«Құқық негіздері» пәні бойынша оқу құралы
1. Мемлекет пен құқық туралы түсініктер 3.11
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 12.20
3. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі 20.38
4. ҚР әкімшілік құқығы 38.46
5. Азаматтық құқық 46.56
6. Меншік құқығы туралы жалпы ережелер 56.66
7. Қазақстан Республикасының неке және отбасы құқығы 66.78
8. Мұрагерлік құқықты қорғау 78.83
9. Құқық қорғау органдары 83.96
10. Қаржы құқығы негіздері 96.102
11. Қылмыстық құқық 102.114
12. Іс жүргізу құқығы 114.118
13. ҚР Еңбек құқығы 118.125
14. Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны 125.136
15. ҚР Экологиялық құқық 136.142
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 143.144
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 12.20
3. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі 20.38
4. ҚР әкімшілік құқығы 38.46
5. Азаматтық құқық 46.56
6. Меншік құқығы туралы жалпы ережелер 56.66
7. Қазақстан Республикасының неке және отбасы құқығы 66.78
8. Мұрагерлік құқықты қорғау 78.83
9. Құқық қорғау органдары 83.96
10. Қаржы құқығы негіздері 96.102
11. Қылмыстық құқық 102.114
12. Іс жүргізу құқығы 114.118
13. ҚР Еңбек құқығы 118.125
14. Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны 125.136
15. ҚР Экологиялық құқық 136.142
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 143.144
1. Мемлекет және құқық – бұл мемлекет пен жалпы құқықтың заңдылықтары туралы,олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы турлы жалпыланған білімдер жүйесі.
Мемлекет және құқық пәні – бұл мемлекет пен құқықтың пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылықтары,олардың мәні, құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері, институттары.Сонымен қатар МҚТ қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық түсініктерді зерттейді.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты.Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық пәнін былай көрсетуге болады. Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықтары да ұқсас.
Мемлекет пен құқық теориясының пәні- өте күрделі ұғым. Осы пәнді толық зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
1. Мемлекет және құқықтың мәні.
2. Кез келген типті және кез келген жүйедегі мемлекет және құқықтың
жалпы сипаттары.
3. Мемлекет және құқық пайда болуының жалпы заңдылықтары.
4. Мемлекет және құқықтың типтері мен формалары (нысандары)
5. Мемлекет және құқықтың дамуы мен қызмет етуінің жалпы
заңдылықтары, принциптері, механизмдері.
6. Мемлекет және құқықтың бір-бірімен және қоғамдық құбылыстарымен байланысының жалпы заңдылықтары.
Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Ол дегеніміз осы ғылымның объективтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет және құқық теориясының пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт, мемлекет және құқық теориясы нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттің пайда болуы, дамуы мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тән құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі және т.б. сияқты түсініктерді зерттейді.
Мемлекет және құқық пәні – бұл мемлекет пен құқықтың пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылықтары,олардың мәні, құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері, институттары.Сонымен қатар МҚТ қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық түсініктерді зерттейді.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты.Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық пәнін былай көрсетуге болады. Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықтары да ұқсас.
Мемлекет пен құқық теориясының пәні- өте күрделі ұғым. Осы пәнді толық зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
1. Мемлекет және құқықтың мәні.
2. Кез келген типті және кез келген жүйедегі мемлекет және құқықтың
жалпы сипаттары.
3. Мемлекет және құқық пайда болуының жалпы заңдылықтары.
4. Мемлекет және құқықтың типтері мен формалары (нысандары)
5. Мемлекет және құқықтың дамуы мен қызмет етуінің жалпы
заңдылықтары, принциптері, механизмдері.
6. Мемлекет және құқықтың бір-бірімен және қоғамдық құбылыстарымен байланысының жалпы заңдылықтары.
Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Ол дегеніміз осы ғылымның объективтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет және құқық теориясының пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт, мемлекет және құқық теориясы нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттің пайда болуы, дамуы мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тән құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі және т.б. сияқты түсініктерді зерттейді.
1 ҚР Қылмыстық құқығы Ағыбаев Алматы 1998ж
2 ҚР Әкімшілік құқығы Таранов А. Алматы 1998 ж
3 ҚР Еңбек құқығы Қағазов О 2002 жыл
4 ҚР Азаматтық құқық Төлеуғалиев.Ғ 2001 жыл
5ҚР.Еңбек құқығы оқу құралы Н .Айымханова «Жеті жарғы» 2002ж.
6 Еңбек құқығы Қағазов О. Оқу құралы Тараз 2003 ж.
7 Трудовое право Ахметов А. Ахметова Г. Алматы Жеті жарғы, 2005 ж.
8Трудовое право Сыроватская Л.В. Мәскеу 2006 ж.
9ҚР Конституциясы 30.08.1995 жыл.
10ҚР Еңбек Кодексі 15.05.2007 жыл.
11«Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңы 23.01.2012 Алматы Юрист.
12«Әлеуметтік әріптестік туралы» ҚР Заңы, 18.12.2000. Алматы Юрист.
13 Азаматтық құқық. І том. Оқулық. Жауапты ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин Алматы, 2006 ж.
14 Төлеуғалиев Ғ.И. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, «Жеті жарғы» 2001ж
15 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий (постатейный). В двух книгах. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2009 ж.
16 Гражданское право. Том 1. Учебник. Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого М: «Проспект» 2001ж.
17 Ғ.А. Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. 1 том Оқулық. –А., 2003.
18 Ғ.А. Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. 2 том Оқулық. –А., 2003.
19 Комментарий к ГК РК. Особенная часть. Под ред. Басина Ю.Г., Сулейменова М.К. А., 2008.
20 Гражданское право. Том 2. Учебник под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого «Проспект» 2012ж.
21 Гражданское право. Том 3. Учебник под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого «Проспект» 2012ж.
22 Финансовое право РК(Общая часть) Худяков А.И. Алматы.;2000
23 Финансовое право РК(особенная часть) Алматы НОРМА 2002
24 Худяков А.И. Страховое право РК Алматы Жеті Жарғы, 1996ж
25 Кушумбаев А.А. Экологическое право РК;
26 Ерофеев Б.В. Экологическое право.-М.,1997;
27 Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК;
28 ҚР Экологиялық кодексі 19.01.2007ж.;
29 «Атмосфералық ауаны қорғау туралы»ҚР заңы 18.03.1997 ж №302-2
30 ҚР жер кодексы 20.06.2003 ж.
31 ҚР Президенттің заң күші бар Жарлығы «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану түралы» 27.01.06ж.№2828;
32 ҚР Су кодексы 9.07.03 ж.№481-2;
33 ҚР Орман кодексы 8.07.2003 ж № 477-11,
34«Жануарлар әлемің қорғау, молайту және пайдалану түралы» ҚР заңы 24.11.2004 ж.№160-1;
35 «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар тұралы» ҚР заңы 20.12.12 ж.№1621
2 ҚР Әкімшілік құқығы Таранов А. Алматы 1998 ж
3 ҚР Еңбек құқығы Қағазов О 2002 жыл
4 ҚР Азаматтық құқық Төлеуғалиев.Ғ 2001 жыл
5ҚР.Еңбек құқығы оқу құралы Н .Айымханова «Жеті жарғы» 2002ж.
6 Еңбек құқығы Қағазов О. Оқу құралы Тараз 2003 ж.
7 Трудовое право Ахметов А. Ахметова Г. Алматы Жеті жарғы, 2005 ж.
8Трудовое право Сыроватская Л.В. Мәскеу 2006 ж.
9ҚР Конституциясы 30.08.1995 жыл.
10ҚР Еңбек Кодексі 15.05.2007 жыл.
11«Халықты жұмыспен қамту туралы» ҚР Заңы 23.01.2012 Алматы Юрист.
12«Әлеуметтік әріптестік туралы» ҚР Заңы, 18.12.2000. Алматы Юрист.
13 Азаматтық құқық. І том. Оқулық. Жауапты ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин Алматы, 2006 ж.
14 Төлеуғалиев Ғ.И. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, «Жеті жарғы» 2001ж
15 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий (постатейный). В двух книгах. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2009 ж.
16 Гражданское право. Том 1. Учебник. Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого М: «Проспект» 2001ж.
17 Ғ.А. Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. 1 том Оқулық. –А., 2003.
18 Ғ.А. Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. 2 том Оқулық. –А., 2003.
19 Комментарий к ГК РК. Особенная часть. Под ред. Басина Ю.Г., Сулейменова М.К. А., 2008.
20 Гражданское право. Том 2. Учебник под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого «Проспект» 2012ж.
21 Гражданское право. Том 3. Учебник под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого «Проспект» 2012ж.
22 Финансовое право РК(Общая часть) Худяков А.И. Алматы.;2000
23 Финансовое право РК(особенная часть) Алматы НОРМА 2002
24 Худяков А.И. Страховое право РК Алматы Жеті Жарғы, 1996ж
25 Кушумбаев А.А. Экологическое право РК;
26 Ерофеев Б.В. Экологическое право.-М.,1997;
27 Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК;
28 ҚР Экологиялық кодексі 19.01.2007ж.;
29 «Атмосфералық ауаны қорғау туралы»ҚР заңы 18.03.1997 ж №302-2
30 ҚР жер кодексы 20.06.2003 ж.
31 ҚР Президенттің заң күші бар Жарлығы «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану түралы» 27.01.06ж.№2828;
32 ҚР Су кодексы 9.07.03 ж.№481-2;
33 ҚР Орман кодексы 8.07.2003 ж № 477-11,
34«Жануарлар әлемің қорғау, молайту және пайдалану түралы» ҚР заңы 24.11.2004 ж.№160-1;
35 «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар тұралы» ҚР заңы 20.12.12 ж.№1621
Алғы сөз
Ұсынылып отырған оқу құралы – білім стандарттары мен білім мазмұны
негізінде жазылған. Құқық негіздері пәні құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен тығыз байланысты.
Автор өзінің білімгерлерге арналған оқу құралында Құқық
негіздері пәні бойынша. Құқық бұзушылық туралы іс қозғау, олардың құқықтық
субъектілері, объектілері, әкімшілік заңнамалар, мемлекеттік қызметтің
принциптерінің ережелері қамтылған. Оқу құралында құқықтың негізгі
салалары және мемлекетті басқаруды жүзеге асыру нысандары да қарастырылған.
Сонымен қоса, мемлекеттік органдардың құрылымы және қызметі, әкімшілік-
құқықтың мәртебесі, қоғамда құқықтық тәртіпті орнату, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының заңды мүддесін қорғай алуы туралы түсінік
берілген. Мұнда әлеуметтік басқарудың элементтері, әкімшілік-құқықтық
нормаларды жүзеге асыру нысандары қарастырылған. Мемлекеттік басқарудың
атқарушы билік органдары- қоғам және мемлекеттің әкімшілік аясы, әлеуметтік
мәдени шаруашылық және салааралық аумақ қызметі туралы кеңінен жазылған.
Тәуелсіз елдің азаматтары қоғамдық орындарда өз құқығын қорғай алатын,
әкімшілік-құқықтық жауапкершіліктерді түсіне алатындай негізгі мағлұматтар
берілген.
Оқу құралында құқықтың саласынан негізгі түсініктер, заңнамалар және
оларды ұйымдастыру мемлекеттік қызметті ұйымдастыру көрсетілген. Сонымен
қоса, құқықтың қызметті, мазмұны, мақсаты терең айқындалған. Оған
қатысушылардың тиісті құқықтары мен міндеттерін жұзеге асыру туралы
мүмкіндіктері де қарастырылған. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуы туралы
және құқықтық қатынастар жөнінде көптеген жұмыстар жазылған.
Бұл оқу құралы заңдық білім алуға, өз бетінше ізденуге, алған
білімдерін қоғамда орынды қолдана білуге көмектеседі.
МАЗМҰНЫ:
Мемлекет пен құқық туралы түсініктер 3-11
Қазақстан Республикасының Конституциясы 12-20
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі 20-38
ҚР әкімшілік құқығы 38-46
Азаматтық құқық 46-56
Меншік құқығы туралы жалпы ережелер 56-66
Қазақстан Республикасының неке және отбасы 66-78
құқығы
Мұрагерлік құқықты қорғау 78-83
Құқық қорғау органдары 83-96
Қаржы құқығы негіздері 96-102
Қылмыстық құқық 102-114
Іс жүргізу құқығы 114-118
ҚР Еңбек құқығы 118-125
Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны 125-136
ҚР Экологиялық құқық 136-142
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 143-144
Лекция №1 Тақырыбы:Мемлекет пен құқық туралы негізгі түсініктер.
1Мемлекет және құқықтың пәні
2Мемлекет ұғымы және белгілері
3Құқықтық норма
1. Мемлекет және құқық – бұл мемлекет пен жалпы құқықтың заңдылықтары
туралы,олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы турлы жалпыланған
білімдер жүйесі.
Мемлекет және құқық пәні – бұл мемлекет пен құқықтың пайда болуының,
дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылықтары,олардың мәні, құрылымы,
негізгі бөлшектері, принциптері, институттары.Сонымен қатар МҚТ қазіргі
мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық
түсініктерді зерттейді.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет
пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты.Құқықсыз мемлекет өмір
де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың
пайда болу заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық пәнін былай көрсетуге
болады. Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға,
сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп,
мемлекет пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір
де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың
пайда болу заңдылықтары да ұқсас.
Мемлекет пен құқық теориясының пәні- өте күрделі ұғым. Осы пәнді
толық зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
1. Мемлекет және құқықтың мәні.
2. Кез келген типті және кез келген жүйедегі мемлекет және құқықтың
жалпы сипаттары.
3. Мемлекет және құқық пайда болуының жалпы заңдылықтары.
4. Мемлекет және құқықтың типтері мен формалары (нысандары)
5. Мемлекет және құқықтың дамуы мен қызмет етуінің жалпы
заңдылықтары, принциптері, механизмдері.
6. Мемлекет және құқықтың бір-бірімен және қоғамдық құбылыстарымен
байланысының жалпы заңдылықтары.
Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Ол дегеніміз осы
ғылымның объективтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет және құқық теориясының
пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің
жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі
табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт, мемлекет және құқық теориясы
нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттің пайда болуы, дамуы
мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тән құқық нормасы,
құқықтық қатынас, құқық субъектісі және т.б. сияқты түсініктерді зерттейді.
Норма дегеніміз – бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже. Нормалардың
қоғамда қалыптасқан екітүрі бар: әлеуметтік нормалар және техникалық.
2. Мемлекет ұғымы және белгілері. Мемлекет туралы ұғым. Мемлекет –
басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік-
тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға
ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. өзіне тән ерекше
белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне қарай
мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық және
жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге нақты
қатысып, қоғамдағы істердің жағдайын белсенді түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан
ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың,
топтардың, таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды
қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет туралы ұғымның толық болуы үшін оның белгілеріне егжей-
тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек ашу қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілері. Мемлекеттің рулық басқару нысанынан
басты айырмашылығы арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының
болатындығында жатыр. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан ерекшеленген, басқару ісі
қызметі негізгі қызметіне, кәсібіне, яғни мамандығына айналған, қатары
біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы – адамдардың мұндай
ерекше тобын алғашқы рулық басқару нысаны білген емес. Ол тек қана
басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе, мемлекеттің үлкен механизмін
іске қосады. Нәтижесінде мемлекет халқы бір жағынан басқарылатындарға,
екінші жағынан басқарушылар мен басқаруға байланысты мамандарға бөлінеді.
Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысы тек қана басқару функцияларында
емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын да ресми түрде жүзеге
асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Бұл салық – мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономикалық негізі; салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның өмір сүруі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, оларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді; халықтың шамалы бөлігі салық төлеуден босатылады.
Мемлекет салықтан түскен қаржыны басқару және мәжбүрлеу аппаратының орасан
зор армиясын ұстауға, мемлекеттің өзі жүргізетін ішкі және сыртқы шараларын
қаржыландыруға, денсаулық сақтау, білім беру, ғылым, мәдениет салаларын
қолдауға, экнонмикалық маңызды салаларын ынталандыруға, қоғамдық
қауіпсіздікті, құқық тәртібін, қылмыс және құқық бұзушылықпен күресті
қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлінетіндігі жатады, ал алғашқы – рулық басқару ұйымының
негізінен мүлдем басқаша – қандас туысқандардың байланысы мен қарым-
қатынасынан құралады.
Мемлекет ұғымы. Мемлекет саяси-құқықтық ғылымдардың зерттеу объектісі болып
табылады. Мемлекет өзінің мыңдаған жылдарға созылған тарихи даму үрдісіне
саясатшылар тарапынан түрліше бағаланып келеді. Мемлекеттің анықтамасын да
түрлі көзқарастағы саяси қайраткерлер түрліше тұжырымдайды.
Ежелгі грек философы Демокрит: Мемлекет жалпыға бірдей игілік пен
әділеттілік әкелуі керек,- деп есептеген екен.Оның пайымдауынша: Жақсы
басқарылатын мемлекет – үлкен тірек, ол сақталып тұрғанда, онда бәрі де
болады- бәрі тұтас болады, ол құлағанда, онымен бірге бәрі де өледі.
Қазіргі заманғы философтар мен әлеуметтанушылардың пайымдауынша, мемлекет –
қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін бірізділікке
түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі институт болып
табылады.
Мемлекеттің белгілері мыналар:
• мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған
заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;
• мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге
(облыс,аудан,...) бөлінеді(ол бірліктер әр елде түрліше аталады);
• мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы болады;
• мемлекеттің ең маңызды белгісі- оның өзге мемлекеттерден тәуелсіздігі,
егемендігі;
• мемлекет әскерді полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелердеқызмет
істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;
• мемлекет заңдар және басқа нормативтік- құқықтық актілершығарады,
солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады; Мемлекеттің типтері.
Мемлекеттер типі жағынан екіге бөлінеді:
1. Аграрлық мемлекеттер өз кезегінде құлиеленуші және феодалдық болып екі
сатыға жіктеледі.
2. Индустриалдық мемлекет.
Құлиеленушілік құрылыс орнағаннан бастап, мемлекет адамдар қауымдастықтарын
бір орталыққа бағындырып, басқарып отыратын жоғарғы билікті иеленуші
құрылымға айналды. Құлиеленуші мемлекет тұсындағы негізгі билік жүгізуші
тап – құл иелері, ал өндіргіш күш ретіндекөрінген тап – құлдар болды.
Құлиеленушілік құрылыс тұсында материалдық игіліктерді өндіретін,
мемлекеттің қазынасын толтырып отыратын негізгі күш құлдар болса да, бұл
тұрпаттағы қоғамдардың таптық құрылымында құлдардың үлесінің көп болмағанын
айтады.Феодалдық мемлекеттердің мысалдарына VI-XII ғасырлар аралығында
Қазақстан аумағында өмір сүрген Түрік, Батыс Түрік қағанаттарын, Қимақ,
Қыпшақ мемлекеттерін, өзге аумақтардан Киев Русін, Батыс Еуропадағы Ұлы
Карл құрған мемлекеттерді алуға болады.
Құқықты мемлекет - бұл адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтарының
толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқық бұзушылықтарды болдырмау
мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше байланыстыруға жағдай
жасаушы саяси билік ұйымы.І
Құқықтық мемлекеттің мәнін қарастыруда оның негізгі екі жағын (екі
негізгі кағиданы) бөліп қарастыруға болады:
1) мазмұнды жағы - адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
мейлінше толық көлемде қамтамасыз етуден тұлға үшін құкықтық ынталандыру
режимін орнықтырудан көрінеді;
2) формальды-заңды жағы - мемлекеттік билікті құқықпен байланыстырудан,
мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық шектеу режимін орнықтырудан көрінеді.
Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің кағидасына мыналар да жатады:
- билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында оны заңшығарушылық,
атқарушылық және сот тармақтарына бөлу;
- заңның үстемдігі, яғни, биліктің жоғары органымен барлық конституциялық
тәртіптерді сақтай отырып қабылданған заң атқарушылық билік актілерімен
жоққа шығарылуы, өзгертілуі және тоқтатылуы мүмкін емес;
- мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі;
- қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі;
- азаматтық қоғамның болуы және тарапынан құқық субъектілерінің заңдарды
орындауына бақылау жүргізілуі.
Құқықтық мемлекет- құқықтық үстемдігімен, заңның жоғары құдіретімен, барлық
азаматтардың құқығы мен бостандығын мойындап құрметтеумен, оған мемлекет
тарапынан кепілдік берумен сипатталады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі принциптері мыналар:
1. Қоғамда құқықтың үстемдігі, оның мемлекеттен де биіктігі. Құқық-қоғам
өмірінің түп негізі, анықтаушысы. Ол мемлекет конституциясында бекітіледі
де, басқа барлық заңдар мен нормалардың, жарлықтардың өзегіне айналады.
2. Мемлекет, оның органдары, лауазымды қызметтегі адамдар, түрлі ұйымдар
және барлық азаматтар тегістей заңға бас иеді, заңға бағынады. Заң алдында
барлығы да жауапты, барлығы да бірдей. Заңды сыйламайтын ел-берекесіз ел.
Сүлеймен пайғамбар аитыпты деген мынадай сөз бар: Заңға бағынбайтын елде
бастық көп болады. Әрине, құқықтық мемлекеттегі кез келген заң-өмір
шындығымен қабысып жатқан, іске асыру, орындау тетіктері анық нақтыланған
әділ де ізгілікті, көпшілік қауымның көңілінен шығып, қолдау табатындай,
оның өмір-тіршілігін, түпкілікті мүддесін бейнелейтіндей сапалы болуға
тиіс. Әйтпесе заңнан әрі бедел кетеді, әрі орындалмай қағаз бетінде қалады,
содан келіп берекесіздікке жол ашылады.
3.Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп, басқарып отыратын
негізгі құрал - әлеуметтік нормалар. әлеуметтік нормалар адамдардың іс-
әрекетінің, мінезінің, тәртібінің қоғамдық ережесі болғандықтан қоғамды
басқарудың, қатынастардың құралына айналды.
Бұл нормалардың негізгі түрлері:
• Құқық нормасы
• Моральдық нормалар. Жақсы-жаман, дұрыс-бұрыс, әділеттік-әділетсіздік,
достық-қастық, инабаттылық, парасаттылық, адамгершілік т.б. қасиеттер.
Саяси нормалар.
• Эстетикалық нормалар.
• Қоғамдық ұйым, ұжымдардың ереже қағидалары.
• Әдет-ғұрып нормалары.
• Салт-дәстүр нормалары.
• Діни, имандылық, инабаттылық нормалары.
Техникалық нормалар – адамдардың табиғатпен,
техникамен дұрыс қатынас, байланыс жүргізу ережелері.
Қоғамның тарихи обьективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі
пікір бар: біріншісі, қоғамның дамуын басқаратын, реттеп отыратын
фактілердің бірі – құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырайды. Бұл пікірді
заңды көзқарас дейді. Екіншісі, бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның
дамуында құқықтың ешқандай рөлі, маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді
заңды нигилизм дейді. Нигилизм қоғамда қабылданған, бүкіл адамға пайдалы
нормаларды, жағымды мұраларды жоққа шығарып мойындамау деген түсінік.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады: біріншісі – құқықтың объективтік
түсінігі қоғамның объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың
қалыптасуы; екіншісі –құқықтың субъективтік түсінігі объективтік
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратаын нормативтік актілерді
уақытында қабылдап бекіту.
Құқықтың негізгі функциялары: реттеу және қорғау. Құқықтың реттеу
функциялары – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың байланысын,
орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық жалпыға бірдей міндетті мемлекет
қамтамасыз ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы
дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің
шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып
отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік отанның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші
бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады. өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субьектілердің құқығы мен міндеті, орындалу жолдары толық әрі
нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субъектілер өз еркімен іс-әрекет
етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен құқық дегеніміз – мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын,
жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелердің
(нормалардың) жиынтығы.
Құқық мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау.
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту.
- мемлекеттік орындардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, ара-қатынасын
реттеп басқару.
3. Құқықтық мемлекет жағдайында адамның құқығы мен ар-ожданы
құрметтеледі, мемлекет тарапынан қорғалып, кепілдік беріледі. 1948 жылы 10
желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған бүкіл
дүниежүзілік мәні бар Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы деп
аталатын құжатта былай деп жазылған: Барлық адамдар жаратылысында азат,
бойындағы қасиеттері мен құқықтары тең болып туады. Олардың басында-ақыл,
бойында-ар болғандықтан бір-біріне туысқандық ықыласы болуға тиіс (1-бап).
Одан әрі: Әрбір адам өмір сүруге, еркін болуға және жеке басына ешкімнің
қол сұқпауына құқылы,-деп (3-бап) атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы “Қазақстан - 2050”
Мәңгілік Қазақстан атты халыққа жолдаған жолдауында Стратегиялық
жоспарын іске асырудың базалық шарттары экономиканы жаһандық қалпына
келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға тұрақтылығын арттыру үшін
біртұтас үш міндеттінің бірі: сенімді құқықтық орта қалыптастыруды
жалғастыру екендігі айтылған.
Осы мәселені ескере отырып, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіру мақсаты ұлттың ұлы идеясын ұстанып отырған
мемлекетіміздің өмірінде, құқықтық мемлекетті құру жолында саяси реформалар
ерекше орын алады деген пікір баршылық. Құқықтық мемлекеттің нақты-тарихи
қалыптасу тәжірибесі мен дамуы онын әлеуметтік-экономикалық және саяси
деңгейімен, қоғамдық кұқықты сезіне алушылығымен, ұлттық және тарихи салт-
дәстүрлермен анықталады. Мұндай жағдайлардың бірі - аталған мемлекеттің бар
болуы болып табылады. Құкыктык мемлекет проблемаларымен айналысып жүрген
ғалымдар, соның ішінде заңгерлер мен саясаттанушылар, ең алдымен құқықтық
мемлекеттің түсінігіне, оның принциптеріне, заңдылықтарына басты назарларын
аударады. Бұл жолда, әрине, құқықтық мемлекет жайындағы теориялық
концепцияларды ескермей болмайды. Мемлекет дүниеге келгенге дейін азаматтық
қоғам болған. Алғашқы қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам
негізінде реттелген. Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық
қоғам институттары жүзеге асырған.
Қорытынды:
Құқықтық нормалар қоғамның экономикалық - әлеуметтік қажеттіліктері
арқылы өмірге келіп құқықты қалыптастырады. Құқық тек қоғамның әлеу-меттік
– экономикалық даму процесін басқарумен шектелмейді. Сонымен бірге
адамдардың және заңды тұлғалардың қарым-қатынастарында реттеп, басқарып
отырады.
Құқықтық қатынастар қоғамдағы әлеуметтік құбылыстардың ең күрделісі
және ерекше түрі. Себебі бұл қатынастар толығымен құқықтық нормалар ар-қылы
реттеліп, басқарылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қоғамның дұ-рыс,
прогресстік жолымен дамуын қамтамасыз етеді.
Әдістемелік ұсыныстар:
Бұл лекцияны игеріп алу үшін құқықтық норманың белгілері мен құры-
лымына, заңдардың баптарында құқық норманың орналасқанына назар ау-дару
қажет. Бақылау жұмыс немесе тестік жұмыстарды алу арқылы құқық-тық норманың
түсінігі мен категорияларын анықтап білуге бағыт береді.
Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:
1. Құқықтық норма дегеніміз не?
2. Құқықтық норманың түрлерін атап шығыңыз?
3. Құқықтық қатынас дегеніміз не?
4. Құқықтық қатынастың белгілерін атап шығыңыз?
Құқықтық қатынастың түрлерін көрсетіп беріңіз
Лекция №2 Тақырыбы: Қазақстан Республикасының Конституциясы
1 Қазақстан Республика Конституциясының түсінігі.
2 Қазақстан- президенттік Республика.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы — Қазақстан мемлекетiнiң
Ата (негiзгi) заңы. 1995 ж. 30 тамызда Респ. референдум өткiзу (бүкiл
халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны қабылдай отырып,
Қазақстан халқы мемл. билiктiң қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын
баянды еттi. Ата заң қабылданған күн демалыс — мемл. мереке — ҚР
Конституциясының күнi деп жарияланды. Бұл жаңа Конституция Қазақстанның
төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993, 1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9
бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар мен тармақшалардан тұрады.
Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл
аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен
заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем
екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы екеуiнен елеулi
айырмашылығы сол — бұлар тұңғыш рет мемл. тәуелсiздiктi, егемендiктi және
Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп, одан әрi орнықтырды. Жаңа Ата
заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары
мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты еркiндiгi, идеол.
және саяси әр алуандығы (сөз және шығарм. бостандығы, саяси партиялар мен
бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру
еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге асыратын демокр. амалдар, экон.
қатынастардың қызмет етуi әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның
нормалары тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
ҚРК барлық заң салаларының негiзi болып табылады, ал оның нормалары басқа
заңдар үшiн басты қағида болып есептеледi.
ҚРК-ның кiрiспесiнде Ата Заңды қабылдаудың себептерi мен мақсаттары былай
түсiндiрiлген: “Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк
және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына
отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi
және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып,
өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны
қабылдаймыз”. Ата Заңның бұл бөлiгi саяси және идеол. тұрғыдан алғанда аса
маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда демокр., зайырлы, құқықтық және әлеум.
мемлекет құрудың конституциялық негiзiн қалады. Осыдан келiп, ҚР-ның
мынадай негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң ең қымбат қазынасы ретiнде адамды
және оның өмiрiн, құқықтары мен бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде
және мемлекеттер арасында азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық пен тату
қарым-қатынас жасау әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ жерiнде мемл.
бiрлiктi сақтау; республиканың тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның
демокр. негiздерiнiң мызғымастығын бекiту. Осыған орай республика
қызметiнiң түбегейлi қағидалары айқындалады, олар: қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экон. даму;
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демокр.
әдiстермен, оның iшiнде респ. референдумда немесе Парламенттiк дауыс беру
арқылы шешу (1-бап, 2-тармақ).
Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерi туралы, конституциялық құрылыс
жайлы, мемл. нысандар жөнiнде, мемл. буындардың жүйесi мен мәртебесi туралы
(Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес, соттар, және сот
төрелiгi, жергiлiктi мемл. басқару және өзiн-өзi басқару туралы) нормалар
тұжырымдалған. Қорытынды және өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде
Ата Заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi, конституциялық заңдар
мен өзге де заңдарды қабылдау рәсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына
жасалатын талдау оған негiз болған конституциялық идеялардың айқын
көрiнiсiн бередi. “Жалпы ережелер” деп аталатын 1 бөлiмде жаңа
конституциялық құрылысқа сапалық сипаттама берiлген, яғни Конституция
бойынша республикада мемл. билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар
негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiну,
олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл
жасау қағидаcына сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде осыған орай
конституциялық құрылысты айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және
азаматтық қоғамның қарым-қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар
тұжырымдалған, олар: Қазақстан халқының толық билiгi (егемендiгi);
Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы; мемл. билiктi жүзеге асыру
барысындағы пiкiр еркiндiгi; Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы);
мемлекет билiгiнiң бөлiнiсi; адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүдделерiнен басымдығы; мемл. тiл саясатының кепiлдiгi, т.б. Азаматтық
қоғамда мемлекет адам мүддесi үшiн жұмыс iстейдi, мемл. билiк заң шығарушы,
атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк, тепе-
теңдiк жүйесi пайдаланылады. ҚР конституциялық құрылысының мазмұны саяси,
экон. негiздерден, әлеум. саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен
құралады. Олар ҚРК-ның 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында
тұжырымдалған. Конституцияның 1-бабының 1-тармағында “Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
ретiнде орнықтырады”, — деп жарияланған. Мұның өзi Конституцияның 2-бабының
1-тармағында көрсетiлгенiндей, “Қазақстан Республикасы — президенттiк
басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет” екендiгiнен туындайды. Мұның мәнiсi
мынада: бiрiншiден, Президент мемл. билiк тармағының бiр де бiрiне
жатқызылмайды; екiншiден, Президенттi халық сайлайды және ол Парламентке
тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол
Конституцияға сәйкес мемл. билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз
өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-
қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi
ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмш.-аумақтық бөлiнiстерге —
облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар
жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде
сайланған Президент тұрып, басшылық етедi. Президенттiк басқару нысаны
елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал
“Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының
тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етедi” (2-бап, 2-
тармақ). Қазақстандағы саяси құрылыс демокр. болып жариялануына орай Ата
Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық қағидасына арналған. Мемл.
билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық екендiгi былай баяндалған: “Халық
билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге
асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi.
Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi
иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет атынан билiк
жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық
өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар” (3-бап, 2, 3-тармақтар).
Сонымен қатар ҚР-нда идеол. және саяси әр алуандылық танылады. Қоғамдық
және мемл. ин-ттардың бiрiгiп кетуiне, мемл. органдарда саяси партиялардың
ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. “Адам және азамат” деп аталатын II бөлiмде
адам мәртебесi, жеке бастың құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның
құқықтары мен бостандықтары халықар. құқықтың мойындалған қағидалары мен
қалыптарына тiкелей байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының мемлекет мүддесiнен жоғары қойылуы Ата Заңның басты
ұстанымы болып табылады. “Президент” деп аталатын III бөлiм мемлекет
басшысы ретiнде Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi. Басқа мемл.
органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде көрсетiлген. ҚРК-ның
құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi орналасқан әрi баршаға түсiнiктi.
“Қорытынды және өтпелi ережелер” деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата Заңды
күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу күшi
қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшiне
енгенге дейiн қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi
көрсетiлген. Ата Заңның мемл. және қоғамдық органдардың өзге актiлерiне де,
соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi бар. Мемл.
органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚРК негiзiнде және соған сәйкес,
сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады. Мемлекет жасасатын халықар.
келiсiмдер мен шарттар да ҚРК-на сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар
конституциялық қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады,
өйткенi басқа нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияның
қағидаларына қайшы келетiн заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды.
Яғни кез келген демокр. құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың
базалық көзi болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай
келуге тиiс. Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы
мүмкiн. Алайда, ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберiнен шығып кетпеуге
тиiс және конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиiс. Кез келген
құқықтық актiнiң Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуi бұл
құқықтық актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан
Республикасында құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.
ҚРК-ның жоғары тұрғандығын арнайы мемл. орган — ҚР Конституциялық Кеңесi
қамтамасыз етедi. ҚРК-ның 74-бабына сәйкес, КРК-на кереғар деп танылған
заңдар мен халықар. шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше
бекiтiлуге және күшiне енгiзiлуге тиiс емес. Заңдарды Конституцияға сай
келедi деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң басталғандығын бiлдiредi.
Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге нормативтiк
құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады. Сондай-ақ соттар
мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға немесе өзге нормалық
құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға жатпайды.
ҚРК тұрақтылық нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде оған
өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп
Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес
ҚРК-на өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң
бастамасымен, Парламенттiң немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешiм
бойынша өткiзiлетiн респ. референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн. Егер
Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң қарауына беруге
ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың жобасы респ. референдумға
шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi Конституцияда белгiленген
тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы санының 34 дауысымен
қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент Конституцияға өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу мәселелерiн респ. референдумға шығару туралы
Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда қос Палата депутаттарының
жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк дауысымен Парламент осы
өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу туралы заң қабылдауға
құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды немесе референдумға
шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының
жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум өткiзiлдi деп
есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, заң
қабылданды деп саналады.
Конституция деген сөздің латын тілінен аудармасы құрылғы, жарғы,
заң деген мағыналарды білдіреді. Ең бірінші Коституция дүние жүзінде 1787
жылы қабылданып, осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың
Конституциясы болып табылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылы ҚР-ның Конституциясы қабылданды.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат-Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
30 тамызда өткен республикалық референдумында қабылданған Конституциясы. Ол
тәуелсіздік кезіндегі Конституциялық заңлардың қағидаларын тұжырымдап, бір
арнаға келтірді.
Бұрынғы Конституциялар социалистік мемлекеттің негізгі заңдары деп
саналса, жаңа конституция демократиялық мемлекеттің Ата заңы деп
жарияланды. Бұл мақсат Конституцияның алғы сөзінен-ақ байқалады. Біз,
ортақ тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекетті
құра отырып, өзімізді еркінлік, теңдік және татулық мұраттарына берілген
бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, Дүние жүзілік қоғамдастықта
лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы
жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемнендік құқығымызды
негізге ала отырып, осы Конституциямызды қабылдаймыз,- делінген. Оның
жоғары заңды күші бар және еліміздегі барлық іс-қимыл мен қалыптасушы
жүйелердің нормативті базасы болып табылады. Республиканың бүкіл аумағында
тікелей қолданылады.Бейнелей айтсақ, бұл Конституция- мемлекетке қоғамның
құқықтық сенімі және халықтың берген төлқұжаты деуге болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы республикалық құрылыстың
негізін, мемлекеттік билік жүйесін және Қазақстан мемлекеті мен азаматының
қатынасын белгілейді. Адам мен оның өмірін, құқықықтары мен бостандықтарын
Конституция мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп танып, мемлекеттің сол үшін
қызмет ету тиістігін атап көрсетеді.
Қазақстан- президенттік Республика.
2.Қазақстан Республикасының Президенті-мемлекттің басшысы, елдің
жоғары лауазымды тұлғасы. Қазақстанның Президенті Конституция бойынша
жоғары лауазымды тұлға болғандықтан, Қазақстан халқының бірлігін қамтамасыз
етеді, былайша айтқанда, түрлі ұлттар арасында, әлеуметтік топтар арасында
ала ауыздық болмауына қамқорлық жасайды. Мемлекеттік биліктің түрлі түрлі
буындарының арасында қақтығыс болмауын қадағалайды. Президент Парламент
қабылдайтын заңдарға қол қояды, егер заңдар Конституцияға сай келмесе,
қайта қарау үшін кері қайтарады.
Егер Парламент заң қабылдау құқығын уақытша Президентке тапсырса, ол
заңды өз Жарлығымен қабылдай алады. Сонымен қатар, Республика Президентінің
заңдар жобасын қарудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел
қаралады деп жариялауға құқығы бар, бұл- Парламент заң жобасын енгізілген
күннен бастап, бір ай ішінде қарауға міндетті екендігін білдіреді.
Парламент осы талапты орындамаса, Республика Президенті заң күші бар жарлық
қабылдай алады.
Парламент- Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілетті органы. Парламент тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Үкімет- Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды. Үкімет өзінің бұл қызметінде Республика Президентінің алдында
жауап береді.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Сот жүйесінде Республиканың Жоғарғы соты және жергілікті соттар кіреді.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауап
беретін жергілікті өкілетті (мәслихаттар) және атқарушы органдар (Президент
пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын әкімдер басқаратын) жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы
Конституцияның 1-ші бабында Қазақстан Республикасы өзін
демакратиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады.
Бұл деген Қазақстан Республикасы Конституциясында мемлекеттің
билігінің бірден-бір бастауы ретінде халықтың айқындалғаның білдіреді.
Халықтық билік республикалық референдум және еркін сайлау жолымен, сондай-
ақ өз билігін жүзеге мемлекеттік органдарға беру жолымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының егемендігі Конституцияда құрылыстың бір
негізі ретінде атап өтіледі. Егемендік- мемлекеттің өзіндік басты
ерекшелігі. Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз етуде айрықша
рөлге 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған Қазақ
КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация ие. Декларацияда
Қазақстан егемендігінің саяси, экономикалық және құқықтық кепілдіктері
бекітілген. Біртұтас мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы өзіндік
мемлекеттілігі жоқ әкімшілік-аумақтық бірлестіктерден тұратын біртұтас,
саяси бір текті құрылым болып сипатталады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Республикалық егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының
тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді. Президенттік
нысандағы мемлекет деген бұл Қазақстан бүкіл халық сайлаған президент
басшылық ететін республика дегенді білдіреді. Президент мемлекет басшысы
болып табылады және сонымен бірге Үкімет Президент алдында жауап береді.
Президент Қазақстан Республикасы Үкіметін құрайды және тек Премьер-
министрдің кандидатурасын ғана Парламенттің келісімімен Президент
тағайындайды.
Қазақстан Республикасы өзін зайырлы мемлекет дейді. Ол деген діни
бірлестіктер мемлекеттен бөлек мағынаны білдіреді. Діни бірлестіктер
мемлекеттік саясатқа араласпайды, сондай-ақ мемлекет те діни
бірлестіктердің ісіне араласпайды. Зайырлы мемлекетте ресми, мемлекеттік
дін болмайды. Және бір де бір дінге басымдылық берілмейді. Мемлекет діни
наным-сенім мәселелерінде аралық қалыпты ұстайды. Біліммен дін бір-бірінен
бөлек. Қазақстан Республикасының азаматтары зайырлы білім алады. Қазақстан
Республикасының діни бірлестіктері Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 15
қаңтарда Діни наным-сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Заңы
негізінде қызмет етеді.
Қорытынды:
Конституция біздің елімізде тәуелсіз алғаннан кейін екі рет қабылдан-
ды. Бірінші рет 1993 жылы 28 қаңтарда жоғарғы кеңесінің тоғызыншы
сессиясында қабылданса, ал екінші рет 1995 жылы 30 тамызда өткізілген
республикалық референдумда қабылданды.
Конституция Қазақстан Республикасының Ата заңы болып келеді. Мұнда
мемлекеттік органдарының қабылдайтын заңдары мен нормативтік актілері
Конституцияға қайшы келмеуі тиіс. Мемлекеттік органның қандайы болса да,
жергілікті органдар да, орталық органдар да, кез-келген, лауазымды тұлға,
барлық азаматтар, олардың бірлестіктері Конституция қағидаларын сақтауы
тиіс.
Әдістемелік ұсыныстар:
Қазақстанда қандай мемлекет құрылып жатқанын, азаматтардың қандай
құқықтары мен міндеттері бар екендігін және олардың құқықтары бұзылған
жағдайда заңмен қорғала ма осыларды білу үшін алдымен Консти-туцияны оқып
білу керек. Лекцияның тақырыбына, олардың түсінігі мен маңыздылығына назар
аудару қажет. Қазақстан социалистік қоғамнан нарық-тық қоғамға өтіп жатыр.
Осы кезеңге өту кезінде заңдар үлкен роль алады. Бұларды білу өте қажет,
себебі адамның өміріне жеңілдік жасап оларға дұрыс бағыт береді.
Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:
1. Конституция қашан және неше рет қабылданды?
2. Біздің мемлекет қандай мемлекет болып танылады?
3. Біздің мемлекетте билік қандай тармақтардан тұрады?
4. Парламент неше палатадан тұрады және өкілеттік мерзімдері неше жыл?
5. Үкіметтің құрамын және өкілеттік мерзімін айтып беріңіз?
6. Қазақстан Республикасының сот жүйесін анықтап беріңіз?
Лекция №3 Тақырыбы: Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
1Сайлау құқығының түсінігі
2Сайлау құқығының түрлері
3Сайлау органдары
"Сайлау құқығы" түсінігі көп мағыналы болып табылады. Біз оны екі
мағынада қарастырамыз: объективтік және субъективтік. Объективтік мағынада
сайлау құқығы - бұл мемлекеттің өкілді органдарын және жеке лауазымды
тұлғаларын сайлау тәртібін реттейтін нормалардың жиынтығы. Бұл мағынада ол
конституциялық құқықтың бір институты, бөлімі болып табылады. Субъективтік
мағынада сайлау құқығы - бұл азаматтың мемлекеттің сайланбалы органдары мен
тұлғаларын құруға, қалыптастыруға қатысу құқығы. Азаматтың тиісті
органдарды (тұлғаларды) қалыптастыруға қатысуы оның осы органдарға сайлауы
және сайлануы арқылы байкалады. Олай болса, субъективтік тұрғыда сайлау
құқығы екі мағынада анықталады:
1. белсенді сайлау кұқығы - бұл азаматтың сайлау құқығы, яғни қандай-да
бір кандидатты жақтап немесе қарсы дауыс беру құқығы;
2. бәсең сайлау құқығы - бұл азаматтардың өкілді органдарға, сайланбалы
лауазымдарға сайлануға құқығы.
Қазакстанда сайлау туралы қатынастар ҚР Конституциясымен, Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы заңмен реттеледі. ҚР-ғы сайлау туралы заңға
сәйкес сайлау құқығы - бұл азаматтардың ҚР Президенттін, ҚР Парламенті және
маслихат депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін
сайлауы және сол қызметтерге сайлануы.
Жоғарыда атап кеткеніміздей сайлау құқығының екі түрі бар: белсенді
сайлау құқығы сайлау, дауыс беру құкығы) және бәсең сайлау құқығы (сайлану
құқығы). Белсенді сайлау құқығы әдетте 18 жасқа толған бастап пайда болады.
Бұған қоса, Қазақстанның сайлау туралы заңнамасына сәйкес сайлауға қатысу
үшін әрекет қабілеттігі болуы керек және соттың заңды күшіне енген үкімі
бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырмаған болуы қажет. Азаматта
белсенді сайлау құқығы болғанымен, бәсең сайлау құқығы болмауы мүмкін. Олай
дейтін себебіміз, 18 жасқа толған ҚР азаматы ҚР Президентін сайлауға
қатысуға құқылы, бірақ өзі бұл жаста Президент болып сайлана алмайды: ол
үшін оның 40 жасқа толуы, тумысынан ҚР азаматы болуы, соңғы 15 жыл бойы ҚР
аумағында тұруы және мемлекеттік тілді еркін меңгеруі қажет. Белсенді және
бәсең құқығының кері арақатынасы көздеспейді. Себебі, егер азаматта бәсең
сайлау құқығы болса, ол белсенді сайлау құқығына да ие болады.
Қазақстанда сайлаулар белгілі бір қағидаларға сәйкестікте өткізіледі.
Сайлау құқығының қағидалары:
жалпыға бірдей сайлау құқығы - яғни 18 жасқа толған азаматтардың тегіне,
нәсіліне, лауазымына, мүліктік жағдайына, жынысына, ұлтына, т.б. қарамастан
сайлауға қатысу құқығы. Сайлауға, іс-әрекетке қабілетсіз деп танылған,
сондай-ақ сот үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған
азаматтар қатыспайды. Сонымен қоса, сайлау құкығын Қазақстанда тұрып жатқан
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар да иеленбейді.
тең сайлау құқығы — сайлаушылардың сайлауларға тең негіздерде қатысуы әрі
олардың әрқайсысының бір немесе тең дауыс санына ие болуы. Тең сайлау
құқығының мазмұны екі элементті қамтиды:
а) сайлаушылардың сайлауға тең негізде қатысуы;
б) сайлаушылардың әрқайсысының бір немесе тең дауыс санына ие болуы.
Бірінші элемент сайлауға қатысуға құқылы барлық азаматгардың сайлаушы
ретінде де және кандидат ретінде де тендей құқықтар мен теңдей міндеттерге
ие болатынын білдіреді. Екінші элемент әрбір сайлаушының Республика
Президенттін, партиялык тізімдер бойынша сайланатын Парламенті Мәжілісінің
депутаттарын және мәслихаттарының депутаттарын сайлау кезінде бір сайлау
бюллетеніне тиісінше бір дауысқа, Республиканың өзге де жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлау кезінде тең дауыс санына ие болатынын
және әрбір сайлаушының дауысының басқа сайлаушының дауысына тең болатынын,
яғни сайлаушылар арасында қандай да бір басымдықтардың болмайтындығын
білдіреді. Тең сайлау құқығы бұған қоса сайлау округтерінің теңдігі талабын
да қамтиды, яғни сайлау округтеріндегі сайлаушылардың саны шамамен тең
болуы тиіс. Демек тең сайлау құқығы - бұл сайлау корытындысына әсер ету мен
заң талаптарына сәйкес сайланудың сайлаушы үшін заңмен белгіленген тендей
мүмкіндіктері.
3. төте сайлау құқығы - Республика Президентін, Парламенті
Мәжілісінің және мәслихаттарының депутаттарын, өзге де жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауы. Тікелей - бұл
сайлаушылардың аталған
тұлғаларды қандай да бір басқа тұлғалар (таңдаушылар) арқылы емес, дербес,
жеке өздері қатыса отырып сайлауы.
4. жанама сайлау құқығы - Сенат депутаттарын таңдаушылардың
–маслихат депутаттары болып табылатын ҚР азаматтарының сайлауы. Тандаушылар
Сенат депутаттарын сайлауға тең негіздерде қатысады әрі олардың
әркайсысының Сенат депутатың сайлаған көзде бір дауысы болады.
5. жасырын дауыс беру — сайлаушылардың Республика Президентін,
Парламентінің және мәслихаттарының депутаттарын, өзге де жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі ерік білдіруіне қандай
да болсын бақылаудың жасалуын болдырмау үшін олардың жасырын түрде дауыс
беруі. Жасырын дауыс беру қағидасының мәні - сайлаушының ерік білдіруіне
ешкімнің кедергі келтірмеуі, ерікті, дербес түрде өз еркін білдіруіне
сырттан әсер етуді жою.
6. еркін сайлау қағидасы - азаматтардың сайлау және сайлану құқығын еркін
жүзеге асыруы, яғни сайлаушының сайлауға қатысу немесе қатыспау мәселесін
өзінің шешуі.
Сайлаудың түрлері. Сайлауды әртүрлі негіздер бойынша бірнеше түрлерге
бөлуге болады:
- өткізілу аумағы бойынша: жалпыұлттық (Президентті, Парламент депутаттарын
сайлау) және жергілікті (маслихат және өзге де жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына сайлау);
- азаматтардың (сайлаушылардың) ерік білдіру әдісіне қарай:
тікелей сайлаушылардың өздері сайлауды) және тікелей емес
(Қазақстанда -жанама -сайлаушылар Сенатты жанама түрде таңдаушылар
арқылы қалыптастырады);
- өткізілу уақытына қарай:
а) кезекті сайлау - тиісті органның не лауазымды тұлғаның өкілеттік
мерзімінің аякталуына қарай өткізілетін сайлау;
б) кезектен тыс сайлау - тиісті органның не лауазымды тұлғаның
өкілеттігінің мерзімінен бұрын тоқтатылуы орай өткізілетін сайлау.
Қазақстанда кезектен тыс сайлау тек өкілді органдарға (Парламент, Маслихат)
сайлауда ғана қолданылады;
в) қосымша сайлау - шығып қалғандардың орнына сайлау. Шығып
қалғандардың орнына сайлау өткізу үшін депутат (жергілікті өзін-өзі басқару
органының мүшесі) өкілеттігінің
мерзімінен бұрын тоқтатылуы, оны мандатынан айыру не оның қайтыс болуы
негіз болып табылады;
г) ішінара сайлау - алқалы сайланбалы органды ішінара жаңарту (ротация)
мақсатында өткізілетін сайлау. Мысалы, Сенаттың сайланған депутаттарының
жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып жаңартылып отырады.
кімді сайлайтынына байланысты: Президенттік сайлау, парламенттік сайлау,
муниципалдық сайлау (маслихат және өзге де жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына сайлау).
Сайлау жүйесі - бұл мемлекеттің өкілді, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мен сайланбалы лауазымды тұлғасын (Президент) құрудың заңмен
бекітілген тәртібі, яғни кандидаттарды ұсыну мен дауыстарды санаудың
жүйесі. Басқаша айтқанда сайлауларды ұйымдастыру мен өткізудің нақты амалы.
Сайлау жүйесінің екі түрін көрсетуге болады: мажоритарлық сайлау жүйесі
және бара-бар өкілдік (пропорционалдық) сайлау жүйесі. Тарихи тұрғыда
алғашқы сайлау жүйесі болып мажоритарлық жүйе табылады. Оның негізінде
көпшілік қағидасы жатыр, яғни белгіленген көпшілік дауыс санын алған
кандидат сайланды деп есептеледі. Бұл көпшіліктің қандай болатындығына
байланысты мажоритарлық жүйе өз кезегінде әдетте үш түрге бөлінеді:
1. Салыстырмалы көпшілік мажоритарлық жүйесі — бұл ең қарапайым сайлау
жүйесі. Мұнда қарсыластарына қарағанда дауыстардың ең көбірек санын алған
кандидат сайланды деп есептеледі. Қазақстанда Президентті және Сенаттың
сайланатын депутаттарын сайлаудың екінші турында (қайта дауыс беру) және
маслихат пен өзге де жергілікті өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұсынылып отырған оқу құралы – білім стандарттары мен білім мазмұны
негізінде жазылған. Құқық негіздері пәні құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен тығыз байланысты.
Автор өзінің білімгерлерге арналған оқу құралында Құқық
негіздері пәні бойынша. Құқық бұзушылық туралы іс қозғау, олардың құқықтық
субъектілері, объектілері, әкімшілік заңнамалар, мемлекеттік қызметтің
принциптерінің ережелері қамтылған. Оқу құралында құқықтың негізгі
салалары және мемлекетті басқаруды жүзеге асыру нысандары да қарастырылған.
Сонымен қоса, мемлекеттік органдардың құрылымы және қызметі, әкімшілік-
құқықтың мәртебесі, қоғамда құқықтық тәртіпті орнату, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының заңды мүддесін қорғай алуы туралы түсінік
берілген. Мұнда әлеуметтік басқарудың элементтері, әкімшілік-құқықтық
нормаларды жүзеге асыру нысандары қарастырылған. Мемлекеттік басқарудың
атқарушы билік органдары- қоғам және мемлекеттің әкімшілік аясы, әлеуметтік
мәдени шаруашылық және салааралық аумақ қызметі туралы кеңінен жазылған.
Тәуелсіз елдің азаматтары қоғамдық орындарда өз құқығын қорғай алатын,
әкімшілік-құқықтық жауапкершіліктерді түсіне алатындай негізгі мағлұматтар
берілген.
Оқу құралында құқықтың саласынан негізгі түсініктер, заңнамалар және
оларды ұйымдастыру мемлекеттік қызметті ұйымдастыру көрсетілген. Сонымен
қоса, құқықтың қызметті, мазмұны, мақсаты терең айқындалған. Оған
қатысушылардың тиісті құқықтары мен міндеттерін жұзеге асыру туралы
мүмкіндіктері де қарастырылған. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуы туралы
және құқықтық қатынастар жөнінде көптеген жұмыстар жазылған.
Бұл оқу құралы заңдық білім алуға, өз бетінше ізденуге, алған
білімдерін қоғамда орынды қолдана білуге көмектеседі.
МАЗМҰНЫ:
Мемлекет пен құқық туралы түсініктер 3-11
Қазақстан Республикасының Конституциясы 12-20
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі 20-38
ҚР әкімшілік құқығы 38-46
Азаматтық құқық 46-56
Меншік құқығы туралы жалпы ережелер 56-66
Қазақстан Республикасының неке және отбасы 66-78
құқығы
Мұрагерлік құқықты қорғау 78-83
Құқық қорғау органдары 83-96
Қаржы құқығы негіздері 96-102
Қылмыстық құқық 102-114
Іс жүргізу құқығы 114-118
ҚР Еңбек құқығы 118-125
Кәсіпкерліктің мәні, мазмұны 125-136
ҚР Экологиялық құқық 136-142
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 143-144
Лекция №1 Тақырыбы:Мемлекет пен құқық туралы негізгі түсініктер.
1Мемлекет және құқықтың пәні
2Мемлекет ұғымы және белгілері
3Құқықтық норма
1. Мемлекет және құқық – бұл мемлекет пен жалпы құқықтың заңдылықтары
туралы,олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы турлы жалпыланған
білімдер жүйесі.
Мемлекет және құқық пәні – бұл мемлекет пен құқықтың пайда болуының,
дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылықтары,олардың мәні, құрылымы,
негізгі бөлшектері, принциптері, институттары.Сонымен қатар МҚТ қазіргі
мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық
түсініктерді зерттейді.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет
пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты.Құқықсыз мемлекет өмір
де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың
пайда болу заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық пәнін былай көрсетуге
болады. Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға,
сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп,
мемлекет пен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық бір-бірімен тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір
де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондықтан мемлекет пен құқықтың
пайда болу заңдылықтары да ұқсас.
Мемлекет пен құқық теориясының пәні- өте күрделі ұғым. Осы пәнді
толық зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
1. Мемлекет және құқықтың мәні.
2. Кез келген типті және кез келген жүйедегі мемлекет және құқықтың
жалпы сипаттары.
3. Мемлекет және құқық пайда болуының жалпы заңдылықтары.
4. Мемлекет және құқықтың типтері мен формалары (нысандары)
5. Мемлекет және құқықтың дамуы мен қызмет етуінің жалпы
заңдылықтары, принциптері, механизмдері.
6. Мемлекет және құқықтың бір-бірімен және қоғамдық құбылыстарымен
байланысының жалпы заңдылықтары.
Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Ол дегеніміз осы
ғылымның объективтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет және құқық теориясының
пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің
жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі
табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт, мемлекет және құқық теориясы
нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттің пайда болуы, дамуы
мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тән құқық нормасы,
құқықтық қатынас, құқық субъектісі және т.б. сияқты түсініктерді зерттейді.
Норма дегеніміз – бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже. Нормалардың
қоғамда қалыптасқан екітүрі бар: әлеуметтік нормалар және техникалық.
2. Мемлекет ұғымы және белгілері. Мемлекет туралы ұғым. Мемлекет –
басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік-
тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға
ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. өзіне тән ерекше
белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне қарай
мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық және
жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге нақты
қатысып, қоғамдағы істердің жағдайын белсенді түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан
ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың,
топтардың, таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды
қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет туралы ұғымның толық болуы үшін оның белгілеріне егжей-
тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек ашу қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілері. Мемлекеттің рулық басқару нысанынан
басты айырмашылығы арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының
болатындығында жатыр. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан ерекшеленген, басқару ісі
қызметі негізгі қызметіне, кәсібіне, яғни мамандығына айналған, қатары
біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы – адамдардың мұндай
ерекше тобын алғашқы рулық басқару нысаны білген емес. Ол тек қана
басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе, мемлекеттің үлкен механизмін
іске қосады. Нәтижесінде мемлекет халқы бір жағынан басқарылатындарға,
екінші жағынан басқарушылар мен басқаруға байланысты мамандарға бөлінеді.
Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысы тек қана басқару функцияларында
емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын да ресми түрде жүзеге
асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Бұл салық – мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономикалық негізі; салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның өмір сүруі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, оларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді; халықтың шамалы бөлігі салық төлеуден босатылады.
Мемлекет салықтан түскен қаржыны басқару және мәжбүрлеу аппаратының орасан
зор армиясын ұстауға, мемлекеттің өзі жүргізетін ішкі және сыртқы шараларын
қаржыландыруға, денсаулық сақтау, білім беру, ғылым, мәдениет салаларын
қолдауға, экнонмикалық маңызды салаларын ынталандыруға, қоғамдық
қауіпсіздікті, құқық тәртібін, қылмыс және құқық бұзушылықпен күресті
қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлінетіндігі жатады, ал алғашқы – рулық басқару ұйымының
негізінен мүлдем басқаша – қандас туысқандардың байланысы мен қарым-
қатынасынан құралады.
Мемлекет ұғымы. Мемлекет саяси-құқықтық ғылымдардың зерттеу объектісі болып
табылады. Мемлекет өзінің мыңдаған жылдарға созылған тарихи даму үрдісіне
саясатшылар тарапынан түрліше бағаланып келеді. Мемлекеттің анықтамасын да
түрлі көзқарастағы саяси қайраткерлер түрліше тұжырымдайды.
Ежелгі грек философы Демокрит: Мемлекет жалпыға бірдей игілік пен
әділеттілік әкелуі керек,- деп есептеген екен.Оның пайымдауынша: Жақсы
басқарылатын мемлекет – үлкен тірек, ол сақталып тұрғанда, онда бәрі де
болады- бәрі тұтас болады, ол құлағанда, онымен бірге бәрі де өледі.
Қазіргі заманғы философтар мен әлеуметтанушылардың пайымдауынша, мемлекет –
қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік жүйесін бірізділікке
түсіретін, қоғамды басқаратын және сақтайтын негізгі институт болып
табылады.
Мемлекеттің белгілері мыналар:
• мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған
заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;
• мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге
(облыс,аудан,...) бөлінеді(ол бірліктер әр елде түрліше аталады);
• мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы болады;
• мемлекеттің ең маңызды белгісі- оның өзге мемлекеттерден тәуелсіздігі,
егемендігі;
• мемлекет әскерді полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелердеқызмет
істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;
• мемлекет заңдар және басқа нормативтік- құқықтық актілершығарады,
солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады; Мемлекеттің типтері.
Мемлекеттер типі жағынан екіге бөлінеді:
1. Аграрлық мемлекеттер өз кезегінде құлиеленуші және феодалдық болып екі
сатыға жіктеледі.
2. Индустриалдық мемлекет.
Құлиеленушілік құрылыс орнағаннан бастап, мемлекет адамдар қауымдастықтарын
бір орталыққа бағындырып, басқарып отыратын жоғарғы билікті иеленуші
құрылымға айналды. Құлиеленуші мемлекет тұсындағы негізгі билік жүгізуші
тап – құл иелері, ал өндіргіш күш ретіндекөрінген тап – құлдар болды.
Құлиеленушілік құрылыс тұсында материалдық игіліктерді өндіретін,
мемлекеттің қазынасын толтырып отыратын негізгі күш құлдар болса да, бұл
тұрпаттағы қоғамдардың таптық құрылымында құлдардың үлесінің көп болмағанын
айтады.Феодалдық мемлекеттердің мысалдарына VI-XII ғасырлар аралығында
Қазақстан аумағында өмір сүрген Түрік, Батыс Түрік қағанаттарын, Қимақ,
Қыпшақ мемлекеттерін, өзге аумақтардан Киев Русін, Батыс Еуропадағы Ұлы
Карл құрған мемлекеттерді алуға болады.
Құқықты мемлекет - бұл адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтарының
толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқық бұзушылықтарды болдырмау
мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше байланыстыруға жағдай
жасаушы саяси билік ұйымы.І
Құқықтық мемлекеттің мәнін қарастыруда оның негізгі екі жағын (екі
негізгі кағиданы) бөліп қарастыруға болады:
1) мазмұнды жағы - адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
мейлінше толық көлемде қамтамасыз етуден тұлға үшін құкықтық ынталандыру
режимін орнықтырудан көрінеді;
2) формальды-заңды жағы - мемлекеттік билікті құқықпен байланыстырудан,
мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық шектеу режимін орнықтырудан көрінеді.
Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің кағидасына мыналар да жатады:
- билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында оны заңшығарушылық,
атқарушылық және сот тармақтарына бөлу;
- заңның үстемдігі, яғни, биліктің жоғары органымен барлық конституциялық
тәртіптерді сақтай отырып қабылданған заң атқарушылық билік актілерімен
жоққа шығарылуы, өзгертілуі және тоқтатылуы мүмкін емес;
- мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі;
- қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі;
- азаматтық қоғамның болуы және тарапынан құқық субъектілерінің заңдарды
орындауына бақылау жүргізілуі.
Құқықтық мемлекет- құқықтық үстемдігімен, заңның жоғары құдіретімен, барлық
азаматтардың құқығы мен бостандығын мойындап құрметтеумен, оған мемлекет
тарапынан кепілдік берумен сипатталады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі принциптері мыналар:
1. Қоғамда құқықтың үстемдігі, оның мемлекеттен де биіктігі. Құқық-қоғам
өмірінің түп негізі, анықтаушысы. Ол мемлекет конституциясында бекітіледі
де, басқа барлық заңдар мен нормалардың, жарлықтардың өзегіне айналады.
2. Мемлекет, оның органдары, лауазымды қызметтегі адамдар, түрлі ұйымдар
және барлық азаматтар тегістей заңға бас иеді, заңға бағынады. Заң алдында
барлығы да жауапты, барлығы да бірдей. Заңды сыйламайтын ел-берекесіз ел.
Сүлеймен пайғамбар аитыпты деген мынадай сөз бар: Заңға бағынбайтын елде
бастық көп болады. Әрине, құқықтық мемлекеттегі кез келген заң-өмір
шындығымен қабысып жатқан, іске асыру, орындау тетіктері анық нақтыланған
әділ де ізгілікті, көпшілік қауымның көңілінен шығып, қолдау табатындай,
оның өмір-тіршілігін, түпкілікті мүддесін бейнелейтіндей сапалы болуға
тиіс. Әйтпесе заңнан әрі бедел кетеді, әрі орындалмай қағаз бетінде қалады,
содан келіп берекесіздікке жол ашылады.
3.Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп, басқарып отыратын
негізгі құрал - әлеуметтік нормалар. әлеуметтік нормалар адамдардың іс-
әрекетінің, мінезінің, тәртібінің қоғамдық ережесі болғандықтан қоғамды
басқарудың, қатынастардың құралына айналды.
Бұл нормалардың негізгі түрлері:
• Құқық нормасы
• Моральдық нормалар. Жақсы-жаман, дұрыс-бұрыс, әділеттік-әділетсіздік,
достық-қастық, инабаттылық, парасаттылық, адамгершілік т.б. қасиеттер.
Саяси нормалар.
• Эстетикалық нормалар.
• Қоғамдық ұйым, ұжымдардың ереже қағидалары.
• Әдет-ғұрып нормалары.
• Салт-дәстүр нормалары.
• Діни, имандылық, инабаттылық нормалары.
Техникалық нормалар – адамдардың табиғатпен,
техникамен дұрыс қатынас, байланыс жүргізу ережелері.
Қоғамның тарихи обьективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі
пікір бар: біріншісі, қоғамның дамуын басқаратын, реттеп отыратын
фактілердің бірі – құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырайды. Бұл пікірді
заңды көзқарас дейді. Екіншісі, бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның
дамуында құқықтың ешқандай рөлі, маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді
заңды нигилизм дейді. Нигилизм қоғамда қабылданған, бүкіл адамға пайдалы
нормаларды, жағымды мұраларды жоққа шығарып мойындамау деген түсінік.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады: біріншісі – құқықтың объективтік
түсінігі қоғамның объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың
қалыптасуы; екіншісі –құқықтың субъективтік түсінігі объективтік
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратаын нормативтік актілерді
уақытында қабылдап бекіту.
Құқықтың негізгі функциялары: реттеу және қорғау. Құқықтың реттеу
функциялары – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың байланысын,
орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық жалпыға бірдей міндетті мемлекет
қамтамасыз ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы
дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің
шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып
отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік отанның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші
бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады. өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субьектілердің құқығы мен міндеті, орындалу жолдары толық әрі
нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субъектілер өз еркімен іс-әрекет
етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен құқық дегеніміз – мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын,
жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелердің
(нормалардың) жиынтығы.
Құқық мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау.
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту.
- мемлекеттік орындардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, ара-қатынасын
реттеп басқару.
3. Құқықтық мемлекет жағдайында адамның құқығы мен ар-ожданы
құрметтеледі, мемлекет тарапынан қорғалып, кепілдік беріледі. 1948 жылы 10
желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған бүкіл
дүниежүзілік мәні бар Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы деп
аталатын құжатта былай деп жазылған: Барлық адамдар жаратылысында азат,
бойындағы қасиеттері мен құқықтары тең болып туады. Олардың басында-ақыл,
бойында-ар болғандықтан бір-біріне туысқандық ықыласы болуға тиіс (1-бап).
Одан әрі: Әрбір адам өмір сүруге, еркін болуға және жеке басына ешкімнің
қол сұқпауына құқылы,-деп (3-бап) атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы “Қазақстан - 2050”
Мәңгілік Қазақстан атты халыққа жолдаған жолдауында Стратегиялық
жоспарын іске асырудың базалық шарттары экономиканы жаһандық қалпына
келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға тұрақтылығын арттыру үшін
біртұтас үш міндеттінің бірі: сенімді құқықтық орта қалыптастыруды
жалғастыру екендігі айтылған.
Осы мәселені ескере отырып, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіру мақсаты ұлттың ұлы идеясын ұстанып отырған
мемлекетіміздің өмірінде, құқықтық мемлекетті құру жолында саяси реформалар
ерекше орын алады деген пікір баршылық. Құқықтық мемлекеттің нақты-тарихи
қалыптасу тәжірибесі мен дамуы онын әлеуметтік-экономикалық және саяси
деңгейімен, қоғамдық кұқықты сезіне алушылығымен, ұлттық және тарихи салт-
дәстүрлермен анықталады. Мұндай жағдайлардың бірі - аталған мемлекеттің бар
болуы болып табылады. Құкыктык мемлекет проблемаларымен айналысып жүрген
ғалымдар, соның ішінде заңгерлер мен саясаттанушылар, ең алдымен құқықтық
мемлекеттің түсінігіне, оның принциптеріне, заңдылықтарына басты назарларын
аударады. Бұл жолда, әрине, құқықтық мемлекет жайындағы теориялық
концепцияларды ескермей болмайды. Мемлекет дүниеге келгенге дейін азаматтық
қоғам болған. Алғашқы қауымдық құрылыста адамдар өмірі азаматтық қоғам
негізінде реттелген. Тіршілік пен адамдар арасындағы қатынастарды азаматтық
қоғам институттары жүзеге асырған.
Қорытынды:
Құқықтық нормалар қоғамның экономикалық - әлеуметтік қажеттіліктері
арқылы өмірге келіп құқықты қалыптастырады. Құқық тек қоғамның әлеу-меттік
– экономикалық даму процесін басқарумен шектелмейді. Сонымен бірге
адамдардың және заңды тұлғалардың қарым-қатынастарында реттеп, басқарып
отырады.
Құқықтық қатынастар қоғамдағы әлеуметтік құбылыстардың ең күрделісі
және ерекше түрі. Себебі бұл қатынастар толығымен құқықтық нормалар ар-қылы
реттеліп, басқарылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қоғамның дұ-рыс,
прогресстік жолымен дамуын қамтамасыз етеді.
Әдістемелік ұсыныстар:
Бұл лекцияны игеріп алу үшін құқықтық норманың белгілері мен құры-
лымына, заңдардың баптарында құқық норманың орналасқанына назар ау-дару
қажет. Бақылау жұмыс немесе тестік жұмыстарды алу арқылы құқық-тық норманың
түсінігі мен категорияларын анықтап білуге бағыт береді.
Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:
1. Құқықтық норма дегеніміз не?
2. Құқықтық норманың түрлерін атап шығыңыз?
3. Құқықтық қатынас дегеніміз не?
4. Құқықтық қатынастың белгілерін атап шығыңыз?
Құқықтық қатынастың түрлерін көрсетіп беріңіз
Лекция №2 Тақырыбы: Қазақстан Республикасының Конституциясы
1 Қазақстан Республика Конституциясының түсінігі.
2 Қазақстан- президенттік Республика.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы — Қазақстан мемлекетiнiң
Ата (негiзгi) заңы. 1995 ж. 30 тамызда Респ. референдум өткiзу (бүкiл
халықтық дауыс беру) жолымен қабылданды. Конституцияны қабылдай отырып,
Қазақстан халқы мемл. билiктiң қайнар көзi — өзiнiң егемендiк құқығын
баянды еттi. Ата заң қабылданған күн демалыс — мемл. мереке — ҚР
Конституциясының күнi деп жарияланды. Бұл жаңа Конституция Қазақстанның
төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993, 1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9
бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар мен тармақшалардан тұрады.
Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл
аумағында тiкелей қолданылады. Мұның өзi Конституциялық нормалар мен
заңдардың басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң нормаларынан үстем
екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы екеуiнен елеулi
айырмашылығы сол — бұлар тұңғыш рет мемл. тәуелсiздiктi, егемендiктi және
Қазақстан халқының толық билiгiн бекiтiп, одан әрi орнықтырды. Жаңа Ата
заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары
мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты еркiндiгi, идеол.
және саяси әр алуандығы (сөз және шығарм. бостандығы, саяси партиялар мен
бұқаралық партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар бiрлестiгiн құру
еркiндiгi), халық билiгiн жүзеге асыратын демокр. амалдар, экон.
қатынастардың қызмет етуi әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның
нормалары тұрақты, жалпы мәнде ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.
ҚРК барлық заң салаларының негiзi болып табылады, ал оның нормалары басқа
заңдар үшiн басты қағида болып есептеледi.
ҚРК-ның кiрiспесiнде Ата Заңды қабылдаудың себептерi мен мақсаттары былай
түсiндiрiлген: “Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк
және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына
отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi
және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып,
өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны
қабылдаймыз”. Ата Заңның бұл бөлiгi саяси және идеол. тұрғыдан алғанда аса
маңызды. Өйткенi, бұл Ата заң ҚР-нда демокр., зайырлы, құқықтық және әлеум.
мемлекет құрудың конституциялық негiзiн қалады. Осыдан келiп, ҚР-ның
мынадай негiзгi мақсаты туындайды: өзiнiң ең қымбат қазынасы ретiнде адамды
және оның өмiрiн, құқықтары мен бостандықтарын айқындап, бекiту; өз елiнде
және мемлекеттер арасында азаматтық бейбiтшiлiктi, ынтымақтастық пен тату
қарым-қатынас жасау әдiстерiн орнықтыру; байырғы қазақ жерiнде мемл.
бiрлiктi сақтау; республиканың тәуелсiздiгiн сақтап, ұстап тұру; ҚР-ның
демокр. негiздерiнiң мызғымастығын бекiту. Осыған орай республика
қызметiнiң түбегейлi қағидалары айқындалады, олар: қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экон. даму;
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демокр.
әдiстермен, оның iшiнде респ. референдумда немесе Парламенттiк дауыс беру
арқылы шешу (1-бап, 2-тармақ).
Ата Заңның негiзгi бөлiгiнде (I — VIII бөлiмдер) азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерi туралы, конституциялық құрылыс
жайлы, мемл. нысандар жөнiнде, мемл. буындардың жүйесi мен мәртебесi туралы
(Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес, соттар, және сот
төрелiгi, жергiлiктi мемл. басқару және өзiн-өзi басқару туралы) нормалар
тұжырымдалған. Қорытынды және өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде
Ата Заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi, конституциялық заңдар
мен өзге де заңдарды қабылдау рәсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына
жасалатын талдау оған негiз болған конституциялық идеялардың айқын
көрiнiсiн бередi. “Жалпы ережелер” деп аталатын 1 бөлiмде жаңа
конституциялық құрылысқа сапалық сипаттама берiлген, яғни Конституция
бойынша республикада мемл. билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар
негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiну,
олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл
жасау қағидаcына сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бөлiмде осыған орай
конституциялық құрылысты айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және
азаматтық қоғамның қарым-қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар
тұжырымдалған, олар: Қазақстан халқының толық билiгi (егемендiгi);
Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы; мемл. билiктi жүзеге асыру
барысындағы пiкiр еркiндiгi; Конституцияның үстемдiгi (жоғары тұратындығы);
мемлекет билiгiнiң бөлiнiсi; адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет
мүдделерiнен басымдығы; мемл. тiл саясатының кепiлдiгi, т.б. Азаматтық
қоғамда мемлекет адам мүддесi үшiн жұмыс iстейдi, мемл. билiк заң шығарушы,
атқарушы және сот билiгi тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк, тепе-
теңдiк жүйесi пайдаланылады. ҚР конституциялық құрылысының мазмұны саяси,
экон. негiздерден, әлеум. саясат негiздерiнен, iшкi саясат негiздерiнен
құралады. Олар ҚРК-ның 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 14, 26-баптарында
тұжырымдалған. Конституцияның 1-бабының 1-тармағында “Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
ретiнде орнықтырады”, — деп жарияланған. Мұның өзi Конституцияның 2-бабының
1-тармағында көрсетiлгенiндей, “Қазақстан Республикасы — президенттiк
басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет” екендiгiнен туындайды. Мұның мәнiсi
мынада: бiрiншiден, Президент мемл. билiк тармағының бiр де бiрiне
жатқызылмайды; екiншiден, Президенттi халық сайлайды және ол Парламентке
тәуелсiз; үшiншiден, Президентке кең өкiлеттiктер берiледi және ол
Конституцияға сәйкес мемл. билiктiң барлық тармақтарына, олардың өз
өкiлеттiктерiн тиiмдi жүргiзуiне көмектеседi, олардың өзара қарым-
қатынастарына сындарлы ықпал ете алады; төртiншiден, ұлан-байтақ қазақ жерi
ұлттық-аумақтық бөлiнiстерге бөлiнбей, тек әкiмш.-аумақтық бөлiнiстерге —
облыстарға, қалаларға, аудандарға, ауылдарға ғана бөлiнедi және олар
жоғарыдағы бiр орталыққа бағынады. Демек, мемлекеттiң басында заңды түрде
сайланған Президент тұрып, басшылық етедi. Президенттiк басқару нысаны
елдегi саяси тұрақтылықты және қоғамдық келiсiмдi қамтамасыз етедi. Ал
“Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының
тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етедi” (2-бап, 2-
тармақ). Қазақстандағы саяси құрылыс демокр. болып жариялануына орай Ата
Заңның 3-бабы халық егемендiгiнiң конституциялық қағидасына арналған. Мемл.
билiктiң бiрден-бiр бастауы — халық екендiгi былай баяндалған: “Халық
билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге
асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi.
Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi
иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет атынан билiк
жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық
өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар” (3-бап, 2, 3-тармақтар).
Сонымен қатар ҚР-нда идеол. және саяси әр алуандылық танылады. Қоғамдық
және мемл. ин-ттардың бiрiгiп кетуiне, мемл. органдарда саяси партиялардың
ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. “Адам және азамат” деп аталатын II бөлiмде
адам мәртебесi, жеке бастың құндылығы ашып көрсетiлген. Онда жеке адамның
құқықтары мен бостандықтары халықар. құқықтың мойындалған қағидалары мен
қалыптарына тiкелей байланыстырылған. Азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының мемлекет мүддесiнен жоғары қойылуы Ата Заңның басты
ұстанымы болып табылады. “Президент” деп аталатын III бөлiм мемлекет
басшысы ретiнде Президенттiң жаңа мәртебесiн толық бейнелейдi. Басқа мемл.
органдардың құрылуы мен қызметi IV — VIII бөлiмдерде көрсетiлген. ҚРК-ның
құрылымында әр бөлiм өз қисынымен реттi орналасқан әрi баршаға түсiнiктi.
“Қорытынды және өтпелi ережелер” деп аталатын IХ бөлiмде жаңа Ата Заңды
күшiне енгiзу нормалары бекiтiлген, бұрынғы Конституцияның қолданылу күшi
қай кезден бастап жойылғаны нақтыланған. 1995 жылғы Конституция күшiне
енгенге дейiн қолданылып келген заңдардың одан әрi қолданыста болу тәртiбi
көрсетiлген. Ата Заңның мемл. және қоғамдық органдардың өзге актiлерiне де,
соның iшiнде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық күшi бар. Мемл.
органдардың өзге актiлерi, барлық заңдар ҚРК негiзiнде және соған сәйкес,
сол белгiлеген рәсiм бойынша қабылданады. Мемлекет жасасатын халықар.
келiсiмдер мен шарттар да ҚРК-на сәйкес болуға тиiс. Қолданыстағы нормалар
конституциялық қалыптармен сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады,
өйткенi басқа нормалар осыған сай келтiрiлуге тиiс. Конституцияның
қағидаларына қайшы келетiн заңдар мен өзге актiлердiң заңдық күшi болмайды.
Яғни кез келген демокр. құқықтық мемлекеттiң ағымдағы заңдары құқықтың
базалық көзi болып табылатын Конституцияға негiзделедi және оның рухына сай
келуге тиiс. Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен ұштастырылуы
мүмкiн. Алайда, ағымдағы заңдар Конституцияның шеңберiнен шығып кетпеуге
тиiс және конституциялық нұсқаулар мазмұнын өзгертпеуге тиiс. Кез келген
құқықтық актiнiң Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуi бұл
құқықтық актiнi заңды күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан
Республикасында құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.
ҚРК-ның жоғары тұрғандығын арнайы мемл. орган — ҚР Конституциялық Кеңесi
қамтамасыз етедi. ҚРК-ның 74-бабына сәйкес, КРК-на кереғар деп танылған
заңдар мен халықар. шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше
бекiтiлуге және күшiне енгiзiлуге тиiс емес. Заңдарды Конституцияға сай
келедi деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң басталғандығын бiлдiредi.
Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге нормативтiк
құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады. Сондай-ақ соттар
мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға немесе өзге нормалық
құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға жатпайды.
ҚРК тұрақтылық нышанымен ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде оған
өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп
Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес
ҚРК-на өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң
бастамасымен, Парламенттiң немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешiм
бойынша өткiзiлетiн респ. референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн. Егер
Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң қарауына беруге
ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың жобасы респ. референдумға
шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi Конституцияда белгiленген
тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы санының 34 дауысымен
қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент Конституцияға өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу мәселелерiн респ. референдумға шығару туралы
Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда қос Палата депутаттарының
жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк дауысымен Парламент осы
өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу туралы заң қабылдауға
құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды немесе референдумға
шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының
жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум өткiзiлдi деп
есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, заң
қабылданды деп саналады.
Конституция деген сөздің латын тілінен аудармасы құрылғы, жарғы,
заң деген мағыналарды білдіреді. Ең бірінші Коституция дүние жүзінде 1787
жылы қабылданып, осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың
Конституциясы болып табылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылы ҚР-ның Конституциясы қабылданды.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат-Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
30 тамызда өткен республикалық референдумында қабылданған Конституциясы. Ол
тәуелсіздік кезіндегі Конституциялық заңлардың қағидаларын тұжырымдап, бір
арнаға келтірді.
Бұрынғы Конституциялар социалистік мемлекеттің негізгі заңдары деп
саналса, жаңа конституция демократиялық мемлекеттің Ата заңы деп
жарияланды. Бұл мақсат Конституцияның алғы сөзінен-ақ байқалады. Біз,
ортақ тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекетті
құра отырып, өзімізді еркінлік, теңдік және татулық мұраттарына берілген
бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, Дүние жүзілік қоғамдастықта
лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы
жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемнендік құқығымызды
негізге ала отырып, осы Конституциямызды қабылдаймыз,- делінген. Оның
жоғары заңды күші бар және еліміздегі барлық іс-қимыл мен қалыптасушы
жүйелердің нормативті базасы болып табылады. Республиканың бүкіл аумағында
тікелей қолданылады.Бейнелей айтсақ, бұл Конституция- мемлекетке қоғамның
құқықтық сенімі және халықтың берген төлқұжаты деуге болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы республикалық құрылыстың
негізін, мемлекеттік билік жүйесін және Қазақстан мемлекеті мен азаматының
қатынасын белгілейді. Адам мен оның өмірін, құқықықтары мен бостандықтарын
Конституция мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп танып, мемлекеттің сол үшін
қызмет ету тиістігін атап көрсетеді.
Қазақстан- президенттік Республика.
2.Қазақстан Республикасының Президенті-мемлекттің басшысы, елдің
жоғары лауазымды тұлғасы. Қазақстанның Президенті Конституция бойынша
жоғары лауазымды тұлға болғандықтан, Қазақстан халқының бірлігін қамтамасыз
етеді, былайша айтқанда, түрлі ұлттар арасында, әлеуметтік топтар арасында
ала ауыздық болмауына қамқорлық жасайды. Мемлекеттік биліктің түрлі түрлі
буындарының арасында қақтығыс болмауын қадағалайды. Президент Парламент
қабылдайтын заңдарға қол қояды, егер заңдар Конституцияға сай келмесе,
қайта қарау үшін кері қайтарады.
Егер Парламент заң қабылдау құқығын уақытша Президентке тапсырса, ол
заңды өз Жарлығымен қабылдай алады. Сонымен қатар, Республика Президентінің
заңдар жобасын қарудың басымдылығын белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел
қаралады деп жариялауға құқығы бар, бұл- Парламент заң жобасын енгізілген
күннен бастап, бір ай ішінде қарауға міндетті екендігін білдіреді.
Парламент осы талапты орындамаса, Республика Президенті заң күші бар жарлық
қабылдай алады.
Парламент- Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілетті органы. Парламент тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Үкімет- Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды. Үкімет өзінің бұл қызметінде Республика Президентінің алдында
жауап береді.
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Сот жүйесінде Республиканың Жоғарғы соты және жергілікті соттар кіреді.
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауап
беретін жергілікті өкілетті (мәслихаттар) және атқарушы органдар (Президент
пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын әкімдер басқаратын) жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы
Конституцияның 1-ші бабында Қазақстан Республикасы өзін
демакратиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады.
Бұл деген Қазақстан Республикасы Конституциясында мемлекеттің
билігінің бірден-бір бастауы ретінде халықтың айқындалғаның білдіреді.
Халықтық билік республикалық референдум және еркін сайлау жолымен, сондай-
ақ өз билігін жүзеге мемлекеттік органдарға беру жолымен жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының егемендігі Конституцияда құрылыстың бір
негізі ретінде атап өтіледі. Егемендік- мемлекеттің өзіндік басты
ерекшелігі. Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз етуде айрықша
рөлге 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған Қазақ
КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация ие. Декларацияда
Қазақстан егемендігінің саяси, экономикалық және құқықтық кепілдіктері
бекітілген. Біртұтас мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы өзіндік
мемлекеттілігі жоқ әкімшілік-аумақтық бірлестіктерден тұратын біртұтас,
саяси бір текті құрылым болып сипатталады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Республикалық егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының
тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді. Президенттік
нысандағы мемлекет деген бұл Қазақстан бүкіл халық сайлаған президент
басшылық ететін республика дегенді білдіреді. Президент мемлекет басшысы
болып табылады және сонымен бірге Үкімет Президент алдында жауап береді.
Президент Қазақстан Республикасы Үкіметін құрайды және тек Премьер-
министрдің кандидатурасын ғана Парламенттің келісімімен Президент
тағайындайды.
Қазақстан Республикасы өзін зайырлы мемлекет дейді. Ол деген діни
бірлестіктер мемлекеттен бөлек мағынаны білдіреді. Діни бірлестіктер
мемлекеттік саясатқа араласпайды, сондай-ақ мемлекет те діни
бірлестіктердің ісіне араласпайды. Зайырлы мемлекетте ресми, мемлекеттік
дін болмайды. Және бір де бір дінге басымдылық берілмейді. Мемлекет діни
наным-сенім мәселелерінде аралық қалыпты ұстайды. Біліммен дін бір-бірінен
бөлек. Қазақстан Республикасының азаматтары зайырлы білім алады. Қазақстан
Республикасының діни бірлестіктері Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 15
қаңтарда Діни наным-сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Заңы
негізінде қызмет етеді.
Қорытынды:
Конституция біздің елімізде тәуелсіз алғаннан кейін екі рет қабылдан-
ды. Бірінші рет 1993 жылы 28 қаңтарда жоғарғы кеңесінің тоғызыншы
сессиясында қабылданса, ал екінші рет 1995 жылы 30 тамызда өткізілген
республикалық референдумда қабылданды.
Конституция Қазақстан Республикасының Ата заңы болып келеді. Мұнда
мемлекеттік органдарының қабылдайтын заңдары мен нормативтік актілері
Конституцияға қайшы келмеуі тиіс. Мемлекеттік органның қандайы болса да,
жергілікті органдар да, орталық органдар да, кез-келген, лауазымды тұлға,
барлық азаматтар, олардың бірлестіктері Конституция қағидаларын сақтауы
тиіс.
Әдістемелік ұсыныстар:
Қазақстанда қандай мемлекет құрылып жатқанын, азаматтардың қандай
құқықтары мен міндеттері бар екендігін және олардың құқықтары бұзылған
жағдайда заңмен қорғала ма осыларды білу үшін алдымен Консти-туцияны оқып
білу керек. Лекцияның тақырыбына, олардың түсінігі мен маңыздылығына назар
аудару қажет. Қазақстан социалистік қоғамнан нарық-тық қоғамға өтіп жатыр.
Осы кезеңге өту кезінде заңдар үлкен роль алады. Бұларды білу өте қажет,
себебі адамның өміріне жеңілдік жасап оларға дұрыс бағыт береді.
Тақырып бойынша бақылау сұрақтары:
1. Конституция қашан және неше рет қабылданды?
2. Біздің мемлекет қандай мемлекет болып танылады?
3. Біздің мемлекетте билік қандай тармақтардан тұрады?
4. Парламент неше палатадан тұрады және өкілеттік мерзімдері неше жыл?
5. Үкіметтің құрамын және өкілеттік мерзімін айтып беріңіз?
6. Қазақстан Республикасының сот жүйесін анықтап беріңіз?
Лекция №3 Тақырыбы: Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
1Сайлау құқығының түсінігі
2Сайлау құқығының түрлері
3Сайлау органдары
"Сайлау құқығы" түсінігі көп мағыналы болып табылады. Біз оны екі
мағынада қарастырамыз: объективтік және субъективтік. Объективтік мағынада
сайлау құқығы - бұл мемлекеттің өкілді органдарын және жеке лауазымды
тұлғаларын сайлау тәртібін реттейтін нормалардың жиынтығы. Бұл мағынада ол
конституциялық құқықтың бір институты, бөлімі болып табылады. Субъективтік
мағынада сайлау құқығы - бұл азаматтың мемлекеттің сайланбалы органдары мен
тұлғаларын құруға, қалыптастыруға қатысу құқығы. Азаматтың тиісті
органдарды (тұлғаларды) қалыптастыруға қатысуы оның осы органдарға сайлауы
және сайлануы арқылы байкалады. Олай болса, субъективтік тұрғыда сайлау
құқығы екі мағынада анықталады:
1. белсенді сайлау кұқығы - бұл азаматтың сайлау құқығы, яғни қандай-да
бір кандидатты жақтап немесе қарсы дауыс беру құқығы;
2. бәсең сайлау құқығы - бұл азаматтардың өкілді органдарға, сайланбалы
лауазымдарға сайлануға құқығы.
Қазакстанда сайлау туралы қатынастар ҚР Конституциясымен, Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы заңмен реттеледі. ҚР-ғы сайлау туралы заңға
сәйкес сайлау құқығы - бұл азаматтардың ҚР Президенттін, ҚР Парламенті және
маслихат депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін
сайлауы және сол қызметтерге сайлануы.
Жоғарыда атап кеткеніміздей сайлау құқығының екі түрі бар: белсенді
сайлау құқығы сайлау, дауыс беру құкығы) және бәсең сайлау құқығы (сайлану
құқығы). Белсенді сайлау құқығы әдетте 18 жасқа толған бастап пайда болады.
Бұған қоса, Қазақстанның сайлау туралы заңнамасына сәйкес сайлауға қатысу
үшін әрекет қабілеттігі болуы керек және соттың заңды күшіне енген үкімі
бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырмаған болуы қажет. Азаматта
белсенді сайлау құқығы болғанымен, бәсең сайлау құқығы болмауы мүмкін. Олай
дейтін себебіміз, 18 жасқа толған ҚР азаматы ҚР Президентін сайлауға
қатысуға құқылы, бірақ өзі бұл жаста Президент болып сайлана алмайды: ол
үшін оның 40 жасқа толуы, тумысынан ҚР азаматы болуы, соңғы 15 жыл бойы ҚР
аумағында тұруы және мемлекеттік тілді еркін меңгеруі қажет. Белсенді және
бәсең құқығының кері арақатынасы көздеспейді. Себебі, егер азаматта бәсең
сайлау құқығы болса, ол белсенді сайлау құқығына да ие болады.
Қазақстанда сайлаулар белгілі бір қағидаларға сәйкестікте өткізіледі.
Сайлау құқығының қағидалары:
жалпыға бірдей сайлау құқығы - яғни 18 жасқа толған азаматтардың тегіне,
нәсіліне, лауазымына, мүліктік жағдайына, жынысына, ұлтына, т.б. қарамастан
сайлауға қатысу құқығы. Сайлауға, іс-әрекетке қабілетсіз деп танылған,
сондай-ақ сот үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған
азаматтар қатыспайды. Сонымен қоса, сайлау құкығын Қазақстанда тұрып жатқан
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар да иеленбейді.
тең сайлау құқығы — сайлаушылардың сайлауларға тең негіздерде қатысуы әрі
олардың әрқайсысының бір немесе тең дауыс санына ие болуы. Тең сайлау
құқығының мазмұны екі элементті қамтиды:
а) сайлаушылардың сайлауға тең негізде қатысуы;
б) сайлаушылардың әрқайсысының бір немесе тең дауыс санына ие болуы.
Бірінші элемент сайлауға қатысуға құқылы барлық азаматгардың сайлаушы
ретінде де және кандидат ретінде де тендей құқықтар мен теңдей міндеттерге
ие болатынын білдіреді. Екінші элемент әрбір сайлаушының Республика
Президенттін, партиялык тізімдер бойынша сайланатын Парламенті Мәжілісінің
депутаттарын және мәслихаттарының депутаттарын сайлау кезінде бір сайлау
бюллетеніне тиісінше бір дауысқа, Республиканың өзге де жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлау кезінде тең дауыс санына ие болатынын
және әрбір сайлаушының дауысының басқа сайлаушының дауысына тең болатынын,
яғни сайлаушылар арасында қандай да бір басымдықтардың болмайтындығын
білдіреді. Тең сайлау құқығы бұған қоса сайлау округтерінің теңдігі талабын
да қамтиды, яғни сайлау округтеріндегі сайлаушылардың саны шамамен тең
болуы тиіс. Демек тең сайлау құқығы - бұл сайлау корытындысына әсер ету мен
заң талаптарына сәйкес сайланудың сайлаушы үшін заңмен белгіленген тендей
мүмкіндіктері.
3. төте сайлау құқығы - Республика Президентін, Парламенті
Мәжілісінің және мәслихаттарының депутаттарын, өзге де жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауы. Тікелей - бұл
сайлаушылардың аталған
тұлғаларды қандай да бір басқа тұлғалар (таңдаушылар) арқылы емес, дербес,
жеке өздері қатыса отырып сайлауы.
4. жанама сайлау құқығы - Сенат депутаттарын таңдаушылардың
–маслихат депутаттары болып табылатын ҚР азаматтарының сайлауы. Тандаушылар
Сенат депутаттарын сайлауға тең негіздерде қатысады әрі олардың
әркайсысының Сенат депутатың сайлаған көзде бір дауысы болады.
5. жасырын дауыс беру — сайлаушылардың Республика Президентін,
Парламентінің және мәслихаттарының депутаттарын, өзге де жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі ерік білдіруіне қандай
да болсын бақылаудың жасалуын болдырмау үшін олардың жасырын түрде дауыс
беруі. Жасырын дауыс беру қағидасының мәні - сайлаушының ерік білдіруіне
ешкімнің кедергі келтірмеуі, ерікті, дербес түрде өз еркін білдіруіне
сырттан әсер етуді жою.
6. еркін сайлау қағидасы - азаматтардың сайлау және сайлану құқығын еркін
жүзеге асыруы, яғни сайлаушының сайлауға қатысу немесе қатыспау мәселесін
өзінің шешуі.
Сайлаудың түрлері. Сайлауды әртүрлі негіздер бойынша бірнеше түрлерге
бөлуге болады:
- өткізілу аумағы бойынша: жалпыұлттық (Президентті, Парламент депутаттарын
сайлау) және жергілікті (маслихат және өзге де жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына сайлау);
- азаматтардың (сайлаушылардың) ерік білдіру әдісіне қарай:
тікелей сайлаушылардың өздері сайлауды) және тікелей емес
(Қазақстанда -жанама -сайлаушылар Сенатты жанама түрде таңдаушылар
арқылы қалыптастырады);
- өткізілу уақытына қарай:
а) кезекті сайлау - тиісті органның не лауазымды тұлғаның өкілеттік
мерзімінің аякталуына қарай өткізілетін сайлау;
б) кезектен тыс сайлау - тиісті органның не лауазымды тұлғаның
өкілеттігінің мерзімінен бұрын тоқтатылуы орай өткізілетін сайлау.
Қазақстанда кезектен тыс сайлау тек өкілді органдарға (Парламент, Маслихат)
сайлауда ғана қолданылады;
в) қосымша сайлау - шығып қалғандардың орнына сайлау. Шығып
қалғандардың орнына сайлау өткізу үшін депутат (жергілікті өзін-өзі басқару
органының мүшесі) өкілеттігінің
мерзімінен бұрын тоқтатылуы, оны мандатынан айыру не оның қайтыс болуы
негіз болып табылады;
г) ішінара сайлау - алқалы сайланбалы органды ішінара жаңарту (ротация)
мақсатында өткізілетін сайлау. Мысалы, Сенаттың сайланған депутаттарының
жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып жаңартылып отырады.
кімді сайлайтынына байланысты: Президенттік сайлау, парламенттік сайлау,
муниципалдық сайлау (маслихат және өзге де жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына сайлау).
Сайлау жүйесі - бұл мемлекеттің өкілді, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мен сайланбалы лауазымды тұлғасын (Президент) құрудың заңмен
бекітілген тәртібі, яғни кандидаттарды ұсыну мен дауыстарды санаудың
жүйесі. Басқаша айтқанда сайлауларды ұйымдастыру мен өткізудің нақты амалы.
Сайлау жүйесінің екі түрін көрсетуге болады: мажоритарлық сайлау жүйесі
және бара-бар өкілдік (пропорционалдық) сайлау жүйесі. Тарихи тұрғыда
алғашқы сайлау жүйесі болып мажоритарлық жүйе табылады. Оның негізінде
көпшілік қағидасы жатыр, яғни белгіленген көпшілік дауыс санын алған
кандидат сайланды деп есептеледі. Бұл көпшіліктің қандай болатындығына
байланысты мажоритарлық жүйе өз кезегінде әдетте үш түрге бөлінеді:
1. Салыстырмалы көпшілік мажоритарлық жүйесі — бұл ең қарапайым сайлау
жүйесі. Мұнда қарсыластарына қарағанда дауыстардың ең көбірек санын алған
кандидат сайланды деп есептеледі. Қазақстанда Президентті және Сенаттың
сайланатын депутаттарын сайлаудың екінші турында (қайта дауыс беру) және
маслихат пен өзге де жергілікті өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz