Жаһандану концепциясын ғылыми талдаудың кейбір теориялық мәселелері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жаһандану концепциясын ғылыми талдаудың кейбір теориялық мәселелері

Бүкіл ХХ ғасырдың өн бойында адамзат алуан түрлі жаһандық мәселелермен тұспа-тұс келіп отырды. Ол үшін дүниежүзілік екі соғысты, фашизм мен ұлтшылдықтың пайда болуын, ядролық қару мен Жер бетінде тіршілік атаулының құрып кету қаупін және т. б. еске алудың өзі жеткілікті болып табылады. Алайда, өкінішке орай, осы орын алған жағдайлардан сабақ алып, адамзатқа төнетін барлық қауіп-қатердің алдын алдық деп тұжырым жасай алмаймыз. Қазіргі таңда қуатты бес күш әлемдік қауымдастықты жаңа бір жағдайға алып бара жатыр. Алғашқысы - бір өрістіліктің (однополярность) белгіленуі, екіншісі - әлемдік экономиканың жаһандануы, үшіншісі - ұлттар мен мемлекеттердің әлсіреуі, төртіншісі - өркениеттік сәйкестілікті іздестіру, бесіншісі - әлемдік қауымдастықтың басым бөлігі болып табылатын кедейлердің бас көтеруі. Яғни, біздер мұнда әлемнің бес басты түрткісі - күш-қуатттылық, байлық, хаос, ұқсастық пен әділеттілік туралы әңгіме қозғап отырмыз. Ресейдің танымал ғаламы А. Уткиннің пікірі бойынша, осы түрткілердің әсерінен « әлемдік тәртіп қайта түзеледі, жаңа геосаяси, экономикалық, өркениеттік әлем бейнесі қалыптасатын болады»[1] .

«Әлемде жаңа тәртіптің орнауы» нәтижесінде ұлттық ұдайы өнідруші тетіктерінің шоғырлануы мен олардың бір кеңістікке жұмылдырылуы негізінде қазіргі әлемдік шаруашылық құрылыстың бүкіл сипаты түбірімен өзгеріске ұшырап, маңызды алғышарттар пайда болады. Негізінде, әлемдік өндірісті қайта ұйымдастыруға деген көлемді қозғалыстар шаруашылық өкілеттіліктерді қайта бөліске салуда, басымдықтарды қайта қарауға, әлемдік шаруашылық байланыстар мен өзара әрекеттестіктердің кәдуілгі көріністерін өзгертуге қабілетті прерогативтерді құрастыруға алып келуі мүмкін. Басқаша айтқанда, жаһандану барысында әлемдік кеңістікті бір аймаққа біріктіретін әлемдік байланыстардың жаңа түрі пайда болады. Жаһандану осындай әрекеттері арқылы «халықаралық құқықтық және мәдени-ақпараттық өрісті, өзіндік бір аймақаралық ақпараттық алмасу инфрақұрылымын құруды қарастырады. Жаһандану әлемдік қауымдастыққа жаңа қасиет береді, ал осы үдерістің пайымына бару біздер үшін әлем туралы ұғымның алмасу кезеңінде дұрыс бағдар алуға мүмкіндік береді»[2] .

Қазіргі таңда жаһандану, ең алдымен, бүгінгі орын алып отырған халықаралық экономикалық қатынастардың сипаты мен серпінді техникалық прогресті қамтамасыз ететін өндірістік күштердің (көлік, байланыс құралдары, әлемдік компьютерлік желілер және т. б. ) даму деңгейіне қатысты болып келеді. Осы орасан ғылыми-техникалық прогресс әлемнің бейнесін түбірімен өзгертіп, жаһандануға алып келді, алуан түрлі халықтарды бір-біріне жақындата түсті. Солай дей тұрғанымызбен, қазіргі жаһандану бір жақта сипатқа ие емес. Өте ауқымды болып келетін өндірістік-қаржы ресурстарының трансұлттық корпорациялардың қолына шоғырлануы оларды, шындығында, әлемнің нағыз қожасына айналдырады, нәтижеде трансұлттық мемлекеттер өз егемендігінен айрылып, өз елдерінің нарықтарындағы қаржы-экономикалық жағдайды бақылау тізгінін босатып алады[3] .

Жаһандану мәселесін талқылай отырып, бірқатар маңызды теориялық және әдснамалық мәселелерді алға қойған, оның шешімін табу жолдарын іздестірген пайдалы. Ең алдымен, жаһандану дегеніміз - бұл, шындығында, адамзат тарихында теңдесі жоқ жаңа бір құбылыс па, әлде ол кейбір тұрақты үрдістерді біршама сипаттай ма деген сұрақтар төңірегінде ой өрбіту керек болады. Расында, егер ілгеріде мұндай үрдістер орын алған болса, онда оның кейбір салдарлары бүгінде біздерге сабақ болуға тиіс емес пе? Француз тарихшысы Фернан Бродель өзінің «Әлем дәуірі», «XV-XVIII ғасырлардағы материалдық өркениет, экономика және капитализм» атты еңбектерінде (1979) адамзат тарихындағы бірнеше жаһандану кезеңдерін сипаттайды: Ежелгі Финикия, Карфаген, Христиандық Еуропа, Ислам, Московия, Қытай және Үндістан. Жаһанданудың бұл түрі империя пішінінде келеді[4] .

Адамзат өркениетінің түрлі даму деңгейлерінде жаһандану қадамдары ежелгі, жаңа және ең жаңа тарихта да орын алды. Ежелгі тарихта оған «алуан түрлі халықтар мекен еткен орасан үлкен аумақты біріктіре білген Рим империясының құрылуы» мысал бола алады. Еежелге Римде бірыңғай әкімшілік-шаруашылық жүйе, шаруашылық қызметті реттейтін біріздендірілген заңдар (рим құқығы) мен баршаға ортақ бір ғана мемлекеттік тіл болды[5] .

Егер тарихқа осы көзқарас тұрғысынан қарайтын болсақ, «әр дәуірде адамдардың қол жетіп отырған, жаһандық сипатқа ие ойлар мен бағдарламаларды жүзеге асыруға деген талпыныстарды көреміз»[6] .

Александр Македонскийдің, Шыңғысханның және т. б. «жаһандық» империя құруға деген ұмтылыстарын еске алып көрейік. Жак Аттали адамзат тарихында үш кезеңді ерекше бөлек атап өтеді: діни, жаугершілік және сауда. Алғашқысы - Құдай культіне, екіншісі - Күш культіне, үшіншісі - Ақша культіне негізделді. Егер діни құрылыстың басында священник (біздіңше, имам - Ә. Ә. ) болса, ал жаугершілікте - көсем ( король, патша және т. б. ), саудада - қаржыгер немесе саудагер тұрды. Оның ең жоғарғы көрінісі әлемнің азаматы ретінде дүние кезіп жүретін «жаңа көшпенді» болды[7] .

Ж. Атталиге сүйенсек, алғашқы екі кезеңді жаһандану бойынша жасалған сәтсіз қадамдар деп бағалауға болады, яғни мұнда мемлекеттер арасындағы шекараларды жоюға әрекет жасалды. Мәселен, діни дәуірде христиандар адамзатты Иса тәңірінің, ал мұсылмандар Алла жолында біріктірмек болды. Жаугершілік дәуірінде мұндай талпынысқа ұлы қолбасшылар Александр Македонский мен Шыңғысхан барды. Алайда, дін мен қарудың күші адамзатты соңына дейін жеткізе біріктіруге қауқарсыз болып шықты.

Жаһандануға деген үшінші ұмтылысты қаржыгерлер элитасының жаңа өкілдері жүзеге асыратын болады, оларды Ж. Аттали «жаңа көшпенділер» деп атайды. Олар - сауда құрылысының жаңа түрін әкелушілер, олар - әлдебір ұлттық немесе мәдени пайымдаулардан алшақ келетін әлемнің жаңа азаматтары. Ж. Аттали бұл адамдар туралы: «Олар өмір ырғағын теріс айналдыра түсіп, адамның мәдениетке, ғылымға, отбасына, Отанға, әлемге деген қатынасын түбегейлі өзгертетін болады»[8] деп жазады. «Қаржыгерлер, Ж. Атталидің көзқарасы бойынша, әлемдік үкіметке айнала отырып, мемлекеттен үстем және ұлттан да үстем болып келетін элита ретінде асқақтайтын болады. Заманауи ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, олар планетаны бірыңғай қаржы-экономикалық кеңістікке айналдырады, мұнда адамның өзі тауарға айналып кете барады»[9] .

Адамзаттың жаңа тарихында жаһанданудың талпыныстары ретінде Ұлы Француз революциясынан кейінгі Франйияның жүргізген соғыстарын, Наполеон басқарған соғысты атап көрсетуге болады. Осы соғыс нәтижесінде Еуропаның басым бөлігін біріктірген Наполеон Бонопарт империясы құрылды[10] . Жиырмасыншы ғасырда болып өткен екі соғыс та жаһандық сипатта болды. Сондықтан қазіргі таңдағы жаһандану феноменінің мән-жайын ұғыну үшін, жаһанданудың бұрын иеленген пішіндерін тану қажет болады.

Жаһандану мәселесіндегі негізгі түсінік - кезінде Иммануель Уоллерстайн және Фернан Бродель жазып өткен әлем экономикасы болып табылады. Француз тарихшысы Фернан Бродель бұл жөнінде былай деп атап өтеді: «капиталистік жаһандану саяси-географиялық кеңістікті моделдейді. Бір ғана орталықтың, қаланың, тыныс алушы организмнің айналасында «көлемі жағынан екінші маңызға ие жұлдыздар» әрекет ететін болады, . . мұндай кеңістіктік иерархияда орталық - шеткері аймақ (периферия) қатынасы басымдық танытады [11] .

Сондықтан мұнда негізгі мәселелердің бірі жаһанданудан кім ұтып, кім «жұтылады» деген сауалмен байланысты болып келеді. Әрине, мұнда бай елдер немесе индивидтер басым орынды иеленеді. Кейбір оппоненттер кірістердің жаһандақ конвергенциясы орын алуы мүмкін, өйткені кедей мемлекеттердің экономикасы бай елдерге қарағанда, жедел қарқынмен дамиды деген пікір айтады. Негізінде, жылдам даму барлық мемлекеттерге тән емес, экономикалық тұрғыдан нашар дамыған елдер бай елдерге қарағанда баяу қарқынымен ерекшеленеді. Соған орай олардың жаһанданудан алар пайдасы да аз болып келмек.

Жаһанданудың оң және теріс жақтарына талдау жасай келе, малайзиялық танымал ғалым Музаффар Чандра оның бір ғана оң нәтижесі «жанама өнімде» деп атап көрсетеді. «Оның нағыз себебі пайданы барынша көбейтуден көрінеді», -деп жазады ол, сондықтан жаһандану «бүкіл тарих бойында адамзат өркениетінің тұтастығына маңызды қауіп төндіретін қатерлердің бірі болуы мүмкін»[12] . Алайда, «жаһандану дін мен мәдениет үшін белгілі бір оң элементтер әкелетіндіктен, одан толық бойды аулақ салудың да қажеті жоқ. Этикалық және моральдық ережелер қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік стратегияда экономикалық қызмет атқару кезінде ескерілуі тиіс. Нарық этикалық принциптермен реттелініп отыруы қажет» деп санайды ол. Оның пікірінше, «ислам және басқа да дін интелектуалдарына қарсы тұру дінмен үйлесе отырып, жаһандану үдерісіне енгізілген адамгершілік және экономикалық жағынан негізделген саясаттан көрінеді»[13] .

Егерде жаһанданудың артықшылықтары туралы айтар болсақ, жаһандану халықаралық бәсекелестікті өршіте түседі. Бәсекелестік пен нарықтың кеңеюі мамандану және халықаралық еңбек бөлінісін тереңдетуге әкеледі. Жаһанданудың тағы бір артықшылығы - өндіріс ауқымындағы үнемділік, мұның өзі ысырапшылыққа жол бермеу мен бағаның төмендеуіне, соның салдарынан тұрақты экономикалық дамуға әкеледі.

Егерде жаһанданудың оң жәге теріс жақтарын саралайтын болсақ, оның өзі әлемдік жүйенің сипатына байланысты болады. Егер әлем қақтығыстарға толы болса, онда ол мүлдем теріс сипат алады. Керісінше, әлем ынтымақтастыққа қарай бет түзесе, онда жаһандану оң әсер береді.

І Жаһандану - біртұтас адамзат қауымдастығының қалыптасуы

1. 1. Өркениет дамуындағы жаһандану қадамдары

1. 2. Халықаралық бәсекелестіктің тұтандырушысы

1. 3. Жаһанданудың негізгі қасиеттері

IІ Еуразиялық экономикалық қоғамдастық - ТМД кеңістігіндегі ең дамыған аймақтық бірлестіктердің бірі

2. 1. Еуразиялық экономикалық қоғамдасықтың мақсаттары мен міндеттері

2. 2. Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құрылымы

2. 3. Еуразиялық экономикалық қоғамдастық қызметі

III Еуразиялық экономикалық қоғамдастық елдерінің интеграциясы

3. 1. Еуразиялық экономикалық қоғамдастық: Нақты интеграцияның 10 жылдық белесі

3. 2. ЕурАзЭҚ посткеңестік кеңістіктегі неғұрлым табысты интеграциялық бірлестік

3. 3. ХХІ ғасырға өркениетті жолмен ену

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Жаһандану дегеніміз - бір-бірімен тығыз экономикалық, ғылыми-техникалық, саяси, мәдени байланыстағы біртұтас адамзат қауымдастығының қалыптасуы. Ол - біздің көз алдымызда өте тез қарқынмен жүріп жатқан үрдіс. Бүкіл ХХ ғасырдың өн бойында адамзат алуан түрлі жаһандық мәселелермен тұспа-тұс келіп отырды. Ол үшін дүниежүзілік екі соғысты, фашизм мен ұлтшылдықтың пайда болуын, ядролық қару мен Жер бетінде тіршілік атаулының құрып кету қаупін және т. б. еске алудың өзі жеткілікті болып табылады. Алайда, өкінішке орай, осы орын алған жағдайлардан сабақ алып, адамзатқа төнетін барлық қауіп-қатердің алдын алдық деп тұжырым жасай алмаймыз. Қазіргі таңда қуатты бес күш әлемдік қауымдастықты жаңа бір жағдайға алып бара жатыр. Алғашқысы - бір өрістіліктің (однополярность) белгіленуі, екіншісі - әлемдік экономиканың жаһандануы, үшіншісі - ұлттар мен мемлекеттердің әлсіреуі, төртіншісі - өркениеттік сәйкестілікті іздестіру, бесіншісі - әлемдік қауымдастықтың басым бөлігі болып табылатын кедейлердің бас көтеруі. Яғни, біздер мұнда әлемнің бес басты түрткісі - күш-қуатттылық, байлық, хаос, ұқсастық пен әділеттілік туралы әңгіме қозғап отырмыз. Ресейдің танымал ғаламы А. Уткиннің пікірі бойынша, осы түрткілердің әсерінен « әлемдік тәртіп қайта түзеледі, жаңа геосаяси, экономикалық, өркениеттік әлем бейнесі қалыптасатын болады»[1] .

Жаһандану мәселесін талқылай отырып, бірқатар маңызды теориялық және әдіснамалық мәселелерді алға қойған, оның шешімін табу жолдарын іздестірген пайдалы. Ең алдымен, жаһандану дегеніміз - бұл, шындығында, адамзат тарихында теңдесі жоқ жаңа бір құбылыс па, әлде ол кейбір тұрақты үрдістерді біршама сипаттай ма деген сұрақтар төңірегінде ой өрбіту керек болады. Расында, егер ілгеріде мұндай үрдістер орын алған болса, онда оның кейбір салдарлары бүгінде біздерге сабақ болуға тиіс емес пе? Француз тарихшысы Фернан Бродель өзінің «Әлем дәуірі», «XV-XVIII ғасырлардағы материалдық өркениет, экономика және капитализм» атты еңбектерінде (1979) адамзат тарихындағы бірнеше жаһандану кезеңдерін сипаттайды: Ежелгі Финикия, Карфаген, Христиандық Еуропа, Ислам, Московия, Қытай және Үндістан. Жаһанданудың бұл түрі империя пішінінде келеді[4] .

Жаһандануға деген үшінші ұмтылысты қаржыгерлер элитасының жаңа өкілдері жүзеге асыратын болады, оларды Ж. Аттали «жаңа көшпенділер» деп атайды. Олар - сауда құрылысының жаңа түрін әкелушілер, олар - әлдебір ұлттық немесе мәдени пайымдаулардан алшақ келетін әлемнің жаңа азаматтары. Ж. Аттали бұл адамдар туралы: «Олар өмір ырғағын теріс айналдыра түсіп, адамның мәдениетке, ғылымға, отбасына, Отанға, әлемге деген қатынасын түбегейлі өзгертетін болады» деп жазады. «Қаржыгерлер, Ж. Атталидің көзқарасы бойынша, әлемдік үкіметке айнала отырып, мемлекеттен үстем және ұлттан да үстем болып келетін элита ретінде асқақтайтын болады. Заманауи ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, олар планетаны бірыңғай қаржы-экономикалық кеңістікке айналдырады, мұнда адамның өзі тауарға айналып кете барады»

Адамзаттың жаңа тарихында жаһанданудың талпыныстары ретінде Ұлы Француз революциясынан кейінгі Франйияның жүргізген соғыстарын, Наполеон басқарған соғысты атап көрсетуге болады. Осы соғыс нәтижесінде Еуропаның басым бөлігін біріктірген Наполеон Бонопарт империясы құрылды[8] . Жиырмасыншы ғасырда болып өткен екі соғыс та жаһандық сипатта болды. Сондықтан қазіргі таңдағы жаһандану феноменінің мән-жайын ұғыну үшін, жаһанданудың бұрын иеленген пішіндерін тану қажет болады.

Жаһанданудың оң және теріс жақтарына талдау жасай келе, малайзиялық танымал ғалым Музаффар Чандра оның бір ғана оң нәтижесі «жанама өнімде» деп атап көрсетеді. «Оның нағыз себебі пайданы барынша көбейтуден көрінеді», -деп жазады ол, сондықтан жаһандану «бүкіл тарих бойында адамзат өркениетінің тұтастығына маңызды қауіп төндіретін қатерлердің бірі болуы мүмкін». Алайда, «жаһандану дін мен мәдениет үшін белгілі бір оң элементтер әкелетіндіктен, одан толық бойды аулақ салудың да қажеті жоқ. Этикалық және моральдық ережелер қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік стратегияда экономикалық қызмет атқару кезінде ескерілуі тиіс. Нарық этикалық принциптермен реттелініп отыруы қажет» деп санайды ол. Оның пікірінше, «ислам және басқа да дін интелектуалдарына қарсы тұру дінмен үйлесе отырып, жаһандану үдерісіне енгізілген адамгершілік және экономикалық жағынан негізделген саясаттан көрінеді».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.