Жүсіпбек Аймауытұлының өмірбаяны
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 тарау Жүсіпбек Аймауытұлының өмірбаяны
1.1 Ж. Аймауытұлының өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ж. Аймауытұлының шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 тарау Ж. Аймауытұлының психологиялық еңбектеріне талдау жасау
2.1 “Психология” кітабы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Ж. Аймауытұлының педагогикалық психологияға арналған еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.3 Ж. Аймауытұлының еңбектеріндегі ұлттық терминология мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3 тарау Ж. Аймауытұлы еңбектеріндегі кәсіп таңдау мәселесі
3.1 Кәсіби бағыт . бағдар берудің психологиялық астарлары ... ... ... ... 29
3.2 Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау ... ... ... ... ... ... .37
3.3 Кәсіп таңдау жолында жастарға көмек беру ... ... ... ... ... ... ... ...50
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
5 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
6 Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 тарау Жүсіпбек Аймауытұлының өмірбаяны
1.1 Ж. Аймауытұлының өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Ж. Аймауытұлының шығармашылық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 тарау Ж. Аймауытұлының психологиялық еңбектеріне талдау жасау
2.1 “Психология” кітабы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Ж. Аймауытұлының педагогикалық психологияға арналған еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.3 Ж. Аймауытұлының еңбектеріндегі ұлттық терминология мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3 тарау Ж. Аймауытұлы еңбектеріндегі кәсіп таңдау мәселесі
3.1 Кәсіби бағыт . бағдар берудің психологиялық астарлары ... ... ... ... 29
3.2 Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау ... ... ... ... ... ... .37
3.3 Кәсіп таңдау жолында жастарға көмек беру ... ... ... ... ... ... ... ...50
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
5 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
6 Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Халќымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық режим кезінде орасан зор күйзеліске түсіп, тоқырап қалғаны қазір екінің біріне мәлім бола бастады. Бұл жағдай өскелең жас ұрпақтың туған халқының мәдениеті мен салт-дәстүрінен ажырап қалуына, мәңгүрттер қатарының көбейе түсіуне мықтап әсер етті. Жас өспірімнің ата-баба мұраларынан толық қол үзіп қалмауы – елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі критерийлері екендігі дауссыз.
Осы айтылғанға орай ғалымдарымыз халқымыздың сан ғасырлық рухани мұрасын, әсіресе оның тәлім-тәрбие, ұлттық педагогика мен психологияға байланысты асыл қазыналарын, ғылыми-теориялық биіктен талдап, зерделеп көрсете білуі тиіс.
Психология ғылымының тарихын зерттеуде бұрынғы Одақ көлемінде біраз іс тындырылғанын айта кеткен абзал. Мұндай ғалымдардың қатарына: А. Н. Ждан, А. А. Никольская, А. В. Петровский, А. А. Смирнов, В. М. Теплов, М. Г. Ярошевский /Ресей/ ; Г. С. Костюк, Д. Ф. Николенко, М. А. Мацейкив /Украна/; Р. Г. Натадзе, А. С. Прангишливи /Грузия/; Р. Е. Устоев /Тәжікстан/; А. Абдусаттаров, М. Вахидов /Өбекстан/; Ш. С. Агаев, А. С. байрамов, А. Т. Баќшалиев /Әзірбайжан/; М. А. Мазманян, Л. А. Саакян /Армения/; А. С. Гучас /Литва/ ; Я. М. Анспак, И. Э. Плотниек /Латвия/; К. А. Рамуль /Эстония/, т.б. еңбектерінде бұрынғы ССРО еліндегі психология ғылымдарының тарихы, оларда көтерілген іргелі де келелі теориялыќ проблемалар мен әдіснамалық арналар жайлы кесек зерттеулер жүргізіліп, диссертациялар қорғалды, ғылыми еңбектер жарық көрді.
Қазақстан жағдайында да ұлттыќ тәлім-тәрбие саласының єр түрлі проблемалары, әсіресе қазақ психологиясының сан ғасырлық тарихы зерттеу объектілеріне айналып келеді. Тек соңғы жылдары ғана осы салада бірнеше диссертациялар қорғалып, жекелеген еңбектер жарық көрді. Бұлардың ішінде А. Ақажанованың, Н. Жєнділдиннің, К. Жөкештің, Н. Елікбаевтің, Қ. Жарықбаевтың, Т. Тәжібаевтің, В. Чистортын т.б. еңбектерін аймар едік.
Сондай-ақ, қазаќ халқының психологиялық мұрасының қазіргі кезде жекелеген мєселелеріне арналған зерттеулер /Ә. Алдамұратов, С. Жақыпов, Ж. Намазбаев, К. Өмірбекова, Р. Сүлейменова, Қ. Рахымбеков, Ж. Түрікпенұлы т.б. / бар.
Халқымыздық он төрт ғасырлық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің тарихындағы аса көрнекті ғұлама тұлғалар көптен бері зерттеу объектісіне айнала бастады. Ғалымдарымыз Әбу Насыр әл-Фарабидің, Жүсіп Баласағұнидің, Махм±діњгек Ќашќаридіњ, Ыбырай Алтынсаринніњ, Абай Ќ±нанбаевтыњ, Шєкєрім Ќ±дайберді±лыныњ, М±хтар Єуезовтыњ , Маѓжан Ж±мабай±лыныњ м±раларын педагогикалыќ жєне психологиялыќ т±рѓыдан талдауѓа, диссертациялар ќорѓалды. Сондай-аќ, «ќазаќ халќыныњ тєлімдік ой-пікірлер антологиясы» /Алматы. – Рауан. – 1995/, «Ќазаќ тєлім-тєрбиесі» /Алматы. – Санат. – 1995/, «Ќазаќ психологиясыныњ тарихы» Алматы. – Ќазаќстан. – 1996/ т.б. осы секілді ірг елі ењбектер жарыќ кµрді.
Тоталитарлыќ режим т±сында ќуѓын-с‰ргінге ±шыраѓан халќымыздыњ аса кµрнекті ѓалымдары, ќоѓамдыќ ќайраткерлер – А. Байт±рсын±лыныњ, Х. Досм±хамед±лыныњ, М. Дулатовтыњ, Нєзипа Ќ±лжанованыњ, М±нара±стафа Шоќайдыњ тєлім-тєрбие саласындаѓы ѓылыми м±ралары зерттеле бастады.
Осы орайда ХХ ѓасырдыњ бірінші ширегінде жазыќсыз жапа шеккендердіњ бірі – Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ /1889 – 1931/ алатын орны ерекше. К‰ні б‰гінге дейін б±л ѓ±лама туралы тµрт диссертация /Р. Досжанова, Ќ. Єбдікова, Д. Ќ±саинов, Г. Шоќымова /, екі монография /С. Ќирабаев, Р. Саѓынбек±лы/ жазылѓан. Аталмыш зерттеулерде Ж. Аймауыт±лыныњ психология ѓылымы саласындаѓы мұралары тікелей сµз болмайды. Бұл зерттеушілер м±ұны µздеріне маќсат етіп ќоймаѓан. Б±л жерде тек профессор Ќ. Жарыќбаевтыњ ѓ±лама ѓалымныњ психологиялыќ м±расы жайлы жазѓан бірнеше ењбектерін атап µтеуміз ќажет. Єріне, осы автор да Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ психологиялыќ кµзќарастарын жан-жаќты талдауѓа алмаѓан жєне аталмыш таќырыпты терењдете зерттеуді µзіне маќсат етіп ќоймаѓан.
Олай болса, Ж.Аймауыт±лыныњ жалпы психологиялыќ м±расы, єсіресе оныњ педогогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары осы кезге дейін зерттелмей отырѓандаѓы, м±ныњ еліміздегі ±лттыќ психология ѓылымыныњ тарихына да, ќазіргі к‰н талабына ќажеттілігі зор екендігі туындап, бізді осы таќырыпты арнайы зерттеуге альп келді.
Зерттеу объектісі. Ж. Аймауыт±лыныњ тєлім-тєрбиелік м±расы.
Зерттеу пєні. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары, оныњ ќазаќтыњ ±лттыќ психология ѓылымына ќосќан ‰лесі мен алатын орны.
Зерттеу маќсаты мен міндеттері. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓым±раларына талдау жасап, оларды теориялыќ жаѓынан сипаттау. Ќазаќ елінде ХХ ѓасырдыњ ілкі ширегінде – аќ психология ѓылымыныњ µзіндік болмыс – бітімініњ ќалыптаса бастаѓанын дєлелдеу, оларды єлемдік психология ѓылымыныњ тарихымен сабаќтастыра зерттеп, еліміздегі ќазіргі психология ѓылымыныњ баѓыт-баѓдарымен ‰ндестіру.
Зерттеудіњ єдіснамалыќ /методологиялыќ/ негізі. Зерттеу ж±мысы диалектикалыќ – материалистік, детерминистік, тарихи - салыстырмалы ±станымдарына, сондай-аќ, ќоѓамдыќ жєне гуманитарлыќ ѓылымдардыњ /педагогика, саясаттану, єдептану, эстетика, тарих, этнология т.б./ теориялыќ астарларын негізге ала отыра ќазаќ халќыныњ ѓасырлар бойы ќалыптасќан тєлім-тєрбиелік ой-пікірлерініњ даму тарихын кµрсетуге баѓытталѓан. Ќазаќ халќыныњ психологиялыќ ой – пікірі тарихыныњ Єбу
Зерттеудің өзектілігі.
Халќымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық режим кезінде орасан зор күйзеліске түсіп, тоқырап қалғаны қазір екінің біріне мәлім бола бастады. Бұл жағдай өскелең жас ұрпақтың туған халқының мәдениеті мен салт-дәстүрінен ажырап қалуына, мәңгүрттер қатарының көбейе түсіуне мықтап әсер етті. Жас өспірімнің ата-баба мұраларынан толық қол үзіп қалмауы – елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі критерийлері екендігі дауссыз.
Осы айтылғанға орай ғалымдарымыз халқымыздың сан ғасырлық рухани мұрасын, әсіресе оның тәлім-тәрбие, ұлттық педагогика мен психологияға байланысты асыл қазыналарын, ғылыми-теориялық биіктен талдап, зерделеп көрсете білуі тиіс.
Психология ғылымының тарихын зерттеуде бұрынғы Одақ көлемінде біраз іс тындырылғанын айта кеткен абзал. Мұндай ғалымдардың қатарына: А. Н. Ждан, А. А. Никольская, А. В. Петровский, А. А. Смирнов, В. М. Теплов, М. Г. Ярошевский /Ресей/ ; Г. С. Костюк, Д. Ф. Николенко, М. А. Мацейкив /Украна/; Р. Г. Натадзе, А. С. Прангишливи /Грузия/; Р. Е. Устоев /Тәжікстан/; А. Абдусаттаров, М. Вахидов /Өбекстан/; Ш. С. Агаев, А. С. байрамов, А. Т. Баќшалиев /Әзірбайжан/; М. А. Мазманян, Л. А. Саакян /Армения/; А. С. Гучас /Литва/ ; Я. М. Анспак, И. Э. Плотниек /Латвия/; К. А. Рамуль /Эстония/, т.б. еңбектерінде бұрынғы ССРО еліндегі психология ғылымдарының тарихы, оларда көтерілген іргелі де келелі теориялыќ проблемалар мен әдіснамалық арналар жайлы кесек зерттеулер жүргізіліп, диссертациялар қорғалды, ғылыми еңбектер жарық көрді.
Қазақстан жағдайында да ұлттыќ тәлім-тәрбие саласының єр түрлі проблемалары, әсіресе қазақ психологиясының сан ғасырлық тарихы зерттеу объектілеріне айналып келеді. Тек соңғы жылдары ғана осы салада бірнеше диссертациялар қорғалып, жекелеген еңбектер жарық көрді. Бұлардың ішінде А. Ақажанованың, Н. Жєнділдиннің, К. Жөкештің, Н. Елікбаевтің, Қ. Жарықбаевтың, Т. Тәжібаевтің, В. Чистортын т.б. еңбектерін аймар едік.
Сондай-ақ, қазаќ халқының психологиялық мұрасының қазіргі кезде жекелеген мєселелеріне арналған зерттеулер /Ә. Алдамұратов, С. Жақыпов, Ж. Намазбаев, К. Өмірбекова, Р. Сүлейменова, Қ. Рахымбеков, Ж. Түрікпенұлы т.б. / бар.
Халқымыздық он төрт ғасырлық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің тарихындағы аса көрнекті ғұлама тұлғалар көптен бері зерттеу объектісіне айнала бастады. Ғалымдарымыз Әбу Насыр әл-Фарабидің, Жүсіп Баласағұнидің, Махм±діњгек Ќашќаридіњ, Ыбырай Алтынсаринніњ, Абай Ќ±нанбаевтыњ, Шєкєрім Ќ±дайберді±лыныњ, М±хтар Єуезовтыњ , Маѓжан Ж±мабай±лыныњ м±раларын педагогикалыќ жєне психологиялыќ т±рѓыдан талдауѓа, диссертациялар ќорѓалды. Сондай-аќ, «ќазаќ халќыныњ тєлімдік ой-пікірлер антологиясы» /Алматы. – Рауан. – 1995/, «Ќазаќ тєлім-тєрбиесі» /Алматы. – Санат. – 1995/, «Ќазаќ психологиясыныњ тарихы» Алматы. – Ќазаќстан. – 1996/ т.б. осы секілді ірг елі ењбектер жарыќ кµрді.
Тоталитарлыќ режим т±сында ќуѓын-с‰ргінге ±шыраѓан халќымыздыњ аса кµрнекті ѓалымдары, ќоѓамдыќ ќайраткерлер – А. Байт±рсын±лыныњ, Х. Досм±хамед±лыныњ, М. Дулатовтыњ, Нєзипа Ќ±лжанованыњ, М±нара±стафа Шоќайдыњ тєлім-тєрбие саласындаѓы ѓылыми м±ралары зерттеле бастады.
Осы орайда ХХ ѓасырдыњ бірінші ширегінде жазыќсыз жапа шеккендердіњ бірі – Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ /1889 – 1931/ алатын орны ерекше. К‰ні б‰гінге дейін б±л ѓ±лама туралы тµрт диссертация /Р. Досжанова, Ќ. Єбдікова, Д. Ќ±саинов, Г. Шоќымова /, екі монография /С. Ќирабаев, Р. Саѓынбек±лы/ жазылѓан. Аталмыш зерттеулерде Ж. Аймауыт±лыныњ психология ѓылымы саласындаѓы мұралары тікелей сµз болмайды. Бұл зерттеушілер м±ұны µздеріне маќсат етіп ќоймаѓан. Б±л жерде тек профессор Ќ. Жарыќбаевтыњ ѓ±лама ѓалымныњ психологиялыќ м±расы жайлы жазѓан бірнеше ењбектерін атап µтеуміз ќажет. Єріне, осы автор да Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ психологиялыќ кµзќарастарын жан-жаќты талдауѓа алмаѓан жєне аталмыш таќырыпты терењдете зерттеуді µзіне маќсат етіп ќоймаѓан.
Олай болса, Ж.Аймауыт±лыныњ жалпы психологиялыќ м±расы, єсіресе оныњ педогогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары осы кезге дейін зерттелмей отырѓандаѓы, м±ныњ еліміздегі ±лттыќ психология ѓылымыныњ тарихына да, ќазіргі к‰н талабына ќажеттілігі зор екендігі туындап, бізді осы таќырыпты арнайы зерттеуге альп келді.
Зерттеу объектісі. Ж. Аймауыт±лыныњ тєлім-тєрбиелік м±расы.
Зерттеу пєні. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары, оныњ ќазаќтыњ ±лттыќ психология ѓылымына ќосќан ‰лесі мен алатын орны.
Зерттеу маќсаты мен міндеттері. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓым±раларына талдау жасап, оларды теориялыќ жаѓынан сипаттау. Ќазаќ елінде ХХ ѓасырдыњ ілкі ширегінде – аќ психология ѓылымыныњ µзіндік болмыс – бітімініњ ќалыптаса бастаѓанын дєлелдеу, оларды єлемдік психология ѓылымыныњ тарихымен сабаќтастыра зерттеп, еліміздегі ќазіргі психология ѓылымыныњ баѓыт-баѓдарымен ‰ндестіру.
Зерттеудіњ єдіснамалыќ /методологиялыќ/ негізі. Зерттеу ж±мысы диалектикалыќ – материалистік, детерминистік, тарихи - салыстырмалы ±станымдарына, сондай-аќ, ќоѓамдыќ жєне гуманитарлыќ ѓылымдардыњ /педагогика, саясаттану, єдептану, эстетика, тарих, этнология т.б./ теориялыќ астарларын негізге ала отыра ќазаќ халќыныњ ѓасырлар бойы ќалыптасќан тєлім-тєрбиелік ой-пікірлерініњ даму тарихын кµрсетуге баѓытталѓан. Ќазаќ халќыныњ психологиялыќ ой – пікірі тарихыныњ Єбу
Пайдаланған әдебиттер тізімі:
1. Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші. Орынбор 1924ж.
2. Ж.Аймауытов Психология. Қызылорда. Ташкент 1926ж. 372 бет.
3. Ж.Аймауытов Комплекспен оқыту жолдары. Алматы 1929. 113 бет.
4. Ж.Аймауытов Психология. Жан жүйесі және өнер таңдау. Алматы. Рауан. 1995. 311 бет.
5. Ж.Аймауытов Тәрбие. Қазақ мектебі. 1989. № 5.
6. Ж.Аймауытов Таңдамалы шығармалар. 1-ші том. Алматы. Жібек Жолы. 2002 жыл.
7. Климов Е.А. Как выбрать профессию. Москва 1970.
8. Климов Е.А. Основы производства. Выбор профессии. Москва 1987.
9. Түрікпен-ұлы Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы 1995.
10. Түрікпен-ұлы Ж. Абишева Ж.А. Психолог-педагогические осныовы проф.ориентационной работы в школе. Алматы 2004.
11. Тойшыбаев Ж.Р. Кәсіп таңдау. Алматы 1990
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Оқулық Алматы Білім 1993
13. Әшімханов Д. Бес арыс. Алматы Жалын 1996
14. Баширова Ж.Р Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар. Алматы Мектеп 1986.
15. Захаров Н.Н. Профессиональная ориентация школьников. Москва 1988
16. Калугин Н.И. Сазонов А.Д. Симоненко В.Д. Профессиональная ориентация учащихся. Москва 1983
17. Қалназаров Ғ. Халықтық педагогика және кәсіби бағдар. Қазақстан мектебі. 1993 № 7
18. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология Алматы 1993
19. Павлютенков Е.М. Формирование аотивов выбора профессии/ под. редакцией Б.А. Федоршина Киев 1980
20. Профконсультационная работа со старшекласниками/ под.ред. Б.А. Федоршина Киев 1990
21. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения в ранней юности Москва 1981
22. Чистяков С.Н. Захарова Н.Н. Профессиональная ориентация школьников: вопросы организации и управления Москва 1987
1. Ж.Аймауытов Тәрбиеге жетекші. Орынбор 1924ж.
2. Ж.Аймауытов Психология. Қызылорда. Ташкент 1926ж. 372 бет.
3. Ж.Аймауытов Комплекспен оқыту жолдары. Алматы 1929. 113 бет.
4. Ж.Аймауытов Психология. Жан жүйесі және өнер таңдау. Алматы. Рауан. 1995. 311 бет.
5. Ж.Аймауытов Тәрбие. Қазақ мектебі. 1989. № 5.
6. Ж.Аймауытов Таңдамалы шығармалар. 1-ші том. Алматы. Жібек Жолы. 2002 жыл.
7. Климов Е.А. Как выбрать профессию. Москва 1970.
8. Климов Е.А. Основы производства. Выбор профессии. Москва 1987.
9. Түрікпен-ұлы Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы 1995.
10. Түрікпен-ұлы Ж. Абишева Ж.А. Психолог-педагогические осныовы проф.ориентационной работы в школе. Алматы 2004.
11. Тойшыбаев Ж.Р. Кәсіп таңдау. Алматы 1990
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Оқулық Алматы Білім 1993
13. Әшімханов Д. Бес арыс. Алматы Жалын 1996
14. Баширова Ж.Р Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар. Алматы Мектеп 1986.
15. Захаров Н.Н. Профессиональная ориентация школьников. Москва 1988
16. Калугин Н.И. Сазонов А.Д. Симоненко В.Д. Профессиональная ориентация учащихся. Москва 1983
17. Қалназаров Ғ. Халықтық педагогика және кәсіби бағдар. Қазақстан мектебі. 1993 № 7
18. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология Алматы 1993
19. Павлютенков Е.М. Формирование аотивов выбора профессии/ под. редакцией Б.А. Федоршина Киев 1980
20. Профконсультационная работа со старшекласниками/ под.ред. Б.А. Федоршина Киев 1990
21. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения в ранней юности Москва 1981
22. Чистяков С.Н. Захарова Н.Н. Профессиональная ориентация школьников: вопросы организации и управления Москва 1987
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 тарау Жүсіпбек Аймауытұлының өмірбаяны
1.1 Ж. Аймауытұлының
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Ж. Аймауытұлының шығармашылық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 тарау Ж. Аймауытұлының психологиялық еңбектеріне талдау жасау
2.1 “Психология” кітабы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Ж. Аймауытұлының педагогикалық психологияға арналған
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3 Ж. Аймауытұлының еңбектеріндегі ұлттық терминология
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 тарау Ж. Аймауытұлы еңбектеріндегі кәсіп таңдау мәселесі
3.1 Кәсіби бағыт – бағдар берудің психологиялық астарлары ... ... ... ... 29
3.2 Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау ... ... ... ... ... ... .37
3.3 Кәсіп таңдау жолында жастарға көмек беру ... ... ... ... ... ... ... ...50
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..63
5 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
6
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Халќымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан
рухани қазынасы тоталитарлық режим кезінде орасан зор күйзеліске
түсіп, тоқырап қалғаны қазір екінің біріне мәлім бола бастады. Бұл
жағдай өскелең жас ұрпақтың туған халқының мәдениеті мен салт-
дәстүрінен ажырап қалуына, мәңгүрттер қатарының көбейе түсіуне мықтап
әсер етті. Жас өспірімнің ата-баба мұраларынан толық қол үзіп қалмауы
– елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі критерийлері екендігі дауссыз.
Осы айтылғанға орай ғалымдарымыз халқымыздың сан ғасырлық рухани
мұрасын, әсіресе оның тәлім-тәрбие, ұлттық педагогика мен психологияға
байланысты асыл қазыналарын, ғылыми-теориялық биіктен талдап, зерделеп
көрсете білуі тиіс.
Психология ғылымының тарихын зерттеуде бұрынғы Одақ көлемінде
біраз іс тындырылғанын айта кеткен абзал. Мұндай ғалымдардың қатарына: А.
Н. Ждан, А. А. Никольская, А. В. Петровский, А. А. Смирнов, В. М.
Теплов, М. Г. Ярошевский Ресей ; Г. С. Костюк, Д. Ф. Николенко, М. А.
Мацейкив Украна; Р. Г. Натадзе, А. С. Прангишливи Грузия; Р. Е. Устоев
Тәжікстан; А. Абдусаттаров, М. Вахидов Өбекстан; Ш. С. Агаев, А. С.
байрамов, А. Т. Баќшалиев Әзірбайжан; М. А. Мазманян, Л. А. Саакян
Армения; А. С. Гучас Литва ; Я. М. Анспак, И. Э. Плотниек Латвия;
К. А. Рамуль Эстония, т.б. еңбектерінде бұрынғы ССРО еліндегі
психология ғылымдарының тарихы, оларда көтерілген іргелі де келелі
теориялыќ проблемалар мен әдіснамалық арналар жайлы кесек зерттеулер
жүргізіліп, диссертациялар қорғалды, ғылыми еңбектер жарық көрді.
Қазақстан жағдайында да ұлттыќ тәлім-тәрбие саласының єр түрлі
проблемалары, әсіресе қазақ психологиясының сан ғасырлық тарихы
зерттеу объектілеріне айналып келеді. Тек соңғы жылдары ғана осы салада
бірнеше диссертациялар қорғалып, жекелеген еңбектер жарық көрді. Бұлардың
ішінде А. Ақажанованың, Н. Жєнділдиннің, К. Жөкештің, Н. Елікбаевтің,
Қ. Жарықбаевтың, Т. Тәжібаевтің, В. Чистортын т.б. еңбектерін аймар
едік.
Сондай-ақ, қазаќ халқының психологиялық мұрасының қазіргі кезде
жекелеген мєселелеріне арналған зерттеулер Ә. Алдамұратов, С.
Жақыпов, Ж. Намазбаев, К. Өмірбекова, Р. Сүлейменова, Қ. Рахымбеков,
Ж. Түрікпенұлы т.б. бар.
Халқымыздық он төрт ғасырлық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің
тарихындағы аса көрнекті ғұлама тұлғалар көптен бері зерттеу
объектісіне айнала бастады. Ғалымдарымыз Әбу Насыр әл-Фарабидің, Жүсіп
Баласағұнидің, Махм±діњгек Ќашќаридіњ, Ыбырай Алтынсаринніњ, Абай
Ќ±нанбаевтыњ, Шєкєрім Ќ±дайберді±лыныњ, М±хтар Єуезовтыњ , Маѓжан
Ж±мабай±лыныњ м±раларын педагогикалыќ жєне психологиялыќ т±рѓыдан
талдауѓа, диссертациялар ќорѓалды. Сондай-аќ, ќазаќ халќыныњ тєлімдік
ой-пікірлер антологиясы Алматы. – Рауан. – 1995, Ќазаќ тєлім-
тєрбиесі Алматы. – Санат. – 1995, Ќазаќ психологиясыныњ тарихы Алматы.
– Ќазаќстан. – 1996 т.б. осы секілді ірг елі ењбектер жарыќ
кµрді.
Тоталитарлыќ режим т±сында ќуѓын-с‰ргінге ±шыраѓан халќымыздыњ аса
кµрнекті ѓалымдары, ќоѓамдыќ ќайраткерлер – А. Байт±рсын±лыныњ, Х.
Досм±хамед±лыныњ, М. Дулатовтыњ, Нєзипа Ќ±лжанованыњ, М±нара±стафа
Шоќайдыњ тєлім-тєрбие саласындаѓы ѓылыми м±ралары зерттеле бастады.
Осы орайда ХХ ѓасырдыњ бірінші ширегінде жазыќсыз жапа шеккендердіњ
бірі – Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ 1889 – 1931 алатын орны ерекше. К‰ні
б‰гінге дейін б±л ѓ±лама туралы тµрт диссертация Р. Досжанова, Ќ.
Єбдікова, Д. Ќ±саинов, Г. Шоќымова , екі монография С. Ќирабаев, Р.
Саѓынбек±лы жазылѓан. Аталмыш зерттеулерде Ж. Аймауыт±лыныњ психология
ѓылымы саласындаѓы мұралары тікелей сµз болмайды. Бұл зерттеушілер
м±ұны µздеріне маќсат етіп ќоймаѓан. Б±л жерде тек профессор Ќ.
Жарыќбаевтыњ ѓ±лама ѓалымныњ психологиялыќ м±расы жайлы жазѓан бірнеше
ењбектерін атап µтеуміз ќажет. Єріне, осы автор да Ж‰сіпбек
Аймауыт±лыныњ психологиялыќ кµзќарастарын жан-жаќты талдауѓа алмаѓан
жєне аталмыш таќырыпты терењдете зерттеуді µзіне маќсат етіп
ќоймаѓан.
Олай болса, Ж.Аймауыт±лыныњ жалпы психологиялыќ м±расы, єсіресе
оныњ педогогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары осы кезге дейін
зерттелмей отырѓандаѓы, м±ныњ еліміздегі ±лттыќ психология ѓылымыныњ
тарихына да, ќазіргі к‰н талабына ќажеттілігі зор екендігі туындап, бізді
осы таќырыпты арнайы зерттеуге альп келді.
Зерттеу объектісі. Ж. Аймауыт±лыныњ тєлім-тєрбиелік м±расы.
Зерттеу пєні. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓы
кµзќарастары, оныњ ќазаќтыњ ±лттыќ психология ѓылымына ќосќан ‰лесі
мен алатын орны.
Зерттеу маќсаты мен міндеттері. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ
психология саласындаѓым±раларына талдау жасап, оларды теориялыќ жаѓынан
сипаттау. Ќазаќ елінде ХХ ѓасырдыњ ілкі ширегінде – аќ психология
ѓылымыныњ µзіндік болмыс – бітімініњ ќалыптаса бастаѓанын дєлелдеу, оларды
єлемдік психология ѓылымыныњ тарихымен сабаќтастыра зерттеп,
еліміздегі ќазіргі психология ѓылымыныњ баѓыт-баѓдарымен ‰ндестіру.
Зерттеудіњ єдіснамалыќ методологиялыќ негізі. Зерттеу ж±мысы
диалектикалыќ – материалистік, детерминистік, тарихи - салыстырмалы
±станымдарына, сондай-аќ, ќоѓамдыќ жєне гуманитарлыќ ѓылымдардыњ
педагогика, саясаттану, єдептану, эстетика, тарих, этнология т.б.
теориялыќ астарларын негізге ала отыра ќазаќ халќыныњ ѓасырлар бойы
ќалыптасќан тєлім-тєрбиелік ой-пікірлерініњ даму тарихын кµрсетуге
баѓытталѓан. Ќазаќ халќыныњ психологиялыќ ой – пікірі тарихыныњ Єбу
Насыр єл-Фарабиден басталатын, кейіннен А. Ќ±нанбаев, Ш. Ќ±дайберді±лы,
С.М. Торайѓыров, Ѓ. Ќараш±лы, М. Ж. Кµпей±лы, т.б. ѓ±ламалар жалѓастырды,
теориялыќ т±жырымдарына негізделе отырып, б±лардыњ Ж. Аймауыт±лыныњ
психологиялыќ пікірлерінен кµрініс тапќандыѓы белгілі.
Зерттеудіњ негізгі идеясы мен гипотезасы. Аймауыт‰лыныњ рухани
м±нара±расы наќты ѓылыми педакогикалыќ ќызметі ќазаќ психологиялыќ ѓылыми
ой-пікірлер ж‰йесініњ ілкі бастауы, бастапќы т‰п – тµркіні болып табылады.
Егер Ж. Аймауыт±лыныњ психологиялыќ м±ралары жан – жаќты зерттелген
жаѓдайда , м±ныњ негізінде ѓылыми оќу – єдістемелік баѓдарлама жасалып,
м±ны б‰ткіл зиялы ќауым тєлім – тєрбие ісінде пайдаланатын болса, б±л
жєйт оќушылар мен студенттердіњ жалпы ±лттыќ тєлім – тєрбиеге
ќызыѓушылыѓын арттырып, олардыњ ой µрісі мен д‰ние танымын кењейте т‰скен
болар еді.
Зерттеу кезењдері.
Бірінші кезењ - Ќазаќстандаѓы жєне ТМД елдеріндегі жарияланѓан
ќоѓамдыќ – гуманитарлыќ, педагогикалыќ – психологиялыќ, этнографиялыќ,
этика, эстетикалыќ єдебиеттерді салыстыра саралап, оларды талдауѓаалу,
сондай-аќ зерттеу таќырыбына байланысты библиографиялыќ єдебиеттер
жинастыру, осы мєселеге байланысты ќорѓалѓан диссертациялармен танысу.
Екінші кезењ- Ж. Аймауыт±лыны педагогикалыќ
психология саласындаѓы пікірлерін белгілі ж‰йеге келтіріп, оның
ішінен қазіргі кезеңге аса қажетті, өміршң, көкейкесті аспектілерін
іріктеп, оларды зерттеуіміздің негізгі желісі ету. Зерттеу барысында
жиналған материалдарды теориялық жағынан тұжырымдап, зерттеу нәтижелерін
апробациялау.
Зерттеу әдістері. Тарихи тұрғыдан жазылған орыс, қазақ тілдеріндегі
әдебиттерге талдау жасау, сондай-ақ , Аймауытұлының психология
саласындағғы мұраларын тарихи, салыстырмалық, өмірбаяндық, контент-
анализ әдістері мен архив деректерін пайдалану.
Зерттеу көздері. Диплом жазуда қазан төңкерісінде дейінгі
қазақстандық, шетелдік, бұрынғы Кеңес одағы, қазіргі ТМД елдеріндегі
ғалымдардың философтар, саясаттанушылар т.б., әр заманда өмір сүрген
ұлы ойшыл, ғұлама ғалымдардың тәлім-тәрбиелік мұрасын талдауға алған
зерттеулері баспа беттеріндегі жарияланандармен қолжазба түріндегілермен
пайдаланылады. Мұнымен бірге Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік
архивінен, Қазақ Республикасы ұлттық кітапханасының сирек кітаптар орынан
материалдар алынады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Аймауытұлының
педагогикалық психлогия саласындағы мұралары қазақ психологиясының
әдіснамалық- теориялық негіздерінің аса мәнді құрамдас бөлігі болып
табылады. Мұны жалпы білім беретін орта мектептердегі Әдеп және жантану,
жоғары оқу орындарындағы Психолгия тарихы, Қазақ психологиясының
тарихы арнаулы курсын оқытуда негізгі материал ретінде пайдалануға
болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
-Ж. Аймауытұлының педагокилалық психология саласындағы көзқарастарының
негізгі ұстанымдарын, оның Дж. Уотсон, П.П.Блонский ілімдерінен кейбір
айырмашылықтары тұңыш рет дәлелденеді.
-Ж. Аймауытұлының ұлттық педагогикалық психологияның ғылыми
атауларын алғаш жасаушы екендігі, оның бұл саладағы қайталанбас
өзіндік орны анықталады.
-Ж. Аймауытұлының педагогикалық психология саласындаы мұрасын оқып-
үйренуге орай арнаулы дәрістің бағдарламасы құрастырылады.
I тарау Жүсiпбек Аймауытовтың өмiрбаяны.
1.1. Жүсiпбек Аймауытовтың өмiрi.
Екi заман шекарасында көзiн аша бастаған туған халқының арқылы, ойы,
ары, баскөтерерi болып ,оның қамы үшiн,тағдыры мен болашағы үшiн
бастарын тауға да,тасқа да соғып, ақыры бiр кездерде бiздiң елдi
жайлаған,зорлық-зомбылы дертiнiң,социолисттiк заңдылықты бұзудың құрбаны
болып кеткен арыстарымыздың қатарында Жүсiпбек Аймауытовта бар.
Ол- ақын, прозашы, рамашы сыншы, публицист, аудармашы. Әдебиеттiң әр
алуан жанрларында белсендi қызмет ете отырып, Жүсiпбек жаңа дәiрдегi
әдебиеттiң негiзiн салушылардың алды легiнде болды. Көптеген iрi шығ
армаларымен жаңа iзденiстердi орнықтырды.
Жүсiпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар уезiнде
Қызылтау болысының бiрiншi ауылында туған. Арғы аталары ауқатты
болған деседi. Бiрақ Жүсiпбектiң өз әесi Аймауыт та, оның әесi
Дәндібай да шағын шаруалы адамдар екен. Руы-Сүйiндiк. Бұл жағынан
келгенде , Сүйiндiк iшiнде Айдабол ,Көлiктен шыққан атақты ақындар
Сұлтанмахмұт Торайғыров , Мәшкүр Жүсiп Көпеевтермен Жүсiпбек әрi
жерлес , әрi аталас . Жүсiпбектiң 15-жасқа дейiнгi өмiрi ауылында
өтедi.Ол ауыл молдасынан оқып сауатын ашады.Тиiп-қашып, әр қилы
молдалардың, өз айтуынша, Жүнiс Қожа, Шаймерден Қожа, Қожаахмет Қожа,
Қапар Қожа, Мұхамеджанның алдын көрiп, ескiше едәуiр бiлiм алады.
Содан кейiнгi бiраз уақыт өзi де молдалық құрып, бала оқытады.
“Қартқожа романында Жүсiпбек Аймауытов бала молда ретiн де өз
өмiрiнiң осы тұсын суреттеген.
1907 жылы Жүсiпбек молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс мектебiне
түседi. Оспанның(Аймауыттың iнiсi) Серебрянников дейтiн тiлмашы менi
тәуiр көрушi едi. Баянда соның үйiнде жаттым. Баянда бiр қыс
оқып,екi бөлiмiн бiтiрiп, келер жылы Керекудегi қазыналық ауыл
шаруашылық школiне барып емтихан ұстадым - дейдi ол.
Бiрақ ауыл шаруашылық мектебiнде ұзақ оқи алмайды. Бiр айдай
ауыл шаруашылық жұмысына қатысып, одан кейiнгi екi ғана оқуға
мүмкiндiк алған, Жүсiпбек мектеп режимi мен әдiлетсiздiкке қарсы бой
көтерген балалардың қатарында оқудан шығып қалады. Осыдан кейiн
бiраз уақытын ол ауылда бала оқытумен,Баяндағы мектептiң үшiншi
класында оқуын жалғастырумен өткiзедi. Содан 1911 жылы Керекуге
келiп, екi класты орыс-қазақ мектебiне орналасады. Әуелi сол
мектепте , кейiн интернатта бiлiм алып, 1914 жылы Семейдегi
мүғалiмдер семинариясына түседi, оны 1919 жылы бiтiредi. Семейде ол
Абай журналын шығарысады.Аймауытовтың саяси-әлеуметтiк қызмет
сапары 1919 жылдан басталады.
1919 жылы Жүсiпбек Алашордадан бөлiнiп, Кеңес үкiметi жағына
шығады. Коммунисттiк партияның қатарына өтедi.Семейде , Павлодарда
партия, кеңес жұмыстарын атқарады. 1920 жылы Қазақстан кеңестерiнiң
съезiне делегат болып қатысады,сол жылы қаңтар айында Жүсiпбек
партия қатарына кiредi. Содан кейiн Қазақ АССР Халық ағарту
комиссариятында басшылық қызметте ( комиссардың орынбасары болып )
қалады. 1921 жылы Семей губерниялық оқу бөлiмiнiң меңгерушiсi, кейiн
Қазақ тiлi газетiнiң редакторы болып iстейдi. 1922-1924 жылдары
Қарқаралыда мектеп мұғалiмi, ал, 1924-1926 жылдары Ташкентте шығатын
Ақ жол газетiнiң редакциясында қызмет атқарады. Бұдан кейiн 1926-
1929 жылдары Шымкент педагогтiк техникумының директоры болады . Ара-
тұра сол кездегi саяси науқандарға араласады. Торғай уезiнiң
ашықққан халқына жәрдем ұйымдастырып, жиналған малды өзi пайдаланып
кеттi деген жаламен жауапқа тартылып, артынан ақталады. Содан 1929
жылы Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар деген
сылтаумен қайта тұтқынға алынады.
1931жылы Жүсiпбек Аймауытов 42 жасында ,нағыз шығармашылық толысқан
кезiнде қыршынынан қиылды.
Алғаш өлең жазумен әуестенiң Жүсiпбек 13 жастан деп санайды.Дұғалық
жазатын кiшкене қара шолақ кiтапшама тiленшi шалға есiгiн ашпаған бiр
кемпiрдi,көшкенде байталға мiнбеймiн деп әкесiн ренжiткен қызды өлең қып
жазып қойғанымды әкем көрiп,маңдайымнан иiскегенi әлi есiмде. Содан соңғы
өлең жазғаным 19-20 жастар кезiмде болса керек. Бiр бала молдамен
айтысып, өлең жазғаным бар. 1912 жылы жазған өлеңдерiм ескi
дәптерiмде әлi сақтаулы. Абайға елiктеппiн. Ең алғаш басылған сөзiм –
1913 жылы болса керек , бiр ақылық алыпсатардың болыс болам деп ,
елге бiр месте шай апарып , елдiң қулары болыс қоямыз деп, шайларын
алдап алып , бос қайтқаның жазып едiм. Бұл хабар Қазақ газетiнде
басылды. Сол хабардың басылуы қалам ұстауыма үлкен себеп болды. 1916
жылы қазақтан жұмысшы алудың артынан пьеса жаза бастадым.Алғаш
жазған 5 перделi пьесам жарыққа шықпады -деп жазған.
Оқуы мен қызмет бабына байланысты, 1914 жылдан бастап , он
жылдай Семейде болған кезiнде Жүсiпбектiң жақсы қарым-қатынас
жасасқан, көңiлдес, достас адамдары, Шәкәрiм ,Көкпай , Сұлтанмахмұт ,
Сәбит Дөнентаев , Иса Байзақов , Жұмат Шанин , Майра , Әмiре сияқты
әдебиет , өнер қайраткерлерi.
Жүсiпбектен қалған мұра аса бай. Оның iшiнде Қартқожа,
Ақбiлек романдары, Күнiкейдiң жазығы повесi мен көптеген әңгiмелер,
Рабиға , Мансапқорлар , Сылаң қыз , Ел қорғаны , Қанапия-
Шарбану , Шернияз атты пьесалар, өлеңдер мен Нұр күйi поэмасы,
балаларға арналған ертегi кiтапшалар, сын мақалалар мен көптеген
аударма кiтаптар, оқулықтар бар. ‡з кезiндегi газет-журналдар бетiнде
Жүсiпбек жазған мақалалар да бiрсыпыра.
Әлеуметтiк төңкерiстер заманында өмiр сүрген Аймауытов өзiнiң
қысқа ғұмырында артына аса бай әдеби, ғылыми мұра қалдырды. Ол
В.Шекспир, В.Гюго, Г.Мопассан, А.Дюма, А.С.Пушкин, Р.Тагор, Н.В.Гоголь,
Л.Н.Толстой, Дж.Лондон шығармаларын, Интернационалды, бiрқатар ғылыми
еңбектердi қазақ тiлiне аударды. Педогогикалық психология, методика,
эстетикалық тәрбие туралы зерттеулер жазды, әдебиет, эстетика, сын
саласына қатысты, сан алуан публицист мақалалар жазды.
1918-1919 жылдары М.Әуезовпен бiрге Семейде Абай журналын
шығарып, Екеу деген біркеншiк атпен , Әуезовпен бiрлесiп, Абайдың
өмiрi және қызметi (1918 №2) , Абайдан кейiнгi ақындар ( 1918
№3) деген мақалалар жазды.
1.2 Жүсiпбек аймауытовтың шығармашылығы.
Жүсiпбектiң Қартқожа романы 1926 жылы тұңғыш рет Қызылорда
қаласында жеке кiтап болып шыққан . Бұл- ауылдағы қарапайым қазақ
азаматының өмiрiн, оның әлеуметтiк арпалыстар кезiндегi күрделi
тағдырын этикалық үлгiде көркем бейнелеуге арналған қазақ
әдебиетiнiң алғашқы көлемдi шығармасы. Онда қазақ ауылының революция
алдындағы және әлеуметтiк қақтығыстар кезiндегi тiршiлiгi , азаттық
жолындағы күрестен кейiнгi жаңаша ұмтылысы шыншылдықпен бейнеленедi.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының басталуы мен оның 1917 жылғы
ақпан революциясына ұласуы, қазақтарын ел iшiндегi әлеуметтiк
күрестерге араласуы, Алашорданың құрылуы, Октябрь революциясы мен
азамат соғысының оқиғалары роман сюжетiне желi боп кiредi. Шығарма
қаһарманы Қартқожа да, оның елi, жұрты да осы оқиғалар фонындағы
тартыста есейiп, есiн жинап , iлгерi басады , болашаққа ққарайды.
Романда айрықша көзге түсетiн нәрсе – көшпелi қазақ аулы
өмiрiнiң жүдеулiгi , қоғамдық әдiлетсiздiк. Мұны бiз Қартқожа туып-
өскен ортаның семьялық тiршiлiктiң , ескi ауылдағы әлдiнiң әлсiзге
жасаған зорлығы фактыларынан , осы негiздегi қақтығыстардан танимыз.
Шығарма қаһарманы жайындағы жазушы толғанысында бүкiл романның
пафосы жатыр. Автор қазақ ортасынан шыққан жас Қартқожаны елi
үшiн күйген, еңбектi сүйген , ер жүректi, жұртшылық көсемi- жалынды
жастардың қатарынан көргiсi келедi. Оның халықтың ойлары Қартқожа
бейнесi арқылы өрбiп дамиды.
Шығарманың шұрайлы тiлi – жазушы шеберлiгiнiң айқын көрiнiсi.
Ондағы суреттер ел өмiрiн , дала тiршiлiгiн , ондағы адамдар ұғым-
түсiнiгiн оқырманның көз алдына жайып салып отырады.
Бұл Қартқожаның жалпы идеялық , тақырыптық маңызына қоса
қазақ романының тарихындағы көркемдiк ролiнде , жаңалығын да аша
түседi.
Ақбiлек - жеке кiтап болып басылып үлгермеген шығарма. Ол
кезiнде әйел теңдiгi журналының 1927-1928 жылдар iшiндегi бiрнеше
санында жарияланған . Бiрiншi рет 1989 жылы Жөсiпбектiң таңдамалы
шығармалары iшiнде жарық көрдi.
Ақбiлек тақырыбы жағынан Қартқожа романымен үндес. Егер
Қартқожада жазушы ескi қоғамдық құрылыс жағдайында теңсiздiкте
өмiр кешкен қазақ жiгiтiнiң құлдықтан құтылып , азаттық күрес жолына
шыққан суреттесе, Ақбiлектеде осы идеяны жалғастырады. Мұнда
феодалдық- рушылдық ортада жiкшiлдiктартыстардан қорлық көрген қазақ
қызының жаңа заман шындығын пайдаланып , өз бағытын табу , тең
құқылы азамат болуы бейнеленедi.
Жазушы халықтық көзқарасы романдағы байлар мен кедейлер өмiрiн,
олардың ара қатынасын, рушылдық , жiкшiлдiк , пендешiлiк ұсақ
мiнездерден туған кикiлжiңге әлеуметтiк сипат бере бейнелеуiнен
көрiнедi. Ол тұрмыс – салттың ұнамсыз жақтарын да көңiл аударады.
Әлдiлердiң тарапынан әлсiздерге жасалып жатқан зорлықы көре бiледi.
Жалпы алғанда
Ақбiлек - бiр қыздың тағдыры негiзiнде әлеуметтiк революциялар
дәуiрiндегi қазақ ауылының жанаруын суреттейтiн алғашқы қазақ
романының бiрi .
Күнекейдiң жазығы повесi 1928 жылы Жаңа әдебиет
журналында жарияланған. Мұның да тақырыбы әйел тағдыры.
Повестте сол кездегi ел iшiндегi қыз ұзату , көшу , жастардың
ойын сауық ұйымдастыруы , халықтық әзiл- қалжыңдар сияқты тұрмыстық
суреттер мол. Ол өмiр тануға , дәуiр шындығын түсiнуге қажет
этнографиялық материалдар бола алады.
Ақ өлең үлгiсiмен жазылған шығарманың тiлi Жөсiпбектiң
прозадағы жаңа бiр iзденiсiн танытады. Оның ырғақты прозасы ескi
рухани тiршiлiгi өлеңмен байланысты болған халықтың жаңа жанрды
игерудегi өзгеше тарады.
Жүсiпбектен қалған бiрталай әңгiме бар. Олар Бетiм-ау құдағи
ғой ( 1918 ), ‡мiр деген осы ма , Мысыққа ойын , тышқанға өлiм
( 1923 ), Елес , Оралдан поезд өткенде , Қойшы Тастамақ,
Жаңа өмiрге аяқ басты , Жидебайдың баяндамасы ( 1924 ) , Жетi
азбан , Жол үстiнде , Көшпелi көжебай , әншi ( 1925 ) ,
Боранды болжағыш әулие ( 1926) т.б. Бұлардың көбi сол
кездегi газет-журналдар беттерiнде жарияланған. Әңгiмелермен қатар
баспасөз беттерiнде Жүсiпбек қолынан шыққан өлеңдер , публицистикалық
мақалалар , фельетондар аз емес .
Жүсiпбек әңгiмелерi , негiзiнен , жазушы өмiр сүрген дәуiрдiң
шындығын суреттеуге арналады. Оларда ел тұрмысындағы өзгерiстер , адам
психологиясындағы жаңалық , әлеуметтiк теңсiздiк пен оған қарсы
күрес , өнер тақарыбы , уақыт , заман туралы толғаныс , т.б. мәселелер
сөз болады.
Жүсiпбектiң драматург есебiнде көзге түсуi де тым ерте
басталған. Ол Семейде оқыған жылдары жастардың ойын-сауық кештерiне
қатысып , домбыра тартып , ән салып , спектакьлдер қойған , өзi басты
рольдерде ойнаған. 1917 жылы 17 желтоқсанда Семейде оқитын жастардың
әдеби кешi болып , онда Жүсiпбектiң Ескi тәртiппен бала оқыту ,
Рабиға атты бiр перделi пьесалары қойылған. Ол жөнiндегi хабар
кезiнде жергiлiктк баспасөзде жарияланған . Кейiн Ел қорғаны
(1925, Мансапқорлар ( 1925 ), Қанапия мен Шарбану ( 1926),
Шернияз (1926) атты драмалар жазЈан.
Жүсiпбек –әдеби шығармашылығын ақындықтан бастаған адам . Бiрақ
өлендерi жиналып басылмай, кезiнде жарық көрген күнделiктi баспасөз
бетiнде қалған. Қазiр бiзге белгiлi Жүсiпбектiң поэзиялық туындыларының
iшiнде СарыАрканың сәлемi, Ах-ха-хау , Көшу, µршығым,
әскер марселлезасы, Тұңғиық, түпсiз астында тағы да басқа өлендер
мен Нұр күйi атты поэмасы бар. Нұр күйi атты поэмасы 1929 жылы
Қызылордада жеке кiтап болып басылған. Оны автор күйлi сөз деп
атаған. Поэма уақиғасы Жiбек анананың жаңа туған нәрестесiне толғанып
айтқан жыры мен басталады. Бiрақ ана қуанышы баласының соқыр екенiн
бiлiп тез басылады. Алайда бала өнерпаз, күйшi болып өседi. Өнерiмен ,
жұртты таң қалдырады. Кейiн орыс дәрiгерлерiнiң көмегiмен көзi жазылып
ол қуаныш шаттық күйiн тартады. Автордың Нұр күйi дейтiнi сол. Ақын
сол арқылы өнерпаз бала көрген, оның келешегiн айқындаған нұрдын ,
жарық сәуленiң шатты сезiмдерiн жырға қосады. Поэма жастарды өмiрдi
сүйюге , қиыншылыққа мойымай, онымен күресе бiлуге тарбиелейдi. Едiгенiң
орыс дәрiгерiнен көмек алуы арқылы автор халықтар туысқандығының да
проблемасын өзiнше шешуге ұмтылады. Поэманың жазылу үлгiсiнде де ақ өлең
көбiрек қолданылады.
Жүсiпбек көп шығармаларын жаңа , жас ұрпаққа арнады. Соларды жаңа
рухта , күрескерлiкке, адамгешiлiкке тәрбиелейтiн кiтаптар жазды. Оның
балаларға арнап жазған Жаман тымақ ,
Шал мен кемпiр, Көк өгiз , ¦ш қыз, сияқты ертегiлерi бар. Олар
суреттi кiтапша үлгiсiнде жазылған.
Жүсiпбек көптеген сын мақалалар да жазған . Олардың iшiнде
М.Әуезовпен бiрiгiп жазған Мағжанның ақындығы туралы ( 1923 ) ,
Аударма туралы (1925 ), Сұңқар жыры (1925 ) атты еңбектерi автордың
әдебиет жөнiндегi , оның ерекшелiктерi туралы , жазушы шығармашылығын
түсiнудiң принциптерi жайындағы ұғым-түсiнiгiн , көз қарасын көрсете
алатын елеулi туындылар.
Аударма еңбектерi бiр төбе. Интернационалды қазақ тiлiне
асқңн шеберлiкпен аударуынығ өзi-ақ Жүсiпбектiң аударма өнерiнiң
өрен жүйрiгi екенiн айнытпай танытады. Пушкиннiң Сараң серi (
Скупой рыцарь ), Тас мейман ( Каменный гость ) , Гогольдың
Бајылаушы ( Ревизор ) пьесаларын аударған. Джек Лондоннан аударған
Теңiз телегей аттаныс ( Всеобщий поход ) шығармасы 1926 жылы
Жаңа мектеп журналының 4,5 сандарында басылған. Жүсiпбектiң көп
аударма еңбектерiң әлi бiлмеймiз.
Оның артында бiрталай ғылыми мұра да қалды. Ол халыұ ағарту
комиссариатында педагогикалық оқу орындарында қызмет iстей жүрiп, жас
ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге, олардың ғылымның әр саласында жан
жақты бiлiм алуын көздеген еңбектер оқу құралдарын жазды. Олардың
iшiнде Тәрбиеге жетекшi (1924 ) Психология 1926 , Жан жүйесi және
†өер тандау 1926 атты елеулi кiтаптары бар. Бұлар, әрине, бүгiнгi
педагогика мен психологиның методология тұрғысынан әлсiз көрiнседе,
өз дәуiрi үшiн аса пайдалы қызмет атқарды.
Ендi бiр ең елеулi тарихи еңбегiн атап айтуымыз керек.
Сұлтанмахмұт алдында айтып кеткенде Жүсiпбекке туыс болып келедi.
Сұлтанмахмұт өлген соң 1920 жылы , оның шығармаларын он жыл бойы
жинап-терiп баспаға әзiрлеп, өмiр тарихын жазған Жүсiпбек едi.
Жүсiпбек Аймауытов - қазақ әдеби тiлiнiң жүлде бермес жүйрiгi,
Терең ойлы, нәзiк сезiмдi, ұшқыр қялды , кен құлашты , нағыз классик
жазушы.
Жүсiпбек музыканы – ән мен күйдi жанындай жақсы көрген адам.
Атақты композитор Александр Затаевич Жүiпбектен Қазақтың оннан астам
әнiн жазып алып , оны Қақтың 1000 әнi деген кiтабына енгiзген.
Жүсiпбек өзi де ән шырқаған.
Жүсiпбек Аймауытов Сталиннiң қара жүрек , қанды қол қарақшы
жендеттерiнiң қолынан, 1931 жылы 41 жасында қыршынынан қиылды.
II тарау Жүсiпбек Аймауытовтың психологиялық еңбектерiне
талдау жасау .
2.1 Психология кiтабы туралы.
Психология кiтабы 12 тарау, 102 параграфтан тұратын оқу
қґралы үлгiсiнде жазылған, бұл зерттеу қазақ тiлiндегi , осы
бағыттағы алғашқы жемiстi iзденiстердiң , олжалы табыстардың қатарына
жатпақ.
Ғалым тарихына , пәлсапа тарихына терең бойлай отырып , көптеген
мысалдар , деректер келтiрiп , сан алуан оқымыстылар туындыларына
сүйенiп , кейде келiсiп , кейде келiспей , психология ғылымының пәнiн
зерттеу обьектiсiн анықтайды, жан , ден , сана , ой , ақыл , сезiм , қиял
, түйсiк , қайрат , серпiлiс , ынта , қабiлет т.б. ұғымдардың мәнiн
ашады.
Психологияның сан алуан түрлерiн айта келiп , дәлдi зерттеу
үшiн бақылаудың , анкетаның , сұраудың , математикалық тәсiлдердiң
атқаратын қызметi ашылады .Бiздi ерекше таң қалдыратыны - адам
психологиясын зерттеуде математиканы , оның варияциалық статистика
дейтiн саласын қалайша пайдалануға болатындығы жайлы мәселе , Қазақ
топырағында мұны Аймауытовтан басқа ешкiм күнi бүгiнге дейiн
көтермеген. Адам мiнезiн анықтауда ым, жүз құбылысы , көз әлпетi , бет
әлпетi, қол , саусақ қимыл ерекше ескерiледi. Аймауытұлы адамның
қылығын зерттеуде сұрау-жауап қалайша пайдаланатындығын және оның
кейбiр кемшiлiктерiн байқаған фактiлер мен мәлiметтердi қалай жазу
керек , әсiресе психологияда математикалық әқiстi қалай пайдалануға
болады дейтiн мәселелерге жауап берген .
Үшiншi тарауда Тiрi заттардың қјылығын жалпы мiнездеу деп
аталады. Мұнда психофизикалық және психофизиологиялық феномендер ,
атап айтқанда , оргонизмнiн тiтiркенушiлiк пен сезгiштiк қасиеттерiнiң
ерекшелiктерi , жануар мен адамның дағды , инстинктерi, бұлардың бiр –
бiрiнен айырмашылықтары , өсiмдiктер дүниесiндегi тiршiлiк белгiсi –
тропизмдер ғылыми талдауға алынады. Осы тарауда академик И.П.
Павловтың әйгiлi шартты рефлекстер туралы iлiмiнiң негiзгi
қағидалары сөз болады.
Психология кiтабының келесi бiр көңiлге ұялайтын ,қјазiргi
ғылыми тұжырымдарға өте-мөте жақын жерi Денедегi мүшелер, олардың
қызметтерi туралы мәлiметтер. Бұл жерде автор жоғары жүйке
саласына арнайы талдау жасайды. Жүйке саласы дегенiмiз ми , жұлын,
сол екеуiнен тарайтын бұтақтар. Бұлардын iшiндегi ең маңыздысы –
үлкен ми . Мида үнемi қозғау жүрiп отырмаса, жан жүйеде көрiнбейдi.
Мидағы өзгерiстер әркез алуан-алуан сипатта жүрiп отырады , осыған
байланысты жанның аңысы да түрлi – түрлi болады. Егер ми зақымданса ,
жан шындықты дұрыс бейнелей алмайды деп айтқан. Бұл тарауда ол
жүйке , ми туралы әр замандағы оқымыстылардың түрлi пiкiрлерiне
дәйектi ақпарат бере отырып жазған. Ол тағы бiр тарауында адамның
саңылау мүшелерi жайлы түсiнiк берген. Саңылау мүшелерi- дегне ұғым
қазiргi психологияда сезiм мүшелерi деп берiлген
Аймауытұлының психологиясында беттегi әр түрлi ым- ишаралардың,
дене қозғалыстарының адам психологиясының тандаулы рөлi де тамаша
көрсетiлген. Осы тарауда автор көру , есту түйсiктерiне байланысты
Гельмгольц қисының, яЈни оның резонанстық теориясының мәнiн қазақ
оқырмандарына түсiндiрiп бередi. Сондай-ақ түске соқырлық ( цветовая
слепота) деген мәселелерге бесiншi тарауда тоқтаған. Автор адамның
келбет бiтiмiне тағыда тоқталып кетедi. Ол адам жанының генетикалық
жақтарымен қатар оның әлеуметтiк астарларына тоқталып , нақтылап
айтсақ , қорқыныш , үрей , мазасыздану , елiктеу , бәсеке , тағы басқа
осы секiлдi психологиялық көрiнiстерiне өзiнше талдау жасайды.
Түйсiк пен қабылдау , перне iлiктестiгi ассоциация , ынта мен
iлтипат , ес пен елес , қиял мен творчество мәселелерi алтыншы ,
сегiзiншi тараулардын басты тақырыптары.Алтыншы тарауда - автор
зерделi қылық ұғымына тоқталады. Мұнда жекелеген жан қуаттарының
сыр – сипатына , мүддеге , апериепция, қиял , оның жекелеген түрлерiне
тоқталып , бұларды қазақ өмiрiнен алынған нақты мысалдар арқылы
баяндайды.
Сегiзiншi тарауда автор елестету , ес , ұғым мен сөйлеу , ұғым
мен сөздiң арақатынасы , ойлау процесiнде тiлдiң атқаратын ролi
ойлау тәсiлдерi мен түрлерi туралы түйiндерiн ортаға салады . Бұл
мәселелердi баяндауда автор психология ғылымының сол кездегi
жетiстiктерiмен байланыстыра келiп , оларды тағы да қазақ ұғымына
жақын тұжырымдармен дәйектей түседi.
Тоғызыншы тарауда ерiк – жiгер , қажыр – қайратты тәрбиелеу жайлы
әңгiме болады. Мұнда сол кездегi психологияда айтылатын еркiндiк
пен лажсыздық секiлдi философиялық мәселелер орын алған . Онда
бостандық пен лажсыздық , жеке тұлғалардың қоғамдағы тарихи орны
секiлдi , жалпы психологияға қатысы жоқ жайттар да сөз болған .
Оныншы тарауда - ұйқы , түс көру , көз байлау т.б. парапсихологиялық
құбылыстар жайлы айтылады.
Он бiрiншi , он екiншi тарауларда әдет – ғұрып , салт – сана ,
дәстүр , түрлi оң , терiс қылықтардың табиғаты , кiсiнi әлеуметтiк –
қоғамдық тұрғыдан қалыптастыру , сондай-ақ мәдениет пен өнердiң , дiн
мен пәлсапаның , географиялық ортаның , тап тартысының , тiл мен
әдебиеттiң – адамның жан дүниесiне тигiзетiн әсерi ежелгi дала
тұрғындары – көшпелi қазақтардың өмiрiнен алынған. Жалпы қылық
мәселесi бихевиоризм бағытын ұстағандардың , сондай-ақ П.П.Блонскийдiң
ерекше мән берген проблемасы. Ол терiс қылық туралы кезiнде
Аристотель мен Абайдың , Леонардо да Винчи мен Шекспирдiң , Кант пен
Дарвиннiң тағы басқа ұлы кемеңгерлердiң айтқандарын мысалға
келтiрiп , терiс қылық кейде есi ауысқан , есi кiресiлi – шығасылы
адамдарда кездесетiндiгiне тоқталып , мұны патопсихология дейтiн
ғылым зерттейдi деп түсiндiредi. Ал есi бүтiн ақыл – есi дұрыс
адамдардың тәрбиесiнiң кемдiгiнен , бiлiм мен әдет – дағдысының,
икемiнiң аздығынан , өзiн - өзi басқара алу қабiлетiнiң нашарлығынан
деп түйiндедi. Бұл айтылғандардын ғылыми тұрғыдан еш ақаулығы
байқалмайды. Ал он екiншi тарау адам қылықтарының әлеуметтiк
шаруашылық негiздерiне арналған.Бұл тарау сол кездерi болған
қоғамдық психологияның ықпалымен жазылғаны байқалады. Мұнда автор
адам қылығының әлеуметтiк – шаруашылық негiздерi , әлеуметтiк дегенiмiз
не , оның қандай түрлерi бар т.б. осы секiлдi мәселелерге түсiнiк
бередi.Бұл тарауда ол тап психологиясы жайлы айтады.
Психологияда термин жағы баршылық. Олардың жалпы саны 3 мыңнан
асады . Ассоциация , аппецепция , тропизм , рефлекс , инстинкт , интеллект
т.б. ұғымдар Аймауытов еңбектерiнде де көптеп кездеседi. Мәселе , 6-
тараудың бiр параграфында Апперцепция дейтiн ұғымның мәнi
баяндалады. Айналадағы түрлi заттар мен құбылыстарды дұрыс қабылдау
кiсiнiң өткен тәжiрбиесiне , жан дүниесiнiң мазмұнына тәуелдi
Болып отырады. Мұны психологияда апперцепция деп атайды. Адамның
өмiр тәжiрбиесi , тiршiлiк барысында миына жиған – тергенi
айналаны тереңiрек , толығырақ бiлуге жәрдемдеседi.
Жүсiпбек Аймауытґлының жалпы психология туралы айтқандарын
қорыта келе айтарымыз – бұл сол кездегi психологияның бiраз
мәселелерiн баяндай алғандығы және бұларды қазақ өмiрiмен
байланыстыра бiлетiндiгi , сондай-ақ ғылымның осы саласының терминдiк
жасауымен айналысқан , психологиядағы жалпы мәселелермен қатар
қоғамдық психологиянында маңызы көрiнiс тапты. Ж . Аймауытұлының
психологиялық еңбектерiнiң тақырыбы да сан алуан екендiгiн атап
өтiп , оның қазақтың педагогикалық психологияның жалпы мәселелерiмен
қатар оқу , тәрбие , ұстаз , тәлiмгер өнегесi шәкiрттердiң , олардың
жеке-дара қасиеттерiмен санасу , мамандық таңдауына байланысты өмiршең
проблемаларды сол кездiң өзiнде – ақ кҐн тәртiбiне қойғаның талдап
көрсеттiк.
2.2 Ж.Аймауытовтың педогогикалық психологияға арналған еңбектерi.
1924 жылы мектеп мұғалiмдерi мен педагогикалық оқу орындарында
оқитындарға арнап Тәбиеге жетекшi (Орынбор, Госиздат ,86 бет ) атты
кiтабы шығты. Абай , Шәкәрiм шығармаларында iргесi қланған ,қјазақи
педагогикалық психологияның ұғым-түсiнiктерiнiң арнайы тұауын
кескен,бұларды қазақ жұртына тұңғыш паш еткен осы еңбек.Кiтаптың
бiрiншi бөлiмiнде тәрбие негiздерi ,оның нақты мақсаты мен мүддесi ,
негiзгi принциптерi ,бұларды жүзеге асырудың жай-жапсары , сондай-ақ ,
тәрбиенiң ұлттық және әлеуметтiк болатындығы , заман ағымына қарай ,
ол түрлi өзгерiстерге түсiп отыратыны жан – жақты сөз болады.
Кiтаптың дидактика атты екiншi бөлiмiнде ( ол он сегiз параграфтан
тұрады ) , бiлiм дегенiмiз не , оны бағдарлау не үшiн қажет ,
дидактиканың психалогиалық астарлары , нақтылап айтқанда шәкiрттердi
оқуға ынталы ету , мұның қандай әдiстерi мен жолдары бар , дағдылану
, машықтану , оқыту процесiндегi көрнектiлiктiң ролi , сабақтың басынан
аяғына дейiнгi жүрiсi , яғни оның түрлi аспектiлерi т.б.осы секiлдi
мәселелерi 20-жылдары жаңадан түлей бастаған дүнияуи қазақ
мектебiнiң нақты өмiрiнен алынған деректер келтiру арқылы
талданады. үшiншi бөлiмiнде – мектеп басқару мәселелерi , яғни
мектептiң тазалығы мен жинақтылығы , эстетикалық талғамы , деңсаулық
сақтау шаралары , мектеп үйiнiң құрылысы , т.б. осындай жайттар. Қазақ
ұғымына лайықты түсiнiктермен баяндалған , Тәрбиеге жетекшi
кiтабының он екi параграфтан тұратын төртiншi бөлiмде жаңа тұрпатты
қазақ мектебiн қалай құру керек , ұстаз бен шәкiрт ынтымағының
басты белгiсi қандай болмақ , мектептерде жіргiзiлетiн еңбек , тазалық
, дене тәрбиесi қалайша жізеге асырылуы тиiс , тiптi сейiл –
серуеннiң өзiн қалайша тиiмдi етiп ұйымдастыру керек т.б. осы
секiлдi ұсақ-тійек көрiнетiн мәселелерге де автор ерекше мән
берiп , бұларға аса зерделiкпен қјарап , олардың әрқайсысына өз
пiкiрiн бiлдiрiп отырады , зерттеуде бұл айтылғандарға тиiстi талдау
жасалған.
Оқыту баланың табиғатына , жеке – дара ерекшелiгiне орай
жүргiзiлуi тиiс . Ол сонда ғана шәкiрттiң жан қуаттарының өсiп ,
жетiлiп , қалыптасуына жағдай жасайды. Автордың пiкiрiнше , баланың
табиғатын ескерiп оқыту дегенiмiз ,- оның бұрынғы тәжiрбиесiне , азды
– көптi бiлiмiне сійену деген сөз. өйткенi , жаңа бiлiм әркез
адамның , бұрынғы бiлетiндерiне сійенбейiнше тиянақты болмайды.
Автор Оқыту түрi дейтiн тақырыпта осы мәселеге орай алуан
түрлi әдiс – тәсiлдердi жете бiлудi басты назарға алады. Ол
оқытудың басты түрлерiне , сөйлеу және сұрау түрлерiн жатқызады.
Мұғалiмнiң сабақтағы көздерiн шәкiрттер алаңсыз тыңдап жазып отырса
, бұл – сөйлеу түрi болады . Ал мүғалiм мен шәкiрттер арасындағы
сұрақ , жауап төңiрегiндегi диалогты – сұрау түрiне жатады.
Ж.Аймауытұлы көрнекiлiк мәселесiнде де психологиялық қағидаларды
басшылыққа алады. Оқыту жүйесiнде , әсiресе әрбiр сабақтың
көрнектiлiкпен ұштасуы шәкiрттер ой – санасына әрi қонымды , әрi
практикалық мәнi де зор дейдi.
Аймауытұлының педагогикалық психалогияға байланысты жазған
келесi еңбегi – 1926 жылы Мәскеуде шыққан Жан жійесi және өнер
таңдау . Бұл тігелдей педагогикалық психалогияға қатысты еңбек.
Автор жас адамның мамандық талдау мәселесiн сөз ете отырып , оның
өзiндiк психалогиялық ерекшелiктерiне сипаттама бередi . Бұларды
өзiнiң жүргiзген тәжiрбиелерiне ,сондай-ақ шет ел ғалымдарының ,
әсiресе америка психологтарының жіргiзген зерттеулерiне сійене отыра
баяндайды.
Ж.Аймауытұлының тағы бiр еңбегi Комплекспен оқыту жолдары
атты кiтап ( Алматы , 1929 ,113 бет ) . Мұнда да педоггогикалық
психологияға қатысты жекелеген түйiндер жасалған. Оқу құралы шағын
9 тараудан, бiрнеше парагрофтан тұрады. Оның бiрiншiсiнде оқу
бағдарламасының жекелеген түрлерiне түсiнiк берiледi. Осы еңбегiнде
қазақ шәкiрттерiнiң сұлулық талғамының өзiндiк ерекшелiктерi туралы
айта келiп, былай дейдi: Жерi, тұрмыс жағдайына қарай әр елдiң
сазы, ән –күйi де әр алуан. Түркiстан елiнiң әнi бұлтарысы жоқ,
тiк тартар айқай, қайырмасы жоқ келте немесе бiрiңғай текiрек
болып келедi, түйеге, атқа, есекке мiнген адам болсын, ауылдан
былай шыға берiп Ауылың сенiң белде едi, ариайдай , - деп
қозғайды. Ақаның әнi толқынды, ырғақты, айқайлы, зарлы, қайталамалы
, қайыруы ұзын болып келедi. Терiскейдiң, батыстың әнi –мұңды,
зарлы , шерлi ,желдiрме ,көй-көй болып келедi. Автор бұл жерде
этностық ерекшелiктердiң ән, музыка саласында да ерекше орын
алатындығын айтып отыр.
Осы айтылғандар Аймауытұлының ұлт психологиясына байланысты
түйiндерiнiң iрге тасы. Ғалым өзiнiң ұлттық мiнез туралы жасаған
тұжырымдарында әр этностың , әр ұлттың өзiне тән мiнез – құлқы
секiлдi қасиеттердiң бiршама тұрақты да , тұрлаулы болатындығын ,
сондай-ақ , олардың бiртiндеп қалыптасуына оның өскен ортасы , тұрмыс
– салты , әдет – ғұрпы әсер ететiндiгiн , ұлттық қасиеттердiң , ұдайы
бiр қалыпта тұра бермейтiндiгiн , олар баяу болса да , өзгерiп
отыратындығын баяндайды.
Аймаутов кiтаптарының ерекше назар аударатын тағы бiр ерекшелiгi
– бұлар төл тiлiмiзде туындаған тұнғыш психология пәнi , оқулығы
болумен қатар , бүкiл советтiк түркi тектес халықтар тiлдерiнде
алғаш жарық көрген бiрден – бiр туындылар екендiгiнде. өйткенi
қырқыншы жылдарқа дейiн әзiрбайжан ,өзбек , түрiкпен , қырғыз ,
қарақалпақ , башқұрт тiлдерiнде психология жөнiнде ұлттық еңбектердiң
жарық көрмегенiн ескерсек , осы басылымдардың бағасы онан сайын арта
түсетiнi сөзсiз. Әрине , осындай өресi биiк , ғылыми түйiндерiмол төл
туындылардың сол кездегi Отандық психология ғылымының талап – тiлек
деңгейiнде жазылғаны белгiлi. Елiмiзде отызыншы жылдарға шейiн
психология маркстiк сара жолға түсе қоймағанын , шет аймақтағы
Қазақстан түгiлi , орталықтағы ғылым ордаларында да белгiлi ғалым
психологтар буржуазиялық – идеалисттiк түсiнiктерден арыла алмағанын
ескерсек , Аймауытов кiтаптарының маркстiк – лениндiк методология
тұрғысынан там – тұмдап ақсап жатқанын айту оған үлкен қиянат
,ғылыми ағаттық болар едi .
2.3 Жүсiпбек Аймауытовтың еңбектерiндегi ұлттық терминология
мәселелерi.
Жүсiпбек Аймауытұлы жалпы психология мәселелерi жөнiнде айтқан
түiн-тұжырымдарына қатысты маңызды мәселенiң бiрi-ғылымның төл
атауларын жасау, осы орайда құлама қалымның алатын орыны жөнiндегi
мәселе . Бiз төменде оның әсiресе , психологиялық педагогикалық
психологияға қатысты атаулары мен ұғымдарды жасау жөнiндегi
ұстанымдарына тоқталамыз. Халқымыз қай заманда болмасын сөз қасиетiнiн
құдiретiн кәусар бұлаққа балап , оны сарқылмас рухани байлық ретiнде
пайдалана бiлiп, оның небiр асылдарын халық ұғымында ұрпақтан ұрпаққа
жеткiзiп отырған. Ел намысын оятатын да, елдi ұйытатаын да сөз
құдiретi.
А.Байтұрсынұлы , Тiл құралы мен Ж.Аймауытұлының Психологиясы
және М.Жұмабаевтың Педагогикасында жинастырылған тарминдiк сөздер
күнi бүгiнге дейiн өзiнiң мәнiн жоймай келедi. Ұлттық терминдердi
қолдандырудағы үшiншi кезең – 20-шы жылдардың басымен 30-шы жылдардың
аяғын қамтидi. Бұл бiздiң қазақ елiнiң латын графикасына көшiп ,
өзiнiң ұлттық тiлiн , ғылымын , атауларын , бiршама дамыта түскен кез
едi. Бұл кедерде терминология мәселесi жұртшылық назарына ерекше түстi
, ғылым тiлi дамуын төртiншi кезенiне 40-80 жылдар аралығын жатқызуға
болады. Бұл таза кириллицаға негiзделген орыс жазуын әбден
мойындап, оны тiлiмiзге етене ендiрген кезең. 1985жылдан күнi бүгiнге
дейiнгi аралықты бiз қазақ теимнологиясы қалыптасуын бесiншi кезенi
деймiз. Қазiргi қазақ тiл ғылымы терминологиялық тасқынды басынан
кешiрiп отыр. Барлық баспасөз беттерiн сарапқа салсақ , осы жәйiттi
айқын байқауға болады. 1927 жылы Қызылорда қаласында пән сөздерi деген
араб грамматикасымен терминдер сөздiгi шықты. Мұнда жекелеген ғылымдардың
төл тiлiмiздегi басты-басты терминдерi жинақталған едi. 1931 жылы
Алматыда Атаулар сөздiгi деген екiнiшi басылым жарық көрдi. Бұған
латын графикасымен жазылған 8000-нан астам сөздер мен атаулар ендi.
Терминология мәселесi дамуында 1931 жылы Мәскеуде ґйымдастырылЈан
Бґкiлодајтыј кеЎестiЎ де м„нi зор болды. Бґл жиын бұрынғы ССРО
халықтары үшiн ортақ терминдер жасау , яғни интернационалисттiк
терминдердi унификациялау, оларды белгiлi бiр жүйеге келтiру
мәселелерiмен айналысты. Осындай бас қосулылар бұдан кейiнгi жылдарда
да ауық-ауық өткiзiлiп тұрды . 1936 жылы Қазақ ССРО Халық Комиссарлар
кеңесiнiң жанынан республикалық терминология құрылды. Оның ұлттық
терминдердi қалыптастыру iсiне тигiзген көмегi аз болмады.
Ж.Аймауытұлы қолданған психологиялық терминдердiң басым
көпшiлiгi қазiргi қазақ психологиясынан орнықты орын алып отыр. Ғұлама
ғалымның термин жасау тәжiрибесiн қазiргi жағдайда бiрден-бiр үлгi
ретiнде ұсынсақ қайырма ұтылмаймыз. Мәселең, ол психолог мамандығын
қазақша жан тамыршысы деп алыпты. Ал, сангвиник деген
темпераменттiн атын ыстық қанды , флегматик темпераментiнiн өкiлiн -
салқын қанды, холериктi қызбалы, ұйтқымалы деп нағыз төл
тiлiмiздегi атаумен айшықтапты. Ғұлама ғалымның адамның жеке
қасиеттерiнiң төл тiлiмiздегi беру шеберлiгiнде қайран қалдырады. Осы
тұрғыдан жаңғалақ , желөкпе, сенделме, күйгелек , ұрда жық, орнықты,
желiгу,бояма ,желiкпе т.б. ұғымдар психологиялық тұрғыдан көкейге аса
қонымды. Қазiргi қазақ психологы төл тiлiнде еңбек жазғанда бiрде
бие, бiрде түйе , ой ағысын түкiнiң құйрығындай бґландатып отыр деген
сияқты тiркестердi қолданып жүр.
Ендi бiз Ж.Аймауытґлының сихологиялық термин жасау т„жiрбиесiне,
нақтылап айтсақ педагогикалық психология саласындағы ғылыми атауларды
јалайша iрiктеген, оларды топтастыру принциптерiне талдау жасап
көрейiк. Термин – ғылымның тiлi, терминсiз ғылым дамымайды , қорланып,
сұрыпталмайды, пәндiк терминдерсiз ол өмiр сүруден қалады , дейтiн
негiзгi қағиданы Ж.Аймауытұлы қатты ескерген.
Ғұлама ғалым сондай-ақ, ғылымның өзіне лайық төл тума
терминдері мен негізгі атауларын анықтамай тұрып, орыс тілді оқу
құралдарымен, оқулықтар, бағдарламалар жасау мүмкін еместігін де жақсы
түсінген. Сондықтан да, ол термин жасаудың әдіснамалық жақтарына
ерекше мән беріп, оның жасалу принциптерін қатты ойластырған. Оның
пікірінше, терминсіз ғылым жайдақ, үстіртін жалаң, өйткені белгілі
заңдылықтарға негізделмеген пән атауларын қарапайым түсінік
дәрежесінен аса алмайды. Ж. Аймауытұлының ұлттық тәлім-тәрбиелік
терминдер жасау мәселесіне ерекше көңіл бөлуі – оның сол кездегі әлеуметтік
сұраныстан туындағаны да белгілі.
Автордың жалпы ғылыми терминдер жасау жөніндегі принциптерін
топтастырсақ, мына ұстанымның төңірегінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 тарау Жүсіпбек Аймауытұлының өмірбаяны
1.1 Ж. Аймауытұлының
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Ж. Аймауытұлының шығармашылық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 тарау Ж. Аймауытұлының психологиялық еңбектеріне талдау жасау
2.1 “Психология” кітабы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Ж. Аймауытұлының педагогикалық психологияға арналған
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3 Ж. Аймауытұлының еңбектеріндегі ұлттық терминология
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3 тарау Ж. Аймауытұлы еңбектеріндегі кәсіп таңдау мәселесі
3.1 Кәсіби бағыт – бағдар берудің психологиялық астарлары ... ... ... ... 29
3.2 Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау ... ... ... ... ... ... .37
3.3 Кәсіп таңдау жолында жастарға көмек беру ... ... ... ... ... ... ... ...50
4 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..63
5 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
6
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Халќымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан
рухани қазынасы тоталитарлық режим кезінде орасан зор күйзеліске
түсіп, тоқырап қалғаны қазір екінің біріне мәлім бола бастады. Бұл
жағдай өскелең жас ұрпақтың туған халқының мәдениеті мен салт-
дәстүрінен ажырап қалуына, мәңгүрттер қатарының көбейе түсіуне мықтап
әсер етті. Жас өспірімнің ата-баба мұраларынан толық қол үзіп қалмауы
– елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі критерийлері екендігі дауссыз.
Осы айтылғанға орай ғалымдарымыз халқымыздың сан ғасырлық рухани
мұрасын, әсіресе оның тәлім-тәрбие, ұлттық педагогика мен психологияға
байланысты асыл қазыналарын, ғылыми-теориялық биіктен талдап, зерделеп
көрсете білуі тиіс.
Психология ғылымының тарихын зерттеуде бұрынғы Одақ көлемінде
біраз іс тындырылғанын айта кеткен абзал. Мұндай ғалымдардың қатарына: А.
Н. Ждан, А. А. Никольская, А. В. Петровский, А. А. Смирнов, В. М.
Теплов, М. Г. Ярошевский Ресей ; Г. С. Костюк, Д. Ф. Николенко, М. А.
Мацейкив Украна; Р. Г. Натадзе, А. С. Прангишливи Грузия; Р. Е. Устоев
Тәжікстан; А. Абдусаттаров, М. Вахидов Өбекстан; Ш. С. Агаев, А. С.
байрамов, А. Т. Баќшалиев Әзірбайжан; М. А. Мазманян, Л. А. Саакян
Армения; А. С. Гучас Литва ; Я. М. Анспак, И. Э. Плотниек Латвия;
К. А. Рамуль Эстония, т.б. еңбектерінде бұрынғы ССРО еліндегі
психология ғылымдарының тарихы, оларда көтерілген іргелі де келелі
теориялыќ проблемалар мен әдіснамалық арналар жайлы кесек зерттеулер
жүргізіліп, диссертациялар қорғалды, ғылыми еңбектер жарық көрді.
Қазақстан жағдайында да ұлттыќ тәлім-тәрбие саласының єр түрлі
проблемалары, әсіресе қазақ психологиясының сан ғасырлық тарихы
зерттеу объектілеріне айналып келеді. Тек соңғы жылдары ғана осы салада
бірнеше диссертациялар қорғалып, жекелеген еңбектер жарық көрді. Бұлардың
ішінде А. Ақажанованың, Н. Жєнділдиннің, К. Жөкештің, Н. Елікбаевтің,
Қ. Жарықбаевтың, Т. Тәжібаевтің, В. Чистортын т.б. еңбектерін аймар
едік.
Сондай-ақ, қазаќ халқының психологиялық мұрасының қазіргі кезде
жекелеген мєселелеріне арналған зерттеулер Ә. Алдамұратов, С.
Жақыпов, Ж. Намазбаев, К. Өмірбекова, Р. Сүлейменова, Қ. Рахымбеков,
Ж. Түрікпенұлы т.б. бар.
Халқымыздық он төрт ғасырлық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің
тарихындағы аса көрнекті ғұлама тұлғалар көптен бері зерттеу
объектісіне айнала бастады. Ғалымдарымыз Әбу Насыр әл-Фарабидің, Жүсіп
Баласағұнидің, Махм±діњгек Ќашќаридіњ, Ыбырай Алтынсаринніњ, Абай
Ќ±нанбаевтыњ, Шєкєрім Ќ±дайберді±лыныњ, М±хтар Єуезовтыњ , Маѓжан
Ж±мабай±лыныњ м±раларын педагогикалыќ жєне психологиялыќ т±рѓыдан
талдауѓа, диссертациялар ќорѓалды. Сондай-аќ, ќазаќ халќыныњ тєлімдік
ой-пікірлер антологиясы Алматы. – Рауан. – 1995, Ќазаќ тєлім-
тєрбиесі Алматы. – Санат. – 1995, Ќазаќ психологиясыныњ тарихы Алматы.
– Ќазаќстан. – 1996 т.б. осы секілді ірг елі ењбектер жарыќ
кµрді.
Тоталитарлыќ режим т±сында ќуѓын-с‰ргінге ±шыраѓан халќымыздыњ аса
кµрнекті ѓалымдары, ќоѓамдыќ ќайраткерлер – А. Байт±рсын±лыныњ, Х.
Досм±хамед±лыныњ, М. Дулатовтыњ, Нєзипа Ќ±лжанованыњ, М±нара±стафа
Шоќайдыњ тєлім-тєрбие саласындаѓы ѓылыми м±ралары зерттеле бастады.
Осы орайда ХХ ѓасырдыњ бірінші ширегінде жазыќсыз жапа шеккендердіњ
бірі – Ж‰сіпбек Аймауыт±лыныњ 1889 – 1931 алатын орны ерекше. К‰ні
б‰гінге дейін б±л ѓ±лама туралы тµрт диссертация Р. Досжанова, Ќ.
Єбдікова, Д. Ќ±саинов, Г. Шоќымова , екі монография С. Ќирабаев, Р.
Саѓынбек±лы жазылѓан. Аталмыш зерттеулерде Ж. Аймауыт±лыныњ психология
ѓылымы саласындаѓы мұралары тікелей сµз болмайды. Бұл зерттеушілер
м±ұны µздеріне маќсат етіп ќоймаѓан. Б±л жерде тек профессор Ќ.
Жарыќбаевтыњ ѓ±лама ѓалымныњ психологиялыќ м±расы жайлы жазѓан бірнеше
ењбектерін атап µтеуміз ќажет. Єріне, осы автор да Ж‰сіпбек
Аймауыт±лыныњ психологиялыќ кµзќарастарын жан-жаќты талдауѓа алмаѓан
жєне аталмыш таќырыпты терењдете зерттеуді µзіне маќсат етіп
ќоймаѓан.
Олай болса, Ж.Аймауыт±лыныњ жалпы психологиялыќ м±расы, єсіресе
оныњ педогогикалыќ психология саласындаѓы кµзќарастары осы кезге дейін
зерттелмей отырѓандаѓы, м±ныњ еліміздегі ±лттыќ психология ѓылымыныњ
тарихына да, ќазіргі к‰н талабына ќажеттілігі зор екендігі туындап, бізді
осы таќырыпты арнайы зерттеуге альп келді.
Зерттеу объектісі. Ж. Аймауыт±лыныњ тєлім-тєрбиелік м±расы.
Зерттеу пєні. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ психология саласындаѓы
кµзќарастары, оныњ ќазаќтыњ ±лттыќ психология ѓылымына ќосќан ‰лесі
мен алатын орны.
Зерттеу маќсаты мен міндеттері. Ж. Аймауыт±лыныњ педагогикалыќ
психология саласындаѓым±раларына талдау жасап, оларды теориялыќ жаѓынан
сипаттау. Ќазаќ елінде ХХ ѓасырдыњ ілкі ширегінде – аќ психология
ѓылымыныњ µзіндік болмыс – бітімініњ ќалыптаса бастаѓанын дєлелдеу, оларды
єлемдік психология ѓылымыныњ тарихымен сабаќтастыра зерттеп,
еліміздегі ќазіргі психология ѓылымыныњ баѓыт-баѓдарымен ‰ндестіру.
Зерттеудіњ єдіснамалыќ методологиялыќ негізі. Зерттеу ж±мысы
диалектикалыќ – материалистік, детерминистік, тарихи - салыстырмалы
±станымдарына, сондай-аќ, ќоѓамдыќ жєне гуманитарлыќ ѓылымдардыњ
педагогика, саясаттану, єдептану, эстетика, тарих, этнология т.б.
теориялыќ астарларын негізге ала отыра ќазаќ халќыныњ ѓасырлар бойы
ќалыптасќан тєлім-тєрбиелік ой-пікірлерініњ даму тарихын кµрсетуге
баѓытталѓан. Ќазаќ халќыныњ психологиялыќ ой – пікірі тарихыныњ Єбу
Насыр єл-Фарабиден басталатын, кейіннен А. Ќ±нанбаев, Ш. Ќ±дайберді±лы,
С.М. Торайѓыров, Ѓ. Ќараш±лы, М. Ж. Кµпей±лы, т.б. ѓ±ламалар жалѓастырды,
теориялыќ т±жырымдарына негізделе отырып, б±лардыњ Ж. Аймауыт±лыныњ
психологиялыќ пікірлерінен кµрініс тапќандыѓы белгілі.
Зерттеудіњ негізгі идеясы мен гипотезасы. Аймауыт‰лыныњ рухани
м±нара±расы наќты ѓылыми педакогикалыќ ќызметі ќазаќ психологиялыќ ѓылыми
ой-пікірлер ж‰йесініњ ілкі бастауы, бастапќы т‰п – тµркіні болып табылады.
Егер Ж. Аймауыт±лыныњ психологиялыќ м±ралары жан – жаќты зерттелген
жаѓдайда , м±ныњ негізінде ѓылыми оќу – єдістемелік баѓдарлама жасалып,
м±ны б‰ткіл зиялы ќауым тєлім – тєрбие ісінде пайдаланатын болса, б±л
жєйт оќушылар мен студенттердіњ жалпы ±лттыќ тєлім – тєрбиеге
ќызыѓушылыѓын арттырып, олардыњ ой µрісі мен д‰ние танымын кењейте т‰скен
болар еді.
Зерттеу кезењдері.
Бірінші кезењ - Ќазаќстандаѓы жєне ТМД елдеріндегі жарияланѓан
ќоѓамдыќ – гуманитарлыќ, педагогикалыќ – психологиялыќ, этнографиялыќ,
этика, эстетикалыќ єдебиеттерді салыстыра саралап, оларды талдауѓаалу,
сондай-аќ зерттеу таќырыбына байланысты библиографиялыќ єдебиеттер
жинастыру, осы мєселеге байланысты ќорѓалѓан диссертациялармен танысу.
Екінші кезењ- Ж. Аймауыт±лыны педагогикалыќ
психология саласындаѓы пікірлерін белгілі ж‰йеге келтіріп, оның
ішінен қазіргі кезеңге аса қажетті, өміршң, көкейкесті аспектілерін
іріктеп, оларды зерттеуіміздің негізгі желісі ету. Зерттеу барысында
жиналған материалдарды теориялық жағынан тұжырымдап, зерттеу нәтижелерін
апробациялау.
Зерттеу әдістері. Тарихи тұрғыдан жазылған орыс, қазақ тілдеріндегі
әдебиттерге талдау жасау, сондай-ақ , Аймауытұлының психология
саласындағғы мұраларын тарихи, салыстырмалық, өмірбаяндық, контент-
анализ әдістері мен архив деректерін пайдалану.
Зерттеу көздері. Диплом жазуда қазан төңкерісінде дейінгі
қазақстандық, шетелдік, бұрынғы Кеңес одағы, қазіргі ТМД елдеріндегі
ғалымдардың философтар, саясаттанушылар т.б., әр заманда өмір сүрген
ұлы ойшыл, ғұлама ғалымдардың тәлім-тәрбиелік мұрасын талдауға алған
зерттеулері баспа беттеріндегі жарияланандармен қолжазба түріндегілермен
пайдаланылады. Мұнымен бірге Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік
архивінен, Қазақ Республикасы ұлттық кітапханасының сирек кітаптар орынан
материалдар алынады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Аймауытұлының
педагогикалық психлогия саласындағы мұралары қазақ психологиясының
әдіснамалық- теориялық негіздерінің аса мәнді құрамдас бөлігі болып
табылады. Мұны жалпы білім беретін орта мектептердегі Әдеп және жантану,
жоғары оқу орындарындағы Психолгия тарихы, Қазақ психологиясының
тарихы арнаулы курсын оқытуда негізгі материал ретінде пайдалануға
болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
-Ж. Аймауытұлының педагокилалық психология саласындағы көзқарастарының
негізгі ұстанымдарын, оның Дж. Уотсон, П.П.Блонский ілімдерінен кейбір
айырмашылықтары тұңыш рет дәлелденеді.
-Ж. Аймауытұлының ұлттық педагогикалық психологияның ғылыми
атауларын алғаш жасаушы екендігі, оның бұл саладағы қайталанбас
өзіндік орны анықталады.
-Ж. Аймауытұлының педагогикалық психология саласындаы мұрасын оқып-
үйренуге орай арнаулы дәрістің бағдарламасы құрастырылады.
I тарау Жүсiпбек Аймауытовтың өмiрбаяны.
1.1. Жүсiпбек Аймауытовтың өмiрi.
Екi заман шекарасында көзiн аша бастаған туған халқының арқылы, ойы,
ары, баскөтерерi болып ,оның қамы үшiн,тағдыры мен болашағы үшiн
бастарын тауға да,тасқа да соғып, ақыры бiр кездерде бiздiң елдi
жайлаған,зорлық-зомбылы дертiнiң,социолисттiк заңдылықты бұзудың құрбаны
болып кеткен арыстарымыздың қатарында Жүсiпбек Аймауытовта бар.
Ол- ақын, прозашы, рамашы сыншы, публицист, аудармашы. Әдебиеттiң әр
алуан жанрларында белсендi қызмет ете отырып, Жүсiпбек жаңа дәiрдегi
әдебиеттiң негiзiн салушылардың алды легiнде болды. Көптеген iрi шығ
армаларымен жаңа iзденiстердi орнықтырды.
Жүсiпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар уезiнде
Қызылтау болысының бiрiншi ауылында туған. Арғы аталары ауқатты
болған деседi. Бiрақ Жүсiпбектiң өз әесi Аймауыт та, оның әесi
Дәндібай да шағын шаруалы адамдар екен. Руы-Сүйiндiк. Бұл жағынан
келгенде , Сүйiндiк iшiнде Айдабол ,Көлiктен шыққан атақты ақындар
Сұлтанмахмұт Торайғыров , Мәшкүр Жүсiп Көпеевтермен Жүсiпбек әрi
жерлес , әрi аталас . Жүсiпбектiң 15-жасқа дейiнгi өмiрi ауылында
өтедi.Ол ауыл молдасынан оқып сауатын ашады.Тиiп-қашып, әр қилы
молдалардың, өз айтуынша, Жүнiс Қожа, Шаймерден Қожа, Қожаахмет Қожа,
Қапар Қожа, Мұхамеджанның алдын көрiп, ескiше едәуiр бiлiм алады.
Содан кейiнгi бiраз уақыт өзi де молдалық құрып, бала оқытады.
“Қартқожа романында Жүсiпбек Аймауытов бала молда ретiн де өз
өмiрiнiң осы тұсын суреттеген.
1907 жылы Жүсiпбек молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс мектебiне
түседi. Оспанның(Аймауыттың iнiсi) Серебрянников дейтiн тiлмашы менi
тәуiр көрушi едi. Баянда соның үйiнде жаттым. Баянда бiр қыс
оқып,екi бөлiмiн бiтiрiп, келер жылы Керекудегi қазыналық ауыл
шаруашылық школiне барып емтихан ұстадым - дейдi ол.
Бiрақ ауыл шаруашылық мектебiнде ұзақ оқи алмайды. Бiр айдай
ауыл шаруашылық жұмысына қатысып, одан кейiнгi екi ғана оқуға
мүмкiндiк алған, Жүсiпбек мектеп режимi мен әдiлетсiздiкке қарсы бой
көтерген балалардың қатарында оқудан шығып қалады. Осыдан кейiн
бiраз уақытын ол ауылда бала оқытумен,Баяндағы мектептiң үшiншi
класында оқуын жалғастырумен өткiзедi. Содан 1911 жылы Керекуге
келiп, екi класты орыс-қазақ мектебiне орналасады. Әуелi сол
мектепте , кейiн интернатта бiлiм алып, 1914 жылы Семейдегi
мүғалiмдер семинариясына түседi, оны 1919 жылы бiтiредi. Семейде ол
Абай журналын шығарысады.Аймауытовтың саяси-әлеуметтiк қызмет
сапары 1919 жылдан басталады.
1919 жылы Жүсiпбек Алашордадан бөлiнiп, Кеңес үкiметi жағына
шығады. Коммунисттiк партияның қатарына өтедi.Семейде , Павлодарда
партия, кеңес жұмыстарын атқарады. 1920 жылы Қазақстан кеңестерiнiң
съезiне делегат болып қатысады,сол жылы қаңтар айында Жүсiпбек
партия қатарына кiредi. Содан кейiн Қазақ АССР Халық ағарту
комиссариятында басшылық қызметте ( комиссардың орынбасары болып )
қалады. 1921 жылы Семей губерниялық оқу бөлiмiнiң меңгерушiсi, кейiн
Қазақ тiлi газетiнiң редакторы болып iстейдi. 1922-1924 жылдары
Қарқаралыда мектеп мұғалiмi, ал, 1924-1926 жылдары Ташкентте шығатын
Ақ жол газетiнiң редакциясында қызмет атқарады. Бұдан кейiн 1926-
1929 жылдары Шымкент педагогтiк техникумының директоры болады . Ара-
тұра сол кездегi саяси науқандарға араласады. Торғай уезiнiң
ашықққан халқына жәрдем ұйымдастырып, жиналған малды өзi пайдаланып
кеттi деген жаламен жауапқа тартылып, артынан ақталады. Содан 1929
жылы Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар деген
сылтаумен қайта тұтқынға алынады.
1931жылы Жүсiпбек Аймауытов 42 жасында ,нағыз шығармашылық толысқан
кезiнде қыршынынан қиылды.
Алғаш өлең жазумен әуестенiң Жүсiпбек 13 жастан деп санайды.Дұғалық
жазатын кiшкене қара шолақ кiтапшама тiленшi шалға есiгiн ашпаған бiр
кемпiрдi,көшкенде байталға мiнбеймiн деп әкесiн ренжiткен қызды өлең қып
жазып қойғанымды әкем көрiп,маңдайымнан иiскегенi әлi есiмде. Содан соңғы
өлең жазғаным 19-20 жастар кезiмде болса керек. Бiр бала молдамен
айтысып, өлең жазғаным бар. 1912 жылы жазған өлеңдерiм ескi
дәптерiмде әлi сақтаулы. Абайға елiктеппiн. Ең алғаш басылған сөзiм –
1913 жылы болса керек , бiр ақылық алыпсатардың болыс болам деп ,
елге бiр месте шай апарып , елдiң қулары болыс қоямыз деп, шайларын
алдап алып , бос қайтқаның жазып едiм. Бұл хабар Қазақ газетiнде
басылды. Сол хабардың басылуы қалам ұстауыма үлкен себеп болды. 1916
жылы қазақтан жұмысшы алудың артынан пьеса жаза бастадым.Алғаш
жазған 5 перделi пьесам жарыққа шықпады -деп жазған.
Оқуы мен қызмет бабына байланысты, 1914 жылдан бастап , он
жылдай Семейде болған кезiнде Жүсiпбектiң жақсы қарым-қатынас
жасасқан, көңiлдес, достас адамдары, Шәкәрiм ,Көкпай , Сұлтанмахмұт ,
Сәбит Дөнентаев , Иса Байзақов , Жұмат Шанин , Майра , Әмiре сияқты
әдебиет , өнер қайраткерлерi.
Жүсiпбектен қалған мұра аса бай. Оның iшiнде Қартқожа,
Ақбiлек романдары, Күнiкейдiң жазығы повесi мен көптеген әңгiмелер,
Рабиға , Мансапқорлар , Сылаң қыз , Ел қорғаны , Қанапия-
Шарбану , Шернияз атты пьесалар, өлеңдер мен Нұр күйi поэмасы,
балаларға арналған ертегi кiтапшалар, сын мақалалар мен көптеген
аударма кiтаптар, оқулықтар бар. ‡з кезiндегi газет-журналдар бетiнде
Жүсiпбек жазған мақалалар да бiрсыпыра.
Әлеуметтiк төңкерiстер заманында өмiр сүрген Аймауытов өзiнiң
қысқа ғұмырында артына аса бай әдеби, ғылыми мұра қалдырды. Ол
В.Шекспир, В.Гюго, Г.Мопассан, А.Дюма, А.С.Пушкин, Р.Тагор, Н.В.Гоголь,
Л.Н.Толстой, Дж.Лондон шығармаларын, Интернационалды, бiрқатар ғылыми
еңбектердi қазақ тiлiне аударды. Педогогикалық психология, методика,
эстетикалық тәрбие туралы зерттеулер жазды, әдебиет, эстетика, сын
саласына қатысты, сан алуан публицист мақалалар жазды.
1918-1919 жылдары М.Әуезовпен бiрге Семейде Абай журналын
шығарып, Екеу деген біркеншiк атпен , Әуезовпен бiрлесiп, Абайдың
өмiрi және қызметi (1918 №2) , Абайдан кейiнгi ақындар ( 1918
№3) деген мақалалар жазды.
1.2 Жүсiпбек аймауытовтың шығармашылығы.
Жүсiпбектiң Қартқожа романы 1926 жылы тұңғыш рет Қызылорда
қаласында жеке кiтап болып шыққан . Бұл- ауылдағы қарапайым қазақ
азаматының өмiрiн, оның әлеуметтiк арпалыстар кезiндегi күрделi
тағдырын этикалық үлгiде көркем бейнелеуге арналған қазақ
әдебиетiнiң алғашқы көлемдi шығармасы. Онда қазақ ауылының революция
алдындағы және әлеуметтiк қақтығыстар кезiндегi тiршiлiгi , азаттық
жолындағы күрестен кейiнгi жаңаша ұмтылысы шыншылдықпен бейнеленедi.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының басталуы мен оның 1917 жылғы
ақпан революциясына ұласуы, қазақтарын ел iшiндегi әлеуметтiк
күрестерге араласуы, Алашорданың құрылуы, Октябрь революциясы мен
азамат соғысының оқиғалары роман сюжетiне желi боп кiредi. Шығарма
қаһарманы Қартқожа да, оның елi, жұрты да осы оқиғалар фонындағы
тартыста есейiп, есiн жинап , iлгерi басады , болашаққа ққарайды.
Романда айрықша көзге түсетiн нәрсе – көшпелi қазақ аулы
өмiрiнiң жүдеулiгi , қоғамдық әдiлетсiздiк. Мұны бiз Қартқожа туып-
өскен ортаның семьялық тiршiлiктiң , ескi ауылдағы әлдiнiң әлсiзге
жасаған зорлығы фактыларынан , осы негiздегi қақтығыстардан танимыз.
Шығарма қаһарманы жайындағы жазушы толғанысында бүкiл романның
пафосы жатыр. Автор қазақ ортасынан шыққан жас Қартқожаны елi
үшiн күйген, еңбектi сүйген , ер жүректi, жұртшылық көсемi- жалынды
жастардың қатарынан көргiсi келедi. Оның халықтың ойлары Қартқожа
бейнесi арқылы өрбiп дамиды.
Шығарманың шұрайлы тiлi – жазушы шеберлiгiнiң айқын көрiнiсi.
Ондағы суреттер ел өмiрiн , дала тiршiлiгiн , ондағы адамдар ұғым-
түсiнiгiн оқырманның көз алдына жайып салып отырады.
Бұл Қартқожаның жалпы идеялық , тақырыптық маңызына қоса
қазақ романының тарихындағы көркемдiк ролiнде , жаңалығын да аша
түседi.
Ақбiлек - жеке кiтап болып басылып үлгермеген шығарма. Ол
кезiнде әйел теңдiгi журналының 1927-1928 жылдар iшiндегi бiрнеше
санында жарияланған . Бiрiншi рет 1989 жылы Жөсiпбектiң таңдамалы
шығармалары iшiнде жарық көрдi.
Ақбiлек тақырыбы жағынан Қартқожа романымен үндес. Егер
Қартқожада жазушы ескi қоғамдық құрылыс жағдайында теңсiздiкте
өмiр кешкен қазақ жiгiтiнiң құлдықтан құтылып , азаттық күрес жолына
шыққан суреттесе, Ақбiлектеде осы идеяны жалғастырады. Мұнда
феодалдық- рушылдық ортада жiкшiлдiктартыстардан қорлық көрген қазақ
қызының жаңа заман шындығын пайдаланып , өз бағытын табу , тең
құқылы азамат болуы бейнеленедi.
Жазушы халықтық көзқарасы романдағы байлар мен кедейлер өмiрiн,
олардың ара қатынасын, рушылдық , жiкшiлдiк , пендешiлiк ұсақ
мiнездерден туған кикiлжiңге әлеуметтiк сипат бере бейнелеуiнен
көрiнедi. Ол тұрмыс – салттың ұнамсыз жақтарын да көңiл аударады.
Әлдiлердiң тарапынан әлсiздерге жасалып жатқан зорлықы көре бiледi.
Жалпы алғанда
Ақбiлек - бiр қыздың тағдыры негiзiнде әлеуметтiк революциялар
дәуiрiндегi қазақ ауылының жанаруын суреттейтiн алғашқы қазақ
романының бiрi .
Күнекейдiң жазығы повесi 1928 жылы Жаңа әдебиет
журналында жарияланған. Мұның да тақырыбы әйел тағдыры.
Повестте сол кездегi ел iшiндегi қыз ұзату , көшу , жастардың
ойын сауық ұйымдастыруы , халықтық әзiл- қалжыңдар сияқты тұрмыстық
суреттер мол. Ол өмiр тануға , дәуiр шындығын түсiнуге қажет
этнографиялық материалдар бола алады.
Ақ өлең үлгiсiмен жазылған шығарманың тiлi Жөсiпбектiң
прозадағы жаңа бiр iзденiсiн танытады. Оның ырғақты прозасы ескi
рухани тiршiлiгi өлеңмен байланысты болған халықтың жаңа жанрды
игерудегi өзгеше тарады.
Жүсiпбектен қалған бiрталай әңгiме бар. Олар Бетiм-ау құдағи
ғой ( 1918 ), ‡мiр деген осы ма , Мысыққа ойын , тышқанға өлiм
( 1923 ), Елес , Оралдан поезд өткенде , Қойшы Тастамақ,
Жаңа өмiрге аяқ басты , Жидебайдың баяндамасы ( 1924 ) , Жетi
азбан , Жол үстiнде , Көшпелi көжебай , әншi ( 1925 ) ,
Боранды болжағыш әулие ( 1926) т.б. Бұлардың көбi сол
кездегi газет-журналдар беттерiнде жарияланған. Әңгiмелермен қатар
баспасөз беттерiнде Жүсiпбек қолынан шыққан өлеңдер , публицистикалық
мақалалар , фельетондар аз емес .
Жүсiпбек әңгiмелерi , негiзiнен , жазушы өмiр сүрген дәуiрдiң
шындығын суреттеуге арналады. Оларда ел тұрмысындағы өзгерiстер , адам
психологиясындағы жаңалық , әлеуметтiк теңсiздiк пен оған қарсы
күрес , өнер тақарыбы , уақыт , заман туралы толғаныс , т.б. мәселелер
сөз болады.
Жүсiпбектiң драматург есебiнде көзге түсуi де тым ерте
басталған. Ол Семейде оқыған жылдары жастардың ойын-сауық кештерiне
қатысып , домбыра тартып , ән салып , спектакьлдер қойған , өзi басты
рольдерде ойнаған. 1917 жылы 17 желтоқсанда Семейде оқитын жастардың
әдеби кешi болып , онда Жүсiпбектiң Ескi тәртiппен бала оқыту ,
Рабиға атты бiр перделi пьесалары қойылған. Ол жөнiндегi хабар
кезiнде жергiлiктк баспасөзде жарияланған . Кейiн Ел қорғаны
(1925, Мансапқорлар ( 1925 ), Қанапия мен Шарбану ( 1926),
Шернияз (1926) атты драмалар жазЈан.
Жүсiпбек –әдеби шығармашылығын ақындықтан бастаған адам . Бiрақ
өлендерi жиналып басылмай, кезiнде жарық көрген күнделiктi баспасөз
бетiнде қалған. Қазiр бiзге белгiлi Жүсiпбектiң поэзиялық туындыларының
iшiнде СарыАрканың сәлемi, Ах-ха-хау , Көшу, µршығым,
әскер марселлезасы, Тұңғиық, түпсiз астында тағы да басқа өлендер
мен Нұр күйi атты поэмасы бар. Нұр күйi атты поэмасы 1929 жылы
Қызылордада жеке кiтап болып басылған. Оны автор күйлi сөз деп
атаған. Поэма уақиғасы Жiбек анананың жаңа туған нәрестесiне толғанып
айтқан жыры мен басталады. Бiрақ ана қуанышы баласының соқыр екенiн
бiлiп тез басылады. Алайда бала өнерпаз, күйшi болып өседi. Өнерiмен ,
жұртты таң қалдырады. Кейiн орыс дәрiгерлерiнiң көмегiмен көзi жазылып
ол қуаныш шаттық күйiн тартады. Автордың Нұр күйi дейтiнi сол. Ақын
сол арқылы өнерпаз бала көрген, оның келешегiн айқындаған нұрдын ,
жарық сәуленiң шатты сезiмдерiн жырға қосады. Поэма жастарды өмiрдi
сүйюге , қиыншылыққа мойымай, онымен күресе бiлуге тарбиелейдi. Едiгенiң
орыс дәрiгерiнен көмек алуы арқылы автор халықтар туысқандығының да
проблемасын өзiнше шешуге ұмтылады. Поэманың жазылу үлгiсiнде де ақ өлең
көбiрек қолданылады.
Жүсiпбек көп шығармаларын жаңа , жас ұрпаққа арнады. Соларды жаңа
рухта , күрескерлiкке, адамгешiлiкке тәрбиелейтiн кiтаптар жазды. Оның
балаларға арнап жазған Жаман тымақ ,
Шал мен кемпiр, Көк өгiз , ¦ш қыз, сияқты ертегiлерi бар. Олар
суреттi кiтапша үлгiсiнде жазылған.
Жүсiпбек көптеген сын мақалалар да жазған . Олардың iшiнде
М.Әуезовпен бiрiгiп жазған Мағжанның ақындығы туралы ( 1923 ) ,
Аударма туралы (1925 ), Сұңқар жыры (1925 ) атты еңбектерi автордың
әдебиет жөнiндегi , оның ерекшелiктерi туралы , жазушы шығармашылығын
түсiнудiң принциптерi жайындағы ұғым-түсiнiгiн , көз қарасын көрсете
алатын елеулi туындылар.
Аударма еңбектерi бiр төбе. Интернационалды қазақ тiлiне
асқңн шеберлiкпен аударуынығ өзi-ақ Жүсiпбектiң аударма өнерiнiң
өрен жүйрiгi екенiн айнытпай танытады. Пушкиннiң Сараң серi (
Скупой рыцарь ), Тас мейман ( Каменный гость ) , Гогольдың
Бајылаушы ( Ревизор ) пьесаларын аударған. Джек Лондоннан аударған
Теңiз телегей аттаныс ( Всеобщий поход ) шығармасы 1926 жылы
Жаңа мектеп журналының 4,5 сандарында басылған. Жүсiпбектiң көп
аударма еңбектерiң әлi бiлмеймiз.
Оның артында бiрталай ғылыми мұра да қалды. Ол халыұ ағарту
комиссариатында педагогикалық оқу орындарында қызмет iстей жүрiп, жас
ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге, олардың ғылымның әр саласында жан
жақты бiлiм алуын көздеген еңбектер оқу құралдарын жазды. Олардың
iшiнде Тәрбиеге жетекшi (1924 ) Психология 1926 , Жан жүйесi және
†өер тандау 1926 атты елеулi кiтаптары бар. Бұлар, әрине, бүгiнгi
педагогика мен психологиның методология тұрғысынан әлсiз көрiнседе,
өз дәуiрi үшiн аса пайдалы қызмет атқарды.
Ендi бiр ең елеулi тарихи еңбегiн атап айтуымыз керек.
Сұлтанмахмұт алдында айтып кеткенде Жүсiпбекке туыс болып келедi.
Сұлтанмахмұт өлген соң 1920 жылы , оның шығармаларын он жыл бойы
жинап-терiп баспаға әзiрлеп, өмiр тарихын жазған Жүсiпбек едi.
Жүсiпбек Аймауытов - қазақ әдеби тiлiнiң жүлде бермес жүйрiгi,
Терең ойлы, нәзiк сезiмдi, ұшқыр қялды , кен құлашты , нағыз классик
жазушы.
Жүсiпбек музыканы – ән мен күйдi жанындай жақсы көрген адам.
Атақты композитор Александр Затаевич Жүiпбектен Қазақтың оннан астам
әнiн жазып алып , оны Қақтың 1000 әнi деген кiтабына енгiзген.
Жүсiпбек өзi де ән шырқаған.
Жүсiпбек Аймауытов Сталиннiң қара жүрек , қанды қол қарақшы
жендеттерiнiң қолынан, 1931 жылы 41 жасында қыршынынан қиылды.
II тарау Жүсiпбек Аймауытовтың психологиялық еңбектерiне
талдау жасау .
2.1 Психология кiтабы туралы.
Психология кiтабы 12 тарау, 102 параграфтан тұратын оқу
қґралы үлгiсiнде жазылған, бұл зерттеу қазақ тiлiндегi , осы
бағыттағы алғашқы жемiстi iзденiстердiң , олжалы табыстардың қатарына
жатпақ.
Ғалым тарихына , пәлсапа тарихына терең бойлай отырып , көптеген
мысалдар , деректер келтiрiп , сан алуан оқымыстылар туындыларына
сүйенiп , кейде келiсiп , кейде келiспей , психология ғылымының пәнiн
зерттеу обьектiсiн анықтайды, жан , ден , сана , ой , ақыл , сезiм , қиял
, түйсiк , қайрат , серпiлiс , ынта , қабiлет т.б. ұғымдардың мәнiн
ашады.
Психологияның сан алуан түрлерiн айта келiп , дәлдi зерттеу
үшiн бақылаудың , анкетаның , сұраудың , математикалық тәсiлдердiң
атқаратын қызметi ашылады .Бiздi ерекше таң қалдыратыны - адам
психологиясын зерттеуде математиканы , оның варияциалық статистика
дейтiн саласын қалайша пайдалануға болатындығы жайлы мәселе , Қазақ
топырағында мұны Аймауытовтан басқа ешкiм күнi бүгiнге дейiн
көтермеген. Адам мiнезiн анықтауда ым, жүз құбылысы , көз әлпетi , бет
әлпетi, қол , саусақ қимыл ерекше ескерiледi. Аймауытұлы адамның
қылығын зерттеуде сұрау-жауап қалайша пайдаланатындығын және оның
кейбiр кемшiлiктерiн байқаған фактiлер мен мәлiметтердi қалай жазу
керек , әсiресе психологияда математикалық әқiстi қалай пайдалануға
болады дейтiн мәселелерге жауап берген .
Үшiншi тарауда Тiрi заттардың қјылығын жалпы мiнездеу деп
аталады. Мұнда психофизикалық және психофизиологиялық феномендер ,
атап айтқанда , оргонизмнiн тiтiркенушiлiк пен сезгiштiк қасиеттерiнiң
ерекшелiктерi , жануар мен адамның дағды , инстинктерi, бұлардың бiр –
бiрiнен айырмашылықтары , өсiмдiктер дүниесiндегi тiршiлiк белгiсi –
тропизмдер ғылыми талдауға алынады. Осы тарауда академик И.П.
Павловтың әйгiлi шартты рефлекстер туралы iлiмiнiң негiзгi
қағидалары сөз болады.
Психология кiтабының келесi бiр көңiлге ұялайтын ,қјазiргi
ғылыми тұжырымдарға өте-мөте жақын жерi Денедегi мүшелер, олардың
қызметтерi туралы мәлiметтер. Бұл жерде автор жоғары жүйке
саласына арнайы талдау жасайды. Жүйке саласы дегенiмiз ми , жұлын,
сол екеуiнен тарайтын бұтақтар. Бұлардын iшiндегi ең маңыздысы –
үлкен ми . Мида үнемi қозғау жүрiп отырмаса, жан жүйеде көрiнбейдi.
Мидағы өзгерiстер әркез алуан-алуан сипатта жүрiп отырады , осыған
байланысты жанның аңысы да түрлi – түрлi болады. Егер ми зақымданса ,
жан шындықты дұрыс бейнелей алмайды деп айтқан. Бұл тарауда ол
жүйке , ми туралы әр замандағы оқымыстылардың түрлi пiкiрлерiне
дәйектi ақпарат бере отырып жазған. Ол тағы бiр тарауында адамның
саңылау мүшелерi жайлы түсiнiк берген. Саңылау мүшелерi- дегне ұғым
қазiргi психологияда сезiм мүшелерi деп берiлген
Аймауытұлының психологиясында беттегi әр түрлi ым- ишаралардың,
дене қозғалыстарының адам психологиясының тандаулы рөлi де тамаша
көрсетiлген. Осы тарауда автор көру , есту түйсiктерiне байланысты
Гельмгольц қисының, яЈни оның резонанстық теориясының мәнiн қазақ
оқырмандарына түсiндiрiп бередi. Сондай-ақ түске соқырлық ( цветовая
слепота) деген мәселелерге бесiншi тарауда тоқтаған. Автор адамның
келбет бiтiмiне тағыда тоқталып кетедi. Ол адам жанының генетикалық
жақтарымен қатар оның әлеуметтiк астарларына тоқталып , нақтылап
айтсақ , қорқыныш , үрей , мазасыздану , елiктеу , бәсеке , тағы басқа
осы секiлдi психологиялық көрiнiстерiне өзiнше талдау жасайды.
Түйсiк пен қабылдау , перне iлiктестiгi ассоциация , ынта мен
iлтипат , ес пен елес , қиял мен творчество мәселелерi алтыншы ,
сегiзiншi тараулардын басты тақырыптары.Алтыншы тарауда - автор
зерделi қылық ұғымына тоқталады. Мұнда жекелеген жан қуаттарының
сыр – сипатына , мүддеге , апериепция, қиял , оның жекелеген түрлерiне
тоқталып , бұларды қазақ өмiрiнен алынған нақты мысалдар арқылы
баяндайды.
Сегiзiншi тарауда автор елестету , ес , ұғым мен сөйлеу , ұғым
мен сөздiң арақатынасы , ойлау процесiнде тiлдiң атқаратын ролi
ойлау тәсiлдерi мен түрлерi туралы түйiндерiн ортаға салады . Бұл
мәселелердi баяндауда автор психология ғылымының сол кездегi
жетiстiктерiмен байланыстыра келiп , оларды тағы да қазақ ұғымына
жақын тұжырымдармен дәйектей түседi.
Тоғызыншы тарауда ерiк – жiгер , қажыр – қайратты тәрбиелеу жайлы
әңгiме болады. Мұнда сол кездегi психологияда айтылатын еркiндiк
пен лажсыздық секiлдi философиялық мәселелер орын алған . Онда
бостандық пен лажсыздық , жеке тұлғалардың қоғамдағы тарихи орны
секiлдi , жалпы психологияға қатысы жоқ жайттар да сөз болған .
Оныншы тарауда - ұйқы , түс көру , көз байлау т.б. парапсихологиялық
құбылыстар жайлы айтылады.
Он бiрiншi , он екiншi тарауларда әдет – ғұрып , салт – сана ,
дәстүр , түрлi оң , терiс қылықтардың табиғаты , кiсiнi әлеуметтiк –
қоғамдық тұрғыдан қалыптастыру , сондай-ақ мәдениет пен өнердiң , дiн
мен пәлсапаның , географиялық ортаның , тап тартысының , тiл мен
әдебиеттiң – адамның жан дүниесiне тигiзетiн әсерi ежелгi дала
тұрғындары – көшпелi қазақтардың өмiрiнен алынған. Жалпы қылық
мәселесi бихевиоризм бағытын ұстағандардың , сондай-ақ П.П.Блонскийдiң
ерекше мән берген проблемасы. Ол терiс қылық туралы кезiнде
Аристотель мен Абайдың , Леонардо да Винчи мен Шекспирдiң , Кант пен
Дарвиннiң тағы басқа ұлы кемеңгерлердiң айтқандарын мысалға
келтiрiп , терiс қылық кейде есi ауысқан , есi кiресiлi – шығасылы
адамдарда кездесетiндiгiне тоқталып , мұны патопсихология дейтiн
ғылым зерттейдi деп түсiндiредi. Ал есi бүтiн ақыл – есi дұрыс
адамдардың тәрбиесiнiң кемдiгiнен , бiлiм мен әдет – дағдысының,
икемiнiң аздығынан , өзiн - өзi басқара алу қабiлетiнiң нашарлығынан
деп түйiндедi. Бұл айтылғандардын ғылыми тұрғыдан еш ақаулығы
байқалмайды. Ал он екiншi тарау адам қылықтарының әлеуметтiк
шаруашылық негiздерiне арналған.Бұл тарау сол кездерi болған
қоғамдық психологияның ықпалымен жазылғаны байқалады. Мұнда автор
адам қылығының әлеуметтiк – шаруашылық негiздерi , әлеуметтiк дегенiмiз
не , оның қандай түрлерi бар т.б. осы секiлдi мәселелерге түсiнiк
бередi.Бұл тарауда ол тап психологиясы жайлы айтады.
Психологияда термин жағы баршылық. Олардың жалпы саны 3 мыңнан
асады . Ассоциация , аппецепция , тропизм , рефлекс , инстинкт , интеллект
т.б. ұғымдар Аймауытов еңбектерiнде де көптеп кездеседi. Мәселе , 6-
тараудың бiр параграфында Апперцепция дейтiн ұғымның мәнi
баяндалады. Айналадағы түрлi заттар мен құбылыстарды дұрыс қабылдау
кiсiнiң өткен тәжiрбиесiне , жан дүниесiнiң мазмұнына тәуелдi
Болып отырады. Мұны психологияда апперцепция деп атайды. Адамның
өмiр тәжiрбиесi , тiршiлiк барысында миына жиған – тергенi
айналаны тереңiрек , толығырақ бiлуге жәрдемдеседi.
Жүсiпбек Аймауытґлының жалпы психология туралы айтқандарын
қорыта келе айтарымыз – бұл сол кездегi психологияның бiраз
мәселелерiн баяндай алғандығы және бұларды қазақ өмiрiмен
байланыстыра бiлетiндiгi , сондай-ақ ғылымның осы саласының терминдiк
жасауымен айналысқан , психологиядағы жалпы мәселелермен қатар
қоғамдық психологиянында маңызы көрiнiс тапты. Ж . Аймауытұлының
психологиялық еңбектерiнiң тақырыбы да сан алуан екендiгiн атап
өтiп , оның қазақтың педагогикалық психологияның жалпы мәселелерiмен
қатар оқу , тәрбие , ұстаз , тәлiмгер өнегесi шәкiрттердiң , олардың
жеке-дара қасиеттерiмен санасу , мамандық таңдауына байланысты өмiршең
проблемаларды сол кездiң өзiнде – ақ кҐн тәртiбiне қойғаның талдап
көрсеттiк.
2.2 Ж.Аймауытовтың педогогикалық психологияға арналған еңбектерi.
1924 жылы мектеп мұғалiмдерi мен педагогикалық оқу орындарында
оқитындарға арнап Тәбиеге жетекшi (Орынбор, Госиздат ,86 бет ) атты
кiтабы шығты. Абай , Шәкәрiм шығармаларында iргесi қланған ,қјазақи
педагогикалық психологияның ұғым-түсiнiктерiнiң арнайы тұауын
кескен,бұларды қазақ жұртына тұңғыш паш еткен осы еңбек.Кiтаптың
бiрiншi бөлiмiнде тәрбие негiздерi ,оның нақты мақсаты мен мүддесi ,
негiзгi принциптерi ,бұларды жүзеге асырудың жай-жапсары , сондай-ақ ,
тәрбиенiң ұлттық және әлеуметтiк болатындығы , заман ағымына қарай ,
ол түрлi өзгерiстерге түсiп отыратыны жан – жақты сөз болады.
Кiтаптың дидактика атты екiншi бөлiмiнде ( ол он сегiз параграфтан
тұрады ) , бiлiм дегенiмiз не , оны бағдарлау не үшiн қажет ,
дидактиканың психалогиалық астарлары , нақтылап айтқанда шәкiрттердi
оқуға ынталы ету , мұның қандай әдiстерi мен жолдары бар , дағдылану
, машықтану , оқыту процесiндегi көрнектiлiктiң ролi , сабақтың басынан
аяғына дейiнгi жүрiсi , яғни оның түрлi аспектiлерi т.б.осы секiлдi
мәселелерi 20-жылдары жаңадан түлей бастаған дүнияуи қазақ
мектебiнiң нақты өмiрiнен алынған деректер келтiру арқылы
талданады. үшiншi бөлiмiнде – мектеп басқару мәселелерi , яғни
мектептiң тазалығы мен жинақтылығы , эстетикалық талғамы , деңсаулық
сақтау шаралары , мектеп үйiнiң құрылысы , т.б. осындай жайттар. Қазақ
ұғымына лайықты түсiнiктермен баяндалған , Тәрбиеге жетекшi
кiтабының он екi параграфтан тұратын төртiншi бөлiмде жаңа тұрпатты
қазақ мектебiн қалай құру керек , ұстаз бен шәкiрт ынтымағының
басты белгiсi қандай болмақ , мектептерде жіргiзiлетiн еңбек , тазалық
, дене тәрбиесi қалайша жізеге асырылуы тиiс , тiптi сейiл –
серуеннiң өзiн қалайша тиiмдi етiп ұйымдастыру керек т.б. осы
секiлдi ұсақ-тійек көрiнетiн мәселелерге де автор ерекше мән
берiп , бұларға аса зерделiкпен қјарап , олардың әрқайсысына өз
пiкiрiн бiлдiрiп отырады , зерттеуде бұл айтылғандарға тиiстi талдау
жасалған.
Оқыту баланың табиғатына , жеке – дара ерекшелiгiне орай
жүргiзiлуi тиiс . Ол сонда ғана шәкiрттiң жан қуаттарының өсiп ,
жетiлiп , қалыптасуына жағдай жасайды. Автордың пiкiрiнше , баланың
табиғатын ескерiп оқыту дегенiмiз ,- оның бұрынғы тәжiрбиесiне , азды
– көптi бiлiмiне сійену деген сөз. өйткенi , жаңа бiлiм әркез
адамның , бұрынғы бiлетiндерiне сійенбейiнше тиянақты болмайды.
Автор Оқыту түрi дейтiн тақырыпта осы мәселеге орай алуан
түрлi әдiс – тәсiлдердi жете бiлудi басты назарға алады. Ол
оқытудың басты түрлерiне , сөйлеу және сұрау түрлерiн жатқызады.
Мұғалiмнiң сабақтағы көздерiн шәкiрттер алаңсыз тыңдап жазып отырса
, бұл – сөйлеу түрi болады . Ал мүғалiм мен шәкiрттер арасындағы
сұрақ , жауап төңiрегiндегi диалогты – сұрау түрiне жатады.
Ж.Аймауытұлы көрнекiлiк мәселесiнде де психологиялық қағидаларды
басшылыққа алады. Оқыту жүйесiнде , әсiресе әрбiр сабақтың
көрнектiлiкпен ұштасуы шәкiрттер ой – санасына әрi қонымды , әрi
практикалық мәнi де зор дейдi.
Аймауытұлының педагогикалық психалогияға байланысты жазған
келесi еңбегi – 1926 жылы Мәскеуде шыққан Жан жійесi және өнер
таңдау . Бұл тігелдей педагогикалық психалогияға қатысты еңбек.
Автор жас адамның мамандық талдау мәселесiн сөз ете отырып , оның
өзiндiк психалогиялық ерекшелiктерiне сипаттама бередi . Бұларды
өзiнiң жүргiзген тәжiрбиелерiне ,сондай-ақ шет ел ғалымдарының ,
әсiресе америка психологтарының жіргiзген зерттеулерiне сійене отыра
баяндайды.
Ж.Аймауытұлының тағы бiр еңбегi Комплекспен оқыту жолдары
атты кiтап ( Алматы , 1929 ,113 бет ) . Мұнда да педоггогикалық
психологияға қатысты жекелеген түйiндер жасалған. Оқу құралы шағын
9 тараудан, бiрнеше парагрофтан тұрады. Оның бiрiншiсiнде оқу
бағдарламасының жекелеген түрлерiне түсiнiк берiледi. Осы еңбегiнде
қазақ шәкiрттерiнiң сұлулық талғамының өзiндiк ерекшелiктерi туралы
айта келiп, былай дейдi: Жерi, тұрмыс жағдайына қарай әр елдiң
сазы, ән –күйi де әр алуан. Түркiстан елiнiң әнi бұлтарысы жоқ,
тiк тартар айқай, қайырмасы жоқ келте немесе бiрiңғай текiрек
болып келедi, түйеге, атқа, есекке мiнген адам болсын, ауылдан
былай шыға берiп Ауылың сенiң белде едi, ариайдай , - деп
қозғайды. Ақаның әнi толқынды, ырғақты, айқайлы, зарлы, қайталамалы
, қайыруы ұзын болып келедi. Терiскейдiң, батыстың әнi –мұңды,
зарлы , шерлi ,желдiрме ,көй-көй болып келедi. Автор бұл жерде
этностық ерекшелiктердiң ән, музыка саласында да ерекше орын
алатындығын айтып отыр.
Осы айтылғандар Аймауытұлының ұлт психологиясына байланысты
түйiндерiнiң iрге тасы. Ғалым өзiнiң ұлттық мiнез туралы жасаған
тұжырымдарында әр этностың , әр ұлттың өзiне тән мiнез – құлқы
секiлдi қасиеттердiң бiршама тұрақты да , тұрлаулы болатындығын ,
сондай-ақ , олардың бiртiндеп қалыптасуына оның өскен ортасы , тұрмыс
– салты , әдет – ғұрпы әсер ететiндiгiн , ұлттық қасиеттердiң , ұдайы
бiр қалыпта тұра бермейтiндiгiн , олар баяу болса да , өзгерiп
отыратындығын баяндайды.
Аймаутов кiтаптарының ерекше назар аударатын тағы бiр ерекшелiгi
– бұлар төл тiлiмiзде туындаған тұнғыш психология пәнi , оқулығы
болумен қатар , бүкiл советтiк түркi тектес халықтар тiлдерiнде
алғаш жарық көрген бiрден – бiр туындылар екендiгiнде. өйткенi
қырқыншы жылдарқа дейiн әзiрбайжан ,өзбек , түрiкпен , қырғыз ,
қарақалпақ , башқұрт тiлдерiнде психология жөнiнде ұлттық еңбектердiң
жарық көрмегенiн ескерсек , осы басылымдардың бағасы онан сайын арта
түсетiнi сөзсiз. Әрине , осындай өресi биiк , ғылыми түйiндерiмол төл
туындылардың сол кездегi Отандық психология ғылымының талап – тiлек
деңгейiнде жазылғаны белгiлi. Елiмiзде отызыншы жылдарға шейiн
психология маркстiк сара жолға түсе қоймағанын , шет аймақтағы
Қазақстан түгiлi , орталықтағы ғылым ордаларында да белгiлi ғалым
психологтар буржуазиялық – идеалисттiк түсiнiктерден арыла алмағанын
ескерсек , Аймауытов кiтаптарының маркстiк – лениндiк методология
тұрғысынан там – тұмдап ақсап жатқанын айту оған үлкен қиянат
,ғылыми ағаттық болар едi .
2.3 Жүсiпбек Аймауытовтың еңбектерiндегi ұлттық терминология
мәселелерi.
Жүсiпбек Аймауытұлы жалпы психология мәселелерi жөнiнде айтқан
түiн-тұжырымдарына қатысты маңызды мәселенiң бiрi-ғылымның төл
атауларын жасау, осы орайда құлама қалымның алатын орыны жөнiндегi
мәселе . Бiз төменде оның әсiресе , психологиялық педагогикалық
психологияға қатысты атаулары мен ұғымдарды жасау жөнiндегi
ұстанымдарына тоқталамыз. Халқымыз қай заманда болмасын сөз қасиетiнiн
құдiретiн кәусар бұлаққа балап , оны сарқылмас рухани байлық ретiнде
пайдалана бiлiп, оның небiр асылдарын халық ұғымында ұрпақтан ұрпаққа
жеткiзiп отырған. Ел намысын оятатын да, елдi ұйытатаын да сөз
құдiретi.
А.Байтұрсынұлы , Тiл құралы мен Ж.Аймауытұлының Психологиясы
және М.Жұмабаевтың Педагогикасында жинастырылған тарминдiк сөздер
күнi бүгiнге дейiн өзiнiң мәнiн жоймай келедi. Ұлттық терминдердi
қолдандырудағы үшiншi кезең – 20-шы жылдардың басымен 30-шы жылдардың
аяғын қамтидi. Бұл бiздiң қазақ елiнiң латын графикасына көшiп ,
өзiнiң ұлттық тiлiн , ғылымын , атауларын , бiршама дамыта түскен кез
едi. Бұл кедерде терминология мәселесi жұртшылық назарына ерекше түстi
, ғылым тiлi дамуын төртiншi кезенiне 40-80 жылдар аралығын жатқызуға
болады. Бұл таза кириллицаға негiзделген орыс жазуын әбден
мойындап, оны тiлiмiзге етене ендiрген кезең. 1985жылдан күнi бүгiнге
дейiнгi аралықты бiз қазақ теимнологиясы қалыптасуын бесiншi кезенi
деймiз. Қазiргi қазақ тiл ғылымы терминологиялық тасқынды басынан
кешiрiп отыр. Барлық баспасөз беттерiн сарапқа салсақ , осы жәйiттi
айқын байқауға болады. 1927 жылы Қызылорда қаласында пән сөздерi деген
араб грамматикасымен терминдер сөздiгi шықты. Мұнда жекелеген ғылымдардың
төл тiлiмiздегi басты-басты терминдерi жинақталған едi. 1931 жылы
Алматыда Атаулар сөздiгi деген екiнiшi басылым жарық көрдi. Бұған
латын графикасымен жазылған 8000-нан астам сөздер мен атаулар ендi.
Терминология мәселесi дамуында 1931 жылы Мәскеуде ґйымдастырылЈан
Бґкiлодајтыј кеЎестiЎ де м„нi зор болды. Бґл жиын бұрынғы ССРО
халықтары үшiн ортақ терминдер жасау , яғни интернационалисттiк
терминдердi унификациялау, оларды белгiлi бiр жүйеге келтiру
мәселелерiмен айналысты. Осындай бас қосулылар бұдан кейiнгi жылдарда
да ауық-ауық өткiзiлiп тұрды . 1936 жылы Қазақ ССРО Халық Комиссарлар
кеңесiнiң жанынан республикалық терминология құрылды. Оның ұлттық
терминдердi қалыптастыру iсiне тигiзген көмегi аз болмады.
Ж.Аймауытұлы қолданған психологиялық терминдердiң басым
көпшiлiгi қазiргi қазақ психологиясынан орнықты орын алып отыр. Ғұлама
ғалымның термин жасау тәжiрибесiн қазiргi жағдайда бiрден-бiр үлгi
ретiнде ұсынсақ қайырма ұтылмаймыз. Мәселең, ол психолог мамандығын
қазақша жан тамыршысы деп алыпты. Ал, сангвиник деген
темпераменттiн атын ыстық қанды , флегматик темпераментiнiн өкiлiн -
салқын қанды, холериктi қызбалы, ұйтқымалы деп нағыз төл
тiлiмiздегi атаумен айшықтапты. Ғұлама ғалымның адамның жеке
қасиеттерiнiң төл тiлiмiздегi беру шеберлiгiнде қайран қалдырады. Осы
тұрғыдан жаңғалақ , желөкпе, сенделме, күйгелек , ұрда жық, орнықты,
желiгу,бояма ,желiкпе т.б. ұғымдар психологиялық тұрғыдан көкейге аса
қонымды. Қазiргi қазақ психологы төл тiлiнде еңбек жазғанда бiрде
бие, бiрде түйе , ой ағысын түкiнiң құйрығындай бґландатып отыр деген
сияқты тiркестердi қолданып жүр.
Ендi бiз Ж.Аймауытґлының сихологиялық термин жасау т„жiрбиесiне,
нақтылап айтсақ педагогикалық психология саласындағы ғылыми атауларды
јалайша iрiктеген, оларды топтастыру принциптерiне талдау жасап
көрейiк. Термин – ғылымның тiлi, терминсiз ғылым дамымайды , қорланып,
сұрыпталмайды, пәндiк терминдерсiз ол өмiр сүруден қалады , дейтiн
негiзгi қағиданы Ж.Аймауытұлы қатты ескерген.
Ғұлама ғалым сондай-ақ, ғылымның өзіне лайық төл тума
терминдері мен негізгі атауларын анықтамай тұрып, орыс тілді оқу
құралдарымен, оқулықтар, бағдарламалар жасау мүмкін еместігін де жақсы
түсінген. Сондықтан да, ол термин жасаудың әдіснамалық жақтарына
ерекше мән беріп, оның жасалу принциптерін қатты ойластырған. Оның
пікірінше, терминсіз ғылым жайдақ, үстіртін жалаң, өйткені белгілі
заңдылықтарға негізделмеген пән атауларын қарапайым түсінік
дәрежесінен аса алмайды. Ж. Аймауытұлының ұлттық тәлім-тәрбиелік
терминдер жасау мәселесіне ерекше көңіл бөлуі – оның сол кездегі әлеуметтік
сұраныстан туындағаны да белгілі.
Автордың жалпы ғылыми терминдер жасау жөніндегі принциптерін
топтастырсақ, мына ұстанымның төңірегінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz