұғымымен үйлесе бермейтін. Мұсылман ғалымдарының ішінде ескі философиялық түсініктердің тұмшалауынан шыға алмағандар болды.
Ислам тарихында алғашғы расатхана (обсерватория) Омаяттар халифасы Абдулмәліктің кезінде 707 жылы Шамда салынды. Ибн Кәсир Ислам сенімдеріне қайшы келетін Антика философиясының Исламның алғашқы жүз жылында мұсылмандарға танымал болғандығын айтады. Садреддин Ширази (Молла Садра) Сухравердиенің еңбектеріне сүйене отырып, Омаяттар дәуіріндегі каламшы ғалымдардың ескі Грек философиясынан хабардар болғандығын айтып өтеді. Яғни, көне Грек философиясының ықпалы мұсылмандарға Аббаситтер дәуірінде емес, одан бұрын Омаяттар кезеңінде кеңінен танымал болған. Исламдағы бұзылған Мутазалие сенімдік мазхабының өкілдері сенімдік мәселелердегі қолданған логикалық әдіс-тәсілдерін философтардан алды. Ал, Мутазалие мазхабы Омаяттар дәуірінде пайда болған еді.
Дегенмен, Антика философиясының шығармаларын жүйелі түрде араб тіліне аудару Аббаситтер халифы Мамун, Мутасым кезінде қолға алынды. Алғашқы мұсылман философы әл-Кинди, әл-Фараби, Ибн-Синалардың дүниетанымына көне грек философиясының әсері мол болды. Бұлай исламнан бұрынғы дүниені танып білу турасындағы философтардың көзқарастарының мұсылмандарға әсер етуі өз кезегінде ойшылдар арасында талас-тартыс тудырды. Әл-Фарабилер мен Имам Ғазалилердің арасындағы талас-тартыстар осыған дәлел бола алады.
Ислам тарихында Антика дәуіріндегі секілді белгілі-бір философтың атынан тұратын мектептер қалыптаспағанмен, ескі ойшылдардың дүниені танып білудегі тұжырым-пікірлері, философия мен дін қоспасынан тұратын Исламдық бұзылған мазхабтар пайда болуына түрткі болды.
5) Тылсымды танып-білудегі талас-тартыстар
Ислам сеніміне дәлел келтірудегі ақылды қолдану мәселесі мұсылман ғалымдарын әртүрлі ойларға жетелеп, соның нәтижесінде түрлі ағымдар пайда болды. Алла Тағаланың сыпаттарына дәлел келтіру мен құдыретін танып-білу және басқа да мәселелер жөнінде каламшылар әртүрлі әдіс-тәсілдер қолданды. Бұндай мұсылмандық сенімге қатысты түрлі көзқарастардың болуы, мұсылмандардың жіктелуінен әкеп соқтырды.
6) Құран-Кәрімнің мүташабих аяттарына қатысты туындаған тартыстар
Құран-Кәрімді түсініп, білу мәселесінде де мұсылмандар әрқилы көзқарастарда болды. Әсілі, Құран-Кәрім адамдарға бақытқа жету жолын көрсететін илаһи кітап болып табылады. Бірақ, Құранның бірнеше ерекшеліктері бар. Яғни, уаһидың ерекшеліктерінен туындайтын мәселелер бар. Кейбір аяттар қысқа, кейбіреулері ұзын, көптеген аяттар өте анық және түсінікті, ал кейбір аяттар күрделі және көп мағыналы. Бір ғана әріп пен сөзден тұратын аяттармен қатар жарты беттен тұратын аяттар да бар. Аяттардың көп бөлігін оңай түсінуге болады, бірақ кейбір аяттар түрлі мағыналар береді. Бұндай аяттарды түсіну аса қиын. Бұл жағдай мұсылмандардың аяттарды түсініп, білуде әртүрлі түсінікке итермеледі. Алла Тағала Құран-Кәрімде осындай мағынасын түсініп білу аса қиын аяттардың бар екендігін былай баяндайды: Ол Алла, саған Құран түсірді. Оның ашық мағыналы аяттары бар. Солар кітаптың негізгі ірге тасы. Екінші астарлы мағынадағы аяттар бар. Ал жүректерінде қыңырлық болғандар, бұзақылық істеп, астарлы мағыналы аяттардың ұғымын іздестіріп, соңына түседі. Оның ұғымын Алла ғана біледі. Сондай-ақ, ғылымда озат болғандар: Бұған сендік. Барлығы Раббымыздың қасынан дейді. Бұны ақыл иелері ғана түсінеді (Әли-Ғымран, 37).
Осыған орай Құран аяттары құрылымы мен мағыналарына қарай екіге бөлінеді:
1. Мүхкам аяттар; нақты және анық мағыналы, түсіндірілген кезде мағынасы айқын болған аяттар. Мұндай аяттарды оқып, тыңдаған кезде мағыналарын оңай түсінуге болады. Бұл анық мағынадан басқа түсінікке бару мүмкін емес. Құрандағы иман, ғибадат, ахлақ қатысты аяттар мүхкам аяттар болып табылады.
2. Мүташабих аяттар; мағыналары анық емес және әртүрлі түсінуге болатын аяттар. Бұл аяттарды тәуил арқылы түсінуге болады. Алланың сыпаттарына (қол, бет, ғарыш) байланысты аяттар мен жұмақ, тозақ, мизан, есепке тартылу, махшар туралы аяттар және мухатта әріптерінен тұратын аяттар осы түрге жатады. Бұл аяттардың шын мағынасын Алла ғана біледі. Ғалымдар болжам жасап, оларды түсініп, анықтауға тырысады.
Құран-Кәрім әртүрлі мағына беретін мүташабих аяттарды тәуил еткен және олардың болжамдарын негізге алатын адамдардың ойларында қыңырлық бар екенін көрсетеді. Сондықтан, салафие деп аталған алғашқы мұсылман ғалымдар және кейінгі мұсылмандық сенімнен ауытқымаған ғалымдар мүташабих аяттармен көп шұғылданбаған, оларға тәуил жасауға тырыспаған. Бұл мәселеде әлсіз екендіктерін мойындап, олардың мағыналарын Алла ғана біледі деп тұжырымдаған. Әйтседе, кейбір мұсылман ғалымдары өздерінің мүташабих аяттарды түсіне алатынын айтып, оларға тәуил жасап, анықтау жолына түскен. Халафие деп аталған бұл адамдар Құранның ұғынылып, анықталу үшін келгенін, сондықтан да оның барлық аяттарын білу керек екенін айтып, мүхкам аяттармен бірге ақыл арқылы мүташабих аяттарды анықтауға тырысқан. Бұндай болжамдар мұсылман қоғамында түрлі діни түсініктер мен мазхабтардың пайда болуына себеп болды. Мүжессиме, Мүшеббихе, Муаттыла мазхабтары, сондай-ақ, Хуруфие секілді діни ағымдар мүтешабих аяттарға тәуил жасау нәтижесінде пайда болды.
Құран аяттарының захири және батыни мағыналарда түсініп, болжам жасағандар болды. Осының нәтижесінде Захирилік және Батынилік фырқалар пайда болған еді. Бірақ, мұндай көзқарастар мұсылман қоғамында асыра сілтеушілікке және Ислам шеңберінен шығып кеткен сенімдердің таралуына себеп болды.
7) Ескі діни қиссалардың тигізген әсері
Ескі діни қиссаларды айту хз. Османның дәуірінде пайда болды. Хз. Али өз дәуірінде ескі діни қисса айтушыларды қысымға алып, оларды мешіттен қуды. Өйткені, қисса айтушылардың кейбіреулері бұзылған ескі діндерден алынған оқиғаларды айту арқылы мұсылмандардың сеніміне селкеу түсіріп, хурафалар жасауына түрткі болды. Ескі діни қиссаларды айтушылардың саны Омаяттар дәуірінде арта түсті. Бұлардың барлығы салихалы мұсылмандар емес болатын. Құран-Кәрім тәпсіріндегі Исрайлат пен осы ескі діни қиссалардің кейбірі үндесетін. Себебі, Құран-Кәрімде аты аталатын жиырма бес Пайғамбардың көпшілігі Еврей қауымына келген Пайғамбарлар болатын. Құран-Кәрімде олардың өнегелі өміріне тоқталған аяттар бар. Ал, ескі діни қиссаларды айтушылар көбіне осы Құран-Кәрімдегі Пайғамбарлар өмірін жырлайтын. Алайда, ескі діни қиссалардағы сенім мәселелері түгел-дерлік Ислам дінімен сабақтаспайтын. Қисса айтушылар белгілі бір мазхаб өкілі немесе билеушілерге арқа сүйей отырып, ескі діни қиссаларды айтатын. Осылай бола тұрса да ескі діни қиссалар мұсылмандардың өзара талас-тартысқа түсуіне себеп болды.
8) Хурафалар (ойдан шығарылған нәрсе) және бидғат (дінге жаңа ережелер) енгізу
Адамзат тарихында тура сенім мен көркем мінез және қате сенімдер мен зиянды әрекеттер қатар өмір сүрген. Ақиқат дінді ұмытып адасушы адамдар тәухид сеніміне қайшы келетін бірқатар нанымдарды қабылдаған. Тіпті, жабайылық пен азғындық шырқау шегіне жеткен кезде Алладан басқа болмыстарды тәңір етіп алған және бірнеше нәрселерді өздері мен Тәңірлерінің арасында байланыс құралы етіп алған. Мазарат пен зиярат орындарын және кесенелерді ғибадатханаға айналдырып, әулиелер мен шейхтардан және көсем санаған адамдарынан жәрдем сұраған. Бұндай жеке басқа немесе өлген адамдардың әруағына сиыну әсіресе батыл діни ағымдарда көптеп кездеседі. Шииттік батыл Себейе ағымы хз. Алиді иллаһ деуге дейін барса, Ниматуллаһшылар хз. Алиді Пайғамбарымызбен (с.а.у) қатар қоятын.
Кейбір табиғат құбылыстарын, таулар мен төбелерді киелі деп санап, құстардың шырылын, иттердің үргенін, күннің күркіреуін және найзағай жарқылына сиынып, түрлі сенімдер пайда болған. Міне, осындай түсініктер мен сенімдер уақыт өте келе әлеуметтік қолдау тауып, түрлі мазхабтардың пайда болуына өз әсерін тигізді.
Сонымен бірге, Исламға кірген қауымдар мен ұлттар ұлттық ерекшеліктерін, әдет-ғұрыптарын түрлі жолдармен дінге таңып бақты. Бұрынғы ескі мәдениеттерінің сарқыншақтарын Исламға телуге тырысты. Парсы және Византия империясындағы қауымдар мен Орта Азия, Орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих және педагогика факультеті
Дінтану және теология кафедрасы
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілді
"___"_____________ 2014 ж.
Кафедра меңгерушісі:
Түркістан, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
1.1 Ислам ағымдары (мәзхабтары) және олардың шығу себептері ... ... ... ... .6
1.2 Орталық Азиядағы ислам ағымдары (мәзхабтары) ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РАДИКАЛДЫ ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
2.1 Қазақстандағы қазіргі кездегі радикалды ислам ағымдары ... ... ... ... ..34
2.2 Радикалды ислам ағымдарының алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi.Өткен ғасырдың 80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында күйреп бара жатқан КСРО-дан босаған идеологиялық кеңістікте орнай бастаған Ислам ренессансы - Орта Азия аймағындағы халықтардың жоғалуға айналған мәдени және діни дәстүріне қайта оралуына түрткі болды. Әйтсе де, бұл процесстердің тиімді аспектілері болумен қатар, қақтығыстардың да қайнар көзі болып, көптеген әлеуметтік және саяси проблемалар туғызды. Әсіресе көптеген проблемалар - Орта Азия мұсылмандары арасындағы діни ренессансқа байланысты туындады. Мұның басты себебі ата-баба дініне қайта оралуымыз қажет деген желеуден туындады. Бұған қоса, дінді барлық проблемалардың (экономикалық, әлеуметтік, саяси) шешушісі - панацеясы көретін жағдай қалыптасты. Осының аясында аймақта - басты идеясы Халифат сияқты мезгілі өткен теократиялық құрылымды қайта қалпына келтіруді көздейтін Хизб ут-тахрир (ХТ) секілді экспортталған діни топтар пайда бола бастады. Олардың тура және жанама ықпалының арқасында - табиғаты дәл сол әйгілі халифат (немесе Ислам республикасы) идеясымен және құпия жұмыс әдісімен сәйкесетін діни-саяси топтар да әрекет ете бастады. Өз кезегінде мұндай топтардың әрекеттері - елдің саяси тұрақтылығы мен біртұтастығына қауіп төндірмей қоймайды. Сол себепті, экстремистік сипатта жұмыс жүргізетін, террористік іс-қимылдарға бейім топтардың әрекеттерінің алдын алып, болдырмау шараларын жүргізу - күн тәртібіндегі маңызды шаралардың бірі.
Қазақстан Республикасында діннің қоғамдық өмірдегі рөлі соңғы он жылда айтарлықтай өсті: дәстүрлі деп танылған діни институттардың жұмыс жасау аумағы мен олардың әлеуметтік қызметтері өсті, жаңа деноминациялар пайда болып, жергілікті тұрғындардың діни іс-әрекеттерді қабылдауы күшейді, дінаралық қарым-қатынастар қиындап, діни білім беру кеңінен қанат жайды. Зерттеушілер діни фактордың бұлайша белсенділігінің артуының себебін - кеңестік дәуірде жүргізілген атеистік саясаттан, жұмыссыздық шегінің артуынан, өмір сүру деңгейінің күрт төмендеп кетіп, халықтың негізгі бөлігінің әлеуметтік жағынан аз қамтылғанынан, адамдардың басын біріктіруші мемлекеттік идеологияның болмауы мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын аяқасты ететін жекелеген билік өкілдерінің заңсыз әрекеттерінен көреді. Егер де, дәстүрлі діннің орнына экстремистік бағыттағы діни топтардың әрекеттері таралмайтын болса, халықтың жаппай дінге бет бұра бастағанынан саяси-әлеуметтік астар іздеудің қажеті болмас еді.
ҚР аумағында 40-тан астам конфессияның айналасына топталған 600-ден астам діни ұйымдар мен бірлестіктер жұмыс жасайды. Қазақстанда дәстүрлі емес христиандық конфессиялар мен тамырын шығыстық діндерден тартатын діни ағымдардың да өкілдіктері кеңейіп келеді. Сонымен қатар, олардың өз бәсекелестеріне деген өшпенділігі артып, өзге діндегілерге деген жеккөрінішті көзқарасы олардың көпшілік уағыздарының негізгі тініне айнала бастады. Соның салдарынан, зайырлы қоғамдағы білім беру жүйесінің конституциялық ережесінің бұзылу фактілері жиі кездесіп жүр. Дінтану тұрғысынан сараптама жасап, қандай да бір діни ұйымның қызметіне шынайы баға беретін мемлекеттік органның болмауынан қоғамдағы мұндай бейбастақтыққа шектеу қойылмай отыр.
Соңғы кездері эксперттер мен сарапшылардың, қоғам және саяси қайраткерлерінің, БАҚ-тың назары - Орта Азиядағы ислам қаупі тақырыбына ауып отыр. Билік пен ислам радикалдарының арасында өршіп келе жатқан қайшылықтың салдарынан, саяси-әлеуметтік және геосаяси жоспарларды өзгертуге қабілетті азаматтық соғыс өртінің тұтанып кету мүмкіндігінің жылдан-жылға артып келе жатқандығы туралы жиі айтылып жүр. Ішінара Қазақстанның ұлтаралық келісімге жік салып, қалыптасқан тұрақтылықты трагедиялық салдармен бұзатын түрлі экстремистік идеологиялық, саяси және діни көзқарастар мен ағымдардың плацдармына айналып бара жатқаны байқалады.
Қазақстан Республикасының рухани өмірінде соңғы жиырма жылдың көлемінде діннің әлеуметтік рөлінің өзгергенін көрсететін жаңа тенденциялар байқала бастады. Ол - дінге сенушілердің қатары мен діни ұйымдардың санының күрт өскендігінен, жаңа ағымдар пайда бола бастағандығынан, дінаралық қатынастардың қиындағанынан, дәстүрлі деп танылған діни институттардың аясы мен әлеуметтік қызметтері кеңігендігінен, діни білім беру ісі қанат жая бастағандығынан, жалпы халықтың дін туралы түсінігінің артуынан көрінеді. Сол себепті, мұндай тенденцияларды зерттеп, бақылап отыру - маңызды іс.
1. Жаңарып, жаңалыққа ұмтылудың философиясы мен идеологиясы болмағандықтан, Қазақстанның ЖОО-да оқитын жастардың дүниетанымдық көзқарастары әлі нақты қалыптасқан жоқ. Оларға бағыт болатындай ұлттық идеяның өзі де әлі қалыптаспай отыр. Мұндай жағдайда жастар кез-келген идеологияның соңынан кетуге бейім болады.
2. Тұрақсыз экономикалық жағдай, жастардың белгілі бір бөлігінің кедейшілікке ұшырап, қылмысқа бейім болуы, мәдени таным деңгейінің жаппай төмендеуі (тіпті студенттер арасында 65% қыз-жігіттер театрға бармаса, 55%-ы көркем әдебиет оқымайды. 25%-ы газет оқымаса, 20%-ы кинотеатрға бармайды. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования... 21-бет.) - жастардың халифат сипатындағы ислам мемлекетін құру сияқты экстремистік ұрандар мен радикалды идеяларды қабылдауына, сондай-ақ, аймақ үшін дәстүрлі емес жекелеген секталардың саяси-әлеуметтік утопияларына түрткі болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ислам дініндегі ағымдардың, мазхаптардың діни-саяси ұстанымдары туралы мәліметтер түрік ғалымдары Бекир Топалоглу, Мұхаммед Әбу Захра, Етхем Рухи Фыглалы сияқты зерттеушілердің еңбектерінде ұшырасады. Қазақстанда бұл тақырып төңірегінде М.Исахан., Сейтбеков С., А. Сатыбалдиева сияқты дінтанушылар ізденістерін жариялап жүр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысында алдымызға негізінен төмендегідей мақсаттар мен міндеттер қойылды:
- Ислам ағымдарын сипаттау, олардың пайда болуына әсер еткен ықпалдарды анықтау;
- Ислам ағымдарының бір-бірінен ерекшеліктері мен ұқсастықтарын зерттеп-зерделеу;
- Орталық Азия және Қазақстандағы Ислам ағымдарының діни ұстанымдарына назар салып зерттей отырып, сүнниттік бағыттың қағидаларына тоқталу;
- Қазақстандағы радикалдық исламдық ағымдардың қызметін сараптау, олардың пайда болу кезеңдеріне талдау жасау;
- Радикалдық ислам ұйымдарының іс-әрекеттерінің алдын алу мақсатында жүргізілетін жұмыстарды ұсыну.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Зерттеу жұмысында салыстырмалы әдіс, талдау әдісі, герменевтикалық әдіс пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу жұмысын жоғарғы оқу орындарындағы дінтану мамандықтарында Ислам тарихы және кәлам пәндері бойынша қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі бөлімнен (төрт бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ИСЛАМ АҒЫМДАРЫ
1.1 Ислам ағымдары (мәзхабтары) және олардың шығу себептері
Әлемдік діндердің бірі болған ислам діні тарихи кезең бойынша көптеген проблемаларды бастан өткерді. Сол проблемалардың бірі мұсылмандардың өзара бөлінуі болып табылады. Бұл бөлінушілік көптеген мәселелерден туындаған болатын. Ислам дінінде мұндай топтарға мәзхаб немесе фирқа деп атады. Мазхаб сөзі жүрілген жол деген мағынаны білдіреді. Терминдік мағынасы болса, белгілі бір кісіге бағынып, оны қолдаған және саяси бір бағыт ұстанып, ислам дінінің негізгі қағидалары болған Құран Кәрім мен пайғамбар сүннетін түсінуде түрлі жолдарды ұстанған ағымдар.
Ислам дініндегі ағымдар Хз. Мұхаммед пайғамбар мен оның ізбасарлары болған әділетті төрт халифа тұсында болмады. Төртінші халифа Хз. Әлидің кезеңінен (656-661) басталған саяси оқиғалардан кейін мұсылмандар түрлі ағымға бөліне бастады. Сол бөлінушілік жиырмасыншы ғасырға дейін өз жалғасын тауып отырды. Тарихи кезең бойынша пайда болған бұл ағымдардың көпшілігі тарих сахнасынан жойылып, қазіргі таңда біразы ғана дүниенің төрт бұрышында жалғасын табуда[1, 14].
Тарихшы ғалымдарымыз мұсылмандардың ағымға бөлінуінің өзіндік себептері бар екендігі жайында түрлі пікірлерді айтуда. Ағымға бөлінуге себеп болған мәселелер көп болғандықтан бұл мәселелерді бес негіз аясында қарастырсақ түсінікті болар: Құран Кәрімнің мұсылмандарға берген ой еркіндігі; ағымға бөлінуде діни үкімдердің ролі; ағымға бөлінуде әлеуметтік өзгерістердің әсері; ағымға бөлінуге себеп болған саяси оқиғалар.
Ислам дінің ең алдымен жүгінетін заңы Қасиетті Құран Кәрім. Құран мұсылмандар үшін ең шынайы жол болып табылады. Ал Құранды зерттейтін болса, ішінде ағымға бөліну немесе Әй мүміндер! Бөлініңдер деген мағынада айтылған ешқандай аятты кездестіру мүмкін емес. Керісінше Құран аяттары мұсылмандарды бірлікке, ынтымаққа, бауырмаластыққа шақыра отырып, тек бір кісіге яғни басшыға бағынуымызды парыз етеді. Бұл жайында аятта былай дейді: Әй мүміндер! Аллаға бой ұсынып, Пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар, (4. Ниса-59), бүкіл әлемді жаратқан Алла өзі жаратқан адамзаттың психологиясын, қимыл-әрекетін жақсы білгендіктен адамдардың ерте ме, кеш пе бәрібір бөлінетіндігін біледі. Мұсылмандардың да осындай жағдайға түсетіндігін білген Алла шығар жол ретінде Құранды нұсқап: Түп-түгел Алланың жібіне (дініне) жабысыңдар да бөлінбеңдер, - деп әмір етеді. (3. Али-Имран-103). Аяттан шығатын ұғым мұсылмандар пікірде, көзқараста жанжалдасып түсінбеушілікке баратын болса, Құранға сүйенулерін, осылай еткен жағдайда мәмілеге келетіндігін білдіреді. Дегенмен Алла Тағала Құранда мұсылмандарға ойлануын, әлемнің ішіндегі тамаша теңдесі жоқ байланысты көріп ой жүгіртуін, зерттеуін, шындықты ізденіп табуын, ақылымызды қолдануымызды талап етеді. Өйткені, діннің әр түрлі әмір мен міндеттерін, бұларды түсіну, талқылау, қорытындылау, оның мақсатын білу адамның ақыл ойына сүйенеді. Сол үшін Құранда 275 жерде Ойланбайсыңдар ма? Ақыл жүгіртпейсіңдер ме! деп талапты, әрі сұраулы түрде айтылады. Ал 200 жерде түсіну мен ойлану әмір етілсе, 12 жерде Әлемді шарлап ғибрат алуды бұйырады және 670 жерде Ілім мен ғылымға шақырады. Құранда мұсылмандарға бөлінбеңдер деп айтқанмен осы айтылған мәселелер мұсылмандардың түсінік пен пікір тұрғысынан бәрібір бөлінетіндігіне себеп болуда.
Олай болса Құранның талабы түк ілместен сенетін адамдар емес, білімді, ынталы, түсінетін және ақылды дұрыс қолдана алатын мұсылмандар қауымын жарату болып табылады. Тарихқа үңілсек шын мәнінде мұсылман ғалымдар Құран арқылы, исламның ғылымға деген талабы арқылы көптеген жаңалықтар ашып, әлемге әйгілі болып, есімдерін тарих парағына алтын әріппен жаздырып қалдырған. Сондай-ақ европалық ғалымдарға түрлі салаларда жол көрсетіп, ұстаздық еткендігі баршамызға аян [2, 89].
Құран аяттары адамдарға сену мен исламды қабыл ету мәселесінде толық еркіндік берген. Себебі біздер былай дейді: Бұл ақиқат Раббыларыңнан де. Сонда кім қаласа сенсін, кім қаласа қарсы келсін, (18. Кәхф - 29) және де дұрысты бұрыстан айыруда жүгінетін, ұстанатын негізгі принцип. Енді осындай ойлау еркіндігін бергеннен кейін мұсылмандардың арасында Құранды түсіну мен үкім шығаруда айырмашылықтар болатындығына ешкім бөгет бола алмас. Сонымен қатар кейбір сеніммен байланысты аяттарды түсіну барысында түрлі көзқарастар туды. Әр ғалым аяттарды өз түсінігі бойынша талдауға тырысқандықтан бұның ақыры ағымдардың пайда болуына себеп болды. Нәтижеде ағымдар арасында қырғи қабақ туып, бір-бірін кінәлау мен тіл ұзату, адасқан деп айту сахналары көрініс бере бастады. Бұл мәселеде де Құран мұсылмандарға былай деп өсиет айтуда: Сәлем бергенді дүние мүлікке қызығып мүмин емессің демеңдер, (4.Ниса-94). Пайғамбарымыз да бұл мәселеге байланысты былай деп өсиет қалдырған: Бір адам бір адамды фасық немесе кәпір деп сөз айтпасын. Негізінде ол кісіде бұл жағдай жоқ болатын болса, бұл айтылған сөз соны айтқанға кері келеді, (Риязус-Салихин, ІІІ, 159-ші хадис). өкінішке орай мұсылмандар өз ағымына қосылмаған өзге мұсылмандарды кінәлаудан әлі болса арылар емес.
Мұсылмандарды о бастан бері толғандырып жүрген мәселенің бірі Пайғамбарымыз (с.а.у.): Израил ұлдарының басына келген нәрсе үмметімнің басына келеді. Израил ұлдары 72 бөлікке айырылады және біреуінен басқа өзгелері жәһәннамға кіреді. Әй Алланың елшісі! Оттан құтылатын бұл бөлік қайсысы? - деп сұрағанда Пайғамбарымыз (с.а.у.): Менің және сахабаларымның жолымен болған бөлік - деген хадисі еді.
Осы хадисті айтылғандай мұсылмандар кейінірек өзара түсініспеушілік пен түрлі себептерге байланысты көптеген ағымдарға бөлінеді. Әрбір ағым өзінің ұстанған жолын хақ жол деп, аят пен хадистерден дәлелдер келтірген. Сол дәлелдердің біреуі де осы айтылған хадис болатын. Себебі, хадисте айтылған жәннатқа баратын бір ғана ағым өздері екендігін дәлелдеуге тырысты. Осылайша көптеген ағымдар өздірінің жолын ақиқат жолы, әрі тозақтан құтылатын ағым ретінде жариялады. Осындай бақталастықтан қаншама соғыстар шығып, бейкүнә адамдардың қаны төгіліп жатты [3, 46].
Жалпы, Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде ыдыраушылықтың болмауының бірінші себебі, Алла Тағала Құран-Кәрім аяттарын Пайғамбарымызға (с.а.у) түсіру арқылы кейбір алауыздықтардың алдын алған болса, екінші себебі Алла Елшісінің (с.а.у) жеке басының жұртты өзіне ұйыта алар ерекше қасиетінің арқасында болатын. Сахабалар оның әрбір сөзіне мұқият мән беретін. Қандай бір бөлінушілікке себеп болар ілік шыққан жағдайда, Пайғамбарымыз (с.а.у) дереу мәселені татулық тұрғысынан шешетін. Пайғамбармыз (с.а.у) мұсылмандардың ынтымағын арттыратын көптеген өсиет айтты. Солардың кейбірін айтар болсақ: Біріккенге береке бар, ыдырағанға азап бар, Жамағаттан бір қарыс айырылып өлген адам, жаһил (бұл жерде кәпір мағынасында болуы мүмкін) болып өлген саналады.
Кейбір зерттенушілердің айтуына қарағанда, исламдағы бұзық ағымдардың шығуына Пайғамбарымыз (с.а.у) дәуіріндегі екіжүзділер ықпал еткен.
Мұсылман қауымының арасындағы фиқһтық мазхабтар Пайғамбарымыз (с.а.у) қайтыс болғаннан кейін сахабалардың құқықтық үкім беруіндегі өзіндік ерекшелікке ие Хадис және Рей әдісін қолданумен пайда болды. Әрине, бұл құқықтық үкім берудің екі әдісінің негізінде сахабалардың ауызбіршілігіне нұқсан келе қойған жоқ. Әйтседе, кейінгі фиқһтық мазхабтар осы Хадис және Рей әдісінің негізінде пайда болғандығын көре аламыз [4, 68].
Ханафи мазхабының негізін салған Имам Ағзам Әбу Ханифа Нұғман ибн Сәбит хижрий 80-ші жылы Куфа қаласында дүниеге келген. Ханафи мәзхабын ұстаушылар имам Ағзамның өмірбаянын жақсы біліп, әрдайым ол кісіге дұға етіп тұруға міндетті.
Имам Ағзам 16 сахабаны көрген. Осы кісілерден хадис риуаят еткен. Имам Ағзамға нәсіп болған мұндай дәреже, яғни Пайғамбарымыз (с.ғ.с)-ның сахабаларымен сұхбаттас болып, табиғин атану, Ол кісімен замандас болған, басқа имамдарға нәсіп болмаған.
Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ой иесі еді. Осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды. Ол - ислам фиқһінің үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін, сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және ғұрып - дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде үкімдер шығара білді. Әбу Йусуф ұстазын: Бет пішіні және дене бітімі жөнінен ол әдемі еді. Сөзге өте шешен, дәлел келтіруге өте ұста, тілі жұмсақ болатын. Дәрісіне қатысқан кез-келген адам, оның ілім үйрету әдісінен ләззат алатын. Ол шәкірттерінің шариғат мәселелерін терең түсінетін ғалым болуларына көп көңіл бөлді. Оларға жұмсаған күш-қайраты соншалық, ол кісіден дәріс алған кез-келген адамның әйгілі ғалым болуы оңай еді, - деп еске алады. Имам Ағзам түні бойы ғибадат етіп, күндіз ораза тұтатын, тілін жалған сөзден сақтап, тәнін пәк ұстайтын, жағымсыз іс - әрекет пен ойын-сауықтан аулақ жүретін, Алла тағаланың разылығын табуды өзіне парыз санайтын. Имам Ағзамның имандылығы мен тақуалығы, білімділігі мен парасаттылығы туралы Имам Шафиғи (р.а.): Адамдар фиқһ ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде - кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға бойламағаны және фиқһ ғалымы болмағаны, - дейді.
Имам Ағзам ижтиһад ету тәсілін қысқаша: Мен үкім шығаруда ең алдымен Құран Кәрімді бірінші орынға қоямын. Егерде аталмыш сұрағыма Құран аяттарында анық жауап болмаса Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетінен іздеймін. Онда да мәселем шешілмесе сахабалардың сөзіне жүгінемін. Мұндай жағдайда, сахабалардың ішінен өзім қалаған кісінің сөзін аламын. Қайсы сахабаның сөзін қабылдау, қабылдамау өз еркімде,-деп баяндаған.
Шындығында Имам Ағзам Құран Кәрім және Пайғамбарымыздың сүннетінен, сонымен қатар сахабалардың сөздерінен таба алмаған мәселеде өз ілімі мен ақылына сүйеніп шешуге толық құқылы мұжтаһид ғұлама еді[5, 53].
Шафи мәзхабының негізін қалаушы Мұхаммед аш-Шафи VIII- IX ғғ арасында. Шафиғи мәзһабы бітімшіл басқаша айтқанда Ханафишіл және Мәлікшіл мәзхабтардың ерекшеліктерін қабылдай отырып, солардың ықпалымен қалыптасқан. Оның негізгі принциптері төмендегідей. Құран мен сүннет біртұтас түпнұсқа ретінде қарастырылады, сүнна тек Құранда толықтыратын қысқаша ғана, ол салыстырылып аралық шешім шығару үшін Құранға балама материал бере алмайды. Бұл орайда Мединалық таратушылардан алынған хадистер күмәнсіз қабылданды. Ұжым (арабша ижма) Құранмен сүннаға қосымша ретінде қарастырылды, бірақ назарға тек мединалық мұжтаһидтердің шешімі ғана алынды. Ұқсату арқылы тұжырым шығару әдісі (әл қиас) тек жоғарыдағы түпнұсқалардың қасиетті материалдарды іріктеп алу үшін ғана жиі қолданылды. Егер хадистер мен мединеліктердің ұжымына ұқсас шешім шығаруға жеткілікті материал болса, онда одан әрі зерттеу ісі тоқтатылады. Біреудің қалауымен шешім қабылдау (әл-истихсан) толық жоққа шығарылады. Бірақ Мәлікшілер мәзхабынан шешімді оның қоғамдық пайдасына қарай шығару принципі сол күйі алынды, бұл принцип еркін тұжырым жасау негізінде немесе өздігінен құқықтың түпнұсқа болып саналмайтын ғұрып (араб урф) өлшемдері негізінде шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Осылайша Ханафишілер мәзхабімен салыстырғанда Шафиғи мәзхабы тура ұқсату жолмен шешім қабылдауды мойындай отырып, күрделі логикалық таңдауды айналып өтуге жағдай жасады, ал мәлікшілер мәзхабымен салыстырғанда Шафиғи Құран мен сунна текстерімен бірге мединалық қауымдастықтың құқықтар жинағын егжей-тегжей білуді талап еткен жоқ, мұны білу фикхтардың көпшілігі үшін мүмкін емес жағдай еді. Өзінің қарапайымдылығына байланысты Шафиғи мазһабы Сириямен Иракта ханафишілер мен мәлікшіліктерді тез ығыстырып шығарды. Мысырда берік орнықты, басқа елдерге де нақ таралды. Қазіргі кезде ол Сирияда, Ливанда, Палестинамен Иорданияда үстемдік етуші мазһаб болып саналады. Иракта, Пакистанда, Үндістанда, Малазиямен Индонезияда да оны жақтаушылар өте көп. Шафиғи Иран мен Иемендегі суннашылардың негізін құрайды. ТМД елдерінің ішінде кейбір халықтар осы мазһабпен жүрушілер қатарына жатады.
Малики мазһабының негізін қалаушы Малик ибн Анастың есімімен тығыз байланысты (713-795) Малики мәзһабы Мадинада дүниеге келіп, Араб еліне, Мысырға, Солтүстік Африкамен Андалусияға тез тарап кетті. Мемлекеттік мазхаб бойынша құқықтың ең басты негізі - Құранның жалғасы ретінде қарастырылатын Құран мен сунна. Мұхаммед (с.ғ.с) тұсындағы іс-әрекет, тазару, ораза ұстау, сүннетке отырғызу сияқты қоғамдық зердеде сақталған[6, 114].
Жақсырақ ұнамдырақ шешім истилахты қиястан артық санайды, яғни таңдау мүмкіндігі бар жағдайда керек. Бұл қағида рұқсат ету мен тиым салу туралы пайымдау деген және бір ұтымды қағида қосылады. Мұның мәнісі түптің түбінде тиым салуға әкелетін нәрсенің бәріне тиым салынуы керек дегенге саяды. Мәлікшілер басқа да мәзхабтардың жолын қуушылар сияқты заңға қатысты бағамдаулар жасаған кезде ахуалдың өзгермейтіндігі туралы негізді басшылыққа алады. Ол бойынша өзгерістің айқын белгілері анықталмайынша қандай да бір өзгеріс жүзеге асты деп есептелмейді.
Ханбалишылардың мәзхабының негізін салушы Ахмед Ханбал есімімен аталғаны белгілі төртінші сүннит мектебінің бірі. Ханбалшылдық басқа сүннит мәзхабтарына қарағанда діни саясат қозғалыс түрінде пайда болды да, содан кейін барып қағидалық құқықтық мектеп болып қалыптасты. IX ғ-дағы шиеленіскен саяси-әлеуметтік тоқырау кезеңінде пайда болған ханбалшылық өз теориясы мен практикасында дәстүршілдіктің ең кертартпа тоқтаушыларының көзқарасын білдірді, қоғам өміріндегі саяси-әлеуметтік және діни өзгерістерге олардың өзіндік назар аударуы болып табылады. Ханбалшылдықтың негізіне салушылар, өзі өмір сүріп отырған дәуірді мұсылман қоғамының үлкен бөлшектену кезеңі деп білді. Ханбалишыл идеологтар Құран мен Пайғамбардың сүннасына ден қою арқылы Исламды тазарту идеясын ұсынды. Ханбалишылар діни оқуды жүйеге түсіруге алғаш кірісушілердің бірі болды. Бұл процесс өзінің алғашқы кезеңінде IX - X ғасырлар жағынан әртүрлі жұмыс ұйымдастыру кезінде (ақида, хадистер жинағы, ханбал көсемдерінің ой-пікір жинағы, арнайы дін қағидасы шығармалары) көрініс тапты. Онда сенім мен құқық негізінің дәстүрлік пайымдаудағы жалпылама және арнайы ережелері, мұсылман қауымының тарихы келтіріліп, қоғамдағы саяси-әлеуметтік ұйымдастырудың шешуші мәселелері қаралады. Ханбалишылар Құран тексті мен хадистерді нақпа-нақ, сондай-ақ тұспалдап пайымдауға қарсы болды. Алла Тағаланың алдын-ала жазуының толассыз екенін жақтай отырып, адамның иманы оның қайырымдылық іс атқаруына байланысты деп білді. Наразылық жолына қатысуды теріс санады, қауымдағы тәртіпті қалпына келтірудің ең тиімді жолы оның басшыларымен қарапайым мүшелері алдында насихат айту деп білді[7, 78]. Әділетті ме, жоқ па заңды билеушіге бағынуды талап етті. Ырзық, несібені бір Алланың жазуы бойынша соның рахымынан табу керек деп үйретті.
Сүнни тобына кіретін осы төрт мазхабтың да түйісетін жерінің темір қазығы Құран мен сүннет, яғни сенім де бір кейбір амалдар да өзгеше болуы ғана. Діни негізде емес, қайшылықтар әрқайсысының түсінігінде. Ахл и сунна уәл жамағатта қабылданған осы төрт мәзхабтан бөлек, көптеген ағымдар пайда болды. Олардың әрқайсысының пайда болуының түрліше себептері бар.
Мұсылмандық мазхабтардың пайда болу себептеріне тоқталмас бұрын, мына екі жәйтті білгеніміз жөн:
1. Исламдағы бөлінушіліктер діннің негізгі мәселелері болып табылатын Алла Тағаланың бір болғандығы, Мұхаммед с.ғ.с Хақ Елшісі болғандығы, Құран-Кәрімнің Алла тарапынан түсіп, Пайғамбарымыздың (с.а.у) ең үлкен мұғжизасы болғандығы, хафыз мұсылмандардың Құран-Кәрімнің бір әрпін де өзгертпей кітап болып басылғанға дейін жаттап, жадына сақтауы, сондай-ақ, бес уақыт намаз оқу, зекет беру, ораза ұстау, қажылық секілді парыз ғибадаттар мен бұлардың орындалуы тұрғысында болған емес.
Сонымен бірге, исламдағы бөлінушілік исламның негізгі қағидалары турасында немесе дін рұқсат етпейтін ішімдік, доңыз немесе жыртқыш хайуанның етін жеу, мұрагерлік секілді мәселелерде емес, бөлінушілік діннің негізгі қағидаларынан тыс мәселелерде туындады[8, 94].
2. Мұсылмандар арасындағы бөлінушіліктер саяси және сенімдік мәселелерден туындағандықтан, бұл бөлінушіліктердің мұсылмандарға себебін білу аса маңызды. Бөлінушілікке әкеп соққан саяси және сенімдік мәселелер негізіндегі мұсылмандар арасында туындаған лаң мұсылмандар үшін қасірет болғанмен, мұсылмандар арасында туындаған фиқһтық мәселелерді репресске балауға болмайды. Қайта, мұсылмандар арасында туындаған фиқһтық мәселелер, факихтердің фиқһ ілімін терең зерттеп, дамытуына себеп болды. Фиқһтық мәселелерден туындаған келіспеушіліктер мұсылмандардың арасына үлкен сызат түсіріп, оларды бітпес дау-дамайға ұрындырған емес. Тек, фиқһтық мәселелерге көзқарас, пікір ерекшелігін туындатты. Сондықтан, факихтер өзге факихтың қисынды үкімін қолдаған немесе оған орынды түрде қарсы шыққан. Өмер бин Абдулазиз мұсылмандардың негізгі қағидалардан тыс мәселелерде пікір қайшылығы болғанына қуанған түрде: Алла Елшісінің сахабаларының арасында пікір қайшылығы болмағанын қаламаймын. Егер, олар бір пікірде бір ауыздан болған болса, адамдар тауқымет тартатын еді. Өйткені, олардың әрқайсысы жұртты өзіне ұйытатын имам. Бір адам олардың біреуінің сөзіне көңіл бөлген болса, онда ол өзі үшін сүннет болады деген еді.
Осы жерде Пайғамбарымыз (с.а.у) дәуірінде неге бөлінушілік болмады деген сауалға, айтатын жауабымыз, Алла Елшсі (с.а.у) көзінің тірісінде мұсылмандардың жолына түннің өзінде күндізгідей жарық беріп, олар адаспас үшін көреген көшбасшы болып, яғни, мұсылмандар әрбір мәселеде Құран-Кәрім мен Пайғамбармыздың (с.а.у) теңдессіз сүннетімен жүріп-тұрды.
Мұсылмандардың мазхаптарға бөлінуінің көптеген себебі бар. Әйтседе, осы себептерді мұсылман жұрағатының бірлігіне сызат түсірмей, мұсылмандар арасында тек базбір мәселелер бойынша пікір қайшылығын тудырған бөлінушіліктер, сондай-ақ, мұсылмандарды бөле-жарып, негізгі мәселелер бойынша бірлігін бұзған бөлінушіліктер деп жіктеуге болады[9, 59].
Мазхабқа бөлінушілікке ықпал еткен факторларға тоқталар болсақ:
1) Әсіре ұлтшылдық
Әсіре ұлтшылдық пен нәсілшілдік мұсылмандар арасындағы ағымдарға бөлінушліктің негізгі себептерінің бірі болып табылады. Әсілі, Ислам діні Құран мен Сүннет үкімдерімен ұлтшылдық пен нәсілшілдікке қарсы шығады. Алла Тағала Құран-Кәрімде: Ей адамдар, біз сіздерді бір еркек пен ұрғашыдан жараттық және бір-біріңізді танысын деп сіздерді ұлттар мен қауымдарға бөлдік (Хужурат, 13) дейді. Алла Елшісі (с.а.у): Нәсілшілдікті қоздырған бізден емес... Басқа бір хадис-шарифте: Барлығыңыз Адамнан тарайсыздар. Адам болса топырақтан жаралған. Бір арабтың араб еместен үстемдігі жоқ. Үстемдік тақуалықта деп бұйырылған.
Пайғамбарымыз (с.а.у) дәуірінде ұлт пен нәсілге бөлінушілікке жол берілген жоқ. Бұл жағдай хз. Осман кезеңіне дейін жалғасын тапты. Ол өлгеннен кейін мұсылмандар арасында ұлт пен нәсілге бөлінушілік пайда болды. Негізінде бұған дейінгі кезеңдегі Хашимиттер мен Омаяттардың өзара бәсекелестігі және Харижидтер мен басқа топтар арасындағы ымырасыздық ұлт пен нәсілшілдікке бөлінушілікке елеулі ықпал етті. Харижидтік ағым Рабия тайпалары арасында кең қолдауға ие болды. Керісінше Мудар тайпалары арасында жайылған жоқ. Жаһилиетдәуірінде аталмыш екі тайпа арасында өзара бақталастық бар болатын. Исламды қабылдаумен бақталастық пышақ кесті тиылған еді. Өкінішке орай Харижиттік ағымның пайда болуымен екі тайпа арасындағы бақталастық қайтадан басталды. Ирандағы Шииттік ағымдардың пайда болуынан да парсы ұлтшылдығының элементтерін көруге болады. Халифатқа қарсы бас көтерген Бабек мен Муканна қозғалыстарына ескі зороастаризм сенімі мен парсы ұлтшылдығының ықпалы болды.
2) Халифалыққа байланысты бөлінушілік
Мұсылмандардың бірлігіне сына болып қағылған жәйттердің бірі билік үшін бақталас болған әртүрлі саяси топтардың пайда болу еді. Ислам тарихында алғаш рет саяси билікке деген мұсылмандар арасында пікір қайшылығы Пайғамбарымыз (с.а.у) қайтыс болғаннан кейін, халиф кім болады? деген мәселеде туындады. Ансарлар ислам біздің қолдауымызбен ұшпаққа шықты, сондықтан, халиф бізден сайлануы керек деген ұстанымда болды. Мұхажирлер болса, біз алғаш болып мұсылмандықты қабылдадық, сондықтан, халиф бізден сайлануы керек дегенді алға тартты. Пайғамбарымыз (с.а.у) қайтыс болар алдын сырқаттанып жатқанда мұсылмандарға имам болуға хз. Әбу Бәкірді тағайындады. Осының негізінде ансарлар мен мұхажирлер мәселені ушықтырмай хз. ӘбуБәкірді халиф етіп сайлады. Алғашқы халиф сайлау мәселесі ың-шыңсыз біткенмен, хз. Осман халиф қайтыс болғаннан кейін, халиф болуға кім лайықты? Кез келген Құрайыштық мұсылман халиф бола ала ма? Жоқ әлде, тек, аһли-байттан болуы шарт па? Бәлкім, жоғарыда келтірген үстемдік тек тақуалықпен өлшенеді мағынасындағы хадис-шарифтің негізінде кез-келген тахуа болған мұсылман болуы тиіс пе еді? деген мәселеде мұсылмандар арасында үлкен дау-жанжал пайда болды. Осы бұлғақтың нәтижесінде Шииттер, Харижиттер секілді топтар тарих сахнасына шықты. Саяси партиялар деп атауға болатын бұл топтар өздерін өміршең ету үшін Құран мен Сүннетті өздеріне тірек және қорғаныш етіп алды. Яғни, саяси мақсаттарына жету үшін дінді құрал ретінде қолданып, дінді саясатқа араластырды. Осылайша ислам тарихында діннің саясатқа айналу кезеңі басталды. Бұл топтар мұсылман қоғамын өздері ғана жақсы басқаратынын, мемлекетті басқару құқығының тек өздеріне ғана тән деп пайымдады. Құран аяттары мен хадистерді өздерінің саяси ұстанымына пайдалана бастады. Шын Ислам дінінің өкілі өздері екендігін алға тартты.
Алайда, Құран мен Сүннет мемлекет немесе мемлекетті басқару түрін белгілемеген. Тек, мемлекет басшысының ерекшеліктері мен мемлекеттің негізгі ұстын-қағидаларын көрсеткен.
3) Ескі мәдениеттердің исламға тигізген әсері
Мұхаммед (с.а.у) пайғамбар насихаттаған Исламды дүниенің түкпір-түкпіріне тарату саясаты төрт халифа дәуірінде де жалғасын тапты. Ирак, Иран, Сирия, Палестина, Солтүстік Африка, Европа және Азияда да фатхтар болды. Фатхтардың мақсаты Ислам дінін барлық адамзатқа жариялау, құлақдар ету, халықтарды исламға шақыру, сүйіспеншілік пен бейбітшілікке жеткізу болып табылады. Сондықтан Ислам діні түрлі нәсілдерге, мәдениеттерге ие ұлттар арасында жылдам таралды. Адамдар жаңа дінге топтасқан түрде өз еріктерімен кірді. Бірақ, жаңа дінге кіргенде бұрынғы сенімдерінен, әдет-ғұрыптары мен мәдениеттерінің көптеген элементтерін мұсылмандар арасына алып келді. Әр түрлі дін мен мәдениеттегі адамдар бірге өмір сүрді. Мұсылмандар мен осы адамдар арасында бір-біріне ықпал ету жағдайы қалыптасты.
Әрбір ықпалдасудың нәтижесінде жаңа өзгерістер мен ерекшеліктер пайда болды. Ал, бұндай ықпалдастық бөлінудің және жаңа мазхабтардың пайда болуына әкеп соқтырды. Жабарие, Кадирие, Мутазалие, Мушеббихе, Шииттік және сол секілді мазхабтар осындай ықпалдастықтың нәтижесінде тарих сахнасына шықты. Ибн Хазм ал-Фасл атты еңбегінде ескі мәдениеттердің ықпалымен пайда болған ағымдар туралы былай дейді:
Бұл топтардың көбінің ислам дінінен шығуының себебі мынау болатын: Парсылар ұлан-ғайыр аймақта өмір сүретін. Өздерін жоғары санып, өзге ұлттарға үстемдік ететін. Өздерін азат санап, өзгелерді құл-құтанға балайтын. Парсыларға өздері шекеден қарайтын Арабтардың Сасаниттер патшалығын құлатуы өте ауыр тиді. Осы себептен олар ұдайы Исламға небір айла-шарғымен қарсы шығуын тоқтатпады. Алайда, барлық соғыстарда Алла Тағала хақ жолын ұстанғандардың мерейін үстем етті. Олардың кейбіреулері тек сыртқы пішінмен ғана Исламды қабылдады. Хз. Алиге жасалған зұлымдықтан кейін Шииттік ағымды қатты қолдады. Бірақ, олар Исламнан шыққан еді...
Әрине, Ибн Хазмның бұл ескертуіндегі Шииттік ағымдарға Зейдие, Жафарие секілді топтарды жатқызуға болмайды. Өйткені, бұл топтар өзге сенімдік және фиқһтық тұрғыдан бұзылған Шииттік ағымдардан ерекшелігі тек қана саяси ұстанымында болатын. Осылай бола тұра Шииттік ағымдарды ғалымдар жаппай бұзылған мазхаб ретінде қарастырады. Бұл жәйттерге алдағы бөлімдерде жан-жақты тоқталып өтеміз.
4) Философияның тигізген әсері
Мұсылмандық кейбір бұзылған мазхабтардың пайда болуына көне Грек, Үнді, Месопатамия философиясының ықпалы болды. Өйткені, ескі философиялық теориялар Исламдық сенімдегі болмыс пен табиғат ұғымымен үйлесе бермейтін. Мұсылман ғалымдарының ішінде ескі философиялық түсініктердің тұмшалауынан шыға алмағандар болды.
Ислам тарихында алғашғы расатхана (обсерватория) Омаяттар халифасы Абдулмәліктің кезінде 707 жылы Шамда салынды. Ибн Кәсир Ислам сенімдеріне қайшы келетін Антика философиясының Исламның алғашқы жүз жылында мұсылмандарға танымал болғандығын айтады. Садреддин Ширази (Молла Садра) Сухравердиенің еңбектеріне сүйене отырып, Омаяттар дәуіріндегі каламшы ғалымдардың ескі Грек философиясынан хабардар болғандығын айтып өтеді. Яғни, көне Грек философиясының ықпалы мұсылмандарға Аббаситтер дәуірінде емес, одан бұрын Омаяттар кезеңінде кеңінен танымал болған. Исламдағы бұзылған Мутазалие сенімдік мазхабының өкілдері сенімдік мәселелердегі қолданған логикалық әдіс-тәсілдерін философтардан алды. Ал, Мутазалие мазхабы Омаяттар дәуірінде пайда болған еді.
Дегенмен, Антика философиясының шығармаларын жүйелі түрде араб тіліне аудару Аббаситтер халифы Мамун, Мутасым кезінде қолға алынды. Алғашқы мұсылман философы әл-Кинди, әл-Фараби, Ибн-Синалардың дүниетанымына көне грек философиясының әсері мол болды. Бұлай исламнан бұрынғы дүниені танып білу турасындағы философтардың көзқарастарының мұсылмандарға әсер етуі өз кезегінде ойшылдар арасында талас-тартыс тудырды. Әл-Фарабилер мен Имам Ғазалилердің арасындағы талас-тартыстар осыған дәлел бола алады.
Ислам тарихында Антика дәуіріндегі секілді белгілі-бір философтың атынан тұратын мектептер қалыптаспағанмен, ескі ойшылдардың дүниені танып білудегі тұжырым-пікірлері, философия мен дін қоспасынан тұратын Исламдық бұзылған мазхабтар пайда болуына түрткі болды.
5) Тылсымды танып-білудегі талас-тартыстар
Ислам сеніміне дәлел келтірудегі ақылды қолдану мәселесі мұсылман ғалымдарын әртүрлі ойларға жетелеп, соның нәтижесінде түрлі ағымдар пайда болды. Алла Тағаланың сыпаттарына дәлел келтіру мен құдыретін танып-білу және басқа да мәселелер жөнінде каламшылар әртүрлі әдіс-тәсілдер қолданды. Бұндай мұсылмандық сенімге қатысты түрлі көзқарастардың болуы, мұсылмандардың жіктелуінен әкеп соқтырды.
6) Құран-Кәрімнің мүташабих аяттарына қатысты туындаған тартыстар
Құран-Кәрімді түсініп, білу мәселесінде де мұсылмандар әрқилы көзқарастарда болды. Әсілі, Құран-Кәрім адамдарға бақытқа жету жолын көрсететін илаһи кітап болып табылады. Бірақ, Құранның бірнеше ерекшеліктері бар. Яғни, уаһидың ерекшеліктерінен туындайтын мәселелер бар. Кейбір аяттар қысқа, кейбіреулері ұзын, көптеген аяттар өте анық және түсінікті, ал кейбір аяттар күрделі және көп мағыналы. Бір ғана әріп пен сөзден тұратын аяттармен қатар жарты беттен тұратын аяттар да бар. Аяттардың көп бөлігін оңай түсінуге болады, бірақ кейбір аяттар түрлі мағыналар береді. Бұндай аяттарды түсіну аса қиын. Бұл жағдай мұсылмандардың аяттарды түсініп, білуде әртүрлі түсінікке итермеледі. Алла Тағала Құран-Кәрімде осындай мағынасын түсініп білу аса қиын аяттардың бар екендігін былай баяндайды: Ол Алла, саған Құран түсірді. Оның ашық мағыналы аяттары бар. Солар кітаптың негізгі ірге тасы. Екінші астарлы мағынадағы аяттар бар. Ал жүректерінде қыңырлық болғандар, бұзақылық істеп, астарлы мағыналы аяттардың ұғымын іздестіріп, соңына түседі. Оның ұғымын Алла ғана біледі. Сондай-ақ, ғылымда озат болғандар: Бұған сендік. Барлығы Раббымыздың қасынан дейді. Бұны ақыл иелері ғана түсінеді (Әли-Ғымран, 37).
Осыған орай Құран аяттары құрылымы мен мағыналарына қарай екіге бөлінеді:
1. Мүхкам аяттар; нақты және анық мағыналы, түсіндірілген кезде мағынасы айқын болған аяттар. Мұндай аяттарды оқып, тыңдаған кезде мағыналарын оңай түсінуге болады. Бұл анық мағынадан басқа түсінікке бару мүмкін емес. Құрандағы иман, ғибадат, ахлақ қатысты аяттар мүхкам аяттар болып табылады.
2. Мүташабих аяттар; мағыналары анық емес және әртүрлі түсінуге болатын аяттар. Бұл аяттарды тәуил арқылы түсінуге болады. Алланың сыпаттарына (қол, бет, ғарыш) байланысты аяттар мен жұмақ, тозақ, мизан, есепке тартылу, махшар туралы аяттар және мухатта әріптерінен тұратын аяттар осы түрге жатады. Бұл аяттардың шын мағынасын Алла ғана біледі. Ғалымдар болжам жасап, оларды түсініп, анықтауға тырысады.
Құран-Кәрім әртүрлі мағына беретін мүташабих аяттарды тәуил еткен және олардың болжамдарын негізге алатын адамдардың ойларында қыңырлық бар екенін көрсетеді. Сондықтан, салафие деп аталған алғашқы мұсылман ғалымдар және кейінгі мұсылмандық сенімнен ауытқымаған ғалымдар мүташабих аяттармен көп шұғылданбаған, оларға тәуил жасауға тырыспаған. Бұл мәселеде әлсіз екендіктерін мойындап, олардың мағыналарын Алла ғана біледі деп тұжырымдаған. Әйтседе, кейбір мұсылман ғалымдары өздерінің мүташабих аяттарды түсіне алатынын айтып, оларға тәуил жасап, анықтау жолына түскен. Халафие деп аталған бұл адамдар Құранның ұғынылып, анықталу үшін келгенін, сондықтан да оның барлық аяттарын білу керек екенін айтып, мүхкам аяттармен бірге ақыл арқылы мүташабих аяттарды анықтауға тырысқан. Бұндай болжамдар мұсылман қоғамында түрлі діни түсініктер мен мазхабтардың пайда болуына себеп болды. Мүжессиме, Мүшеббихе, Муаттыла мазхабтары, сондай-ақ, Хуруфие секілді діни ағымдар мүтешабих аяттарға тәуил жасау нәтижесінде пайда болды.
Құран аяттарының захири және батыни мағыналарда түсініп, болжам жасағандар болды. Осының нәтижесінде Захирилік және Батынилік фырқалар пайда болған еді. Бірақ, мұндай көзқарастар мұсылман қоғамында асыра сілтеушілікке және Ислам шеңберінен шығып кеткен сенімдердің таралуына себеп болды.
7) Ескі діни қиссалардың тигізген әсері
Ескі діни қиссаларды айту хз. Османның дәуірінде пайда болды. Хз. Али өз дәуірінде ескі діни қисса айтушыларды қысымға алып, оларды мешіттен қуды. Өйткені, қисса айтушылардың кейбіреулері бұзылған ескі діндерден алынған оқиғаларды айту арқылы мұсылмандардың сеніміне селкеу түсіріп, хурафалар жасауына түрткі болды. Ескі діни қиссаларды айтушылардың саны Омаяттар дәуірінде арта түсті. Бұлардың барлығы салихалы мұсылмандар емес болатын. Құран-Кәрім тәпсіріндегі Исрайлат пен осы ескі діни қиссалардің кейбірі үндесетін. Себебі, Құран-Кәрімде аты аталатын жиырма бес Пайғамбардың көпшілігі Еврей қауымына келген Пайғамбарлар болатын. Құран-Кәрімде олардың өнегелі өміріне тоқталған аяттар бар. Ал, ескі діни қиссаларды айтушылар көбіне осы Құран-Кәрімдегі Пайғамбарлар өмірін жырлайтын. Алайда, ескі діни қиссалардағы сенім мәселелері түгел-дерлік Ислам дінімен сабақтаспайтын. Қисса айтушылар белгілі бір мазхаб өкілі немесе билеушілерге арқа сүйей отырып, ескі діни қиссаларды айтатын. Осылай бола тұрса да ескі діни қиссалар мұсылмандардың өзара талас-тартысқа түсуіне себеп болды.
8) Хурафалар (ойдан шығарылған нәрсе) және бидғат (дінге жаңа ережелер) енгізу
Адамзат тарихында тура сенім мен көркем мінез және қате сенімдер мен зиянды әрекеттер қатар өмір сүрген. Ақиқат дінді ұмытып адасушы адамдар тәухид сеніміне қайшы келетін бірқатар нанымдарды қабылдаған. Тіпті, жабайылық пен азғындық шырқау шегіне жеткен кезде Алладан басқа болмыстарды тәңір етіп алған және бірнеше нәрселерді өздері мен Тәңірлерінің арасында байланыс құралы етіп алған. Мазарат пен зиярат орындарын және кесенелерді ғибадатханаға айналдырып, әулиелер мен шейхтардан және көсем санаған адамдарынан жәрдем сұраған. Бұндай жеке басқа немесе өлген адамдардың әруағына сиыну әсіресе батыл діни ағымдарда көптеп кездеседі. Шииттік батыл Себейе ағымы хз. Алиді иллаһ деуге дейін барса, Ниматуллаһшылар хз. Алиді Пайғамбарымызбен (с.а.у) қатар қоятын.
Кейбір табиғат құбылыстарын, таулар мен төбелерді киелі деп санап, құстардың шырылын, иттердің үргенін, күннің күркіреуін және найзағай жарқылына сиынып, түрлі сенімдер пайда болған. Міне, осындай түсініктер мен сенімдер уақыт өте келе әлеуметтік қолдау тауып, түрлі мазхабтардың пайда болуына өз әсерін тигізді.
Сонымен бірге, Исламға кірген қауымдар мен ұлттар ұлттық ерекшеліктерін, әдет-ғұрыптарын түрлі жолдармен дінге таңып бақты. Бұрынғы ескі мәдениеттерінің сарқыншақтарын Исламға телуге тырысты. Парсы және Византия империясындағы қауымдар мен Орта Азия, Орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz