«Өндірістік экономика және менеджмент» пәні бойынша дәрістер жинағы
1. Кіріспе
2. Қоғамдық өндірістің тиіміділігі
3. Негізгі капитал
4. Айналым капиталы, оны қалыптастыру және кәсіпорындарда оны пайдалану
5. Саланың шикізатты және отынды.энергиялық базасы
6. Еңбек ресурстары
7. Кәсіпорындағы еңбекақы
8. Өндіріс шығындары
9. Өнімнің сапасы және оның бәсекеге жарамдылығы
10. Қорытынды
11. Әдебиеттер тізімі
2. Қоғамдық өндірістің тиіміділігі
3. Негізгі капитал
4. Айналым капиталы, оны қалыптастыру және кәсіпорындарда оны пайдалану
5. Саланың шикізатты және отынды.энергиялық базасы
6. Еңбек ресурстары
7. Кәсіпорындағы еңбекақы
8. Өндіріс шығындары
9. Өнімнің сапасы және оның бәсекеге жарамдылығы
10. Қорытынды
11. Әдебиеттер тізімі
Дәріс мақсаты: «Өндірістік экономика және менеджмент» пәнінің теориялық негіздеріне шолу және оларды зерттеу, түсінік беру және мазмұнын кешенді талдау.
Негізгі ұғымдар: кәсіпорын, кәсіпорын экономикасы, зерттеу нысаны, микро экономика, макроэкономика, менеджмент, маркетинг, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика.
1 Пәннің түсінігі мен басқа экономикалық ғылымдармен байланысы
2 Пәннің мазмұны
«Өндірістік экономика және менеджмент» пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі экономикалық проблемаларды шешудегі алатын орны мен роліне сүйенуіміз қажет. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті буынға айналады.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру «Өндірістік экономика және менеджмент» пәнін зерттеу объектісі болып табылады. Өндірістік қызметтің заңдылығын түсіну негізгі нақтылы өндірістік мақсаттарды іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасы дамуы негізінде өндірістің қоғамдық өндірістің дамуына объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық денгейде экономиканы басқару бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің қызмет етуі.
Пәннің негізгі мақсаты:
- өндірісте әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізгі элементтерін қарау;
- алдын ала анықтайтын нарықтық экономиканың талаптарына сай шаруашылық жүргізудің жаңа нысандары мен әдістерін кеңінен енгізу;
- меншіктің әртүрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасы мен ұйымдастырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Кез келген кәсіпорын жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан өндіріс факторлары рыногымен, екінші жағынан өткізу рыногы арқылы тіршілік етеді. Сондықтан кәсіпорын экономкасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы саладағы тауарлар мен қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды зерттейді. Микроэкономика сонмен қатар жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, кәсіпкерлік қызметтің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін зерттейді.
Макроэкономика бұл экономиканы бірінғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді.
Макроэкономика ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді. Макроэкономикалық талдау денгейі жалпы экономика бойынша немесе олардың қоғамдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерттей отырып, макроэкономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалар арасындағы өзара қатынастарын көрсетуге өзінің алдына мақсат етіп қояды.
«Өндірістік экономика және менеджмент» пәні «Меркетинг», «Бухгалтерлік есеп», «Қаржы», «Статистика» және тағы басқа пәндермен тығыз байланысты.
Өндіріс экономикасы үшін берілетін шама бар, ол әр уақытта есепке алынады. Халықшаруашылығындағы кез келген өзгерістер, мысалы қажеттілік құрылымының өзгеруі, демографиялық іргелілеу, халық табысының өзгеруі, ғылыми техникалық жетістіктер тағы басқалары кәсіпорынның жағдайының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кәсіпорын экономикасын зерттеу объектісі, мысалы, өндіріс шығындары макроэкономиканың мәліметтері болады, сондықтанда зерттеуде осыларды ескеру қажет.
Сонымен кәсіпорын экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады, ол кәсіпорынның іс әрекетін, әзірлеу процесін, шаруашылық шешімдерін қабылдауды зерттеу болып табылады.
Негізгі ұғымдар: кәсіпорын, кәсіпорын экономикасы, зерттеу нысаны, микро экономика, макроэкономика, менеджмент, маркетинг, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика.
1 Пәннің түсінігі мен басқа экономикалық ғылымдармен байланысы
2 Пәннің мазмұны
«Өндірістік экономика және менеджмент» пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі экономикалық проблемаларды шешудегі алатын орны мен роліне сүйенуіміз қажет. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті буынға айналады.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру «Өндірістік экономика және менеджмент» пәнін зерттеу объектісі болып табылады. Өндірістік қызметтің заңдылығын түсіну негізгі нақтылы өндірістік мақсаттарды іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасы дамуы негізінде өндірістің қоғамдық өндірістің дамуына объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық денгейде экономиканы басқару бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің қызмет етуі.
Пәннің негізгі мақсаты:
- өндірісте әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізгі элементтерін қарау;
- алдын ала анықтайтын нарықтық экономиканың талаптарына сай шаруашылық жүргізудің жаңа нысандары мен әдістерін кеңінен енгізу;
- меншіктің әртүрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасы мен ұйымдастырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Кез келген кәсіпорын жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан өндіріс факторлары рыногымен, екінші жағынан өткізу рыногы арқылы тіршілік етеді. Сондықтан кәсіпорын экономкасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы саладағы тауарлар мен қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды зерттейді. Микроэкономика сонмен қатар жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, кәсіпкерлік қызметтің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін зерттейді.
Макроэкономика бұл экономиканы бірінғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді.
Макроэкономика ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді. Макроэкономикалық талдау денгейі жалпы экономика бойынша немесе олардың қоғамдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерттей отырып, макроэкономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалар арасындағы өзара қатынастарын көрсетуге өзінің алдына мақсат етіп қояды.
«Өндірістік экономика және менеджмент» пәні «Меркетинг», «Бухгалтерлік есеп», «Қаржы», «Статистика» және тағы басқа пәндермен тығыз байланысты.
Өндіріс экономикасы үшін берілетін шама бар, ол әр уақытта есепке алынады. Халықшаруашылығындағы кез келген өзгерістер, мысалы қажеттілік құрылымының өзгеруі, демографиялық іргелілеу, халық табысының өзгеруі, ғылыми техникалық жетістіктер тағы басқалары кәсіпорынның жағдайының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кәсіпорын экономикасын зерттеу объектісі, мысалы, өндіріс шығындары макроэкономиканың мәліметтері болады, сондықтанда зерттеуде осыларды ескеру қажет.
Сонымен кәсіпорын экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады, ол кәсіпорынның іс әрекетін, әзірлеу процесін, шаруашылық шешімдерін қабылдауды зерттеу болып табылады.
1Бельгибаев К.М. Экономика (оқу құралы) «Ұлағат», 2007
2Есполов Т.И., Сулейменов Ж.Ж. Аграрлық экономика. оқулық, Алматы, 2008
3Нұрғалиева А.А. «Ауылдық аудандарда әлеуметтік инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі» / монография. Павлодар, Кереку баспасы 2011. – 178б.
4Скворцов Ю.В., Некрасов Л.А. «Өндірісті жоспарлау және ұйымдастыру. Ұйымдастырушылық менеджмент» - Мәскеу: Жоғарғы мектеп, 2009, 448 бет
2Есполов Т.И., Сулейменов Ж.Ж. Аграрлық экономика. оқулық, Алматы, 2008
3Нұрғалиева А.А. «Ауылдық аудандарда әлеуметтік инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі» / монография. Павлодар, Кереку баспасы 2011. – 178б.
4Скворцов Ю.В., Некрасов Л.А. «Өндірісті жоспарлау және ұйымдастыру. Ұйымдастырушылық менеджмент» - Мәскеу: Жоғарғы мектеп, 2009, 448 бет
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қарағанды Мемлекеттік Индустриялық Университеті
Экономика және Қаржы кафедрасы
Бекітемін
Оқу ісі жөніндегі проректор
__________Жаксыбаева Г.Ш.
"____" _________ 2015 ж.
5В072400 - Технологиялық машина және жабдықтар, 5В073800 - Материалды қысыммен өңдеу технологиясы, 5В071200 - Қара металдар металлургия мамандықтары бойынша күндізгі бөлімде оқитын студенттерге арналған Өндірістік экономика және менеджмент пәні бойынша
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Теміртау қаласы, 2015 ж.
КЕЛІСІЛГЕН:
Экономика факультетінің деканы
____________________В.В. Бирюков
________________ 2015 ж.
ҚҰРАСТЫРУШЫ:
Доцент
Экономика же қаржы
Тұрабаева М.Б.
ҚАРАСТЫРЫЛҒАН:
Экономика же қаржы кафедрасының мәжілісінде №___ хаттама
__________________ 2015 ж.
Каф. меңгерушісі _________Силаева О.В.
қысқаша Дәрістер ЖИНАҒЫ
Кіріспе
Дәріс мақсаты: Өндірістік экономика және менеджмент пәнінің теориялық негіздеріне шолу және оларды зерттеу, түсінік беру және мазмұнын кешенді талдау.
Негізгі ұғымдар: кәсіпорын, кәсіпорын экономикасы, зерттеу нысаны, микро экономика, макроэкономика, менеджмент, маркетинг, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика.
1 Пәннің түсінігі мен басқа экономикалық ғылымдармен байланысы
2 Пәннің мазмұны
Өндірістік экономика және менеджмент пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі экономикалық проблемаларды шешудегі алатын орны мен роліне сүйенуіміз қажет. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті буынға айналады.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру Өндірістік экономика және менеджмент пәнін зерттеу объектісі болып табылады. Өндірістік қызметтің заңдылығын түсіну негізгі нақтылы өндірістік мақсаттарды іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасы дамуы негізінде өндірістің қоғамдық өндірістің дамуына объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық денгейде экономиканы басқару бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің қызмет етуі.
Пәннің негізгі мақсаты:
- өндірісте әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізгі элементтерін қарау;
- алдын ала анықтайтын нарықтық экономиканың талаптарына сай шаруашылық жүргізудің жаңа нысандары мен әдістерін кеңінен енгізу;
- меншіктің әртүрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасы мен ұйымдастырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Кез келген кәсіпорын жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан өндіріс факторлары рыногымен, екінші жағынан өткізу рыногы арқылы тіршілік етеді. Сондықтан кәсіпорын экономкасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы саладағы тауарлар мен қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды зерттейді. Микроэкономика сонмен қатар жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, кәсіпкерлік қызметтің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін зерттейді.
Макроэкономика бұл экономиканы бірінғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді.
Макроэкономика ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді. Макроэкономикалық талдау денгейі жалпы экономика бойынша немесе олардың қоғамдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерттей отырып, макроэкономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалар арасындағы өзара қатынастарын көрсетуге өзінің алдына мақсат етіп қояды.
Өндірістік экономика және менеджмент пәні Меркетинг, Бухгалтерлік есеп, Қаржы, Статистика және тағы басқа пәндермен тығыз байланысты.
Өндіріс экономикасы үшін берілетін шама бар, ол әр уақытта есепке алынады. Халықшаруашылығындағы кез келген өзгерістер, мысалы қажеттілік құрылымының өзгеруі, демографиялық іргелілеу, халық табысының өзгеруі, ғылыми техникалық жетістіктер тағы басқалары кәсіпорынның жағдайының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кәсіпорын экономикасын зерттеу объектісі, мысалы, өндіріс шығындары макроэкономиканың мәліметтері болады, сондықтанда зерттеуде осыларды ескеру қажет.
Сонымен кәсіпорын экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады, ол кәсіпорынның іс әрекетін, әзірлеу процесін, шаруашылық шешімдерін қабылдауды зерттеу болып табылады.
2. Өндіріс экономикасы кәсіпкерлік қызметін, процестерді зерттеу және шаруашылық қызметтерін қабылдайтын дербес экономикалық пән.
Өндіріс экономикасы мен менеджмент пәнінің зерттеу объектілері:
oo кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
oo шаруашылық стартегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу;
oo өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорын табысын қорландыру;
oo өндірістің материалдық техникалық базасымен қамтамасыз етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі, босалқы қорды қалыптастыру және оларды ұтымды пайдалану;
oo өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды құру;
oo өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік құн калькуляциясы, өндірістің баға саясаты;
oo өндірістің қаржы ресурстары, шаруашылық қызметінің тиімділігі, кәсіпкерліктегі тәуекелділік баға;
oo кәсіпорынның жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, кәсіпорынның жаңартпашылық саясаты, экономикалық проблемалар;
oo кадрларды іріктеу, оларды жұмысқа қабылдау, еңбекті ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек өнімділігін арттыруды ынталандыру.
Қорытынды
Кез келген кәсіпорын жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан өндіріс факторлары рыногымен, екінші жағынан өткізу рыногы арқылы тіршілік етеді. Сондықтан кәсіпорын экономкасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.
Өндіріс экономикасы үшін берілетін шама бар, ол әр уақытта есепке алынады. Халықшаруашылығындағы кез келген өзгерістер, мысалы қажеттілік құрылымының өзгеруі, демографиялық іргелілеу, халық табысының өзгеруі, ғылыми техникалық жетістіктер тағы басқалары кәсіпорынның жағдайының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кәсіпорын экономикасын зерттеу объектісі, мысалы, өндіріс шығындары макроэкономиканың мәліметтері болады, сондықтанда зерттеуде осыларды ескеру қажет.
Әдістемелік нұсқау: өндірістік экономика мен менеджмент ұғымын, мазмұнын қарастыру және жаңа терминдермен танысу.
Әдебиеттер тізімі
1.Экономика предприятия: Учебник под ред. проф. О.И.Волкова - М: ИНФРА-М, 2007.
2.Алимбаев А.А., Сальжанова З.А. Государственное регулирование рыночной экономики. - Караганда, 1998.
3.Грузинов В.П. Экономика предприятия. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ. - 2002
4.Волков В.И., Девяткин О. В. Экономика предприятия. М.:ИНФРА-М, 2002.
5.Горфинкель В.Я., Швандар В.А. Экономика предприятия, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
Қоғамдық өндірістің тиіміділігі
Дәріс мақсаты: өндірістік құрылым, оның көрсеткіштері, пайдалану факторларының теориялық негізін танып білу және оны жетілдіру жолдарын қарастыру.
Негізгі ұғымдар: өндірістік құрылым, ұйымдық құрылым, негізгі және көмекші цехтар, жеке дара, сериялық және жаппай өндіріс, өндірістік қуат.
1. Экономикалық тиімділіктің мәні мен белгілері
2. Капитал салымының экономикалық салыстыру тиімділігін анықтау
3. Экономикалық тиімділіктің жаңа техникаларды енгізу тиімділігін есептеу
1. Экономикалық әсер мен экономикалық тиімділіктің түсінігі өндіріс экономикасының ең маңызды сұрағы болып табылады. Әсер және тиімділігі біз күнделікті өмірде жиі қолданамыз, оны нәтиже және нәтижелік түсінігімен біріктіреміз. Экономикалық әсер және тиімділік кәсіпорынның ұтымды әрекет көрсеткішімен өзара тығыз байланысты.
Өндірістің экономикалық тиімділігі өндіріс әрекетінің нәтижелігі, шаруашылық әрекетінің өзара ара-қатнасының нәтижесі және шығындар мен ресурстар, өндіріс күшінің белгілі бір деңгейде және кезеңде қолданылуы болып табылады. Берілген анықтамадан мына ұғым шығады, яғни экономикалық тиімділік деңгейінде екі шама бар: экономикалық әсер мен өндіріс шығыны және ресурсы.
Экономикалық әсер қандай да бір қажетті нәтижені баға құнымен болжамдайды. Әдетте қажетті нәтиже болып пайда немесе экономикалық шығын және ресурс табылады. Кәсіпорында алынған экономикалық әсер абсолюттық шама, өнім өндірісінің масштабына және экономикалық шығынына байланысты.
Экономикалық тиімділік экономикалық әсерге байланысты, және осы әсерді шығарған шығындар мен ресурстардан тұрады. Есептеу кезеңіндегі бағалық нәтиже құны (Рт) мына формула бойынша анықталады:
мұнда: Рt - жыл ішіндегі нәтижелік бағаның құны - t.
а1 - капитал сыйымдылық өнімі (Кс) және капитал қайтарымы (К0):
= (1)
мұнда: К-капитал жұмсалымының көлемі;
-кәсіпорындағы капитал жұмсалыммен шартталған өнім шығару мөлшері.
- капитал жұмсалымның экономикалық тиімділік коэффиценті (Ек):
(2)
мұнда: - ұлттық табыстың, жылдық өндірістік көлемі (таза өнім);
Жұмыс істейтін кәсіпорында пайданың капитал жұмсалым көрсеткіші есептеледі.
(3)
мұнда: - капитал жұмсалыммен шартталған пайда мөлшері;
мұнда: Ц - жоба бойынша шығарылған тауар өнімінің жылдық құны
С - жылдық шығарылған өнімнің өзіндік құны
Ксм - құрылған кәсіпорынның сметалық құны.
Кәсіпорында жүргізілетін капитал жұмсалымын сатып алу мерзімі (Мсат)
құрылатын кәсіпорында :
Салыстырмалы экономикалық тиімділік - бұл шартты экономикалық әсерді сипаттайтын, салыстырмалы нәтижеде және таңдамалы вариантта алынған, яғни экономикалық қатынас болып анықталатын өзіндік құнның төмендеуі немесе капитал жұмсалымының әртүрлі өнім пайдалығының өсуі және басқа да авансалтау шығындарының әр вариант аралығындағы көрсеткіш болып табылады.
Салыстырмалы экономикалық тиімділік бағасы былай жүргізілуі мүмкін:
- сатып алынатын уақыт есебі бойынша (Мсат):
н (4)
мұнда: К1 және К2, С1 және С2- капитал жұмсалымы және салыстырмалы варианттағы шығарылған өнім.
2. Салыстырмалы экономикалық капитал жұмсау тиімділік көрсеткіші салыстырмалы шаруашылық вариант немесе техникалық шешім, кәсіпорын орналасуы және олардың кешені өнімді таңдамалы өзара ауыстыру есебі бойынша, жаңа техникалардың енуі кезінде, жаңа құрылыстарда жүргізіледі.
Салыстырмалы экономикалық тиімділік капитал жұмсалымы көрсеткіші болып келтірілген шығындар минимумы жатады. Келтірілген шығындар - ағымдағы шығындар соммасы өзіндік құн және капитал салымы, бірдей өлшемде келтірілген экономикалық тиімділік коэффицентті бойынша - Ек (берілген коэффицентке нормативтік сипат беріледі - Ен):
есептеу кезеңі Т=tn- tn, (5)
мұнда: tn - жыл басындағы жаңа техника бойынша қаржылық жұмыс
tk - жаңа техникалық өмір циклы бойынша аяқталуы кезеңі.
Тәжірибеде жалпы (абсолютті) және саластырмалы экономикалық тиімділік айырылып есептелінеді.
Абсолютті экономикалық тиімділік - белгілі бір уақыттағы көрсеткіш экономикалық әсердің жалпы шамасы сипаттайтын салыстырмалы өлшем шығындармен ресурстардың бөлек жиынтығы.
Шығындар және ресурстар өзінің экономикалық кезеңдерімен айырылуын белгілеу керек:
- ағымдағы шығындар, белгілі бір уақыттағы, жыл шамасында, жылға ақшамен өлшенеді.
- бір уақыттағы (бір жолғы), ақшамен өлшенеді.
Кәсіпорында көрсеткіш қатары абсолюттік өндіріс тиімділік бағасымен анықталады (есептеледі).
а) Дифференциалды көрсеткіштер:
- өндірістік еңбек икемділігі (Те) және шығарылған еңбек (Пm):
мұнда: Тз - кәсіпорындағы жұмысшылардың жұмысты бітіріп орындағын уақытты (жұмысшылардың орташа список сандары);
В - жоспарлы кезеңдегі өндіріс көлемі;
- материал сиымдылығы (Ме) және материал өндірісі (М0):
мұнда: М - материал шығындар;
- қор қайтарымы (Фқ) және өндіріс қор сиымдылығы (Фе):
Фқ =ВФ; Фе = ФВ, (6)
мұнда: Ф - кәсіпорын қор өндірісінің орта жылғы негізгі құны.
б) интегралды (тауар қорытылған) көрсеткіш:
- тауар өнімінің 1000 теңге шығыны (3)
З=СстТП, (7)
мұнда: Сст - өнімнің өзіндік құн (жоспарлы кезеңде кәсіпорында жүргізілген);
ТП - жоспарлы кезеңдегі тауар өнімінің көлемі, (тг);
- өндіріс пайдалылығы (Опр) және өнім пайдалылығы (Оп), %.
(8)
мұнда: Ппр - кәсіпорынның жалпы пайдасы
ОС - кәсіпорынның айналым қаражатын нормалау
П - өткізілген тауар өнімінің пайдасы;
Кәсіпорын тиімділік әрекетінің көрсеткіш жүйесінде ең негізгі орынды капитал салымдарының тиімділік көрсеткіші алады.
3. Экономикалық тиімділікті жаңа техникаларды- үш негізгі мақсатта шығарылады:
* әр варианттағы салыстырмалы экономикалық жаңа техникалардың шешімі;
* экономикалық тиімділіктің абсолютті өлшемін анықтауын;
* жаңа технологияларды экономикалық тиімділік арқылы қолдана отырып өнім бағасын, пайданы, өзіндік құнды жоспарлау;
Экономикалық тиімділіктің жаңа технологиясын анықтау үшін екі негізгі жағдайды белгілеу керек. Бірінші методикалық жағдай - бұл өндірістің экономикалық нәтижесін және жаңа мен ескі техникаларының қолдануында негізделген.
Жаңартылған экономикалық тиімділікті анықтауда ең қиын болып барлық әсер түрі табылады. Әдетте келесідей экономикалық көрсеткіштер әсері белгіленеді:
* өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
* капитал жұмсалымның үлес салмағының төмендеуі (жаңа техникалардың бірлігін есептеу).
* өнім көлемінің абсолютті үлкеюі;
* қолданылатын үлесті шығын материалдың төмендеуі жаңа техникалардың базалық салыстырмаларының қолданылуымен.
Әдетте есептеу кезеңі болып бір жылғы жаңа техниканы меңгерген уақыт жоспары болып табылады.
Белгілі уақыт әсеріне келтірілген капитал жұмсалып есептеу жылында:
а=(1+Енп)t, (9)
мұнда: t - жыл саны шығындардан бөлінетін және берілген жылғы әсердегі келтірілген
есептік жыл.
Енп - келтірілген коэффицент
Екінші методологиялық әдіс сәйкесінше экономикалық тиімділіктің жаңа техникаларды есептеу тек шығындарды ғана емес, сонымен қажетті нәтижелер алу мүмкіндігі. Жаңа техниканы есептеу варианты үш кезеңнен тұрады:
Кезең 1. Жаңа техниканың прогрессивті және барлық потенциал мүмкіндігін талдау варианты.
Кезең 2. Әр вариант бойынша шығын, әралуан нәтижелер және экономикалық әсер анықталады.
Әр уақыттағы шығындар және есептеу жылғы вариант нәтижесі аt коэффицент көмегімен келтіріледі:
at =(1+Eнп)tp-t, (10)
мұнда: tp - есептеу жылы, жаңа техниканы меңгеру бастамасы.
Кезең 3. Жақсы вариант таңдайды, яғни экономикалық әсердің максималды мөлшер шамасы үлкен немесе кіші шығындар.
Экономикаға әсерді жаңа техниканы еңгізудің әдісі есептеу, уақыты Т бойынша келесі формуламен анықталады.
Эә=Рп-Зт, (11)
мұнда: Рт - Зт - сәйкесінше нәтиженің бағалық құны:
Шығындардың бағалық құны Зт аналогиялық формула бойынша Рт арқылы жүзеге асырылады. Ал экономикалық әсердің Эт жеңілдетілген формула бойынша:
Эт=(Р2-З2)(Кр-Енп) (12)
мұнда: Р2 және З2 техникаға кірудегі шығындар және есептеу кезең нәтижесінің өзгермелі
сәйкестігі.
Кр - фактор уақытындағы өндірістік қордың негізгі (реновациялық) толық қалпына
келтіру жүйесі;
З2=Н+(Кр+Енп)К (13)
мұнда: Н - жаңартылғандарды қолданудағы ағымдағы жылдың шығыны.
К - бір уақыттағы шығындар.
КР= Енп(1+Енп)tсл-1 (14)
tсл- техниканың ұзақ уақыт мерзімде қолдану.
Қорытынды
Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлеуетті мүмкіндіктері олардың өндірістік қуаттарын тұлғалайды. Кәсіпорындардың қабілеттілігі және олардың бөлімшелерінің өнімді ең көп мөлшерде дайындауды, олардың жарақтандырылуы тікелей сапасына, жетілдіру және еңбек құралдарының іс әрекетке қабілеттілігінен тұрады. Еңбек құралдары ең алдымен актив бөлігі еңбек құралын кәсіпорынның өндірістік қуатын қалыптастырудың негізгі факторы деп есептеуге болады. Алайда, бұдан өндірістік қуатты еңбек құралдарының өндірістік техникалық параметрлер негізінде кәсіпорынның осы уақыт аралығындағы нақтылы жағдайын есепке алмай ақ анықтауға болады деп қорытындылауға болмайды.
Әдістемелік нұсқау: өндірістік құрылым, оның көрсеткіштері, пайдалану факторларының теориялық негізін танып білу және оны жетілдіру жолдарын қарастырыңыз.
Әдебиеттер тізімі
1.Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана. Алматы, 1997.
2.Назарбаев Н.А. Казахстан: стратегия - 2030. - Алматы; Бiлiм, 2006. 31с.
3.Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. - М.: Машиностроение, 1992, 352с.
4.Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - Алматы: Дауiр, 2002. 55с.
5.Гелбрейд Д.Ж. Новое индустриальное общество. М., Прогресс, 1969.
6.Решетова Т. Основные аспекты научно-технической политики на современном этапе. Экономика Украины, №4, 1993.
Негізгі капитал
Дәріс мақсаты: негізгі қорға түсінік және онымен кәсіпорынның қамтамасыз етілуін талдау.
Негізгі ұғымдар: негізгі капитал, негізгі қор, өндірістік және өндірістік емес объектілер, негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың қорлануы, негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі.
1 Негізгі капиталдың мәні, құрамы.
2 Амортизациялық аударым жарнасы.
3 Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі.
Негізгі капитал бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қордың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарды. Қолданылып жүрген топтастырылуларға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, байланыстың, сауданың және басқа да матераилдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары, өндірістік емес негізгі қорлар - тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, білім, мәдениет, спорт салаларына арналған.
Натуралды- заттық құрамы принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады- ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары, жабдықтар, өндірістік - шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты кәсіпорындардың мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік болып бөлінеді. Актив бөлігі тікелей өндіріске, өнімнің мөлшері мен сапасына ықпал етеді. Пассивтік элементтер өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру.
Негізгі қорлардың кез келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар әсіресе, олардың активтік жиі ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы - сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның міндеті болып саналатын - ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу, себебі, олардың жеке және сапалық тозуының денгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.
2 Негізгі қорлардың табиғи және сапалық тозу олардың құнының экономикалық орнын толтыру амортизациялық аударым түрінде өнім өндіруге кеткен шығындарға қосылады. Сонымен, амортизация - бұл шығарылатын өнімге негізгі өндірістік қор құнының бірте бірте ауысуы. Ол ақшалай қаражаттың қорлану мақсатында негізгі қорлардың толық және ішінара қалпына келтіру үшін іске асырылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғары денгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшеріде азаяды. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық дамуының ауқымы денгейі қысқарады.
Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі қорды сатып алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл олардың ескіріп қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан, бәсекеге жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады.
Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне және өзінің балансында тұрған негізгі құрал жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай сайын жасап отырады. Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың құнын өтеудің жылдық проценті болып табылады және өтелім мөлшерінің жылдық сомасын анықтайды. Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері бұл жылдық амортизациялық аударымның негізгі өндірістік қорлардың құнына процент есебіндегі қатынасы.
Амортизациялық аударымның мөлшері олардың қызмет мерзімін есепке алғанда бастапқы негізгі қорлардың құны амортизациясының мөлшерімен анықталады.
Осыған байланысты амортизаиясының мөлшері мына төмендегі формуламен есептеледі:
МА = х 100% (15)
мұнда МА - негізгі қорлардың жыл ішіндегі амортизация мөлшері, %;
Қ бқ- негізгі қорлардың бастапқы (баланстық) құны;
Қж- жойылу құны;
Мқ- негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Амортизация мөлшері негізгі қорлардың құнын өтеудегі жылдық проценті болып табылады. Ол экономикалық тұрғыдан негізделіп, негізгі қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде мақсатқа сәйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет:
* негізгі қорлардың төзімділігі;
* сапалық тозу;
* техникамен қайта жарақтандырылудағы келешекке арналған жоспар;
* жабдықтау балансы;
* жаңғырту және күрделі жөндеу мүмкіндігі.
Кәсіпорын негізгі қорлар жөнінде пайдаланатын есептеу техникаларын, жаңа үдемелі материалда, аспаптар мен жабдықтарды шығаруды ұлғайту үшін тездетілген төлемді қолдануы мүмкі, ал ескірген техникаларды жалпылама өзгертетін жағдайда өнімдерді экспорттауды кеңейту.
3 Кәсіпорындарда негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты көрсеткіш- қор қайтарымы болып табылады. Қор қайтарымы көрсеткіші мына формуламен есептелінеді. Ққ = (16)
мұндағы: V- жыл ішіндегі өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн есебімен;
Қ- негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану денгейін егжей тегжей пайдалану үшін пайдаланылады. Ол өндірім мен еңбек қордың жарақтанғандығының арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақтанғанға қарағанда өнімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа болып есептеледі. Өйткені осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең жоғарғы дәрежеге жетеді. Қор қайтарымының қарсы көрсеткіші - өнімнің қор сыйымдылығы (Қс). Бұл өнімнің өлшеміне шаққанда негізгі қордың құнын сипаттайды (тенге).
Қс = (17)
мұндағы: - жыл ішінде өндірілген өнімнің тауарлы немесе қалыпты бөлігінің құны, тенге;
- негізгі өндіріс қордың орташа жылдық құны, тенге.
Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы және өнімнің қор сыйымдылығының төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше көрсетеді. Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың жүктеме денгейлерін, әсіресе олардың активтік бөлігін арттыру, қорларды жаңарту, үдемелі жабдықтарды, қазіргі технологияны, білікті қызметкерлерді пайдалану қажет.
Негізгі өндірістік қордың нәтижелігін арттырудың аса маңызды факторларының бірі - жабдықтардың пайдаланылуын жақсарту. Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэффициентін көбейту жолымен қол жетеді.
Қорытынды
Барлық экономикалық ресурстар немесе өндіріс факторлары жалпы бір қасиетке ие: олар сирек немесе өлшеулі мөлшерде болады. Ресурстардың сирек кездесетіні салдарынан өндірістің өнімі де мардымсыз болып, осыдан қоғам тауарлар мен қызмет көрсетудің межелеген барлық мөлшерін ала алмайды.
Кез келген кәсіпорынның өндірістік экономикалық іс әрекеті өндірістік ресурстарды заттай және ақшалай нысанды түрде қалыптастырудан басталады.
Әдістемелік нұсқау: кәсіпорындарда ресурс құрылымын теориялық негізде кешенді талдаңыз.
Әдебиеттер тізімі
1.Экономика предприятия: Учебник под ред. проф. О.И.Волкова - М: ИНФРА-М, 2007.
2.Алимбаев А.А., Сальжанова З.А. Государственное регулирование рыночной экономики. - Караганда, 1998.
3.Грузинов В.П. Экономика предприятия. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ. - 2002
4.Волков В.И., Девяткин О. В. Экономика предприятия. М.:ИНФРА-М, 2002.
5.Горфинкель В.Я., Швандар В.А. Экономика предприятия, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
Айналым капиталы, оны қалыптастыру және кәсіпорындарда оны пайдалану
Дәріс мақсаты: кәсіпорынның айналым капиталына жалпы түсінік беру және оның кәсіпорын үшін маңыздылығына тоқталып, дәстүрлі емес әдістерін зерттеу.
Негізгі ұғымдар: кәсіпорынның айналым капиталы, айналым қаражаттары, өндірістік айналым қорлары, айналыс қорлары, өндірістік босалқы қор, алдағы кезеңдегі шығындар, дебиторлық берешек, нормаланатын айналым қаражаты, есеп айырысу қаражаты, банктегі ағымдық есепайырысу.
1 Кәсіпорынның айналым капиталының мәні мен құрылымы.
2 Қаражаттың ауыспалы айналымы.
3 Кезекті айналым қаражаттарын анықтау.
4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Кәсіпорындардың іс әрекеттерін қаматамасыз етудегі міндетті шарт қолда бар айналым қаражаттарының болуы. Айналым қаражаттары бұл өндірістік айналым қорын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағанда айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.
Айналым қаражатының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындарындағы айналым қаражаттарының құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі болып саналады.
Айналым қаражатының құрамы мен құрылымы
Айналым қаражаты
Өндірістік айналым қорлары
Айналыс қорлары
Өндірістік босалқы қор
Өндіріс про-цесінде
Алдағы кезеңдегі шығындар
Қоймада-ғы дайын өнімдер
Тауар жөнелту және жолдау
Ақшалай қаражаттар
Дебиторлық берешек
Нормаланатын айналым қаражаты
Есеп айырысу қаражаты
Банктегі ағымдық есепайырысу
Мұндағы тауар жөнелту және жолдау мен дебиторлық берешек нормаланбайтын айналым қаражатына жатады.
2 Айналым қаражаты үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең аралығында олар үш сатыдан тұратын ауыспалы айналым жасайды. Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.
Екінші сатыда алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп, әуелде өндіріс босалқы қорларына және жартылай фабрикаттарға, содан соң аяқталған өндіріс процесі дайын өнімге айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл қаржылар жаңадан еңбек заттарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға шығады.
Ауыспалы айналым қаражаты мына тәсілмен шығады:
А - Қ - Ө - Д - А1.,
мұнда: А - шаруашылық субъектілерін аванстауға ақша қаражаты;
Қ - өндіріс заттарын;
Ө - өндіріс;
Д - дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың ақша
қаражаттары.
Шаруашылықты жүргізуде нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын экономикасын дамытуда оны айналым қаражатымен оңтайлы қамтамасыз етудің төтенше маңызы бар. Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы айналым қаражаттарының айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Қақ (18)
мұнда: Өқ- белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны;
Оқ - сол кездегі айналым қаражатының орташа қалдығы.
Егер өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым қаражатының орташа қалдығы да сол жылға алынады.
3 Айналым қаражатын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін дұрыс анықтау болып табылады. Айналым қаражаттарының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына, өндіріс процесінің қарқынына әкеліп соғады. Осының салдарынан өндіріс көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатының жоғарғы мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді.
Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның өндіріс жоспары және өндіріс шығындарының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімде шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы және көмекші өндірістер, тұрғын үй, т.б. шаруашылық және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.
Қор қайтарымының өсу факторлары
Техникамен қайта жабдықтаудың, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру және жаңадан салынатындардың нәтижесінде жабдықтардың өнімділігін арттыру
Жабдықтардың маусымдық жұмыстарындағы коэффициенттердің артуы
Уақыт пен қуатты пайдала-нуды жақсарту
Жаңадан қатарға қосылатын қуаттарды игеруді жеделдету
Жаңадан қосылатын кәсіпорындардың қуат өлшемінің құнын азайту
Қол еңбегін машинамен алмастыру
4 Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі ретінде қалыптасады. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түседі, содан соң тұты нушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажданады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып оның іс әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған жатпайды.
Орнықты пассивке жататындар:
- жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақы қорына, медициналық сақтандыруға, жұмыспен қамтуға жұмсалатын аударым;
- ақы төлеудімерзім ішіндегі келіп түспегендегі шот фактурасы жоқ жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге берешегі;
- аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
- салықтардың түрлері бойынша міндетті төлемдері.
Айналыс қаражатын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
- өндірістің маусымдылығы;
- тауарлы материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
- қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы.
Қорытынды
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғары денгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшеріде азаяды. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық дамуының ауқымы денгейі қысқарады.
Әдістемелік нұсқау: негізгі қорға түсінік және онымен кәсіпорынның қамтамасыз етілуін талдаңыз.
Әдебиеттер тізімі
1.Грузинов В.П. Экономика предприятия. Москва. Финансы и статистика. 2007.
2.Истаева А.А., Вершинина Г.С. Экономика и планирование коммерческого предпринимательства. Алматы. Экономика. 2000.
3.Калдыбаев О., Темирбаев А. Экономика предприятия учебное пособие, Алматы
Санат, 1997.
4.Карлик А.Е.Управление экономикой предприятия. - М.: Финансы и статистика, 2005
5.Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2003.
Саланың шикізатты және отынды-энергиялық базасы
Дәріс мақсаты: кәсіпорындарда ресурс құрылымын теориялық негізде кешенді оқып білу.
Негізгі ұғымдар: өндіріс факторлары, экономикалық ресурстар, материалдық ресурстар, адам ресурстары, ресурстардың шектелуі, ресурстардың бірін-бірі алмастырушылығы, ресурстарды сақтау.
1.Шикізат - материалды техникалық базаның негізгі элементі және жабдықтау жүйесі.
2.Материалдық ресурстарды тиімді қолдану кәсіпорын экономикасының дамуының күрделі шарты.
1. Шикізат - материалды - техникалық базасының негізгі элементі. Шикізат базасы және оның құрамдас бөліктерін сызба түрінде төмендегідей көрсетуге болады.
Сызбанұсқада көрсетілгендей шикізат базасы жіктеу ерекшеліктеріне байланысты әлеуетті, қолданыстағы, биологилық, литосфералық, гидрологиялық, атмосфералық, минералдық, биохимиялық, бірінші реттік, екінші реттік, отандық және шетелдік шикізат және де қысқа, орташа ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Әлеуетті шикізат базасына - қоршаған орта ресурстары, қазба байлықтары жатады. Оның құрамына өндірістік, қоғамдық жеке пайдалану қалдықтары да кіреді.
Биохимиялық шикізат базасына ауыл шаруашылығының барлық шаруашылығының табиғи шикізаттарының барлық түрлері және өнімдері кіреді.
Рудалық және рудалық емес пайдалы қазбалар литосфералық шикізат базасын құрайды. Жоғары қабаттағы, ішкі және теңіз сулары, сондай-ақ ауа және оның компаненттері минералдық шикізат базасының құрамына кіреді. Шығу тегіне байланысты базасына бірінші және екінші реттік болып бөлінеді.
Материалдық ресурстармен қамтамасыз ету жүйесі, кәсіпорын өндіріске қажет материалдар мен дер кезінде қамтамасыз ету және кәсіпорындар ара қатынасын жақсартуы, материалдық ресурстарды тиімді, үнемді қолдану жағдайын жасауы қажет. Кәсіпорын экономикасының технико-экономикалық негізгі көрсеткіштерінің өзгерту мәселесі, осы кәсіпорынның жұмысын жақсартып, ішкі резервтердің анықтауға өзіндік құнына әсерін тигізетін факторды анықтауға және есепсіз шығындар жасаудан тартынуына, сонымен қатар кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыруына көмектеседі. Ал кәсіпорында материалдық ресурстармен үздіксіз қамтамасыз ету осы негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Материалдық ресурстармен жабдықтау шаруашылық қатынастарда басымдылығын қамтамасыз ету керек, материалдық ресурстардың теңесуін көтеру үшін жағдайлар жасауы қажет шығындарды төмендету және өнімнің тұтынушылық қасиеттерін көтеру мақсатында өндіріс және тұтынуға әсер етуі керек. Материалды-техникалық жабдықтаудағы болашақты бағалау және пайдаланбаған резервтерді анықтау, тиімділікті көтеру мақсатымен жабдықтау сату бөлімдерінің, ұйымдарының жұмысын зерттеу.
Материалды-техникалық жабдықтау ұйымдарының шаруашылығын талдау айналым шығындарын төмендетуге, өндірістен тыс шығындарды және жоғалтуларды болдырмауға, еңбек, материал және қаражат ресурстарын пайдалануда үнемдеу тәртібін сақтауға келісім міндеттемелерін және еңбек ақы, пайда және табыстылық бойынша жоспарлауды орындауға көмектеседі.
Кәсіпорындарда нарық жүйесіндегі экономикалық талдау, жоспарлауда, басқаруда, бақылауда және шаруашылық қызметте жоғары нәтижелерге қол жетуде маңызды құрал болып табылады.
Шикізат базасы
Халық шаруашылығы сферасынан тыс шикізат
Халық шаруашылығының шикізат базасы
Потенциалды шикізат базасы
биосфера
Литосфера
Гидросфера
Атмосфера
Бірінші және екінші реттік шикізат базасы
Отандық шикізат базасы
Шетелдік шикізат базасы
Пайдалынатын шикізат ресурстары (қолданыстағы)
Бірінші реттік шикізат
Шығын, қалдықтар
Екінші реттік шикізат
Шығын, қалдықтар
Бірінші және екінші
реттік шикізат импорты
Бірінші және екінші реттік шикізат экспорты
Нақты уақытта қолданыста жүрмеген шикізат өнімдері
Сызба 1
Материалды-техникалық жабдықтаудың болашақтағы технико-экономикалық көрсеткіштердің негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:
- жабдықтау - сату ұйымдарының шаруашылық қызметінің барлық жабдықтарын зерттеудің кешенді сипаты;
- құрамына жүйелі келу негізінде талдаудың оперативті, алғашқы шаруашылық-аралық, салыстырмалы түрлерін интенсивті дамыту;
- тереңгі резервті анықтау, оларды іске асыру шаруашылықты ұтымды жүргізу, қолдағы ресурстарды жан-жақты пайдалану үшін қажет.
Материалды - техникалық жабдықтауды болашақтағы технико-экономикалық жоспарлардың міндеттері шикізаттары сатып алу және материалды ресурстарды пайдалану; шикізат материалды сатып алу және олардың өзіндік құнының жоспарын орындауды анықтау; кәсіпорынның шикізат, материалдар және басқа да ресурстармен қамтамасыз етілуі дәрежесін анықтау; жеткізулер шарттарының және мерзімдерінің орындалуын тексеру; материалдық ресурстар қосалқыларын және шығындау мөлшерін сақтауды тексеру; кәсіпорынға керек емес материалдық құндылықтарды анықтау.
Материалдық ресурстарды үнемді пайдалану өнім өндірісіне мүмкіндігінше аз мөлшердегі шикізат пен материалдар жұмсауға негізделген. Сонымен қатар, материалды пайдаланудың тиімді құрылымын жасай отырып, өндірістік процесте төменгі шығынмен өнімнің тұтынушылық қасиеттерін жоғарлатуға мүмкіндік беретін шикізат пен материалды қолдануды және осы мақсатқа сәйкес кәсіпорында өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып материалдық ресурстарды үнемдеу бойынша шаралар ұйымдастыруы қажет. Бұл шараларды жүзеге асыру кезінде, ақырғы нәтиже, өнімнің бір данасына кететін шикізат пен материалдар шығынын төмендетіп қана қоймай, өнімнің нарықтағы сұранысына сандық және сапалық жағынан сәйкес келуін қамтамассыз етілуі тиіс.
Шикізат пен материалдың үнемділігін қамтамасыз ететін жағдайларды атап өтер болсақ, оларға мыналар жатады:
1. оларды максималды пайдалану;
2. қайта өңдеу процесінде пайдаланылатын әдістердің жоғарғы деңгейіндегі прогрессивтілігін қамтамассыз ету және т.с.с.
Материалдық ресурстарды үнемдеу жолдары өте көп. Олардың негізгі бағыттарын төмендегідей көрсетуге болады:
3. қалдық пен шығынды қысқарту;
4. ақауы бар өнімдерді жою;
5. шикізат, материал және олардың алмастырушылардың жаңа түрлерін қолдану:
6. жаңа технология еңгізу;
7. екінші реттік шикізатты пайдалану.
Үнемдеу резервтерін шоғырландыруға ең көп жерді материалды - шикізаттық және энергетикалық ресурстарға бағалардың өзгеруін көрсетеді.
Үнемдеу резервтерінің көп түрлігін 2 түрге бөлуге болады: біріншіге, өндіріс технологиясын және пайдалануды жетілдіремеуден болатын энергия материалдар, шикізаттын тікелей шығындарын және қалдықтарын жатқызуға болады. Оған жаңа өндірістік тұтыну қалдықтарын қосамыз. Үнемдеу резервтерінің бұл түрінің анықтаушы ерекшелігі болып мынау табылады, қалдықтардың қалыптасуы-қазіргі өндірістің технологиясына және тікелей айналым және тұтыну аймақтарына байланысты.
Демек, олардың көлемдерін қалдық қалыптасу көрсеткіштерінің үлестіру арқылы есептеуге болады.
Үнемдеу резервтерінің екінші түріне материалдық шығындарды қысқартудың көрінбейтін мүмкіндіктері жатады, олар белгілі шаралар кезінде ғана кезде түседі. Мысалы, өнімнің бір түрін материалды өз қажет ететін өніммен алмастыру.
Үнемдеудің әлеуетті резервтерін мөлшерлік бағалау кезінде ресурстарды сақтаудың негізгі бағыттары ішінен келесілерді айрықша көрсету қажет:
* Материалдық ресурстарды пайдалану коэффициентін көрсетуге әкелетін, ұйымдастыру және ғылыми-техникалық шаралар арасында шикізат, материалдар, энергиясын қалдықтарының және қамтамассыз шығындарының болуын қысқарту;
* Көлемді өсіру және екіншілік материалдық және отын-энергетикалық ресурстарды пайдалану тиімділігін көтеру (соның ішінде жаңа өнімді жасау бойынша шаралар арқасында);
* Шикізат және материалдар запастарын оларды оптималдау және өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру және энергетикалық қалыпты түрлерін едәуір тиімділерін алмастыру арқасында қысқарту;
* Шикізат, материалдар және энергияның қалыпты түрлерін едәуір тиімділерінен алмастыру;
* Өндірісті кеңейту және шикізат материалдардың жаңа прогрессивті (соның ішінде жасанды) түрлерін пайдалану;
* Ұзақ уақыт пайдалану өнім сапасын көтеру есебінен тұтынушылық құнның қосалқысына есептегенде шикізат, материалдар және энергияға қажеттілікті қысқарту және тағы басқалары материалдық ресурстарды тиімді пайдалану, шешу, мүмкіншілікті іздеу және үнемдеу жолдарын анықтау, әрі жұмысшылардың еңбек ақы қорын көбейту мәселесі, ресурстарды жұмыс орындарында үнемдеумен байланысын анықтап, кәсіпорын табыстылығын өсіруіне әсерін анықтайды. Нәтижесінде кәсіпорын өндірісті материалдық ресурстармен дер кезінде қамтамасыз етуі және қосалқы қажеттілігі, айналым қордың айналым уақытының қысқарту жолдары анықталады. Сонымен қатар қаржы мәселесі де шешіледі.
2. Тамақ өндірісінің құрылымындағы материалдық ресурстары жеке салмақты иеленеді. Сол себептен ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өңделуі үшін материалдық ресурстардың экономикалық режимі мағынаны білдіреді.
Материалдық ресурстарды тиімді қолдану өндірістік тұтыну құрамы сияқты, шикізатпен материалдардың шығын деңгейімен анықталынады. Сол сияқты материалды тұтыну құрылымының ұтымды құрылуы өндірістік процесте, материалдарды және шикізаттарды қолдану қажет. Бұл мақсатпен кәсіпорындарда өндіріс ерекшелігінің есеп беруіндегі материалдық ресурстардың тиімділігі біршама шаруаларды өңдеу болып табылады. Сонымен қатар олардың жүзеге асырылуы материалдардың және шикізаттардың шығындарын төмендетүді қамтамасыз ету ғана емес, сонымен бірге олардың ішіндегі өндірілген өнімдердің нарықтағы саны және сапасы біршама сәйкес келуі болып табылады. Одан басқа мұндай тиімділік бірлік уақытының көлеміне немесе ағымдағы өндірістердің ұсталымдарына әкеліп соқтырмауы болып табылады.
Материалды және шикізаттарды тиімді қамтамасыз ету шарттарын төмендегілерден көре аламыз:
* нақты мақсатқа сәйкес келетін материалдардың таңдалуы және олардың қолданылуы;
* олардың максималды пайдаланылуы;
* процестегі еңбек құралдарының қайта өңделуін және техникалық әдістерді қолданылуы деңгейінің жоғарылығы;
* жұмысшылардың материалды көз қарасымен және квалификация деңгейінің сәйкес келуі;
Өнім бірлігіндегі шикізат шығынының төмендеуіндегі экономикалық тиімділік келесілерде қолданылады:
* материалдық ресурстарды қолдану қасиеті және толық қолдану мен сипатталады.
* өнімнің нормативтігін және өндіріс көлемін қамтамасыз ететін шикізат қорларының көлемі бойынша қолайлығын құру.
* өндірістегі қосымша өнім көлемі үшін материалдық ресурстардың және оларды қолданудағы кеткен шығындардың қысқаруы, материалдармен немесе шикізаттардың өзіндік құнның төмендеуі.
Материалды ресурстарды тиімді пайдалануы жолын қандайда - бір кестеге кіргізу өте қиын. Іс-жүзінде асырылмайтындар үшін жалпы нұсқауы жалпы нұсқауы кәсіпорын мінездемесіне байланысты болады. Бірақ та (АПК) ауыл шаруашылығы кешеніндегі кәсіпорыны үшін негізгі бағыттарды көрсетуге болады:
* қалдықтардың қысқаруы.
* ақауларды жою;
* материалдың және шикізаттың шығындық әдістерін прогресивті түрде өңдеу;
* шикізаттың, материалдың жаңа түрін қолдану;
* жаңа технологияның енгізуі;
* екінші сурыпты шикізатты қолдану.
Экономикалық құрамдардың күрделілігі болып нормативтік құралдардың және прогрессивті мөлшерлерді өңдеу болып табылады.
Қорытынды
Шаруашылықты жүргізуде нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын экономикасын дамытуда оны айналым қаражатымен оңтайлы қамтамасыз етудің төтенше маңызы бар. Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке көздеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды Мемлекеттік Индустриялық Университеті
Экономика және Қаржы кафедрасы
Бекітемін
Оқу ісі жөніндегі проректор
__________Жаксыбаева Г.Ш.
"____" _________ 2015 ж.
5В072400 - Технологиялық машина және жабдықтар, 5В073800 - Материалды қысыммен өңдеу технологиясы, 5В071200 - Қара металдар металлургия мамандықтары бойынша күндізгі бөлімде оқитын студенттерге арналған Өндірістік экономика және менеджмент пәні бойынша
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Теміртау қаласы, 2015 ж.
КЕЛІСІЛГЕН:
Экономика факультетінің деканы
____________________В.В. Бирюков
________________ 2015 ж.
ҚҰРАСТЫРУШЫ:
Доцент
Экономика же қаржы
Тұрабаева М.Б.
ҚАРАСТЫРЫЛҒАН:
Экономика же қаржы кафедрасының мәжілісінде №___ хаттама
__________________ 2015 ж.
Каф. меңгерушісі _________Силаева О.В.
қысқаша Дәрістер ЖИНАҒЫ
Кіріспе
Дәріс мақсаты: Өндірістік экономика және менеджмент пәнінің теориялық негіздеріне шолу және оларды зерттеу, түсінік беру және мазмұнын кешенді талдау.
Негізгі ұғымдар: кәсіпорын, кәсіпорын экономикасы, зерттеу нысаны, микро экономика, макроэкономика, менеджмент, маркетинг, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика.
1 Пәннің түсінігі мен басқа экономикалық ғылымдармен байланысы
2 Пәннің мазмұны
Өндірістік экономика және менеджмент пәнін түсіндіру үшін ең алдымен негізгі экономикалық проблемаларды шешудегі алатын орны мен роліне сүйенуіміз қажет. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті буынға айналады.
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру Өндірістік экономика және менеджмент пәнін зерттеу объектісі болып табылады. Өндірістік қызметтің заңдылығын түсіну негізгі нақтылы өндірістік мақсаттарды іске асыруда шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.
Өндіріс экономикасы дамуы негізінде өндірістің қоғамдық өндірістің дамуына объективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық денгейде экономиканы басқару бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістің қызмет етуі.
Пәннің негізгі мақсаты:
- өндірісте әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізгі элементтерін қарау;
- алдын ала анықтайтын нарықтық экономиканың талаптарына сай шаруашылық жүргізудің жаңа нысандары мен әдістерін кеңінен енгізу;
- меншіктің әртүрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасы мен ұйымдастырудың ерекшеліктерін зерттеу.
Кез келген кәсіпорын жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан өндіріс факторлары рыногымен, екінші жағынан өткізу рыногы арқылы тіршілік етеді. Сондықтан кәсіпорын экономкасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.
Өндіріс экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы саладағы тауарлар мен қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды зерттейді. Микроэкономика сонмен қатар жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, кәсіпкерлік қызметтің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін зерттейді.
Макроэкономика бұл экономиканы бірінғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді.
Макроэкономика ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді. Макроэкономикалық талдау денгейі жалпы экономика бойынша немесе олардың қоғамдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерттей отырып, макроэкономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалар арасындағы өзара қатынастарын көрсетуге өзінің алдына мақсат етіп қояды.
Өндірістік экономика және менеджмент пәні Меркетинг, Бухгалтерлік есеп, Қаржы, Статистика және тағы басқа пәндермен тығыз байланысты.
Өндіріс экономикасы үшін берілетін шама бар, ол әр уақытта есепке алынады. Халықшаруашылығындағы кез келген өзгерістер, мысалы қажеттілік құрылымының өзгеруі, демографиялық іргелілеу, халық табысының өзгеруі, ғылыми техникалық жетістіктер тағы басқалары кәсіпорынның жағдайының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кәсіпорын экономикасын зерттеу объектісі, мысалы, өндіріс шығындары макроэкономиканың мәліметтері болады, сондықтанда зерттеуде осыларды ескеру қажет.
Сонымен кәсіпорын экономикасы дербес экономикалық пән болып табылады, ол кәсіпорынның іс әрекетін, әзірлеу процесін, шаруашылық шешімдерін қабылдауды зерттеу болып табылады.
2. Өндіріс экономикасы кәсіпкерлік қызметін, процестерді зерттеу және шаруашылық қызметтерін қабылдайтын дербес экономикалық пән.
Өндіріс экономикасы мен менеджмент пәнінің зерттеу объектілері:
oo кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
oo шаруашылық стартегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу;
oo өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорын табысын қорландыру;
oo өндірістің материалдық техникалық базасымен қамтамасыз етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі, босалқы қорды қалыптастыру және оларды ұтымды пайдалану;
oo өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды құру;
oo өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік құн калькуляциясы, өндірістің баға саясаты;
oo өндірістің қаржы ресурстары, шаруашылық қызметінің тиімділігі, кәсіпкерліктегі тәуекелділік баға;
oo кәсіпорынның жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, кәсіпорынның жаңартпашылық саясаты, экономикалық проблемалар;
oo кадрларды іріктеу, оларды жұмысқа қабылдау, еңбекті ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек өнімділігін арттыруды ынталандыру.
Қорытынды
Кез келген кәсіпорын жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан өндіріс факторлары рыногымен, екінші жағынан өткізу рыногы арқылы тіршілік етеді. Сондықтан кәсіпорын экономкасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.
Өндіріс экономикасы үшін берілетін шама бар, ол әр уақытта есепке алынады. Халықшаруашылығындағы кез келген өзгерістер, мысалы қажеттілік құрылымының өзгеруі, демографиялық іргелілеу, халық табысының өзгеруі, ғылыми техникалық жетістіктер тағы басқалары кәсіпорынның жағдайының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кәсіпорын экономикасын зерттеу объектісі, мысалы, өндіріс шығындары макроэкономиканың мәліметтері болады, сондықтанда зерттеуде осыларды ескеру қажет.
Әдістемелік нұсқау: өндірістік экономика мен менеджмент ұғымын, мазмұнын қарастыру және жаңа терминдермен танысу.
Әдебиеттер тізімі
1.Экономика предприятия: Учебник под ред. проф. О.И.Волкова - М: ИНФРА-М, 2007.
2.Алимбаев А.А., Сальжанова З.А. Государственное регулирование рыночной экономики. - Караганда, 1998.
3.Грузинов В.П. Экономика предприятия. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ. - 2002
4.Волков В.И., Девяткин О. В. Экономика предприятия. М.:ИНФРА-М, 2002.
5.Горфинкель В.Я., Швандар В.А. Экономика предприятия, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
Қоғамдық өндірістің тиіміділігі
Дәріс мақсаты: өндірістік құрылым, оның көрсеткіштері, пайдалану факторларының теориялық негізін танып білу және оны жетілдіру жолдарын қарастыру.
Негізгі ұғымдар: өндірістік құрылым, ұйымдық құрылым, негізгі және көмекші цехтар, жеке дара, сериялық және жаппай өндіріс, өндірістік қуат.
1. Экономикалық тиімділіктің мәні мен белгілері
2. Капитал салымының экономикалық салыстыру тиімділігін анықтау
3. Экономикалық тиімділіктің жаңа техникаларды енгізу тиімділігін есептеу
1. Экономикалық әсер мен экономикалық тиімділіктің түсінігі өндіріс экономикасының ең маңызды сұрағы болып табылады. Әсер және тиімділігі біз күнделікті өмірде жиі қолданамыз, оны нәтиже және нәтижелік түсінігімен біріктіреміз. Экономикалық әсер және тиімділік кәсіпорынның ұтымды әрекет көрсеткішімен өзара тығыз байланысты.
Өндірістің экономикалық тиімділігі өндіріс әрекетінің нәтижелігі, шаруашылық әрекетінің өзара ара-қатнасының нәтижесі және шығындар мен ресурстар, өндіріс күшінің белгілі бір деңгейде және кезеңде қолданылуы болып табылады. Берілген анықтамадан мына ұғым шығады, яғни экономикалық тиімділік деңгейінде екі шама бар: экономикалық әсер мен өндіріс шығыны және ресурсы.
Экономикалық әсер қандай да бір қажетті нәтижені баға құнымен болжамдайды. Әдетте қажетті нәтиже болып пайда немесе экономикалық шығын және ресурс табылады. Кәсіпорында алынған экономикалық әсер абсолюттық шама, өнім өндірісінің масштабына және экономикалық шығынына байланысты.
Экономикалық тиімділік экономикалық әсерге байланысты, және осы әсерді шығарған шығындар мен ресурстардан тұрады. Есептеу кезеңіндегі бағалық нәтиже құны (Рт) мына формула бойынша анықталады:
мұнда: Рt - жыл ішіндегі нәтижелік бағаның құны - t.
а1 - капитал сыйымдылық өнімі (Кс) және капитал қайтарымы (К0):
= (1)
мұнда: К-капитал жұмсалымының көлемі;
-кәсіпорындағы капитал жұмсалыммен шартталған өнім шығару мөлшері.
- капитал жұмсалымның экономикалық тиімділік коэффиценті (Ек):
(2)
мұнда: - ұлттық табыстың, жылдық өндірістік көлемі (таза өнім);
Жұмыс істейтін кәсіпорында пайданың капитал жұмсалым көрсеткіші есептеледі.
(3)
мұнда: - капитал жұмсалыммен шартталған пайда мөлшері;
мұнда: Ц - жоба бойынша шығарылған тауар өнімінің жылдық құны
С - жылдық шығарылған өнімнің өзіндік құны
Ксм - құрылған кәсіпорынның сметалық құны.
Кәсіпорында жүргізілетін капитал жұмсалымын сатып алу мерзімі (Мсат)
құрылатын кәсіпорында :
Салыстырмалы экономикалық тиімділік - бұл шартты экономикалық әсерді сипаттайтын, салыстырмалы нәтижеде және таңдамалы вариантта алынған, яғни экономикалық қатынас болып анықталатын өзіндік құнның төмендеуі немесе капитал жұмсалымының әртүрлі өнім пайдалығының өсуі және басқа да авансалтау шығындарының әр вариант аралығындағы көрсеткіш болып табылады.
Салыстырмалы экономикалық тиімділік бағасы былай жүргізілуі мүмкін:
- сатып алынатын уақыт есебі бойынша (Мсат):
н (4)
мұнда: К1 және К2, С1 және С2- капитал жұмсалымы және салыстырмалы варианттағы шығарылған өнім.
2. Салыстырмалы экономикалық капитал жұмсау тиімділік көрсеткіші салыстырмалы шаруашылық вариант немесе техникалық шешім, кәсіпорын орналасуы және олардың кешені өнімді таңдамалы өзара ауыстыру есебі бойынша, жаңа техникалардың енуі кезінде, жаңа құрылыстарда жүргізіледі.
Салыстырмалы экономикалық тиімділік капитал жұмсалымы көрсеткіші болып келтірілген шығындар минимумы жатады. Келтірілген шығындар - ағымдағы шығындар соммасы өзіндік құн және капитал салымы, бірдей өлшемде келтірілген экономикалық тиімділік коэффицентті бойынша - Ек (берілген коэффицентке нормативтік сипат беріледі - Ен):
есептеу кезеңі Т=tn- tn, (5)
мұнда: tn - жыл басындағы жаңа техника бойынша қаржылық жұмыс
tk - жаңа техникалық өмір циклы бойынша аяқталуы кезеңі.
Тәжірибеде жалпы (абсолютті) және саластырмалы экономикалық тиімділік айырылып есептелінеді.
Абсолютті экономикалық тиімділік - белгілі бір уақыттағы көрсеткіш экономикалық әсердің жалпы шамасы сипаттайтын салыстырмалы өлшем шығындармен ресурстардың бөлек жиынтығы.
Шығындар және ресурстар өзінің экономикалық кезеңдерімен айырылуын белгілеу керек:
- ағымдағы шығындар, белгілі бір уақыттағы, жыл шамасында, жылға ақшамен өлшенеді.
- бір уақыттағы (бір жолғы), ақшамен өлшенеді.
Кәсіпорында көрсеткіш қатары абсолюттік өндіріс тиімділік бағасымен анықталады (есептеледі).
а) Дифференциалды көрсеткіштер:
- өндірістік еңбек икемділігі (Те) және шығарылған еңбек (Пm):
мұнда: Тз - кәсіпорындағы жұмысшылардың жұмысты бітіріп орындағын уақытты (жұмысшылардың орташа список сандары);
В - жоспарлы кезеңдегі өндіріс көлемі;
- материал сиымдылығы (Ме) және материал өндірісі (М0):
мұнда: М - материал шығындар;
- қор қайтарымы (Фқ) және өндіріс қор сиымдылығы (Фе):
Фқ =ВФ; Фе = ФВ, (6)
мұнда: Ф - кәсіпорын қор өндірісінің орта жылғы негізгі құны.
б) интегралды (тауар қорытылған) көрсеткіш:
- тауар өнімінің 1000 теңге шығыны (3)
З=СстТП, (7)
мұнда: Сст - өнімнің өзіндік құн (жоспарлы кезеңде кәсіпорында жүргізілген);
ТП - жоспарлы кезеңдегі тауар өнімінің көлемі, (тг);
- өндіріс пайдалылығы (Опр) және өнім пайдалылығы (Оп), %.
(8)
мұнда: Ппр - кәсіпорынның жалпы пайдасы
ОС - кәсіпорынның айналым қаражатын нормалау
П - өткізілген тауар өнімінің пайдасы;
Кәсіпорын тиімділік әрекетінің көрсеткіш жүйесінде ең негізгі орынды капитал салымдарының тиімділік көрсеткіші алады.
3. Экономикалық тиімділікті жаңа техникаларды- үш негізгі мақсатта шығарылады:
* әр варианттағы салыстырмалы экономикалық жаңа техникалардың шешімі;
* экономикалық тиімділіктің абсолютті өлшемін анықтауын;
* жаңа технологияларды экономикалық тиімділік арқылы қолдана отырып өнім бағасын, пайданы, өзіндік құнды жоспарлау;
Экономикалық тиімділіктің жаңа технологиясын анықтау үшін екі негізгі жағдайды белгілеу керек. Бірінші методикалық жағдай - бұл өндірістің экономикалық нәтижесін және жаңа мен ескі техникаларының қолдануында негізделген.
Жаңартылған экономикалық тиімділікті анықтауда ең қиын болып барлық әсер түрі табылады. Әдетте келесідей экономикалық көрсеткіштер әсері белгіленеді:
* өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
* капитал жұмсалымның үлес салмағының төмендеуі (жаңа техникалардың бірлігін есептеу).
* өнім көлемінің абсолютті үлкеюі;
* қолданылатын үлесті шығын материалдың төмендеуі жаңа техникалардың базалық салыстырмаларының қолданылуымен.
Әдетте есептеу кезеңі болып бір жылғы жаңа техниканы меңгерген уақыт жоспары болып табылады.
Белгілі уақыт әсеріне келтірілген капитал жұмсалып есептеу жылында:
а=(1+Енп)t, (9)
мұнда: t - жыл саны шығындардан бөлінетін және берілген жылғы әсердегі келтірілген
есептік жыл.
Енп - келтірілген коэффицент
Екінші методологиялық әдіс сәйкесінше экономикалық тиімділіктің жаңа техникаларды есептеу тек шығындарды ғана емес, сонымен қажетті нәтижелер алу мүмкіндігі. Жаңа техниканы есептеу варианты үш кезеңнен тұрады:
Кезең 1. Жаңа техниканың прогрессивті және барлық потенциал мүмкіндігін талдау варианты.
Кезең 2. Әр вариант бойынша шығын, әралуан нәтижелер және экономикалық әсер анықталады.
Әр уақыттағы шығындар және есептеу жылғы вариант нәтижесі аt коэффицент көмегімен келтіріледі:
at =(1+Eнп)tp-t, (10)
мұнда: tp - есептеу жылы, жаңа техниканы меңгеру бастамасы.
Кезең 3. Жақсы вариант таңдайды, яғни экономикалық әсердің максималды мөлшер шамасы үлкен немесе кіші шығындар.
Экономикаға әсерді жаңа техниканы еңгізудің әдісі есептеу, уақыты Т бойынша келесі формуламен анықталады.
Эә=Рп-Зт, (11)
мұнда: Рт - Зт - сәйкесінше нәтиженің бағалық құны:
Шығындардың бағалық құны Зт аналогиялық формула бойынша Рт арқылы жүзеге асырылады. Ал экономикалық әсердің Эт жеңілдетілген формула бойынша:
Эт=(Р2-З2)(Кр-Енп) (12)
мұнда: Р2 және З2 техникаға кірудегі шығындар және есептеу кезең нәтижесінің өзгермелі
сәйкестігі.
Кр - фактор уақытындағы өндірістік қордың негізгі (реновациялық) толық қалпына
келтіру жүйесі;
З2=Н+(Кр+Енп)К (13)
мұнда: Н - жаңартылғандарды қолданудағы ағымдағы жылдың шығыны.
К - бір уақыттағы шығындар.
КР= Енп(1+Енп)tсл-1 (14)
tсл- техниканың ұзақ уақыт мерзімде қолдану.
Қорытынды
Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлеуетті мүмкіндіктері олардың өндірістік қуаттарын тұлғалайды. Кәсіпорындардың қабілеттілігі және олардың бөлімшелерінің өнімді ең көп мөлшерде дайындауды, олардың жарақтандырылуы тікелей сапасына, жетілдіру және еңбек құралдарының іс әрекетке қабілеттілігінен тұрады. Еңбек құралдары ең алдымен актив бөлігі еңбек құралын кәсіпорынның өндірістік қуатын қалыптастырудың негізгі факторы деп есептеуге болады. Алайда, бұдан өндірістік қуатты еңбек құралдарының өндірістік техникалық параметрлер негізінде кәсіпорынның осы уақыт аралығындағы нақтылы жағдайын есепке алмай ақ анықтауға болады деп қорытындылауға болмайды.
Әдістемелік нұсқау: өндірістік құрылым, оның көрсеткіштері, пайдалану факторларының теориялық негізін танып білу және оны жетілдіру жолдарын қарастырыңыз.
Әдебиеттер тізімі
1.Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана. Алматы, 1997.
2.Назарбаев Н.А. Казахстан: стратегия - 2030. - Алматы; Бiлiм, 2006. 31с.
3.Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. - М.: Машиностроение, 1992, 352с.
4.Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - Алматы: Дауiр, 2002. 55с.
5.Гелбрейд Д.Ж. Новое индустриальное общество. М., Прогресс, 1969.
6.Решетова Т. Основные аспекты научно-технической политики на современном этапе. Экономика Украины, №4, 1993.
Негізгі капитал
Дәріс мақсаты: негізгі қорға түсінік және онымен кәсіпорынның қамтамасыз етілуін талдау.
Негізгі ұғымдар: негізгі капитал, негізгі қор, өндірістік және өндірістік емес объектілер, негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың қорлануы, негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі.
1 Негізгі капиталдың мәні, құрамы.
2 Амортизациялық аударым жарнасы.
3 Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі.
Негізгі капитал бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қордың ақшалай бағалануы. Осыған байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарды. Қолданылып жүрген топтастырылуларға сай негізгі қорлардың құрамына өндірістік және өндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар - өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, байланыстың, сауданың және басқа да матераилдық өндіріс түрлерінің негізгі қорлары, өндірістік емес негізгі қорлар - тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық, білім, мәдениет, спорт салаларына арналған.
Натуралды- заттық құрамы принципінде негізгі қорлар мыналардан тұрады- ғимараттар, құрылыстар, табыстау қондырғылары, жұмыс және күш машиналары, жабдықтар, өндірістік - шаруашылық құрал-саймандар, жұмыс және өнімді мал, көпжылдық егістер, шаруашылықтың ішкі жолдары, сол сияқты кәсіпорындардың мекемелердің меншігіндегі жер телімдері.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік болып бөлінеді. Актив бөлігі тікелей өндіріске, өнімнің мөлшері мен сапасына ықпал етеді. Пассивтік элементтер өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналымын жасайды. Ол мынадай сатылардан тұрады: негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттың қорлануы, оларды күрделі қаржы жұмсау арқылы ауыстыру.
Негізгі қорлардың кез келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды. Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар әсіресе, олардың активтік жиі ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастаудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы - сапалық тозу болып табылады. Кәсіпорынның міндеті болып саналатын - ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу, себебі, олардың жеке және сапалық тозуының денгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.
2 Негізгі қорлардың табиғи және сапалық тозу олардың құнының экономикалық орнын толтыру амортизациялық аударым түрінде өнім өндіруге кеткен шығындарға қосылады. Сонымен, амортизация - бұл шығарылатын өнімге негізгі өндірістік қор құнының бірте бірте ауысуы. Ол ақшалай қаражаттың қорлану мақсатында негізгі қорлардың толық және ішінара қалпына келтіру үшін іске асырылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғары денгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшеріде азаяды. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық дамуының ауқымы денгейі қысқарады.
Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі қорды сатып алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл олардың ескіріп қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан, бәсекеге жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады.
Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне және өзінің балансында тұрған негізгі құрал жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай сайын жасап отырады. Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың құнын өтеудің жылдық проценті болып табылады және өтелім мөлшерінің жылдық сомасын анықтайды. Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері бұл жылдық амортизациялық аударымның негізгі өндірістік қорлардың құнына процент есебіндегі қатынасы.
Амортизациялық аударымның мөлшері олардың қызмет мерзімін есепке алғанда бастапқы негізгі қорлардың құны амортизациясының мөлшерімен анықталады.
Осыған байланысты амортизаиясының мөлшері мына төмендегі формуламен есептеледі:
МА = х 100% (15)
мұнда МА - негізгі қорлардың жыл ішіндегі амортизация мөлшері, %;
Қ бқ- негізгі қорлардың бастапқы (баланстық) құны;
Қж- жойылу құны;
Мқ- негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Амортизация мөлшері негізгі қорлардың құнын өтеудегі жылдық проценті болып табылады. Ол экономикалық тұрғыдан негізделіп, негізгі қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде мақсатқа сәйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет:
* негізгі қорлардың төзімділігі;
* сапалық тозу;
* техникамен қайта жарақтандырылудағы келешекке арналған жоспар;
* жабдықтау балансы;
* жаңғырту және күрделі жөндеу мүмкіндігі.
Кәсіпорын негізгі қорлар жөнінде пайдаланатын есептеу техникаларын, жаңа үдемелі материалда, аспаптар мен жабдықтарды шығаруды ұлғайту үшін тездетілген төлемді қолдануы мүмкі, ал ескірген техникаларды жалпылама өзгертетін жағдайда өнімдерді экспорттауды кеңейту.
3 Кәсіпорындарда негізгі қорларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты көрсеткіш- қор қайтарымы болып табылады. Қор қайтарымы көрсеткіші мына формуламен есептелінеді. Ққ = (16)
мұндағы: V- жыл ішіндегі өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн есебімен;
Қ- негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Бұл формула негізгі өндірістік қорды пайдалану денгейін егжей тегжей пайдалану үшін пайдаланылады. Ол өндірім мен еңбек қордың жарақтанғандығының арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Егер де еңбек қор жарақтанғанға қарағанда өнімнің қарқыны өте жоғары өсетін болса, бұл өте оңды нұсқа болып есептеледі. Өйткені осы жағдайда ғана өндірістің тиімділігі ең жоғарғы дәрежеге жетеді. Қор қайтарымының қарсы көрсеткіші - өнімнің қор сыйымдылығы (Қс). Бұл өнімнің өлшеміне шаққанда негізгі қордың құнын сипаттайды (тенге).
Қс = (17)
мұндағы: - жыл ішінде өндірілген өнімнің тауарлы немесе қалыпты бөлігінің құны, тенге;
- негізгі өндіріс қордың орташа жылдық құны, тенге.
Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы және өнімнің қор сыйымдылығының төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше көрсетеді. Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру үшін олардың жүктеме денгейлерін, әсіресе олардың активтік бөлігін арттыру, қорларды жаңарту, үдемелі жабдықтарды, қазіргі технологияны, білікті қызметкерлерді пайдалану қажет.
Негізгі өндірістік қордың нәтижелігін арттырудың аса маңызды факторларының бірі - жабдықтардың пайдаланылуын жақсарту. Ол үшін олардың жұмыссыз тұрып қалуын азайту, ауыстыру коэффициентін көбейту жолымен қол жетеді.
Қорытынды
Барлық экономикалық ресурстар немесе өндіріс факторлары жалпы бір қасиетке ие: олар сирек немесе өлшеулі мөлшерде болады. Ресурстардың сирек кездесетіні салдарынан өндірістің өнімі де мардымсыз болып, осыдан қоғам тауарлар мен қызмет көрсетудің межелеген барлық мөлшерін ала алмайды.
Кез келген кәсіпорынның өндірістік экономикалық іс әрекеті өндірістік ресурстарды заттай және ақшалай нысанды түрде қалыптастырудан басталады.
Әдістемелік нұсқау: кәсіпорындарда ресурс құрылымын теориялық негізде кешенді талдаңыз.
Әдебиеттер тізімі
1.Экономика предприятия: Учебник под ред. проф. О.И.Волкова - М: ИНФРА-М, 2007.
2.Алимбаев А.А., Сальжанова З.А. Государственное регулирование рыночной экономики. - Караганда, 1998.
3.Грузинов В.П. Экономика предприятия. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ. - 2002
4.Волков В.И., Девяткин О. В. Экономика предприятия. М.:ИНФРА-М, 2002.
5.Горфинкель В.Я., Швандар В.А. Экономика предприятия, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
Айналым капиталы, оны қалыптастыру және кәсіпорындарда оны пайдалану
Дәріс мақсаты: кәсіпорынның айналым капиталына жалпы түсінік беру және оның кәсіпорын үшін маңыздылығына тоқталып, дәстүрлі емес әдістерін зерттеу.
Негізгі ұғымдар: кәсіпорынның айналым капиталы, айналым қаражаттары, өндірістік айналым қорлары, айналыс қорлары, өндірістік босалқы қор, алдағы кезеңдегі шығындар, дебиторлық берешек, нормаланатын айналым қаражаты, есеп айырысу қаражаты, банктегі ағымдық есепайырысу.
1 Кәсіпорынның айналым капиталының мәні мен құрылымы.
2 Қаражаттың ауыспалы айналымы.
3 Кезекті айналым қаражаттарын анықтау.
4 Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері
Кәсіпорындардың іс әрекеттерін қаматамасыз етудегі міндетті шарт қолда бар айналым қаражаттарының болуы. Айналым қаражаттары бұл өндірістік айналым қорын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық ролімен анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағанда айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.
Айналым қаражатының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындарындағы айналым қаражаттарының құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі болып саналады.
Айналым қаражатының құрамы мен құрылымы
Айналым қаражаты
Өндірістік айналым қорлары
Айналыс қорлары
Өндірістік босалқы қор
Өндіріс про-цесінде
Алдағы кезеңдегі шығындар
Қоймада-ғы дайын өнімдер
Тауар жөнелту және жолдау
Ақшалай қаражаттар
Дебиторлық берешек
Нормаланатын айналым қаражаты
Есеп айырысу қаражаты
Банктегі ағымдық есепайырысу
Мұндағы тауар жөнелту және жолдау мен дебиторлық берешек нормаланбайтын айналым қаражатына жатады.
2 Айналым қаражаты үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең аралығында олар үш сатыдан тұратын ауыспалы айналым жасайды. Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.
Екінші сатыда алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп, әуелде өндіріс босалқы қорларына және жартылай фабрикаттарға, содан соң аяқталған өндіріс процесі дайын өнімге айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл қаржылар жаңадан еңбек заттарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға шығады.
Ауыспалы айналым қаражаты мына тәсілмен шығады:
А - Қ - Ө - Д - А1.,
мұнда: А - шаруашылық субъектілерін аванстауға ақша қаражаты;
Қ - өндіріс заттарын;
Ө - өндіріс;
Д - дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың ақша
қаражаттары.
Шаруашылықты жүргізуде нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын экономикасын дамытуда оны айналым қаражатымен оңтайлы қамтамасыз етудің төтенше маңызы бар. Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы айналым қаражаттарының айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Қақ (18)
мұнда: Өқ- белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны;
Оқ - сол кездегі айналым қаражатының орташа қалдығы.
Егер өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым қаражатының орташа қалдығы да сол жылға алынады.
3 Айналым қаражатын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін дұрыс анықтау болып табылады. Айналым қаражаттарының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына, өндіріс процесінің қарқынына әкеліп соғады. Осының салдарынан өндіріс көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатының жоғарғы мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді.
Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның өндіріс жоспары және өндіріс шығындарының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімде шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы және көмекші өндірістер, тұрғын үй, т.б. шаруашылық және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.
Қор қайтарымының өсу факторлары
Техникамен қайта жабдықтаудың, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру және жаңадан салынатындардың нәтижесінде жабдықтардың өнімділігін арттыру
Жабдықтардың маусымдық жұмыстарындағы коэффициенттердің артуы
Уақыт пен қуатты пайдала-нуды жақсарту
Жаңадан қатарға қосылатын қуаттарды игеруді жеделдету
Жаңадан қосылатын кәсіпорындардың қуат өлшемінің құнын азайту
Қол еңбегін машинамен алмастыру
4 Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі ретінде қалыптасады. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түседі, содан соң тұты нушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажданады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып оның іс әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған жатпайды.
Орнықты пассивке жататындар:
- жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақы қорына, медициналық сақтандыруға, жұмыспен қамтуға жұмсалатын аударым;
- ақы төлеудімерзім ішіндегі келіп түспегендегі шот фактурасы жоқ жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге берешегі;
- аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
- салықтардың түрлері бойынша міндетті төлемдері.
Айналыс қаражатын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
- өндірістің маусымдылығы;
- тауарлы материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
- қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы.
Қорытынды
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан, амортизациялық аударымның тым жоғары денгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшеріде азаяды. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық дамуының ауқымы денгейі қысқарады.
Әдістемелік нұсқау: негізгі қорға түсінік және онымен кәсіпорынның қамтамасыз етілуін талдаңыз.
Әдебиеттер тізімі
1.Грузинов В.П. Экономика предприятия. Москва. Финансы и статистика. 2007.
2.Истаева А.А., Вершинина Г.С. Экономика и планирование коммерческого предпринимательства. Алматы. Экономика. 2000.
3.Калдыбаев О., Темирбаев А. Экономика предприятия учебное пособие, Алматы
Санат, 1997.
4.Карлик А.Е.Управление экономикой предприятия. - М.: Финансы и статистика, 2005
5.Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2003.
Саланың шикізатты және отынды-энергиялық базасы
Дәріс мақсаты: кәсіпорындарда ресурс құрылымын теориялық негізде кешенді оқып білу.
Негізгі ұғымдар: өндіріс факторлары, экономикалық ресурстар, материалдық ресурстар, адам ресурстары, ресурстардың шектелуі, ресурстардың бірін-бірі алмастырушылығы, ресурстарды сақтау.
1.Шикізат - материалды техникалық базаның негізгі элементі және жабдықтау жүйесі.
2.Материалдық ресурстарды тиімді қолдану кәсіпорын экономикасының дамуының күрделі шарты.
1. Шикізат - материалды - техникалық базасының негізгі элементі. Шикізат базасы және оның құрамдас бөліктерін сызба түрінде төмендегідей көрсетуге болады.
Сызбанұсқада көрсетілгендей шикізат базасы жіктеу ерекшеліктеріне байланысты әлеуетті, қолданыстағы, биологилық, литосфералық, гидрологиялық, атмосфералық, минералдық, биохимиялық, бірінші реттік, екінші реттік, отандық және шетелдік шикізат және де қысқа, орташа ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Әлеуетті шикізат базасына - қоршаған орта ресурстары, қазба байлықтары жатады. Оның құрамына өндірістік, қоғамдық жеке пайдалану қалдықтары да кіреді.
Биохимиялық шикізат базасына ауыл шаруашылығының барлық шаруашылығының табиғи шикізаттарының барлық түрлері және өнімдері кіреді.
Рудалық және рудалық емес пайдалы қазбалар литосфералық шикізат базасын құрайды. Жоғары қабаттағы, ішкі және теңіз сулары, сондай-ақ ауа және оның компаненттері минералдық шикізат базасының құрамына кіреді. Шығу тегіне байланысты базасына бірінші және екінші реттік болып бөлінеді.
Материалдық ресурстармен қамтамасыз ету жүйесі, кәсіпорын өндіріске қажет материалдар мен дер кезінде қамтамасыз ету және кәсіпорындар ара қатынасын жақсартуы, материалдық ресурстарды тиімді, үнемді қолдану жағдайын жасауы қажет. Кәсіпорын экономикасының технико-экономикалық негізгі көрсеткіштерінің өзгерту мәселесі, осы кәсіпорынның жұмысын жақсартып, ішкі резервтердің анықтауға өзіндік құнына әсерін тигізетін факторды анықтауға және есепсіз шығындар жасаудан тартынуына, сонымен қатар кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыруына көмектеседі. Ал кәсіпорында материалдық ресурстармен үздіксіз қамтамасыз ету осы негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Материалдық ресурстармен жабдықтау шаруашылық қатынастарда басымдылығын қамтамасыз ету керек, материалдық ресурстардың теңесуін көтеру үшін жағдайлар жасауы қажет шығындарды төмендету және өнімнің тұтынушылық қасиеттерін көтеру мақсатында өндіріс және тұтынуға әсер етуі керек. Материалды-техникалық жабдықтаудағы болашақты бағалау және пайдаланбаған резервтерді анықтау, тиімділікті көтеру мақсатымен жабдықтау сату бөлімдерінің, ұйымдарының жұмысын зерттеу.
Материалды-техникалық жабдықтау ұйымдарының шаруашылығын талдау айналым шығындарын төмендетуге, өндірістен тыс шығындарды және жоғалтуларды болдырмауға, еңбек, материал және қаражат ресурстарын пайдалануда үнемдеу тәртібін сақтауға келісім міндеттемелерін және еңбек ақы, пайда және табыстылық бойынша жоспарлауды орындауға көмектеседі.
Кәсіпорындарда нарық жүйесіндегі экономикалық талдау, жоспарлауда, басқаруда, бақылауда және шаруашылық қызметте жоғары нәтижелерге қол жетуде маңызды құрал болып табылады.
Шикізат базасы
Халық шаруашылығы сферасынан тыс шикізат
Халық шаруашылығының шикізат базасы
Потенциалды шикізат базасы
биосфера
Литосфера
Гидросфера
Атмосфера
Бірінші және екінші реттік шикізат базасы
Отандық шикізат базасы
Шетелдік шикізат базасы
Пайдалынатын шикізат ресурстары (қолданыстағы)
Бірінші реттік шикізат
Шығын, қалдықтар
Екінші реттік шикізат
Шығын, қалдықтар
Бірінші және екінші
реттік шикізат импорты
Бірінші және екінші реттік шикізат экспорты
Нақты уақытта қолданыста жүрмеген шикізат өнімдері
Сызба 1
Материалды-техникалық жабдықтаудың болашақтағы технико-экономикалық көрсеткіштердің негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:
- жабдықтау - сату ұйымдарының шаруашылық қызметінің барлық жабдықтарын зерттеудің кешенді сипаты;
- құрамына жүйелі келу негізінде талдаудың оперативті, алғашқы шаруашылық-аралық, салыстырмалы түрлерін интенсивті дамыту;
- тереңгі резервті анықтау, оларды іске асыру шаруашылықты ұтымды жүргізу, қолдағы ресурстарды жан-жақты пайдалану үшін қажет.
Материалды - техникалық жабдықтауды болашақтағы технико-экономикалық жоспарлардың міндеттері шикізаттары сатып алу және материалды ресурстарды пайдалану; шикізат материалды сатып алу және олардың өзіндік құнының жоспарын орындауды анықтау; кәсіпорынның шикізат, материалдар және басқа да ресурстармен қамтамасыз етілуі дәрежесін анықтау; жеткізулер шарттарының және мерзімдерінің орындалуын тексеру; материалдық ресурстар қосалқыларын және шығындау мөлшерін сақтауды тексеру; кәсіпорынға керек емес материалдық құндылықтарды анықтау.
Материалдық ресурстарды үнемді пайдалану өнім өндірісіне мүмкіндігінше аз мөлшердегі шикізат пен материалдар жұмсауға негізделген. Сонымен қатар, материалды пайдаланудың тиімді құрылымын жасай отырып, өндірістік процесте төменгі шығынмен өнімнің тұтынушылық қасиеттерін жоғарлатуға мүмкіндік беретін шикізат пен материалды қолдануды және осы мақсатқа сәйкес кәсіпорында өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып материалдық ресурстарды үнемдеу бойынша шаралар ұйымдастыруы қажет. Бұл шараларды жүзеге асыру кезінде, ақырғы нәтиже, өнімнің бір данасына кететін шикізат пен материалдар шығынын төмендетіп қана қоймай, өнімнің нарықтағы сұранысына сандық және сапалық жағынан сәйкес келуін қамтамассыз етілуі тиіс.
Шикізат пен материалдың үнемділігін қамтамасыз ететін жағдайларды атап өтер болсақ, оларға мыналар жатады:
1. оларды максималды пайдалану;
2. қайта өңдеу процесінде пайдаланылатын әдістердің жоғарғы деңгейіндегі прогрессивтілігін қамтамассыз ету және т.с.с.
Материалдық ресурстарды үнемдеу жолдары өте көп. Олардың негізгі бағыттарын төмендегідей көрсетуге болады:
3. қалдық пен шығынды қысқарту;
4. ақауы бар өнімдерді жою;
5. шикізат, материал және олардың алмастырушылардың жаңа түрлерін қолдану:
6. жаңа технология еңгізу;
7. екінші реттік шикізатты пайдалану.
Үнемдеу резервтерін шоғырландыруға ең көп жерді материалды - шикізаттық және энергетикалық ресурстарға бағалардың өзгеруін көрсетеді.
Үнемдеу резервтерінің көп түрлігін 2 түрге бөлуге болады: біріншіге, өндіріс технологиясын және пайдалануды жетілдіремеуден болатын энергия материалдар, шикізаттын тікелей шығындарын және қалдықтарын жатқызуға болады. Оған жаңа өндірістік тұтыну қалдықтарын қосамыз. Үнемдеу резервтерінің бұл түрінің анықтаушы ерекшелігі болып мынау табылады, қалдықтардың қалыптасуы-қазіргі өндірістің технологиясына және тікелей айналым және тұтыну аймақтарына байланысты.
Демек, олардың көлемдерін қалдық қалыптасу көрсеткіштерінің үлестіру арқылы есептеуге болады.
Үнемдеу резервтерінің екінші түріне материалдық шығындарды қысқартудың көрінбейтін мүмкіндіктері жатады, олар белгілі шаралар кезінде ғана кезде түседі. Мысалы, өнімнің бір түрін материалды өз қажет ететін өніммен алмастыру.
Үнемдеудің әлеуетті резервтерін мөлшерлік бағалау кезінде ресурстарды сақтаудың негізгі бағыттары ішінен келесілерді айрықша көрсету қажет:
* Материалдық ресурстарды пайдалану коэффициентін көрсетуге әкелетін, ұйымдастыру және ғылыми-техникалық шаралар арасында шикізат, материалдар, энергиясын қалдықтарының және қамтамассыз шығындарының болуын қысқарту;
* Көлемді өсіру және екіншілік материалдық және отын-энергетикалық ресурстарды пайдалану тиімділігін көтеру (соның ішінде жаңа өнімді жасау бойынша шаралар арқасында);
* Шикізат және материалдар запастарын оларды оптималдау және өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру және энергетикалық қалыпты түрлерін едәуір тиімділерін алмастыру арқасында қысқарту;
* Шикізат, материалдар және энергияның қалыпты түрлерін едәуір тиімділерінен алмастыру;
* Өндірісті кеңейту және шикізат материалдардың жаңа прогрессивті (соның ішінде жасанды) түрлерін пайдалану;
* Ұзақ уақыт пайдалану өнім сапасын көтеру есебінен тұтынушылық құнның қосалқысына есептегенде шикізат, материалдар және энергияға қажеттілікті қысқарту және тағы басқалары материалдық ресурстарды тиімді пайдалану, шешу, мүмкіншілікті іздеу және үнемдеу жолдарын анықтау, әрі жұмысшылардың еңбек ақы қорын көбейту мәселесі, ресурстарды жұмыс орындарында үнемдеумен байланысын анықтап, кәсіпорын табыстылығын өсіруіне әсерін анықтайды. Нәтижесінде кәсіпорын өндірісті материалдық ресурстармен дер кезінде қамтамасыз етуі және қосалқы қажеттілігі, айналым қордың айналым уақытының қысқарту жолдары анықталады. Сонымен қатар қаржы мәселесі де шешіледі.
2. Тамақ өндірісінің құрылымындағы материалдық ресурстары жеке салмақты иеленеді. Сол себептен ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өңделуі үшін материалдық ресурстардың экономикалық режимі мағынаны білдіреді.
Материалдық ресурстарды тиімді қолдану өндірістік тұтыну құрамы сияқты, шикізатпен материалдардың шығын деңгейімен анықталынады. Сол сияқты материалды тұтыну құрылымының ұтымды құрылуы өндірістік процесте, материалдарды және шикізаттарды қолдану қажет. Бұл мақсатпен кәсіпорындарда өндіріс ерекшелігінің есеп беруіндегі материалдық ресурстардың тиімділігі біршама шаруаларды өңдеу болып табылады. Сонымен қатар олардың жүзеге асырылуы материалдардың және шикізаттардың шығындарын төмендетүді қамтамасыз ету ғана емес, сонымен бірге олардың ішіндегі өндірілген өнімдердің нарықтағы саны және сапасы біршама сәйкес келуі болып табылады. Одан басқа мұндай тиімділік бірлік уақытының көлеміне немесе ағымдағы өндірістердің ұсталымдарына әкеліп соқтырмауы болып табылады.
Материалды және шикізаттарды тиімді қамтамасыз ету шарттарын төмендегілерден көре аламыз:
* нақты мақсатқа сәйкес келетін материалдардың таңдалуы және олардың қолданылуы;
* олардың максималды пайдаланылуы;
* процестегі еңбек құралдарының қайта өңделуін және техникалық әдістерді қолданылуы деңгейінің жоғарылығы;
* жұмысшылардың материалды көз қарасымен және квалификация деңгейінің сәйкес келуі;
Өнім бірлігіндегі шикізат шығынының төмендеуіндегі экономикалық тиімділік келесілерде қолданылады:
* материалдық ресурстарды қолдану қасиеті және толық қолдану мен сипатталады.
* өнімнің нормативтігін және өндіріс көлемін қамтамасыз ететін шикізат қорларының көлемі бойынша қолайлығын құру.
* өндірістегі қосымша өнім көлемі үшін материалдық ресурстардың және оларды қолданудағы кеткен шығындардың қысқаруы, материалдармен немесе шикізаттардың өзіндік құнның төмендеуі.
Материалды ресурстарды тиімді пайдалануы жолын қандайда - бір кестеге кіргізу өте қиын. Іс-жүзінде асырылмайтындар үшін жалпы нұсқауы жалпы нұсқауы кәсіпорын мінездемесіне байланысты болады. Бірақ та (АПК) ауыл шаруашылығы кешеніндегі кәсіпорыны үшін негізгі бағыттарды көрсетуге болады:
* қалдықтардың қысқаруы.
* ақауларды жою;
* материалдың және шикізаттың шығындық әдістерін прогресивті түрде өңдеу;
* шикізаттың, материалдың жаңа түрін қолдану;
* жаңа технологияның енгізуі;
* екінші сурыпты шикізатты қолдану.
Экономикалық құрамдардың күрделілігі болып нормативтік құралдардың және прогрессивті мөлшерлерді өңдеу болып табылады.
Қорытынды
Шаруашылықты жүргізуде нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын экономикасын дамытуда оны айналым қаражатымен оңтайлы қамтамасыз етудің төтенше маңызы бар. Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке көздеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz