Банктің акционерлік капиталы және оның қалыптасуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Банктің акционерлік капиталының қалыптасуы және функциялары ... ... ...23
1.3 Акционерлік капиталды сақтандырудағы банктік қорды ұйымдастыру ... ...66
II КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
2.1 Банктердің акционерлік капиталының жағдайы және талдауы ... ... ... ... ... .74
2.2 Акционерлік капиталды пайдалану кезіндегі тәуекелдер ... ... ... ... ... ... ... 98
2.3 Банктің акционерлік капиталының жеткіліктілігін бағалау ... ... ... ... ... ... .104
2.4 Банктің акционерлік капиталымен жүргізілетін операциялар есебі ... ... ...113
III АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛДЫ БАСҚАРУДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «Каспий банк» АҚ.ның даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
3.2 Банк капиталын қалыптастыруды басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
3.3 Акционерлік капиталды басқарудағы негізгі бағыттар және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .127
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..131
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 134
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...136
I БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Банктің акционерлік капиталының қалыптасуы және функциялары ... ... ...23
1.3 Акционерлік капиталды сақтандырудағы банктік қорды ұйымдастыру ... ...66
II КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
2.1 Банктердің акционерлік капиталының жағдайы және талдауы ... ... ... ... ... .74
2.2 Акционерлік капиталды пайдалану кезіндегі тәуекелдер ... ... ... ... ... ... ... 98
2.3 Банктің акционерлік капиталының жеткіліктілігін бағалау ... ... ... ... ... ... .104
2.4 Банктің акционерлік капиталымен жүргізілетін операциялар есебі ... ... ...113
III АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛДЫ БАСҚАРУДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 «Каспий банк» АҚ.ның даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
3.2 Банк капиталын қалыптастыруды басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
3.3 Акционерлік капиталды басқарудағы негізгі бағыттар және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .127
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..131
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 134
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...136
Магистрлық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Коммерциялық банктердің акционерлік капиталын қалыптастыру банкті басқару құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына әсері өте зор. Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасына байланыссыз, оның жарғылық капиталы оның қатысушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен құрылады, сондай-ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып табылады. Экономиканың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезеңде жұмыс жасап отырған несиелік механизмнің жаңаша-қызмет етуін талап етуде. Бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік қоржынының жағдайы өте төмен, өйткені, ондары проблемалық несиелердің үлесі 35-40% шамасын қүрайды. Салыстырып қарасақ, біздің банктеріміздің акционерлік қаражаттың 5-6 есе жоғары болуы, банктік тәжірибеміздегі жасалатын жұмыстың жеткіліксіздігін көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарды жедел түрде бұл мәселелерді шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы ізденістерді қажет етеді.
Коммерциялық банктердің акционерлік қаражаттарының экономиканы несиелеуге бағытталған несиелердің шамамен 25-35% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды. Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден, ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы; екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі, өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған өзекті мәселелерді қозғайды.
Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы болмауы, тек төменгі деңгейде табыс алуына байланысты емес, сол сияқты несиелердің қайтарылмау ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да байланысты болуда. Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта Қазақстан экономикасына жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр. Бұл да бүгінгі күннің басты мәселесі болып табылады. Қазіргі несиелік жүйені жетілдіру тек өркениетті әлемде қабылданғандай және банктер тәжірибелеріне сүйене отырып, несиелік мекемелердің бұрынғы несиелік механизмнің қызмет ету принциптерінің тиімді жақтарын қалпына келтіру жолымен ғана мүмкін болады. Сондықтан да жаңа да, сапалы несиелік механизмді құрудағы өзекті мәселе, бүгін осындай механизмді жасай отырып, әлемдік тәжірибедегі несиелеудің жағымды жақтарын ескеруге негізделеді. Себебі, өткен жүйеге қызмет еткен акционерлік капиталды пайдалану жоспарлы экономика талаптарына сай негізде жасалғандықтан да, нарықтық қатынастар талаптарына толық жауап бере алмауы мүмкін.
Коммерциялық банктердің акционерлік қаражаттарының экономиканы несиелеуге бағытталған несиелердің шамамен 25-35% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды. Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден, ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы; екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі, өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған өзекті мәселелерді қозғайды.
Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы болмауы, тек төменгі деңгейде табыс алуына байланысты емес, сол сияқты несиелердің қайтарылмау ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да байланысты болуда. Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта Қазақстан экономикасына жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр. Бұл да бүгінгі күннің басты мәселесі болып табылады. Қазіргі несиелік жүйені жетілдіру тек өркениетті әлемде қабылданғандай және банктер тәжірибелеріне сүйене отырып, несиелік мекемелердің бұрынғы несиелік механизмнің қызмет ету принциптерінің тиімді жақтарын қалпына келтіру жолымен ғана мүмкін болады. Сондықтан да жаңа да, сапалы несиелік механизмді құрудағы өзекті мәселе, бүгін осындай механизмді жасай отырып, әлемдік тәжірибедегі несиелеудің жағымды жақтарын ескеруге негізделеді. Себебі, өткен жүйеге қызмет еткен акционерлік капиталды пайдалану жоспарлы экономика талаптарына сай негізде жасалғандықтан да, нарықтық қатынастар талаптарына толық жауап бере алмауы мүмкін.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444;
2. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
3. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы» ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155; (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
4. «Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды қадағалау мен реттеу туралы» ҚР Заңы – 2003 ж. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
5. «ҚР бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңы. Алматы: «Жеті Жарғы», 2004ж. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
6. 2005 жылы 30 қыркүйектегі Қаржылық қадағалау агенттігінің Басқармасының № 358 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтерді есептеу әдістемесі және нормативтік мәндері туралы” нұсқаулығы.
7. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
8. Баймұратов О.Б. Қазақстан қаржы нарығы. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2007. – 294 б.
9. Искаков У.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. – 295 б.[162 б.]
10. Қаржылық қадағалау агенттігінің 2008-2009 жылдарға арналған есебі.
11. Қалғұлова Р.Ж. «Екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есеп» Алматы 2005 ж.
12. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004.
13. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Жалпы ред. Ғ.С Сейітқасымов Алматы, издат-маркет.- 2004.
14. Миржакыпова С.Т. “Банковский учет в РК” Часть1. Алматы, Экономика 2002.
15. О дальнейших мерах по реализации Стратегий развития Казахстана до 2030 года. // Казахстанская правда – 2011.
16. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики до
2015 г. // Казахстанская правда. – 2011.
17. Хамитов Н.Н. Банк менеджменті. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008. – 231 б.
18. Шеремет А.Д. Щербакова Г.Н. Финансовый анализ в коммерческом банке – М: Финансы и статистика, 2000. – 462 б.
19. ҚР Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені, желтоқсан 2009-2010 ж.ж.
20. Лим А. Депозит – капитал, приносящий доход. // Финансы Казахстана. 2010.-№11-12.-с.69-70.
21. Жакыпова Ф. П. Развитие депозитного рынка в РК: Основные тенденции и перспективы // Вестник КазГУ.2011.-№2.-с. 148.
22. Интернет – сайт 2011г. ОАО «Каспий Банк» // www.hsbk.kz
23. Жамаубаев Е. Где выгодно хранить деньги населению? // АльПари. 2011г.-№1-2.-с. 67-69.
24. Жакыпова Ф. П. Некоторые аспекты депозитной политики казахстанских банков // Вестник КазГУ.2010г.- №3-4.- с.15-19.
25. Колесников Банковское дело. Алматы:ИФО 1998.-с.174-188.
26. Куанова Г. А. Депозиты в банковской системе Казахстана. // Саясат 2010г-.-№6-7.-с.63-68.,
27. Миллер Р. Л. Депозитные финансовые учреждения.// Современные деньги и банковское дело: Учебник – М. «Инфра М». 2000.-с.117-142.
28. Эмери И. Ваша счастливая карта // Банковские технологий. № 7-8, 2009
29. Банковское дело / Под ред. Кроливецкой Л.П., Белоглазовой Г.Н., изд.5-е, перераб. И доп. – М.: Финансы и статистика, 2003.
30. Банковское дело / Под ред. О.И.Лаврушина. – М., 2001.
31. Букато В.И., Львов Ю.И. Банки и банковские операции в России / Под ред. М.Х.Лапидуса. –М.: Финансы и статистика, 2003.
32. Головин Ю.В. Банки и банковские услуги в России: вопросы теории и практики. – М.: Финансы и статистика, 2004.
33. Денежное обращение и банки / Под ред. Белоглазовой Г. Н., Толоконцевой Г. В. – М.: Финансы и статистика, 2002.
34. «Kaspibank» АҚ-ның буғалтерлік есебі. 2005-2011ж.
35. «Банки Казахстана» журналы №1-4. 2011 ж.
36. «Қаржы қаражат» журналы №1-5. 2011 ж.
37. Депозит нарығы // Банки Казахстана - 2007-2011ж.
2. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
3. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы» ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155; (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
4. «Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды қадағалау мен реттеу туралы» ҚР Заңы – 2003 ж. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
5. «ҚР бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңы. Алматы: «Жеті Жарғы», 2004ж. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
6. 2005 жылы 30 қыркүйектегі Қаржылық қадағалау агенттігінің Басқармасының № 358 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтерді есептеу әдістемесі және нормативтік мәндері туралы” нұсқаулығы.
7. (өзгерістер мен толықтырулармен бірге 2011ж.)
8. Баймұратов О.Б. Қазақстан қаржы нарығы. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2007. – 294 б.
9. Искаков У.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. – 295 б.[162 б.]
10. Қаржылық қадағалау агенттігінің 2008-2009 жылдарға арналған есебі.
11. Қалғұлова Р.Ж. «Екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есеп» Алматы 2005 ж.
12. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004.
13. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Жалпы ред. Ғ.С Сейітқасымов Алматы, издат-маркет.- 2004.
14. Миржакыпова С.Т. “Банковский учет в РК” Часть1. Алматы, Экономика 2002.
15. О дальнейших мерах по реализации Стратегий развития Казахстана до 2030 года. // Казахстанская правда – 2011.
16. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики до
2015 г. // Казахстанская правда. – 2011.
17. Хамитов Н.Н. Банк менеджменті. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008. – 231 б.
18. Шеремет А.Д. Щербакова Г.Н. Финансовый анализ в коммерческом банке – М: Финансы и статистика, 2000. – 462 б.
19. ҚР Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені, желтоқсан 2009-2010 ж.ж.
20. Лим А. Депозит – капитал, приносящий доход. // Финансы Казахстана. 2010.-№11-12.-с.69-70.
21. Жакыпова Ф. П. Развитие депозитного рынка в РК: Основные тенденции и перспективы // Вестник КазГУ.2011.-№2.-с. 148.
22. Интернет – сайт 2011г. ОАО «Каспий Банк» // www.hsbk.kz
23. Жамаубаев Е. Где выгодно хранить деньги населению? // АльПари. 2011г.-№1-2.-с. 67-69.
24. Жакыпова Ф. П. Некоторые аспекты депозитной политики казахстанских банков // Вестник КазГУ.2010г.- №3-4.- с.15-19.
25. Колесников Банковское дело. Алматы:ИФО 1998.-с.174-188.
26. Куанова Г. А. Депозиты в банковской системе Казахстана. // Саясат 2010г-.-№6-7.-с.63-68.,
27. Миллер Р. Л. Депозитные финансовые учреждения.// Современные деньги и банковское дело: Учебник – М. «Инфра М». 2000.-с.117-142.
28. Эмери И. Ваша счастливая карта // Банковские технологий. № 7-8, 2009
29. Банковское дело / Под ред. Кроливецкой Л.П., Белоглазовой Г.Н., изд.5-е, перераб. И доп. – М.: Финансы и статистика, 2003.
30. Банковское дело / Под ред. О.И.Лаврушина. – М., 2001.
31. Букато В.И., Львов Ю.И. Банки и банковские операции в России / Под ред. М.Х.Лапидуса. –М.: Финансы и статистика, 2003.
32. Головин Ю.В. Банки и банковские услуги в России: вопросы теории и практики. – М.: Финансы и статистика, 2004.
33. Денежное обращение и банки / Под ред. Белоглазовой Г. Н., Толоконцевой Г. В. – М.: Финансы и статистика, 2002.
34. «Kaspibank» АҚ-ның буғалтерлік есебі. 2005-2011ж.
35. «Банки Казахстана» журналы №1-4. 2011 ж.
36. «Қаржы қаражат» журналы №1-5. 2011 ж.
37. Депозит нарығы // Банки Казахстана - 2007-2011ж.
КАСПИЙ ҚОҒАМДЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Амитова Нүргүл
Банктің акционерлік капиталы және оның қалыптасуы
Д И С С Е Р Т А Ц И Я
магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші: _______________ Карибжанов О.
э.ғ.к., доцент жетекшінің қолы
Алматы, 2011
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметі және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктің акционерлік капиталының қалыптасуы және функциялары ... ...
...23
1.3 Акционерлік капиталды сақтандырудағы банктік қорды ұйымдастыру ... ...66
II КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
2.1 Банктердің акционерлік капиталының жағдайы және
талдауы ... ... ... ... ... .74
2.2 Акционерлік капиталды пайдалану кезіндегі тәуекелдер
... ... ... ... ... ... ... 98
2.3 Банктің акционерлік капиталының жеткіліктілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... .104
2.4 Банктің акционерлік капиталымен жүргізілетін операциялар
есебі ... ... ...113
III АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛДЫ БАСҚАРУДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Каспий банк АҚ-ның даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
3.2 Банк капиталын қалыптастыруды басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
3.3 Акционерлік капиталды басқарудағы негізгі бағыттар және оны
жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12 7
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..131
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...134
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .13 6
КІРІСПЕ
Магистрлық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Коммерциялық банктердің
акционерлік капиталын қалыптастыру банкті басқару құрылымына және оның
функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына әсері өте
зор. Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасына байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатысушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен
құрылады, сондай-ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Экономиканың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі
кезеңде жұмыс жасап отырған несиелік механизмнің жаңаша-қызмет етуін талап
етуде. Бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік қоржынының
жағдайы өте төмен, өйткені, ондары проблемалық несиелердің үлесі 35-40%
шамасын қүрайды. Салыстырып қарасақ, біздің банктеріміздің акционерлік
қаражаттың 5-6 есе жоғары болуы, банктік тәжірибеміздегі жасалатын
жұмыстың жеткіліксіздігін көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарды жедел
түрде бұл мәселелерді шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы
ізденістерді қажет етеді.
Коммерциялық банктердің акционерлік қаражаттарының экономиканы несиелеуге
бағытталған несиелердің шамамен 25-35% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер
үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды.
Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік
сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз
емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден,
ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы;
екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы
және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы
банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі,
өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы
жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған
өзекті мәселелерді қозғайды.
Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы болмауы, тек төменгі деңгейде
табыс алуына байланысты емес, сол сияқты несиелердің қайтарылмау
ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да байланысты болуда.
Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта Қазақстан экономикасына
жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр. Бұл да бүгінгі күннің
басты мәселесі болып табылады. Қазіргі несиелік жүйені жетілдіру тек
өркениетті әлемде қабылданғандай және банктер тәжірибелеріне сүйене отырып,
несиелік мекемелердің бұрынғы несиелік механизмнің қызмет ету
принциптерінің тиімді жақтарын қалпына келтіру жолымен ғана мүмкін болады.
Сондықтан да жаңа да, сапалы несиелік механизмді құрудағы өзекті мәселе,
бүгін осындай механизмді жасай отырып, әлемдік тәжірибедегі несиелеудің
жағымды жақтарын ескеруге негізделеді. Себебі, өткен жүйеге қызмет еткен
акционерлік капиталды пайдалану жоспарлы экономика талаптарына сай негізде
жасалғандықтан да, нарықтық қатынастар талаптарына толық жауап бере алмауы
мүмкін.
Коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға, сондай-ақ
халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер деп бұл
жерде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып
отыр.
Қазіргі акционерлік капитал және оның қызмет етуін жетілдіру барысындағы
орын алатын шешімін таппай отырған сұрақтардың бүгінгі күнге дейін,
отандық ғылыми жұмыстарда жеке зерттелмей келуі, бұл магистрлық жұмыстың
тақырыбын таңдауға себеп болды.
Магистрлық жұмыстың мақсаты:
- нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін банктердің акционерлік капиталын
дамытудың мазмұны мен құрылымдық элементтеріндегі өзгерістерді сараптау;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің меншік капиталы
мен даму ағымына талдау жасау;
-акционерлік капиталды пайдалану кезіндегі тәуекелдері анықтау;
-қазіргі меншік ресурсын жетілдіру жолдарын іздестіру;
- банктің акционерлік капиталының жеткіліктілігін бағалау;
- акционерлік капиталды басқарудағы негізгі бағыттар және оны жетілдіру
жолдарын теориялық тұрғыдан зерттеу.
Магистрлық жұмыстың міндеті:
-банктің акционерлік капиталының теориялық аспектілерін қарастыру;
-меншікті капитал есебі және әдістемелерін айқындау;
- банк капиталының бухгалтерлік есепте танылу тәртібін қарастыру;
-банк капиталының құрылымы мен құрамына талдау жасау.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері диссертациялық жұмыстың
логикасы мен құрылымын анықтайды.
Зерттеу пәні: банктің акционерлік капиталы және оның қалыптасуын, оны
саралау факторлары, капитал есебінің жүзеге асырылу тәжірибесі мен
теориялық зерттеу маңыздылығын қарастыру болып табылады.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктері болып
табылады.
Магистрлық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі: отандық және шетелдік
ғалымдардың ғылыми еңбектері, кітаптар жэне оқу құралдары, екінші
деңгейдегі банктердің бұқаралық ақпараттар құралдарында жарияланған
кезеңдік баспалары және Қазақстан Республикасы ¥лгтық Банкісі мен Қазақстан
Республикасы Қаржылық Қадағадау Агенттігі бекіткен нормативті-заңды базасы
табылады.
Диссертациялық жүмыстың ғылыми жаңалығы: коммерциялық банктердің
акционерлік капиталы және оның қалыптасуы сондай ақ есебінің теорияллық
жэне әдістемелік негіздерін жетілдіру және халықаралық қаржылық есеп беру
стаңдарттарына сай банк қаржылық нәтижесі тиімділігін жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар жасау болып табылады.
Қорғауға шығарылған төмендегідей маңызды нәтижелер алынды:
- екінші деңгейдегі банктердің акционерлік капиталының есебін
ұйымдастырудың негіздері және оның жалпы банктік қызметтерді жүзеге
асырудағы маңызы анықталды;
- банк капиталының жүзеге асырылу тәртібі зерттелінді;
екінші деңгейдегі банктердің капиталы бойынша талдау есептілігі ұсынылды;
зерттеу объектісі АҚ Каспий Банк қаржылық мәліметтері бойынша акционерлік
капитал құрамына талдау жасалып талдау қорытындысы бойынша нақты ұсыныстар
берілді.
Диссертацияның тәжірибелік мәнділігі екінші деңгейдегі банктердегі
акционерлік капитал және оның қалыптасуының әдістемелік және ұйымдастыру
негіздерін айқындау болып табылады. Диссертацияның қорытындылары Қазақстан
Респбуликасы екінші деңгейдегі банктерде акциялар мен құнды қағаздармен
жүргізілетін операциялар есебі жүйесін жетілдіруде пайданылуы мүмкін.
Нәтиже күтімі, жоспарланған апробация. Орындалған зерттеу қорытындысы
тәжірибелік ұсыныстар көлемі 0,6 басылым бетін құрап ғылыми мақалаларда
көрініс тапты.
Магистрлық жұмыс құрылымы: Зерттеу жұмысы үш бөлімнен тұрады. Жұмыстың
кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
зерттеу объектісі мен зерттеу пәні берілген. Бірінші бөлімінде,
коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасуының теориялық негіздері
толығынан жазылған. Екінші бөлімде, Каспий АҚ-ның акционерлік құрлымы мен
сапасы талданған, коммерциялық банктердің активті және пассивті
операцияларына мысал келтіре отырып, банктердің акционерлік қаражаттарын
басқаруды дамыту жағын ауқымды етіп ашып көрсеттім. Магистрлық жұмыстың
үшінші бөлімінде Әлемдік дағдарыстың әсері мен Қазақстанның қаржы
экономикасының тұрақсыздығы жайлы және жетілдіру жолдары жазылған.
I БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметі және құрылымы
Қазақстан Республикасындағы банктер, бастапқыда мәлімдеуші акцияны шығарып
сатуға құқысыз, яғни жабық акционерлік қоғам формасында құрылады. Ашық
типтегі банктердің өтуі үшін, Ұлттық банкпен банктік операцияларды жүзеге
асыруға рұқсат қағазын алғаннан кейін бір жыл бойына Ұлттық банк тарапынан
бекітілген пруденциялдық нормативтерді және басқада жоғарыда көрсетілген
міндеттерді орндаған жағдайда ғана сатуға болады.
Коммерциялық банктердің пруденциялдық реттелуі: "Қазақстан
Республикасындағы банктер және қызметтері туралы" Заңнің 41-бабына сәйкес
банктің қаржы жөніндегі орнықтылығын сақтау, депозиторлардың мүддесін
қорғау және де елдің ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында Ұлттық банк банктердің қызметін мынандай жолдармен реттейді:
- Екінші дәрежелі банктерге пруденциялық (экономикалық) нормативтер басқа
да міндетті түрде орындалуға тиісті мөлшерліктер мен шектемелер, оның
ішінде резервтік талаптарды, күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы қоятын,
мәжбүрлі шығындарды бекітуі;
- Екінші дәрежелі банктер үшін, міндетті түрде орындалуға тиісті
нормативтік, құқықтық актілер шығару;
- Екінші дәрежелі банктердің жұмысын инспекциялау және оның нәтижесінде,
банктің қаржы жағдайын сауықтандыруға бағытталған ұсыныстар енгізу, немесе
ықпалын тигізетін шаралар қолдану, ең ақыры, лицензиясын алып қоюға дейін.
Нарықтың экономика жағдайында екінші дәрежелі банктердің барлық
операцияларын үш негізгі топқа бөлуге болады:
- Пассивтік операциялар (қаржы жұмылдыру);
- Активтік операциялар (қаржыны орналастыру);
- Активтік-пассивтік операциялар (делдалдық және басқа да қызметте.
Пассивтік операциялар. Бұл операциялардың басқы мақсаты, банктің
ресурстарын қалыптастыру және оны ұлғайту. Сондықтан, бұл операциялардың
банктің өзінің, несиелік мекеме ретінде жұмыс жасауы үшін төтенше маңызы
бар. Пассивтік операциялардың қатарына мыналар жатады:
- Заңды және жеке тұлғалардың есеп немесе ағым шоттарына қаржы жұмылдыру;
- Басқа банктерден қарыз алу
- Заңды және жеке тұлғалардың қаржыларын, мерзімді салымға жұмылдыру;
- Құнды қағаздарды шығарып, оларды орналастыру;
- Орталық (Ұлттық) банктен орталықтандырылған несие алу т.б.
Банктің акционерлік капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен ақшадан
немесе акционердің кіріс жарнасынан құралады. Олар банктік қызметтерді
атқаруды қамтамасыз етуге арналған. Сондықтан оны, кейде акционерлік
капитал деп те атайды. Жаңадан ашылатын банктер үшін, ұлттық банктің
басқармасының 1997 жыл 5 желтоқсандағы №412 қаулысы бойынша, акционерлік
капталдың төменгі шегі 300,0 тмиллион теңге. Оның банкті есепке алыну
тұсында кем дегенде 50% төленуі керек. Бұл талапты орындамаған күнде,
ұлттық банк есепке отыруға өзінің тұжырымын бермейді.Банк – бұл ақшалай
қаражатты тарту үшін және оларды өз атынан мерзімінде қайтару, төлеу
шартымен орналастыру үшін құрылатын ұйым. Банктің негізгі тағайындауы –
ақшалай қаражатты несие берушіден қарыз алушыға, сатушыдан сатып алушыға
ауыстырудағы делдалдық.
Қаржылық тәуекелдіктің субъектісі ретінде банктердің екі негізгі белгісі
болады. Бұл белгілер оны басқа субъектілерден айрықшалап көрсетеді:
1. Банк қызметіне борыштық міндеттемелерді екі жақты (қосарлы) айырбастау
тән. Банктер өзінің борыштық міндеттемелерін депозиттерге, жинақ ақша
сертификаттарына және т.б. орналастырады, ал осының негізінде жұмылдырылған
қаражат қаржы нарығының өзге субъектілері шығарған борыштық міндеттемелер
мен құнды қағаздарға бағытталады.
2. Банктер заңды және жеке тұлғалардың алдында, мысалы, клиенттің қаражатын
шотқа және салым ақшаға орналастырғанда, депозит сертификаттарын шығарғанда
және т.б. тіркелген борыш сомасы бар сөзсіз міндеттемені қабылдайды. Бұл
ресурстарды өз акцияларын шығарудың негізінде жұмылдыратын инвестициялық
қорларға тән емес. Борыш сомасы бойынша тіркелген міндеттеме делдалдарға
(банктерге) біршама қатер төндіреді, өйткені, ол нарық конъюнктурасына
қарамастан толық төленуі керек, ал инвестициялық қомпания (қор) өзінің
активтері мен пассивтерінің құнына қатысты өзгерістер тудырған барлық
қатерді өз акционерлеріне бөліп береді.
Коммерциялық банк қызметінің принциптері.
1. Нақты қолда бар ресурстар шегінде жұмыс істеу. Коммерциялық банктер
өзінің ресурстары мен несие салымдарының арасын сандық арақатынаспен
қамтамасыз етіп қана қоймай, банк активтерінің сипатын жұмылдырылған
ресурстардың өзіндік ерекшелігіне сәйкестендіруге ұмтылуы керек.
2. Банктердің өз қызмет нәтижесі үшін экономикалық тұрғыдан жауап беруін
ұйғаратын толық экономикалық дербестік.
3. Банктердің клиентпен арадағы өзара байланысы нарықтық қатынастың
негізінде құрылады.
4. Коммерциялық банктің жұмысы тек жанама экономикалық (әкімшілік әдісімен
емес) әдістермен реттеледі.
Коммерциялық банктердің функциялары.
Несиедегі делдалдық.
Шаруашылықтарды қорлануға ынталандыру.
Жекелеген дербес субъектілердің арасындағы төлемдерде делдал болу.
Құнды қағаздармен жүзеге асырылатын операцияларда делдал болу.
Банктің басқару аппаратының құрылымы, оның негізгі бөлімшелерінің
міндеттері. Блоктардың өзара байланысты жұмысына негізделген банк қызметі
көрсетілген. Банк операцияларын жоспарлауды және дамытуды басқару мына
бөлімдерді қамтиды:
банктің коммерциялық қызметін ұйымдастыру және банктің өтімділігін басқару;
клиенттің несиені өтеу қабілетін зерделеу және экономикалық талдау;
банктің коммерциялық қызметінің негіздерін және жоспарын әзірлеу;
маркетинг және клиентурамен байланыс.
Депозиттік операцияларды басқару депозиттік операция бөлімінен және қор
бөлімінен тұрады.
Несие операцияларын басқару мынадай бөлімдерде берілген:
клиенттерді қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелермен несиелеу;
халықты несиелеу;
несиелеумен байланысты дәстүрлі емес банк операциялары.
Делдалдық және өзге операцияларды басқару мына бөлімдерді қамтиды:
кепілдікті операциялар және сенімхаттар бойынша операциялар;
банктік қызмет көрсету;
құнды қағаздармен операциялар жүргізу.
Халықаралық банк операцияларын ұйымдастыруды басқару несие және валюта
операцияларының бөлімінен, сондай-ақ, халықаралық есеп айырысу бөлімінен
тұрады. Есептік-операциялық басқару мына бөлімдерді қамтиды:
операциялық;
кассалық операция;
есеп айырысу.
Банк қызметінің бөлімшелеріне мына бөлімдер кіреді:
әкімшілік-шаруашылық;
заңдық;
кадр;
ЭВМ-ді енгізу және пайдалану;
тексеру бөлімі.
Алайда, операцияларды және оларды ұйымдастырудың құқықтық формаларын
басқарудың орындалғанына қарамастан әрбір банк өзінің өзіндік ерекшелігі
бар өкілдерді өндіреді әрі өздеріне міндетті басқарудың нақты блоктар
жиынына ие болады. Бұлар:
Банк кеңесі.
Басқарма.
Басқарудың жалпы мәселелері бойынша банк бөлімшесі.
Коммерциялық қызмет мәселелері бойынша банктің бөлімшесі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 30 тамызындағы ҚР
банктері мен банк қызметі туралы Жарлығына сәйкес біздің елімізде екі
деңгейлі банк жүйесі әрекет етеді.
Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкісі болып табылады әрі банк жүйесінің
жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді; Ұлттық банктің міндеттері, қызмет
принциптері, құқықтық статусы және өкілеттілігі республика Президентінің
ҚР Ұлттық банкісі туралы зандық күші бар Жарлығымен анықталады.
Қалған банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді. Бұл,
оның ішінде:
1. Мемлекеттік банк – ҚР Үкіметінің шешімі негізінде құрылған екінші
деңгейдегі банк.
2. Шетелдік қатысушылармен құрылған банк – екінші деңгейдегі банк. Бұл
банктің үштен бір акциясы ҚР-дың резиденті еместерінің, ҚР резиденті –
заңды тұлғалардың меншігінде, иелігінде немесе басқаруында болады, 50%-те
көп акциясы ҚР резидент еместерінің немесе осыған ұқсас ҚР резиденті –
заңды тұлғалардың, сондай-ақ, ҚР резиденті еместерінің қаражатына
өкімгерлік жүргізетін ҚР резиденттерінің иелігінде, меншігінде немесе
басқаруында болады .
3. Мемлекетаралық банктер. Олар халықаралық келісімшарттың негізінде немесе
құрылтайшылардың келісімі негізінде құрылып, әрекет етеді. Құрылтайшылар –
ҚР Үкіметі мен осы келісімшартқа қол қойған мемлекет.
4. Банк операциясының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым – банк болып
табылмайтын заңды тұлға. Ол Ұлттық банк берген лицензияның негізінде банк
операциясының жекелеген түрлерін жүзеге асыра алады.
Банктер мемлекеттік міндеттемелер бойынша жауап бермейді, мемлекет те
олардың міндеттемелеріне жауапты болмайды.
Банк пен банк қызметі туралы заңда Қазақстан Республикасында банктерді
құрудың, қайта ұйымдастырудың және таратудың барлық ерекшеліктері көрініс
тапқан. Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі-банктің
құрылтайшылары мен акционерлері ағын акцияның құнын түгелмен ақшалай
төлеулері керек деген талап (аталмыш Заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа
елдерде банктің акционерлік капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық
және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де
төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде Ресейлік банктердің акционерлік капиталының
70%-ке дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ мұны қолайлы жағдай деп
айтуға болмайды. Өйткені, банктің акционерлік капиталын, несие берудің көзі
ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды. Сондықтан Ресейдің Орталық
банкісінің 1994 жылы 11-желтоқсанда орнатқан тәртібі бойынша, банктің
акционерлік капиталының 10,0%-ке дейінгі бөлігі материалдық емес активпен
құрылуы мүмкін.
Банктің акционерлік капиталының әрі қарай көбеюі банктің таза
пайдасынан аударым жасаумен немесе жаңадан акция шығарып, оны
орналастырумен іске асырылады. Бангктің акционерлік капиталын көбейтудің
тағы бір көзі, оның өткен жылы бөлінбей қалған пайдасы. Банктің
ресурстарының құрамында акционерлік капиталдың үлесі онша көп емес-10-12%-
тің шегінде, 88-90%-ті жұмылдырылған қаржылар. Мұның өзі, банктің пассивтік
операциясының қандай маңызы бар екенін тағы да дәлелдейді. Жұмылдырылған
резервтің ішінде елеулі орын алатындар депозиттік ресурстар. Олар мерзімді
және талап етілмелі депозиттер болып бөлінеді. Депозиттің бұл екі түрінің
өзара айырмашылықтары бар. Оның бастысы: мерзімді депозит белгіленген
мерзімге салынады. Сол мерзім өткенге дейін оның иесіне банктен ол
депозитті алу өте тиімсіз. Онда ол көп табыс жоғалтады. Сондықтан банк, бұл
қаржыны мерзімі өткенге дейін ешбір қауіпсіз активтік операцияларға
пайдалана алады. Ал, талап етілмелі депозитте олай істеуге болмайды.
Өйткені, оның иесі кез келген уақытта қаржысын түгелімен немесе жартылай
талап ету мүмкін. Сондықтан банк, қаржысын сұрап келген депозиттердің
талабын орындау үшін, талап етілмелі депозиттің сомасын көбінесе бос
ұстауға тырысады. Олар құру әдістерімен де бірінен-бірі ерекшеленеді. Егер
мерзімді депозит банкіге табыс табу үшін, арнаулы шарт жасалып салынатын
болса, талап етілмелі депозит, банктегі есеп немесе ағымдағы және басқа да
арнаулы шоттарына бос ақша жиналғанда құрылады. Бұл шот иесінің әдейі
істейтін ісі емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшаларын
банкіде сақтау керек деген талаптьан туатын іс.
Активтік операциялар. Бұл операциялардың көмегімен банктер өз қарамағындағы
ресурстарды пайда табу үшін және де өздерінің өтемпаздығын қолдануды
қамтамасыз ету үшін орна-ластырады. Бұған жататындар:
- Шаруашылық жүргізуші субъектілерге әр түрлі қажеттерін қанағаттандыру
үшін, қысқа, орта, ұзақ мерзімді несие беру;
- Халыққа тұтынулық несие беру
- Құнды қағаздар сатып алуға несие беру;
- Лизингілік операцияларға несие беру;
- Факторингілік операцияларға несие беру;
- Басқа банктерге несие беру
Көрсетілген активтік операциялардың ішіндегі ең бастысы қайтарымдық,
мерзімдік және ақылық негізінде несиелеу операциясын жүргізу болып
табылады. Кейбір банктердің несиелеуден табатын табысы, барлық табыстың 80%-
інен асып кетеді. Соңғы жылдары несиенің дәстүрлі түрлерімен қатар көптеген
жаңа түрлері пайда борлды. Олар пәтер үй сатып алуға беретін несие,
сақтандыру қағазын кепілзатқа алып беретін несие, фермерлерге жер телімін
жақсартуға беретін несие, оқуға және сынақ мерзімін өткізуге беретін
несиелер. Сонымен қатар заңды тұлғаларға кәсіпкерлік ұйымдастыруға, басқа
фирмалардың активін сатып алуға кредит беретін болды.
Банктің активтік операциялары экономикалық мазмұнына қарай төмендегідей
болып бөлінеді:
- Несиелеу операциясы
- Есеп айырысу операциялары
- Кассалық операциялары
- Инвестициялық, қорлық операциялар
- Кепілді операциялар
Несиелеу операциялары - қарызгерге қайтарымдылық, мерзімділік және ақылылық
негізінде қаржы беру операциялары. Вексельді сатып алу немесе вексельдерді
кепілзатқа қабылдаумен байланысты несиелеу операциялары да есеп
операциясының қатарына кіреді; Есеп айырысу операциялары - қаржыны
клиенттің есеп шотына есептеу немесе оны шоттан шығару, оның ішінде
клиенттің контрагенттерінің алдындағы міндеттемелерін өтеумен байланысты
операциялар; Бос қаржыны депозитке жұмылдырумен қатар несиелеу және есеп
айырысу операциялары банктің өте маңызды операциялары болып табылады.
Кассалық операциялар - қолма-қол ақша беру немесе оларды қабылдаумен
байланысты операциялар. Кеңейтіп айтқанда, бұл қолма-қол ақшаның
қозғалысымен, қаржыларды қалыптастыру, орналастыру және пайдаланумен
байланысты операциялар деуге болады. Инвестициялық, қорлық операциялар -
банктің күрделі қаржы-сын құнды қағаздарға салу және басқа құрамдармен
бірігіп шаруашылық жүргізу үшін жарнаға салумен байланысты операциялар. Бұл
жерде ескеретін нәрсе Қазақстандағы банктер және банк қызметтері туралы
Заңның 8-бабына сәйкес, Қазақстандағы банктерге пайда табу үшін, басқа
шаруашылық-тардың негізгі капиталына жарна салуға болмайды. Кепілді
операциялар - кепілдеме беру, белгіленген жағдай болғанда, клиенттің үшінші
тұлғаға бережағын өтеу операциялары. Сонымен қатар, банктің активтік
операциялары: қауіпкерлік дәрежесіне қарай-қауіпті және қауіпті-бейтарап
операциялары; орналастыру түріне қарай-бірінші және екінші; пайдалық
дәрежесіне қарай: пайда келтіруші және пайда келтірмеуші операциялар болып
та бөлінеді. Активтік-Пассивтік операциялар:
- Банкіге комиссиялық сыйақы әкелетін комиссиялық операциялар;
-Белгілі ақыға, клиенттің тапсырмасымен орындалатын делдалдық операциялар;
-Ішкі және халықаралық есеп айырысумен байланысты есеп айырысу қызметтері;
- Сенімгерлік қызметтері;
- Бухгалтерлік және консультациялық қызметтер. Осы операцияларды банктің
көрсететін қызметтері деп атауға мүмкіншілік бар. Банктер заңды және жеке
тұлғалардың алдында, мысалы, клиенттің қаражатын шотқа және салым ақшаға
орналастырғанда, депозит сертификаттарын шығарғанда және т.б. тіркелген
борыш сомасы бар сөзсіз міндеттемені қабылдайды. Бұл ресурстарды өз
акцияларын шығарудың негізінде жұмылдыратын инвестициялық қорларға тән
емес. Борыш сомасы бойынша тіркелген міндеттеме делдалдарға (банктерге)
біршама қатер төндіреді, өйткені, ол нарық конъюнктурасына қарамастан толық
төленуі керек, ал инвестициялық қомпания (қор) өзінің активтері мен
пассивтерінің құнына қатысты өзгерістер тудырған барлық қатерді өз
акционерлеріне бөліп береді.Қаржылық қатынас кез келген ел экономикасының
даму негізі болып табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі
қаржы нарығын анықтап берді және оның айналысының өзіндік аймағын
қалыптастырды. Нарықтық экономика жағдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда
елдегі нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Қаржы
нарығы ұғымы қалыптасқан әлемдік тәжірибе мен әрбір мемлекеттің
экономикалық дамуының өзіндік ерекшеліктеріне сай әр түрлі түсіндіріледі.
Ол ақша, депозит, несие, валюта, қор, сақтандыру, зейнетақы нарықтарының
қаржылық құралдарымен ұйымдастырылған сауда жүйесін білдіреді. Мұнда ақша
қаражаттарының ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға бағыттап отыратын
қаржы институттары негізгі рөлді атқарады. Онда төлем құралдары мен бағалы
қағаздар тауар ретінде қолданылады. Қаржы нарығы кез келген нарық секілді
қаржы ресурстарының сатушылары мен сатып алушылары арасындағы тікелей
байланысты орнатуға арналған. Сондықтан, қаржы нарығы – бұл капиталға деген
сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде делдалдардың көмегімен несие
берушілер мен қарыз алушылар арасындағы капиталды қайта бөлу механизінің
жүйесі. Тәжірибеде ол ақша қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз
алушыларға және олардан кері бағыттайтын қаржы-несие институттарының
жиынтығын білдіреді. Қаржы нарығының негізгі функциялары мыналар:
- реттеушілік – оның көмегімен мемлекеттік басқару органдарының және өзін-
өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге асырылады;
- ақпараттық – қаржы нарығына қатысушылардың барлығына ақпараттарға толық
және теңдей қол жеткізуді қамтамасыз етеді;
- бөлу – қаржы нарығы құралдарының айналысы ақша қаражаттарының
экономиканың бір саласынан екіншісіне, нарықтың бір қатысушысынан
екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз етеді және сонымен
бірге қаржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;
- коммерциялық – қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар мәмілеге
қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;
- баға белгілеу – қаржылық құралдардың бағасы нарықта еркін бәсекелестік
жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен қалыптасады. Нарықтық экономика
– өндірісті тиімді ұйымдастыру формасы. Бұл көптеген әлем елдерінің даму
тәжірибесімен дәлелденген. Қазақстан Республикасы үшін шаруашылық
жүргізудің жаңа әдістері қаржы нарығының әлуетті мүмкіндіктерін, ең
алдымен, елдің жан-жақты өсуін қамтамасыз ететін мүмкіндіктерді пайдалануды
талап ететін еркін нарыққа өтуді білдіреді. Бұл мағынада, қаржы нарығы –
ғылыми-техникалық прогрестің базасында дамитын, жалпы қоғам жағдайының
қажетті деңгейіне қол жеткізу және экономикалық тиімді өсу үшін барлық
экономиканың салаларын ресурстармен қамтамасыз ететін жеке бастамалар мен
бәсекелестікке үлкен мән беретін қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың озық
формасы.
Біздің көзқарасымыз бойынша, қаржы нарығы – елдің барлық ақша
ресурстарының, сонымен қатар әр түрлі экономика субъектілерінің тарапынан
осы ресурсқа деген сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен ұдайы қозғалыс үстінде
болатын ақша ресурстарының жиынтығын білдіреді. Алайда ақша ресурстары мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер – қаржы нарығы емес, ол ақша ресурстары
мен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тікелей қатынас орнағанда
ғана пайда болады. Сонымен, қаржы нарығы – бұл ең алдымен әр түрлі
экономика субъектілерінің арасындағы бос ақша капиталы мен ақшалай
жинақтарды мәміле жасау жолымен қайта бөлу және олардың қозғалысы бойынша
пайда болатын ақшалай қатынастар.Қаржы жүйесімен жүзеге асырылатын уақытша
бос ақша ресурстарының әр түрлі инвестицияларға айналу процесі қаржы
нарығының қызмет етуімен және қаржы институттарының қызметімен тікелей
байланысты. Егер қаржы ресурстарын шоғырландыру мен орналастыру процесінде
қаржы институттарының негізгі рөлі меншік иелерінен қарыз алушыларға
қаражаттардың мүмкіндігінше тиімді өтуін қамтамасыз ету болып табылса, онда
қаржы ресурстарын сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы қаржылық
активтер мен міндеттемелердің саудасын ұйымдастыру қаржы нарығының міндеті
болып табылады. Мұндай нарықтардағы сатушылар мен сатып алушылардың
экономикалық субъекті ретіндегі үш тобы бар:
- үй шаруашылығы (жеке тұлға);
- меншік формасына тәуелсіз шаруашылық жүргізуші субъектілер;
- мемлекеттік басқару органдары. Олардың кез келгені нақты уақыт кезеңінде
өз бюджетінің балансталған, оның дефициті мен профициті жағдайында болуы
мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекетте қаржылық
қаражаттарды қарызға алу қажеттілігі немесе уақытша бос қаражаттарын өзіне
тиімді шартпен орналастыру мүмкіндігі пайда болады. Қаржы нарығы түпкі
мәні бойынша әлуетті сатушылар мен сатып алушылардың, сондай-ақ делдал
институттардың мүдделерін тиімді ескеріп, жүзеге асыруға арналған. Жоғарыда
айтылғандарды түйіндей келе, қаржы нарығының функциясын анықтайтын
алғышарттарға мына факторларды жатқызуға болады:
- қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін барынша азайту;
монополияны шектеу және бәсекелестікті дамыту мақсатында барлық меншік
түріндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық дербестігін қамтамасыз
ету; бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін елдегі Орталық банктің ссудалық
қорын пайдалануды тоқтатып, бұл мәселелерді мемлекеттік займдарды яғни
облигациялар және басқа да міндеттемелерді айналысқа шығару арқылы шешу;
бағалы қағаздарға инвестициялануы мүмкін шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың ақшалай табыстарының тұрақты өсуі. Әрбір елге мазмұны мен
ерекшелігін мүмкіндігінше толық ашатын қаржы нарығының құрылымы тән. Қаржы
нарығының құрылымына қатысты ғалым-экономистердің пікірлері әр түрлі.
Сондықтан да оның ғалымдар ұсынған кейбір түрлерін қарастырып, содан соң
Қазақстанға тән қаржы нарығының құрылымы анықталады.
Г.С. Сейтқасымовтың жетекшілігімен жазылған оқулықтағы қазақстандық
ғалымдар тобының көзқарастары бойынша қаржы нарығының құрылымы өзара
байланысты және бірін-бірі толықтыратын, дербес қызмет етуші нарықтардан
тұрады.
1. Қолма-қол ақша айналысы мен қысқа мерзімді төлем құралдары
(вексельдер, чектер және т.б.) функциясын орындайтын нарық. Белгілі
болғандай, ақша нарығы инфляцияның ықпалында болады, егер соңғысы белгілі
бір шектен аспаса, жағымды рөл атқаруы мүмкін. Мәселен, егер ЖІӨ жыл сайын
5%-ға өсіп, ал айналыстағы ақша 6–7%-ға артатын болса, онда бұл өскен ЖІӨ-
нің сатылуын жеңілдетіп, экономикада жағымды процесті тудырады. Егер жыл
сайынғы өсімі 5%-ды құрайтын ЖІӨ-де айналыстағы ақшаның саны 10%-ға артса
немесе одан да көп болса, онда қалыпты экономикалық процесті бұзатын
қарқынды инфляция орын алады.
2. Ссудалық капитал нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді банк
несиелері. Осы уақытқа дейін Қазақстанда қысқа мерзімді арзан несие болған
емес. Елде қызмет ететін коммерциялық банктер оны тек сенімді қамтамасыз
ету әрі жоғары пайыз-шарттармен ғана береді. Негізгі қорларды құруға және
жаңғыртуға қажетті ұзақ мерзімді несиені тек өзгермелі (кезең сайын
қарастырылатын) пайыз мөлшермесі бойынша алуға болады.
3. Қазақстанда көптеген жылдар бойы бағалы қағаздар нарығы мүлдем болған
жоқ. Және 90-шы жылдардың бас кезінде басталған оның дамуы белгілі бір
уақытты талап етеді, өйткені ол меншік қатынастарын қайта құрумен (ең
алдымен мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірумен және акционерлеумен)
және мемлекет қаржы саясатының барлық сипатының өзгеруімен тікелей
байланысты. Бүгінгі таңда мемлекет бюджет тапшылығының орнын толтыру үшін
эмиссиялық ақшалай белгілерді емес, мемлекеттік бағалы қағаздарды, мәселен,
мемлекеттік қазынашылық қысқа мерзімді міндеттемелерді шығаруға жиі қадам
жасайды. Бағалы қағаздар нарығын екі ұстаным тұрғысынан бағалауға болады:
әр түрлі көздердегі ақша қаражаттарды тартудың көлемі тұрғысынан және бос
ақша қаражаттарды қандай да бір нарыққа жұмсау. Бос ақша қаражаты көптеген
салаларды инвестициялау үшін: өндірістік немесе басқа шаруашылық қызметте
(өнеркәсіп, құрылыс салу, сауда, байланыс), жылжымайтын мүлікте,
антиквариатта, бағалы металдарда, егер отандық валюта құнсызданатын болса –
валютада, зейнетақы мен сақтандыру қорларында, әр түрлі бағалы қағаздарда,
банк депозитіне салынатын ақшада пайдаланылуы мүмкін. Осылайша, бағалы
қағаздар нарығы:
- бұл еркін капиталдың көптеген қосымша салаларының бірі, сондықтан да ол
осы капиталды өз жағына шығару (тарту) үшін басқа салалармен бәсекелесуіне
тура келеді . Операциялардың басым бөлігін Қазақстанда екінші деңгейлі
банктер атқарады дегім келеді:
- шетелдік валюта (ақшалай белгілер – банкноттар, қазынашылық билеттер,
заңды төлем құралдары болып табылатын немесе алынатын, бірақ айырбасталатын
монеталар, шетел мемлекеттерінің ақша бірліктеріндегі, халықаралық немесе
есептік ақша бірліктері шоттарындағы құрал);
-бағалы қағаздар (чектер, вексельдер, акциялар, облигациялар) және басқа да
қарыздық міндеттемелер;
- бағалы металдар (алтын, күміс, платина, палладий, иридий, родий, рутений,
осмий) және табиғи асыл тастар (алмас, жақұт, зүбәржат, сапфир,
александрит, меруерт).
Банктер, биржалар, экспорттаушылар мен импорттаушылар, қаржылық және
инвестициялық мекемелер, үкіметтік ұйымдар валюта нарығының субъектілері
ретінде болады. Алтынмен оперыциялары – бұл елдің алтын қорын толтыру және
жинау мақсаттарында, сондай-ақ бизнесті ұйымдастыру және өнеркәсіп
өндірісінің тұтынуы үшін алтынды сату-сатып алумен байланысты экономикалық
қатынастар саласы. Капитал нарығы өз кезегінде ссудалық капитал нарығы және
үлестік бағалы қағаздар нарығы деп бөлінеді. Былай бөліну осы нарықта
сатылатын тауарларды (қаржы құралдарын) сатып алушылар мен қаржы
құралдарының эмитенттері арасындағы қатынастардың сипатын білдіреді. Егер
қаржы құралы ретінде үлестік бағалы қағаздар алға шығатын болса, онда бұл
қатынас меншік қатынастарының сипатында болады, ал қалған жағдайларда бұл
несиелік қатынас күйінде қалады. Ссудалық капитал нарығында мерзімділік,
қайтарымдылық және ақылы шарттармен ұсынылатын ұзақ мерзімді қаржы
құралдары айналыста болады. Ол ұзақ мерзімді банк ссудасының нарығын және
борыштық бағалы қағаздар нарығын (ол да ұзақ мерзімді) қамтиды. Бағалы
қағаздар нарығында жеке бағалы қағаздармен бірге оларды алмастырушылар
(сертификаттар, купондар және т.б.) шығарылып айналыста болады және
өтелінеді. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары эмитенттер – қажетті ақша
қаражаттарды тарту мақсатында бағалы қағаздарды шығаратын тұлғалар;
инвесторлар – табысты алу, мүліктік және мүліктік емес құқыққа ие болу үшін
бағалы қағаздарды сатып алушы тұлғалар; делдалдар – эмитенттер мен
инвесторлардың алға қойған мақсаттарына қол жеткізуін қамтамасыз ететін
қызмет көрсетуші тұлғалар.
Әлемдегі экономистердің көбісі қаржы нарығының құрылымына сақтандыру
нарығын, зейнетақы және ипотека нарықтарын кіргізеді. Сақтандыру полистері
мен зейнетақы шоттарының нарықтары, ипотека нарықтары бұлар қаржы құралдары
мен институттарының келісім-шарты негізінде әрекет ететін жинақ мекемелері
бар ерекше нарықтар. Олардың маңызы міндетті түрде артады; АҚШ-та қаржы
активтерінің жиынтық көлемі коммерциялық банктерді, жинақ институттарын,
несие одақтарын бәрін қосқанда олардың активтер жиынтығынан бір жарым есе
көп.
Дамыған елдердің тәжірибесінде қаржы құралдарының айналыс мерзімі бір жылға
толмайтын болса, онда бұл ақша нарығы құралы деп саналады. Ұзақ мерзімді
және орта мерзімді құралдар капитал нарығына жатады. Әр түрлі елдерде қаржы
құралдарын қысқа, орта және ұзақ мезімдерге бөлу әр түрлі болады.
Қазақстанда негізінен қысқа мерзімді қаржы құралдары ақша нарығының
құралдарына қатысты, ал орта және ұзақ мерзімділері – капитал нарығына
қатысты. Капитал нарығының құрамыннан ипотекалық нарықтарды бөліп
қарастырудың қажеттілігі дамыған елдерге тән және бірқатар жағдайларға
байланысты туындап отыр. Біріншіден, ипотека несиесі әрдайым жер телімдері
немесе үй-ғимараттары (пәтер, жеке салынған үй және т.б.) түрінде нақты
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Егер қарыз алушы өзінің борыштық
міндеттемесін орындамайтын болса, онда мүліктік құқық (мүлікке ие болу
құқығы) қарыз берушіге өтеді. Екіншіден, ипотекалық несиелердің стандартты
параметрлері жоқ (әр түрлі номиналдар, өтеу мерзімдері және т.б.), сол
себепті де қайталамалы нарықта оның өтуі (сатылуы) қиынға соғады. Бұл
сөзімізді мынадай нақты жағдай растайды: ипотекалық қайталамалы нарықтың
көлемі ұзақ мерзімді капитал нарығына орналастырылған бағалы қағаздардың
қайталамалы нарығының көлемінен кем болады. Үшіншіден, дамыған елдердегі
басқа ұзақ мерзімді капитал нарықтарынан ипотекалық нарықтың айырмашылығы –
арнайы мемлекеттік органдар оны қатаң реттеп отырады.
Ақша нарығының құралдары үлгілеріне вексельдерді, банк акцепттерін,
чектерді, банкноттарды, төлем карточкаларын және т.б. жатқызуға болады.
Капитал нарығының құралдарына, мысалы, облигациялар, акциялар, орта және
ұзақ мерзімді несиелер жатады.Осылайша, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қаржы құралдарының арасына ақша нарығы мен капитал нарығының арасындағы
сияқты нақты шекара жүргізуге болмайды. Сонымен бірге, бұлайша бөлудің
үлкен экономикалық маңызы бар. Ақша нарығының құралдары ең алдымен бизнес
салалары мен мемлекеттік ұйымдардың өтімді қаражаттарын қамтамасыз ету үшін
қызмет етеді, өйткені капитал нарығының құралдары жинақ және инвестициялау
процестерімен байланысты.
Қазіргі таңда кез-келген басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп маңызды роль
атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық
шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және
басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарында
бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылды және ол
бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айырықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Қаржылық дағдарыс жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық
қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол
себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын
бағалауға ұмтылады.
Акционерлік капиталдың қалыптасуы нарықтық экономика жағдайында ұйым
жөнінде жан – жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып
табылады. Оның көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігін, өндірістік
қызметінің тиімділігі мен табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға
мүмкіндік мол.
Дағдарыс қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік нысанындағы ұйымдарда
басқарушылық шешімін қабылдау, бизнес жоспарларын жасау үшін есеп және есеп
берулердің мәліметтерін пайдалану қажеттілігі туады. Осыған сәйкес
бухгалтерлік есеп тек ағымдағы есепті жүргізу және есеп берулерді жасау
ғана емес, ұйымды басқаруға қажетті қаржылық ақпараттарды жүргізуге мол
үлес қоса алады. Акционерлік қоғам қызметіне мүдделі тұлғалардың назарын
баса аударатын маңызды көрсеткіштердің бірі – оның төлемқабілеттілігі.
Ұйымның төлемқабілеттілігі, қаржылық жағдайы кредиторлық және дебиторлық
қарыздардың деңгейімен байланысты. Ұйымның төлемқабілеттілігі оның жедел
міндеттемелерін дер кезінде өтеуі болып табылады. Ал оны төлеу ұйымның
ағымдағы активтерінің құрылымымен анықталады. Сондықтан дебиторлық
қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің шамасының жоғары болуы,
ағымдағы активтердің айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржылық жағдайына
кері әсерін тигізеді.
Қоғам қызметін сипаттайтын – акционерлік капиталы ағымдағы активтер мен
қысқа мерзімді міндеттемелердің айырмасымен анықталады. Ағымдағы активтер
қысқа мерзімді міндеттемелерден әрдайым жоғары болып тұрса, ұйымның
акционерлік капиталын басқару саясатына сәйкес төлем қабілеттілігіне
мақсатты түрде ықпал ете алады.
Магистрлық жұмыс тақырыбы акционерлік капиталды зерттеу кезінде келесі
негізгі сұрақтар шешім табуы тиіс:
- Кәсіпорын қаржының құралу көздерінің құрамын анықтау;
- акционерлік капиталды тиімді пайдалану;
- акционерлік капитал есебін дұрыс жүргізу.
Магистрлық жұмысының мақсаты банктегі акционерлік капиталдың есепке алынуын
зерттеп, оның іс жүзінде ұйымдастырылуына талдау жүргізу және кемшіліктерін
анықтап, ұйымның акционерлік капиталына аудит жүргізу. Жоғарыда аталған
мәселелер магистрлық жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- Жарғылық капиталдағы салым ақша есебін анықтау;
- Резервтік капиталдың есебін зерттеу;
- Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебін жетілдіру;
- Акционерлік капиталдың ішкі аудитті жетілдіру.
Меншік иелерінің капиталға салған салымдарының кері қайтарылымы
кәсіпорыннан тыс саладан түскен табыстың көлемінен кем болмауы керек.
Сонымен қатар, жүмыс жасап түрған кәсіпорындардың негізгі мақсатының бірі -
табыс көзін сақтап қалу, соның ішінде меншікті капитал. Меншікті капиталдың
сол кәсіпорын өзінің әрі қарай жұмыс жасау қабілетін сақтап қалудағы рөлі
жоғары. Акционерлік қоғам қызметтерін жүргізуде сақталынатын заңдылықтар
жэне қызметтердің нәтижесі туралы ақпараттар мемлекетке салық салу және
экономика саласында шешімдер қабылдау үшін қажет. Қаржылық дағдарыс кезінде
капиталдың тиімді жүмыс жасауын жоғарылатуы қажет, сондай-ақ
экономикалық шешімдер қабылдауға көмектеседі әрі баға береді. Меншікті
капитал тәжірибе жүзінде аудит саласында үлкен мәнге ие. Ол шаруашылық
қызметте қажет материалдық құндылықтардың, қаржы-қаражаттардың яғни,
ақшалай қаражаттардың, қаржырық салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында шығындардың және алажақтардың ақшалай жиынтығы. Акционерлік
қоғам құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасының заңында
қаралған мөлшерден кем бомауы тиіс және де ол сол субъект
құрылтайшыларының, серіктестіктердің ақшалай, заттай және басқадай түрде
серіктестіктердің қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда
субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және
сондай-ақ басқа көздерден, тегін түскен мүліктермен, ақшалай қаржылар
есебінен өсіп отырады.
Магистрлық жұмыстың негізгі мақсаты – акционерлік капитал түсінігі мен
қалыптасуының ерекшелігі және қажеттілігі, банктегі оның маңыздылығы,
аудит жүргізу және есебін жетілдіру жолдарын зерттеу.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қарастырдым:
Акционерлік қоғам капиталдың есебін қарастыру;
Акционерлік қоғам капиталына аудиторлық тексеру жүргізу және қорытындылау.
Қазақтан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс
жарғылық капиталдың көлемі және де ол сол ұйымның құрылтайшыларының,
акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан
үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни банктің капиталы осы ұйымның қызметі
барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер
мен ақшалар қаржылар есебінен өсіп отырады. Акционерлік қоғам бухгалтерлік
есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни
қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың
активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың
пассивінде көрсетіледі. Акционерлік коғамның қаржы көздері болып төменгілер
табылады:
- Меншікті капитал;
- Сырттан тартылған капитал.
Кәсіпорындар өздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларынан
басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық
борыштар жатады. Жарғылық қор меншік иесінің жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы болып
табылады. Меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай ұйымның
жарғылық қоры мынадай түрлерге бөлінеді:
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
құнынан артық бағаға сатқан жағдайда пайда болған құн айырмашылығынан
туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – кәсіпорынның өзінің меншігіндегі негізгі
құралдары мен инвестицияларын қайта бағалаған уақыттағы олардың құнының
өскен сомасынан және тағы да басқа жағдайлардан туындайды.
Резервтік капитал – келешекте болуы мүмкін зияндармен шығындардың
орнын толтыруға арналып кәсіпорынның өзінің таза пайдасынан бөлінген
меншіктік капиталының бір бөлігі.
Резервтік капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының
заңдары мен қоғамның жарғысында қаралады. Бөлінбеген пайда– кәсіпорынның
жалпы кірісінен барлық жұмсалған шығындарды, кірістен басқадай бағыттарға
пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып табылады.
Акционерлік қоғамның капиталы үш негізгі маңызды бағыттар бойынша жүйелеуді
талап етеді:
1. Тарту көздері бойынша.
2.Тарту нысандары бойынша.
3. Пайдалану сипаты бойынша.
Акционерлік қоғамның капиталын тарту көздері бойынша келесідей негізгі
жіктеу белгілері бөлініп қарастырылады. Қоғамның жабдықтары бойынша:
-меншікті; -қарыз капиталын бөліп көрсетеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың (АҚ)
қызметі кеңінен таралған.
Әлемдік тәжірибеде АҚ кең таралған және ұжымдық бизнесті ұйымдастырудың
мәдени нысанын ұсынады. Осындай нысан миллиондаған қатардағы азаматтарға
кәсіпорын меншігіне үйренуге жақсы мүмкіндік береді. Мұнда акция сату -
сатып алу, сыйға беру, кепіл заты бола тұра оның акционер иесі –
акционерлік компанияның капиталына белгілі бір салым салғаны жөніндегі
фактіні куәландырады.
Акция табыс (дивиденд) бөлігі түрінде АҚ алатын табыс әкеле алады және АҚ -
ды басқаруға қатысу құқығын береді. Аталған ұйымдастырушы - құқықтық меншік
формасыннысанын енгізу мәселесі Қазақстанда 1998 жылы Акционерлік қоғамдар
туралы заңды қабылдаумен (№ 282-1, 10.07.98ж.) шешілді. Бірақ бұл заң
Қазақстан Республикасында жаңа Акционерлік қоғамдар туралы (№ 415,
13.05.05ж. және 2007ж –өзгеріс ) Заңның қызметке енгізілуімен күшін
жоғалтты. АҚ - ға мына талаптар қойылды: - тек акционерлік қоғамдардың ғана
жұмыс істеуі (жаңа заңда ашық және жабық АҚ қызметі қарастырылмаған);
Қазақстан Республикасының республикалық бюджет туралы Заңына сәйкес тиісті
қаржылық жылға АҚ-ның минималды жарғылық капиталының 50000 МЕК мөлшерінде
бекітілуі; Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің Үкіметімен 04.07.03ж.
№ 217 қаулысымен реттелген, оларды мемлекеттік тіркеу тәртібіне сәйкес, АҚ
- ға жеңілдіктермен пайдаланатын және атаулы акциялар шығару құқығын
бекіту; 2 жыл мерзімінде құрылтайшылар құжаттарына, оның ішінде жарғыға
тиісті өзгерістер енгізу; АҚ - ның қаржылық - шаруашылық қызметіне міндетті
түрде жыл сайынғы сыртқы аудитті ұйымдастыру; жоғарыда көрсетілген екі жыл
мерзім өткеннен соң, акцияларды жоюмен, оларды бір жыл ішінде уақытша
тоқтатумен байланысты қайта құру немесе жою процедураларын жүргізу;
жекелеген АҚ - ды серіктестіктерге немесе өндірістік кооперативтерге қайта
құру; жарғылық капиталдың жарияланған және шығарылғын (төленген)
түсініктерін қысқарту, сонымен қатар резервтік капиталды құру міндетті
емес; жеңілдікті акцияларды дауыс беруге құқығы бар, дауыс беруге құқығы
жоқ категорияларына бөлмеу; қоғам жарғысында тек құжатсыз нысанында
акционерлік қоғамда шығарылған акциялар бойынша дивидендтердің кепілдік
мөлшерін бекіту; акционерлік қоғам акциясын, оларды шығаруды тек
мемлекеттік тіркеуден кейін, акционерлердің жалпы жиналысында акциялардың
санын арттыру жөнінде шешім қабылдаған күнен бастап, бір айдың ішінде оған
қажетті құжаттарды ұсынып, орналастыру; арнайы басқару органы –
директорлар кеңесі, сонымен қатар ішкі аудит қызметін құру; арнайы салымды
бағалауды салым сомасына қарамай тәуелсіз бағалаушымен жүргізу; жарғылық
капитал сомасын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен кейін 30 күн ішінде
өтеу.
Жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып, 1- кестесінде біздің ойымызша
жалпыланған, Қазақстанда қазіргі уақытта акционерлік қоғамды құрудың
белгілі артықшылықтары мен кемшіліктері берілген.
Кесте 1- Қазақстанда АҚ құрудың артықшылықтары мен кемшіліктері
Артықшылықтар Кемшіліктер
- акция шығару жолымен қосымша - әртүрлі зияндықтардыңпайда болуына
инвестицияларды тарту қабілеті; әсер ететін, жекелеген заңдық
-ортақ экономикалық қызығушылықта -нормативтік құжаттардың қарама қайшы
акцияның бағасы арқылы әріптес - келуі;
акционерлердің жауапкершіліктерінің - заңның кейбір аспектілерінің
шектеулілігі; аяқталмай қалғандығы және жеке
- кәсіпкерлік тәуекелділіктің пункттер бойынша ресми
төмендеуі; түсініктемелердің болмауы;
- капиталды саладан салаға аудару - жаңа заңдағы түсініктемелердің
мүмкіндігі; болмағандықтан, ескі заң нормаларына
- АҚ кредиторларының кепілдік жүйелі түрде қайтаджан оралу
қызығушылығының барлығы; қажеттілігі;
- акционерге қатысты акция - акционерлер құқығын басқарушылардың
пакетінің құнынан артпайтын, мүмкін жауапсыз әрекеттерінен (директорлар
зиян тәуекелділігі; кеңесі) құқықтық қорғау дәрежесінің
- пайда табу мақсатында біріккен жетіспеушілігі;
жұмыс үшін келісімнің еріктілігі; - акционерлердің АҚ шаруашылық
- қатысушының, оған тиесілі акция қызметтін бақылау мүмкіндігімен
мөлшерінің үлесін анықтау; байланысты қиындықтар;
- басқару органдарын сайлауда және
қызметтің жылдық нәтижелерін
бекітумен, жарғы мәселелерін шешумен
байланысты пайда болатын қиындықтар.
Ескерту: [20,25] ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Амитова Нүргүл
Банктің акционерлік капиталы және оның қалыптасуы
Д И С С Е Р Т А Ц И Я
магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші: _______________ Карибжанов О.
э.ғ.к., доцент жетекшінің қолы
Алматы, 2011
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметі және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктің акционерлік капиталының қалыптасуы және функциялары ... ...
...23
1.3 Акционерлік капиталды сақтандырудағы банктік қорды ұйымдастыру ... ...66
II КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
2.1 Банктердің акционерлік капиталының жағдайы және
талдауы ... ... ... ... ... .74
2.2 Акционерлік капиталды пайдалану кезіндегі тәуекелдер
... ... ... ... ... ... ... 98
2.3 Банктің акционерлік капиталының жеткіліктілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... .104
2.4 Банктің акционерлік капиталымен жүргізілетін операциялар
есебі ... ... ...113
III АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛДЫ БАСҚАРУДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Каспий банк АҚ-ның даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
3.2 Банк капиталын қалыптастыруды басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
3.3 Акционерлік капиталды басқарудағы негізгі бағыттар және оны
жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12 7
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..131
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...134
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .13 6
КІРІСПЕ
Магистрлық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Коммерциялық банктердің
акционерлік капиталын қалыптастыру банкті басқару құрылымына және оның
функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына әсері өте
зор. Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасына байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатысушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен
құрылады, сондай-ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Экономиканың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі
кезеңде жұмыс жасап отырған несиелік механизмнің жаңаша-қызмет етуін талап
етуде. Бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік қоржынының
жағдайы өте төмен, өйткені, ондары проблемалық несиелердің үлесі 35-40%
шамасын қүрайды. Салыстырып қарасақ, біздің банктеріміздің акционерлік
қаражаттың 5-6 есе жоғары болуы, банктік тәжірибеміздегі жасалатын
жұмыстың жеткіліксіздігін көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарды жедел
түрде бұл мәселелерді шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы
ізденістерді қажет етеді.
Коммерциялық банктердің акционерлік қаражаттарының экономиканы несиелеуге
бағытталған несиелердің шамамен 25-35% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер
үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды.
Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік
сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз
емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден,
ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы;
екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы
және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы
банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі,
өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы
жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған
өзекті мәселелерді қозғайды.
Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы болмауы, тек төменгі деңгейде
табыс алуына байланысты емес, сол сияқты несиелердің қайтарылмау
ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да байланысты болуда.
Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта Қазақстан экономикасына
жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр. Бұл да бүгінгі күннің
басты мәселесі болып табылады. Қазіргі несиелік жүйені жетілдіру тек
өркениетті әлемде қабылданғандай және банктер тәжірибелеріне сүйене отырып,
несиелік мекемелердің бұрынғы несиелік механизмнің қызмет ету
принциптерінің тиімді жақтарын қалпына келтіру жолымен ғана мүмкін болады.
Сондықтан да жаңа да, сапалы несиелік механизмді құрудағы өзекті мәселе,
бүгін осындай механизмді жасай отырып, әлемдік тәжірибедегі несиелеудің
жағымды жақтарын ескеруге негізделеді. Себебі, өткен жүйеге қызмет еткен
акционерлік капиталды пайдалану жоспарлы экономика талаптарына сай негізде
жасалғандықтан да, нарықтық қатынастар талаптарына толық жауап бере алмауы
мүмкін.
Коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға, сондай-ақ
халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер деп бұл
жерде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып
отыр.
Қазіргі акционерлік капитал және оның қызмет етуін жетілдіру барысындағы
орын алатын шешімін таппай отырған сұрақтардың бүгінгі күнге дейін,
отандық ғылыми жұмыстарда жеке зерттелмей келуі, бұл магистрлық жұмыстың
тақырыбын таңдауға себеп болды.
Магистрлық жұмыстың мақсаты:
- нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін банктердің акционерлік капиталын
дамытудың мазмұны мен құрылымдық элементтеріндегі өзгерістерді сараптау;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің меншік капиталы
мен даму ағымына талдау жасау;
-акционерлік капиталды пайдалану кезіндегі тәуекелдері анықтау;
-қазіргі меншік ресурсын жетілдіру жолдарын іздестіру;
- банктің акционерлік капиталының жеткіліктілігін бағалау;
- акционерлік капиталды басқарудағы негізгі бағыттар және оны жетілдіру
жолдарын теориялық тұрғыдан зерттеу.
Магистрлық жұмыстың міндеті:
-банктің акционерлік капиталының теориялық аспектілерін қарастыру;
-меншікті капитал есебі және әдістемелерін айқындау;
- банк капиталының бухгалтерлік есепте танылу тәртібін қарастыру;
-банк капиталының құрылымы мен құрамына талдау жасау.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері диссертациялық жұмыстың
логикасы мен құрылымын анықтайды.
Зерттеу пәні: банктің акционерлік капиталы және оның қалыптасуын, оны
саралау факторлары, капитал есебінің жүзеге асырылу тәжірибесі мен
теориялық зерттеу маңыздылығын қарастыру болып табылады.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктері болып
табылады.
Магистрлық жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі: отандық және шетелдік
ғалымдардың ғылыми еңбектері, кітаптар жэне оқу құралдары, екінші
деңгейдегі банктердің бұқаралық ақпараттар құралдарында жарияланған
кезеңдік баспалары және Қазақстан Республикасы ¥лгтық Банкісі мен Қазақстан
Республикасы Қаржылық Қадағадау Агенттігі бекіткен нормативті-заңды базасы
табылады.
Диссертациялық жүмыстың ғылыми жаңалығы: коммерциялық банктердің
акционерлік капиталы және оның қалыптасуы сондай ақ есебінің теорияллық
жэне әдістемелік негіздерін жетілдіру және халықаралық қаржылық есеп беру
стаңдарттарына сай банк қаржылық нәтижесі тиімділігін жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар жасау болып табылады.
Қорғауға шығарылған төмендегідей маңызды нәтижелер алынды:
- екінші деңгейдегі банктердің акционерлік капиталының есебін
ұйымдастырудың негіздері және оның жалпы банктік қызметтерді жүзеге
асырудағы маңызы анықталды;
- банк капиталының жүзеге асырылу тәртібі зерттелінді;
екінші деңгейдегі банктердің капиталы бойынша талдау есептілігі ұсынылды;
зерттеу объектісі АҚ Каспий Банк қаржылық мәліметтері бойынша акционерлік
капитал құрамына талдау жасалып талдау қорытындысы бойынша нақты ұсыныстар
берілді.
Диссертацияның тәжірибелік мәнділігі екінші деңгейдегі банктердегі
акционерлік капитал және оның қалыптасуының әдістемелік және ұйымдастыру
негіздерін айқындау болып табылады. Диссертацияның қорытындылары Қазақстан
Респбуликасы екінші деңгейдегі банктерде акциялар мен құнды қағаздармен
жүргізілетін операциялар есебі жүйесін жетілдіруде пайданылуы мүмкін.
Нәтиже күтімі, жоспарланған апробация. Орындалған зерттеу қорытындысы
тәжірибелік ұсыныстар көлемі 0,6 басылым бетін құрап ғылыми мақалаларда
көрініс тапты.
Магистрлық жұмыс құрылымы: Зерттеу жұмысы үш бөлімнен тұрады. Жұмыстың
кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
зерттеу объектісі мен зерттеу пәні берілген. Бірінші бөлімінде,
коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасуының теориялық негіздері
толығынан жазылған. Екінші бөлімде, Каспий АҚ-ның акционерлік құрлымы мен
сапасы талданған, коммерциялық банктердің активті және пассивті
операцияларына мысал келтіре отырып, банктердің акционерлік қаражаттарын
басқаруды дамыту жағын ауқымды етіп ашып көрсеттім. Магистрлық жұмыстың
үшінші бөлімінде Әлемдік дағдарыстың әсері мен Қазақстанның қаржы
экономикасының тұрақсыздығы жайлы және жетілдіру жолдары жазылған.
I БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметі және құрылымы
Қазақстан Республикасындағы банктер, бастапқыда мәлімдеуші акцияны шығарып
сатуға құқысыз, яғни жабық акционерлік қоғам формасында құрылады. Ашық
типтегі банктердің өтуі үшін, Ұлттық банкпен банктік операцияларды жүзеге
асыруға рұқсат қағазын алғаннан кейін бір жыл бойына Ұлттық банк тарапынан
бекітілген пруденциялдық нормативтерді және басқада жоғарыда көрсетілген
міндеттерді орндаған жағдайда ғана сатуға болады.
Коммерциялық банктердің пруденциялдық реттелуі: "Қазақстан
Республикасындағы банктер және қызметтері туралы" Заңнің 41-бабына сәйкес
банктің қаржы жөніндегі орнықтылығын сақтау, депозиторлардың мүддесін
қорғау және де елдің ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында Ұлттық банк банктердің қызметін мынандай жолдармен реттейді:
- Екінші дәрежелі банктерге пруденциялық (экономикалық) нормативтер басқа
да міндетті түрде орындалуға тиісті мөлшерліктер мен шектемелер, оның
ішінде резервтік талаптарды, күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы қоятын,
мәжбүрлі шығындарды бекітуі;
- Екінші дәрежелі банктер үшін, міндетті түрде орындалуға тиісті
нормативтік, құқықтық актілер шығару;
- Екінші дәрежелі банктердің жұмысын инспекциялау және оның нәтижесінде,
банктің қаржы жағдайын сауықтандыруға бағытталған ұсыныстар енгізу, немесе
ықпалын тигізетін шаралар қолдану, ең ақыры, лицензиясын алып қоюға дейін.
Нарықтың экономика жағдайында екінші дәрежелі банктердің барлық
операцияларын үш негізгі топқа бөлуге болады:
- Пассивтік операциялар (қаржы жұмылдыру);
- Активтік операциялар (қаржыны орналастыру);
- Активтік-пассивтік операциялар (делдалдық және басқа да қызметте.
Пассивтік операциялар. Бұл операциялардың басқы мақсаты, банктің
ресурстарын қалыптастыру және оны ұлғайту. Сондықтан, бұл операциялардың
банктің өзінің, несиелік мекеме ретінде жұмыс жасауы үшін төтенше маңызы
бар. Пассивтік операциялардың қатарына мыналар жатады:
- Заңды және жеке тұлғалардың есеп немесе ағым шоттарына қаржы жұмылдыру;
- Басқа банктерден қарыз алу
- Заңды және жеке тұлғалардың қаржыларын, мерзімді салымға жұмылдыру;
- Құнды қағаздарды шығарып, оларды орналастыру;
- Орталық (Ұлттық) банктен орталықтандырылған несие алу т.б.
Банктің акционерлік капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен ақшадан
немесе акционердің кіріс жарнасынан құралады. Олар банктік қызметтерді
атқаруды қамтамасыз етуге арналған. Сондықтан оны, кейде акционерлік
капитал деп те атайды. Жаңадан ашылатын банктер үшін, ұлттық банктің
басқармасының 1997 жыл 5 желтоқсандағы №412 қаулысы бойынша, акционерлік
капталдың төменгі шегі 300,0 тмиллион теңге. Оның банкті есепке алыну
тұсында кем дегенде 50% төленуі керек. Бұл талапты орындамаған күнде,
ұлттық банк есепке отыруға өзінің тұжырымын бермейді.Банк – бұл ақшалай
қаражатты тарту үшін және оларды өз атынан мерзімінде қайтару, төлеу
шартымен орналастыру үшін құрылатын ұйым. Банктің негізгі тағайындауы –
ақшалай қаражатты несие берушіден қарыз алушыға, сатушыдан сатып алушыға
ауыстырудағы делдалдық.
Қаржылық тәуекелдіктің субъектісі ретінде банктердің екі негізгі белгісі
болады. Бұл белгілер оны басқа субъектілерден айрықшалап көрсетеді:
1. Банк қызметіне борыштық міндеттемелерді екі жақты (қосарлы) айырбастау
тән. Банктер өзінің борыштық міндеттемелерін депозиттерге, жинақ ақша
сертификаттарына және т.б. орналастырады, ал осының негізінде жұмылдырылған
қаражат қаржы нарығының өзге субъектілері шығарған борыштық міндеттемелер
мен құнды қағаздарға бағытталады.
2. Банктер заңды және жеке тұлғалардың алдында, мысалы, клиенттің қаражатын
шотқа және салым ақшаға орналастырғанда, депозит сертификаттарын шығарғанда
және т.б. тіркелген борыш сомасы бар сөзсіз міндеттемені қабылдайды. Бұл
ресурстарды өз акцияларын шығарудың негізінде жұмылдыратын инвестициялық
қорларға тән емес. Борыш сомасы бойынша тіркелген міндеттеме делдалдарға
(банктерге) біршама қатер төндіреді, өйткені, ол нарық конъюнктурасына
қарамастан толық төленуі керек, ал инвестициялық қомпания (қор) өзінің
активтері мен пассивтерінің құнына қатысты өзгерістер тудырған барлық
қатерді өз акционерлеріне бөліп береді.
Коммерциялық банк қызметінің принциптері.
1. Нақты қолда бар ресурстар шегінде жұмыс істеу. Коммерциялық банктер
өзінің ресурстары мен несие салымдарының арасын сандық арақатынаспен
қамтамасыз етіп қана қоймай, банк активтерінің сипатын жұмылдырылған
ресурстардың өзіндік ерекшелігіне сәйкестендіруге ұмтылуы керек.
2. Банктердің өз қызмет нәтижесі үшін экономикалық тұрғыдан жауап беруін
ұйғаратын толық экономикалық дербестік.
3. Банктердің клиентпен арадағы өзара байланысы нарықтық қатынастың
негізінде құрылады.
4. Коммерциялық банктің жұмысы тек жанама экономикалық (әкімшілік әдісімен
емес) әдістермен реттеледі.
Коммерциялық банктердің функциялары.
Несиедегі делдалдық.
Шаруашылықтарды қорлануға ынталандыру.
Жекелеген дербес субъектілердің арасындағы төлемдерде делдал болу.
Құнды қағаздармен жүзеге асырылатын операцияларда делдал болу.
Банктің басқару аппаратының құрылымы, оның негізгі бөлімшелерінің
міндеттері. Блоктардың өзара байланысты жұмысына негізделген банк қызметі
көрсетілген. Банк операцияларын жоспарлауды және дамытуды басқару мына
бөлімдерді қамтиды:
банктің коммерциялық қызметін ұйымдастыру және банктің өтімділігін басқару;
клиенттің несиені өтеу қабілетін зерделеу және экономикалық талдау;
банктің коммерциялық қызметінің негіздерін және жоспарын әзірлеу;
маркетинг және клиентурамен байланыс.
Депозиттік операцияларды басқару депозиттік операция бөлімінен және қор
бөлімінен тұрады.
Несие операцияларын басқару мынадай бөлімдерде берілген:
клиенттерді қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелермен несиелеу;
халықты несиелеу;
несиелеумен байланысты дәстүрлі емес банк операциялары.
Делдалдық және өзге операцияларды басқару мына бөлімдерді қамтиды:
кепілдікті операциялар және сенімхаттар бойынша операциялар;
банктік қызмет көрсету;
құнды қағаздармен операциялар жүргізу.
Халықаралық банк операцияларын ұйымдастыруды басқару несие және валюта
операцияларының бөлімінен, сондай-ақ, халықаралық есеп айырысу бөлімінен
тұрады. Есептік-операциялық басқару мына бөлімдерді қамтиды:
операциялық;
кассалық операция;
есеп айырысу.
Банк қызметінің бөлімшелеріне мына бөлімдер кіреді:
әкімшілік-шаруашылық;
заңдық;
кадр;
ЭВМ-ді енгізу және пайдалану;
тексеру бөлімі.
Алайда, операцияларды және оларды ұйымдастырудың құқықтық формаларын
басқарудың орындалғанына қарамастан әрбір банк өзінің өзіндік ерекшелігі
бар өкілдерді өндіреді әрі өздеріне міндетті басқарудың нақты блоктар
жиынына ие болады. Бұлар:
Банк кеңесі.
Басқарма.
Басқарудың жалпы мәселелері бойынша банк бөлімшесі.
Коммерциялық қызмет мәселелері бойынша банктің бөлімшесі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 30 тамызындағы ҚР
банктері мен банк қызметі туралы Жарлығына сәйкес біздің елімізде екі
деңгейлі банк жүйесі әрекет етеді.
Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкісі болып табылады әрі банк жүйесінің
жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді; Ұлттық банктің міндеттері, қызмет
принциптері, құқықтық статусы және өкілеттілігі республика Президентінің
ҚР Ұлттық банкісі туралы зандық күші бар Жарлығымен анықталады.
Қалған банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді. Бұл,
оның ішінде:
1. Мемлекеттік банк – ҚР Үкіметінің шешімі негізінде құрылған екінші
деңгейдегі банк.
2. Шетелдік қатысушылармен құрылған банк – екінші деңгейдегі банк. Бұл
банктің үштен бір акциясы ҚР-дың резиденті еместерінің, ҚР резиденті –
заңды тұлғалардың меншігінде, иелігінде немесе басқаруында болады, 50%-те
көп акциясы ҚР резидент еместерінің немесе осыған ұқсас ҚР резиденті –
заңды тұлғалардың, сондай-ақ, ҚР резиденті еместерінің қаражатына
өкімгерлік жүргізетін ҚР резиденттерінің иелігінде, меншігінде немесе
басқаруында болады .
3. Мемлекетаралық банктер. Олар халықаралық келісімшарттың негізінде немесе
құрылтайшылардың келісімі негізінде құрылып, әрекет етеді. Құрылтайшылар –
ҚР Үкіметі мен осы келісімшартқа қол қойған мемлекет.
4. Банк операциясының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым – банк болып
табылмайтын заңды тұлға. Ол Ұлттық банк берген лицензияның негізінде банк
операциясының жекелеген түрлерін жүзеге асыра алады.
Банктер мемлекеттік міндеттемелер бойынша жауап бермейді, мемлекет те
олардың міндеттемелеріне жауапты болмайды.
Банк пен банк қызметі туралы заңда Қазақстан Республикасында банктерді
құрудың, қайта ұйымдастырудың және таратудың барлық ерекшеліктері көрініс
тапқан. Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі-банктің
құрылтайшылары мен акционерлері ағын акцияның құнын түгелмен ақшалай
төлеулері керек деген талап (аталмыш Заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа
елдерде банктің акционерлік капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық
және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де
төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде Ресейлік банктердің акционерлік капиталының
70%-ке дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ мұны қолайлы жағдай деп
айтуға болмайды. Өйткені, банктің акционерлік капиталын, несие берудің көзі
ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды. Сондықтан Ресейдің Орталық
банкісінің 1994 жылы 11-желтоқсанда орнатқан тәртібі бойынша, банктің
акционерлік капиталының 10,0%-ке дейінгі бөлігі материалдық емес активпен
құрылуы мүмкін.
Банктің акционерлік капиталының әрі қарай көбеюі банктің таза
пайдасынан аударым жасаумен немесе жаңадан акция шығарып, оны
орналастырумен іске асырылады. Бангктің акционерлік капиталын көбейтудің
тағы бір көзі, оның өткен жылы бөлінбей қалған пайдасы. Банктің
ресурстарының құрамында акционерлік капиталдың үлесі онша көп емес-10-12%-
тің шегінде, 88-90%-ті жұмылдырылған қаржылар. Мұның өзі, банктің пассивтік
операциясының қандай маңызы бар екенін тағы да дәлелдейді. Жұмылдырылған
резервтің ішінде елеулі орын алатындар депозиттік ресурстар. Олар мерзімді
және талап етілмелі депозиттер болып бөлінеді. Депозиттің бұл екі түрінің
өзара айырмашылықтары бар. Оның бастысы: мерзімді депозит белгіленген
мерзімге салынады. Сол мерзім өткенге дейін оның иесіне банктен ол
депозитті алу өте тиімсіз. Онда ол көп табыс жоғалтады. Сондықтан банк, бұл
қаржыны мерзімі өткенге дейін ешбір қауіпсіз активтік операцияларға
пайдалана алады. Ал, талап етілмелі депозитте олай істеуге болмайды.
Өйткені, оның иесі кез келген уақытта қаржысын түгелімен немесе жартылай
талап ету мүмкін. Сондықтан банк, қаржысын сұрап келген депозиттердің
талабын орындау үшін, талап етілмелі депозиттің сомасын көбінесе бос
ұстауға тырысады. Олар құру әдістерімен де бірінен-бірі ерекшеленеді. Егер
мерзімді депозит банкіге табыс табу үшін, арнаулы шарт жасалып салынатын
болса, талап етілмелі депозит, банктегі есеп немесе ағымдағы және басқа да
арнаулы шоттарына бос ақша жиналғанда құрылады. Бұл шот иесінің әдейі
істейтін ісі емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшаларын
банкіде сақтау керек деген талаптьан туатын іс.
Активтік операциялар. Бұл операциялардың көмегімен банктер өз қарамағындағы
ресурстарды пайда табу үшін және де өздерінің өтемпаздығын қолдануды
қамтамасыз ету үшін орна-ластырады. Бұған жататындар:
- Шаруашылық жүргізуші субъектілерге әр түрлі қажеттерін қанағаттандыру
үшін, қысқа, орта, ұзақ мерзімді несие беру;
- Халыққа тұтынулық несие беру
- Құнды қағаздар сатып алуға несие беру;
- Лизингілік операцияларға несие беру;
- Факторингілік операцияларға несие беру;
- Басқа банктерге несие беру
Көрсетілген активтік операциялардың ішіндегі ең бастысы қайтарымдық,
мерзімдік және ақылық негізінде несиелеу операциясын жүргізу болып
табылады. Кейбір банктердің несиелеуден табатын табысы, барлық табыстың 80%-
інен асып кетеді. Соңғы жылдары несиенің дәстүрлі түрлерімен қатар көптеген
жаңа түрлері пайда борлды. Олар пәтер үй сатып алуға беретін несие,
сақтандыру қағазын кепілзатқа алып беретін несие, фермерлерге жер телімін
жақсартуға беретін несие, оқуға және сынақ мерзімін өткізуге беретін
несиелер. Сонымен қатар заңды тұлғаларға кәсіпкерлік ұйымдастыруға, басқа
фирмалардың активін сатып алуға кредит беретін болды.
Банктің активтік операциялары экономикалық мазмұнына қарай төмендегідей
болып бөлінеді:
- Несиелеу операциясы
- Есеп айырысу операциялары
- Кассалық операциялары
- Инвестициялық, қорлық операциялар
- Кепілді операциялар
Несиелеу операциялары - қарызгерге қайтарымдылық, мерзімділік және ақылылық
негізінде қаржы беру операциялары. Вексельді сатып алу немесе вексельдерді
кепілзатқа қабылдаумен байланысты несиелеу операциялары да есеп
операциясының қатарына кіреді; Есеп айырысу операциялары - қаржыны
клиенттің есеп шотына есептеу немесе оны шоттан шығару, оның ішінде
клиенттің контрагенттерінің алдындағы міндеттемелерін өтеумен байланысты
операциялар; Бос қаржыны депозитке жұмылдырумен қатар несиелеу және есеп
айырысу операциялары банктің өте маңызды операциялары болып табылады.
Кассалық операциялар - қолма-қол ақша беру немесе оларды қабылдаумен
байланысты операциялар. Кеңейтіп айтқанда, бұл қолма-қол ақшаның
қозғалысымен, қаржыларды қалыптастыру, орналастыру және пайдаланумен
байланысты операциялар деуге болады. Инвестициялық, қорлық операциялар -
банктің күрделі қаржы-сын құнды қағаздарға салу және басқа құрамдармен
бірігіп шаруашылық жүргізу үшін жарнаға салумен байланысты операциялар. Бұл
жерде ескеретін нәрсе Қазақстандағы банктер және банк қызметтері туралы
Заңның 8-бабына сәйкес, Қазақстандағы банктерге пайда табу үшін, басқа
шаруашылық-тардың негізгі капиталына жарна салуға болмайды. Кепілді
операциялар - кепілдеме беру, белгіленген жағдай болғанда, клиенттің үшінші
тұлғаға бережағын өтеу операциялары. Сонымен қатар, банктің активтік
операциялары: қауіпкерлік дәрежесіне қарай-қауіпті және қауіпті-бейтарап
операциялары; орналастыру түріне қарай-бірінші және екінші; пайдалық
дәрежесіне қарай: пайда келтіруші және пайда келтірмеуші операциялар болып
та бөлінеді. Активтік-Пассивтік операциялар:
- Банкіге комиссиялық сыйақы әкелетін комиссиялық операциялар;
-Белгілі ақыға, клиенттің тапсырмасымен орындалатын делдалдық операциялар;
-Ішкі және халықаралық есеп айырысумен байланысты есеп айырысу қызметтері;
- Сенімгерлік қызметтері;
- Бухгалтерлік және консультациялық қызметтер. Осы операцияларды банктің
көрсететін қызметтері деп атауға мүмкіншілік бар. Банктер заңды және жеке
тұлғалардың алдында, мысалы, клиенттің қаражатын шотқа және салым ақшаға
орналастырғанда, депозит сертификаттарын шығарғанда және т.б. тіркелген
борыш сомасы бар сөзсіз міндеттемені қабылдайды. Бұл ресурстарды өз
акцияларын шығарудың негізінде жұмылдыратын инвестициялық қорларға тән
емес. Борыш сомасы бойынша тіркелген міндеттеме делдалдарға (банктерге)
біршама қатер төндіреді, өйткені, ол нарық конъюнктурасына қарамастан толық
төленуі керек, ал инвестициялық қомпания (қор) өзінің активтері мен
пассивтерінің құнына қатысты өзгерістер тудырған барлық қатерді өз
акционерлеріне бөліп береді.Қаржылық қатынас кез келген ел экономикасының
даму негізі болып табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі
қаржы нарығын анықтап берді және оның айналысының өзіндік аймағын
қалыптастырды. Нарықтық экономика жағдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда
елдегі нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Қаржы
нарығы ұғымы қалыптасқан әлемдік тәжірибе мен әрбір мемлекеттің
экономикалық дамуының өзіндік ерекшеліктеріне сай әр түрлі түсіндіріледі.
Ол ақша, депозит, несие, валюта, қор, сақтандыру, зейнетақы нарықтарының
қаржылық құралдарымен ұйымдастырылған сауда жүйесін білдіреді. Мұнда ақша
қаражаттарының ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға бағыттап отыратын
қаржы институттары негізгі рөлді атқарады. Онда төлем құралдары мен бағалы
қағаздар тауар ретінде қолданылады. Қаржы нарығы кез келген нарық секілді
қаржы ресурстарының сатушылары мен сатып алушылары арасындағы тікелей
байланысты орнатуға арналған. Сондықтан, қаржы нарығы – бұл капиталға деген
сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде делдалдардың көмегімен несие
берушілер мен қарыз алушылар арасындағы капиталды қайта бөлу механизінің
жүйесі. Тәжірибеде ол ақша қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз
алушыларға және олардан кері бағыттайтын қаржы-несие институттарының
жиынтығын білдіреді. Қаржы нарығының негізгі функциялары мыналар:
- реттеушілік – оның көмегімен мемлекеттік басқару органдарының және өзін-
өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге асырылады;
- ақпараттық – қаржы нарығына қатысушылардың барлығына ақпараттарға толық
және теңдей қол жеткізуді қамтамасыз етеді;
- бөлу – қаржы нарығы құралдарының айналысы ақша қаражаттарының
экономиканың бір саласынан екіншісіне, нарықтың бір қатысушысынан
екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз етеді және сонымен
бірге қаржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;
- коммерциялық – қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар мәмілеге
қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;
- баға белгілеу – қаржылық құралдардың бағасы нарықта еркін бәсекелестік
жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен қалыптасады. Нарықтық экономика
– өндірісті тиімді ұйымдастыру формасы. Бұл көптеген әлем елдерінің даму
тәжірибесімен дәлелденген. Қазақстан Республикасы үшін шаруашылық
жүргізудің жаңа әдістері қаржы нарығының әлуетті мүмкіндіктерін, ең
алдымен, елдің жан-жақты өсуін қамтамасыз ететін мүмкіндіктерді пайдалануды
талап ететін еркін нарыққа өтуді білдіреді. Бұл мағынада, қаржы нарығы –
ғылыми-техникалық прогрестің базасында дамитын, жалпы қоғам жағдайының
қажетті деңгейіне қол жеткізу және экономикалық тиімді өсу үшін барлық
экономиканың салаларын ресурстармен қамтамасыз ететін жеке бастамалар мен
бәсекелестікке үлкен мән беретін қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың озық
формасы.
Біздің көзқарасымыз бойынша, қаржы нарығы – елдің барлық ақша
ресурстарының, сонымен қатар әр түрлі экономика субъектілерінің тарапынан
осы ресурсқа деген сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен ұдайы қозғалыс үстінде
болатын ақша ресурстарының жиынтығын білдіреді. Алайда ақша ресурстары мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер – қаржы нарығы емес, ол ақша ресурстары
мен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тікелей қатынас орнағанда
ғана пайда болады. Сонымен, қаржы нарығы – бұл ең алдымен әр түрлі
экономика субъектілерінің арасындағы бос ақша капиталы мен ақшалай
жинақтарды мәміле жасау жолымен қайта бөлу және олардың қозғалысы бойынша
пайда болатын ақшалай қатынастар.Қаржы жүйесімен жүзеге асырылатын уақытша
бос ақша ресурстарының әр түрлі инвестицияларға айналу процесі қаржы
нарығының қызмет етуімен және қаржы институттарының қызметімен тікелей
байланысты. Егер қаржы ресурстарын шоғырландыру мен орналастыру процесінде
қаржы институттарының негізгі рөлі меншік иелерінен қарыз алушыларға
қаражаттардың мүмкіндігінше тиімді өтуін қамтамасыз ету болып табылса, онда
қаржы ресурстарын сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы қаржылық
активтер мен міндеттемелердің саудасын ұйымдастыру қаржы нарығының міндеті
болып табылады. Мұндай нарықтардағы сатушылар мен сатып алушылардың
экономикалық субъекті ретіндегі үш тобы бар:
- үй шаруашылығы (жеке тұлға);
- меншік формасына тәуелсіз шаруашылық жүргізуші субъектілер;
- мемлекеттік басқару органдары. Олардың кез келгені нақты уақыт кезеңінде
өз бюджетінің балансталған, оның дефициті мен профициті жағдайында болуы
мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекетте қаржылық
қаражаттарды қарызға алу қажеттілігі немесе уақытша бос қаражаттарын өзіне
тиімді шартпен орналастыру мүмкіндігі пайда болады. Қаржы нарығы түпкі
мәні бойынша әлуетті сатушылар мен сатып алушылардың, сондай-ақ делдал
институттардың мүдделерін тиімді ескеріп, жүзеге асыруға арналған. Жоғарыда
айтылғандарды түйіндей келе, қаржы нарығының функциясын анықтайтын
алғышарттарға мына факторларды жатқызуға болады:
- қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін барынша азайту;
монополияны шектеу және бәсекелестікті дамыту мақсатында барлық меншік
түріндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық дербестігін қамтамасыз
ету; бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін елдегі Орталық банктің ссудалық
қорын пайдалануды тоқтатып, бұл мәселелерді мемлекеттік займдарды яғни
облигациялар және басқа да міндеттемелерді айналысқа шығару арқылы шешу;
бағалы қағаздарға инвестициялануы мүмкін шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың ақшалай табыстарының тұрақты өсуі. Әрбір елге мазмұны мен
ерекшелігін мүмкіндігінше толық ашатын қаржы нарығының құрылымы тән. Қаржы
нарығының құрылымына қатысты ғалым-экономистердің пікірлері әр түрлі.
Сондықтан да оның ғалымдар ұсынған кейбір түрлерін қарастырып, содан соң
Қазақстанға тән қаржы нарығының құрылымы анықталады.
Г.С. Сейтқасымовтың жетекшілігімен жазылған оқулықтағы қазақстандық
ғалымдар тобының көзқарастары бойынша қаржы нарығының құрылымы өзара
байланысты және бірін-бірі толықтыратын, дербес қызмет етуші нарықтардан
тұрады.
1. Қолма-қол ақша айналысы мен қысқа мерзімді төлем құралдары
(вексельдер, чектер және т.б.) функциясын орындайтын нарық. Белгілі
болғандай, ақша нарығы инфляцияның ықпалында болады, егер соңғысы белгілі
бір шектен аспаса, жағымды рөл атқаруы мүмкін. Мәселен, егер ЖІӨ жыл сайын
5%-ға өсіп, ал айналыстағы ақша 6–7%-ға артатын болса, онда бұл өскен ЖІӨ-
нің сатылуын жеңілдетіп, экономикада жағымды процесті тудырады. Егер жыл
сайынғы өсімі 5%-ды құрайтын ЖІӨ-де айналыстағы ақшаның саны 10%-ға артса
немесе одан да көп болса, онда қалыпты экономикалық процесті бұзатын
қарқынды инфляция орын алады.
2. Ссудалық капитал нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді банк
несиелері. Осы уақытқа дейін Қазақстанда қысқа мерзімді арзан несие болған
емес. Елде қызмет ететін коммерциялық банктер оны тек сенімді қамтамасыз
ету әрі жоғары пайыз-шарттармен ғана береді. Негізгі қорларды құруға және
жаңғыртуға қажетті ұзақ мерзімді несиені тек өзгермелі (кезең сайын
қарастырылатын) пайыз мөлшермесі бойынша алуға болады.
3. Қазақстанда көптеген жылдар бойы бағалы қағаздар нарығы мүлдем болған
жоқ. Және 90-шы жылдардың бас кезінде басталған оның дамуы белгілі бір
уақытты талап етеді, өйткені ол меншік қатынастарын қайта құрумен (ең
алдымен мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірумен және акционерлеумен)
және мемлекет қаржы саясатының барлық сипатының өзгеруімен тікелей
байланысты. Бүгінгі таңда мемлекет бюджет тапшылығының орнын толтыру үшін
эмиссиялық ақшалай белгілерді емес, мемлекеттік бағалы қағаздарды, мәселен,
мемлекеттік қазынашылық қысқа мерзімді міндеттемелерді шығаруға жиі қадам
жасайды. Бағалы қағаздар нарығын екі ұстаным тұрғысынан бағалауға болады:
әр түрлі көздердегі ақша қаражаттарды тартудың көлемі тұрғысынан және бос
ақша қаражаттарды қандай да бір нарыққа жұмсау. Бос ақша қаражаты көптеген
салаларды инвестициялау үшін: өндірістік немесе басқа шаруашылық қызметте
(өнеркәсіп, құрылыс салу, сауда, байланыс), жылжымайтын мүлікте,
антиквариатта, бағалы металдарда, егер отандық валюта құнсызданатын болса –
валютада, зейнетақы мен сақтандыру қорларында, әр түрлі бағалы қағаздарда,
банк депозитіне салынатын ақшада пайдаланылуы мүмкін. Осылайша, бағалы
қағаздар нарығы:
- бұл еркін капиталдың көптеген қосымша салаларының бірі, сондықтан да ол
осы капиталды өз жағына шығару (тарту) үшін басқа салалармен бәсекелесуіне
тура келеді . Операциялардың басым бөлігін Қазақстанда екінші деңгейлі
банктер атқарады дегім келеді:
- шетелдік валюта (ақшалай белгілер – банкноттар, қазынашылық билеттер,
заңды төлем құралдары болып табылатын немесе алынатын, бірақ айырбасталатын
монеталар, шетел мемлекеттерінің ақша бірліктеріндегі, халықаралық немесе
есептік ақша бірліктері шоттарындағы құрал);
-бағалы қағаздар (чектер, вексельдер, акциялар, облигациялар) және басқа да
қарыздық міндеттемелер;
- бағалы металдар (алтын, күміс, платина, палладий, иридий, родий, рутений,
осмий) және табиғи асыл тастар (алмас, жақұт, зүбәржат, сапфир,
александрит, меруерт).
Банктер, биржалар, экспорттаушылар мен импорттаушылар, қаржылық және
инвестициялық мекемелер, үкіметтік ұйымдар валюта нарығының субъектілері
ретінде болады. Алтынмен оперыциялары – бұл елдің алтын қорын толтыру және
жинау мақсаттарында, сондай-ақ бизнесті ұйымдастыру және өнеркәсіп
өндірісінің тұтынуы үшін алтынды сату-сатып алумен байланысты экономикалық
қатынастар саласы. Капитал нарығы өз кезегінде ссудалық капитал нарығы және
үлестік бағалы қағаздар нарығы деп бөлінеді. Былай бөліну осы нарықта
сатылатын тауарларды (қаржы құралдарын) сатып алушылар мен қаржы
құралдарының эмитенттері арасындағы қатынастардың сипатын білдіреді. Егер
қаржы құралы ретінде үлестік бағалы қағаздар алға шығатын болса, онда бұл
қатынас меншік қатынастарының сипатында болады, ал қалған жағдайларда бұл
несиелік қатынас күйінде қалады. Ссудалық капитал нарығында мерзімділік,
қайтарымдылық және ақылы шарттармен ұсынылатын ұзақ мерзімді қаржы
құралдары айналыста болады. Ол ұзақ мерзімді банк ссудасының нарығын және
борыштық бағалы қағаздар нарығын (ол да ұзақ мерзімді) қамтиды. Бағалы
қағаздар нарығында жеке бағалы қағаздармен бірге оларды алмастырушылар
(сертификаттар, купондар және т.б.) шығарылып айналыста болады және
өтелінеді. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары эмитенттер – қажетті ақша
қаражаттарды тарту мақсатында бағалы қағаздарды шығаратын тұлғалар;
инвесторлар – табысты алу, мүліктік және мүліктік емес құқыққа ие болу үшін
бағалы қағаздарды сатып алушы тұлғалар; делдалдар – эмитенттер мен
инвесторлардың алға қойған мақсаттарына қол жеткізуін қамтамасыз ететін
қызмет көрсетуші тұлғалар.
Әлемдегі экономистердің көбісі қаржы нарығының құрылымына сақтандыру
нарығын, зейнетақы және ипотека нарықтарын кіргізеді. Сақтандыру полистері
мен зейнетақы шоттарының нарықтары, ипотека нарықтары бұлар қаржы құралдары
мен институттарының келісім-шарты негізінде әрекет ететін жинақ мекемелері
бар ерекше нарықтар. Олардың маңызы міндетті түрде артады; АҚШ-та қаржы
активтерінің жиынтық көлемі коммерциялық банктерді, жинақ институттарын,
несие одақтарын бәрін қосқанда олардың активтер жиынтығынан бір жарым есе
көп.
Дамыған елдердің тәжірибесінде қаржы құралдарының айналыс мерзімі бір жылға
толмайтын болса, онда бұл ақша нарығы құралы деп саналады. Ұзақ мерзімді
және орта мерзімді құралдар капитал нарығына жатады. Әр түрлі елдерде қаржы
құралдарын қысқа, орта және ұзақ мезімдерге бөлу әр түрлі болады.
Қазақстанда негізінен қысқа мерзімді қаржы құралдары ақша нарығының
құралдарына қатысты, ал орта және ұзақ мерзімділері – капитал нарығына
қатысты. Капитал нарығының құрамыннан ипотекалық нарықтарды бөліп
қарастырудың қажеттілігі дамыған елдерге тән және бірқатар жағдайларға
байланысты туындап отыр. Біріншіден, ипотека несиесі әрдайым жер телімдері
немесе үй-ғимараттары (пәтер, жеке салынған үй және т.б.) түрінде нақты
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Егер қарыз алушы өзінің борыштық
міндеттемесін орындамайтын болса, онда мүліктік құқық (мүлікке ие болу
құқығы) қарыз берушіге өтеді. Екіншіден, ипотекалық несиелердің стандартты
параметрлері жоқ (әр түрлі номиналдар, өтеу мерзімдері және т.б.), сол
себепті де қайталамалы нарықта оның өтуі (сатылуы) қиынға соғады. Бұл
сөзімізді мынадай нақты жағдай растайды: ипотекалық қайталамалы нарықтың
көлемі ұзақ мерзімді капитал нарығына орналастырылған бағалы қағаздардың
қайталамалы нарығының көлемінен кем болады. Үшіншіден, дамыған елдердегі
басқа ұзақ мерзімді капитал нарықтарынан ипотекалық нарықтың айырмашылығы –
арнайы мемлекеттік органдар оны қатаң реттеп отырады.
Ақша нарығының құралдары үлгілеріне вексельдерді, банк акцепттерін,
чектерді, банкноттарды, төлем карточкаларын және т.б. жатқызуға болады.
Капитал нарығының құралдарына, мысалы, облигациялар, акциялар, орта және
ұзақ мерзімді несиелер жатады.Осылайша, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қаржы құралдарының арасына ақша нарығы мен капитал нарығының арасындағы
сияқты нақты шекара жүргізуге болмайды. Сонымен бірге, бұлайша бөлудің
үлкен экономикалық маңызы бар. Ақша нарығының құралдары ең алдымен бизнес
салалары мен мемлекеттік ұйымдардың өтімді қаражаттарын қамтамасыз ету үшін
қызмет етеді, өйткені капитал нарығының құралдары жинақ және инвестициялау
процестерімен байланысты.
Қазіргі таңда кез-келген басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп маңызды роль
атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық
шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және
басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарында
бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылды және ол
бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айырықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Қаржылық дағдарыс жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық
қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол
себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын
бағалауға ұмтылады.
Акционерлік капиталдың қалыптасуы нарықтық экономика жағдайында ұйым
жөнінде жан – жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып
табылады. Оның көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігін, өндірістік
қызметінің тиімділігі мен табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға
мүмкіндік мол.
Дағдарыс қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік нысанындағы ұйымдарда
басқарушылық шешімін қабылдау, бизнес жоспарларын жасау үшін есеп және есеп
берулердің мәліметтерін пайдалану қажеттілігі туады. Осыған сәйкес
бухгалтерлік есеп тек ағымдағы есепті жүргізу және есеп берулерді жасау
ғана емес, ұйымды басқаруға қажетті қаржылық ақпараттарды жүргізуге мол
үлес қоса алады. Акционерлік қоғам қызметіне мүдделі тұлғалардың назарын
баса аударатын маңызды көрсеткіштердің бірі – оның төлемқабілеттілігі.
Ұйымның төлемқабілеттілігі, қаржылық жағдайы кредиторлық және дебиторлық
қарыздардың деңгейімен байланысты. Ұйымның төлемқабілеттілігі оның жедел
міндеттемелерін дер кезінде өтеуі болып табылады. Ал оны төлеу ұйымның
ағымдағы активтерінің құрылымымен анықталады. Сондықтан дебиторлық
қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің шамасының жоғары болуы,
ағымдағы активтердің айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржылық жағдайына
кері әсерін тигізеді.
Қоғам қызметін сипаттайтын – акционерлік капиталы ағымдағы активтер мен
қысқа мерзімді міндеттемелердің айырмасымен анықталады. Ағымдағы активтер
қысқа мерзімді міндеттемелерден әрдайым жоғары болып тұрса, ұйымның
акционерлік капиталын басқару саясатына сәйкес төлем қабілеттілігіне
мақсатты түрде ықпал ете алады.
Магистрлық жұмыс тақырыбы акционерлік капиталды зерттеу кезінде келесі
негізгі сұрақтар шешім табуы тиіс:
- Кәсіпорын қаржының құралу көздерінің құрамын анықтау;
- акционерлік капиталды тиімді пайдалану;
- акционерлік капитал есебін дұрыс жүргізу.
Магистрлық жұмысының мақсаты банктегі акционерлік капиталдың есепке алынуын
зерттеп, оның іс жүзінде ұйымдастырылуына талдау жүргізу және кемшіліктерін
анықтап, ұйымның акционерлік капиталына аудит жүргізу. Жоғарыда аталған
мәселелер магистрлық жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- Жарғылық капиталдағы салым ақша есебін анықтау;
- Резервтік капиталдың есебін зерттеу;
- Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебін жетілдіру;
- Акционерлік капиталдың ішкі аудитті жетілдіру.
Меншік иелерінің капиталға салған салымдарының кері қайтарылымы
кәсіпорыннан тыс саладан түскен табыстың көлемінен кем болмауы керек.
Сонымен қатар, жүмыс жасап түрған кәсіпорындардың негізгі мақсатының бірі -
табыс көзін сақтап қалу, соның ішінде меншікті капитал. Меншікті капиталдың
сол кәсіпорын өзінің әрі қарай жұмыс жасау қабілетін сақтап қалудағы рөлі
жоғары. Акционерлік қоғам қызметтерін жүргізуде сақталынатын заңдылықтар
жэне қызметтердің нәтижесі туралы ақпараттар мемлекетке салық салу және
экономика саласында шешімдер қабылдау үшін қажет. Қаржылық дағдарыс кезінде
капиталдың тиімді жүмыс жасауын жоғарылатуы қажет, сондай-ақ
экономикалық шешімдер қабылдауға көмектеседі әрі баға береді. Меншікті
капитал тәжірибе жүзінде аудит саласында үлкен мәнге ие. Ол шаруашылық
қызметте қажет материалдық құндылықтардың, қаржы-қаражаттардың яғни,
ақшалай қаражаттардың, қаржырық салымдар мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында шығындардың және алажақтардың ақшалай жиынтығы. Акционерлік
қоғам құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасының заңында
қаралған мөлшерден кем бомауы тиіс және де ол сол субъект
құрылтайшыларының, серіктестіктердің ақшалай, заттай және басқадай түрде
серіктестіктердің қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда
субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және
сондай-ақ басқа көздерден, тегін түскен мүліктермен, ақшалай қаржылар
есебінен өсіп отырады.
Магистрлық жұмыстың негізгі мақсаты – акционерлік капитал түсінігі мен
қалыптасуының ерекшелігі және қажеттілігі, банктегі оның маңыздылығы,
аудит жүргізу және есебін жетілдіру жолдарын зерттеу.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қарастырдым:
Акционерлік қоғам капиталдың есебін қарастыру;
Акционерлік қоғам капиталына аудиторлық тексеру жүргізу және қорытындылау.
Қазақтан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс
жарғылық капиталдың көлемі және де ол сол ұйымның құрылтайшыларының,
акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан
үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни банктің капиталы осы ұйымның қызметі
барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер
мен ақшалар қаржылар есебінен өсіп отырады. Акционерлік қоғам бухгалтерлік
есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни
қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың
активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың
пассивінде көрсетіледі. Акционерлік коғамның қаржы көздері болып төменгілер
табылады:
- Меншікті капитал;
- Сырттан тартылған капитал.
Кәсіпорындар өздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларынан
басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық
борыштар жатады. Жарғылық қор меншік иесінің жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы болып
табылады. Меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай ұйымның
жарғылық қоры мынадай түрлерге бөлінеді:
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
құнынан артық бағаға сатқан жағдайда пайда болған құн айырмашылығынан
туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – кәсіпорынның өзінің меншігіндегі негізгі
құралдары мен инвестицияларын қайта бағалаған уақыттағы олардың құнының
өскен сомасынан және тағы да басқа жағдайлардан туындайды.
Резервтік капитал – келешекте болуы мүмкін зияндармен шығындардың
орнын толтыруға арналып кәсіпорынның өзінің таза пайдасынан бөлінген
меншіктік капиталының бір бөлігі.
Резервтік капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының
заңдары мен қоғамның жарғысында қаралады. Бөлінбеген пайда– кәсіпорынның
жалпы кірісінен барлық жұмсалған шығындарды, кірістен басқадай бағыттарға
пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып табылады.
Акционерлік қоғамның капиталы үш негізгі маңызды бағыттар бойынша жүйелеуді
талап етеді:
1. Тарту көздері бойынша.
2.Тарту нысандары бойынша.
3. Пайдалану сипаты бойынша.
Акционерлік қоғамның капиталын тарту көздері бойынша келесідей негізгі
жіктеу белгілері бөлініп қарастырылады. Қоғамның жабдықтары бойынша:
-меншікті; -қарыз капиталын бөліп көрсетеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың (АҚ)
қызметі кеңінен таралған.
Әлемдік тәжірибеде АҚ кең таралған және ұжымдық бизнесті ұйымдастырудың
мәдени нысанын ұсынады. Осындай нысан миллиондаған қатардағы азаматтарға
кәсіпорын меншігіне үйренуге жақсы мүмкіндік береді. Мұнда акция сату -
сатып алу, сыйға беру, кепіл заты бола тұра оның акционер иесі –
акционерлік компанияның капиталына белгілі бір салым салғаны жөніндегі
фактіні куәландырады.
Акция табыс (дивиденд) бөлігі түрінде АҚ алатын табыс әкеле алады және АҚ -
ды басқаруға қатысу құқығын береді. Аталған ұйымдастырушы - құқықтық меншік
формасыннысанын енгізу мәселесі Қазақстанда 1998 жылы Акционерлік қоғамдар
туралы заңды қабылдаумен (№ 282-1, 10.07.98ж.) шешілді. Бірақ бұл заң
Қазақстан Республикасында жаңа Акционерлік қоғамдар туралы (№ 415,
13.05.05ж. және 2007ж –өзгеріс ) Заңның қызметке енгізілуімен күшін
жоғалтты. АҚ - ға мына талаптар қойылды: - тек акционерлік қоғамдардың ғана
жұмыс істеуі (жаңа заңда ашық және жабық АҚ қызметі қарастырылмаған);
Қазақстан Республикасының республикалық бюджет туралы Заңына сәйкес тиісті
қаржылық жылға АҚ-ның минималды жарғылық капиталының 50000 МЕК мөлшерінде
бекітілуі; Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің Үкіметімен 04.07.03ж.
№ 217 қаулысымен реттелген, оларды мемлекеттік тіркеу тәртібіне сәйкес, АҚ
- ға жеңілдіктермен пайдаланатын және атаулы акциялар шығару құқығын
бекіту; 2 жыл мерзімінде құрылтайшылар құжаттарына, оның ішінде жарғыға
тиісті өзгерістер енгізу; АҚ - ның қаржылық - шаруашылық қызметіне міндетті
түрде жыл сайынғы сыртқы аудитті ұйымдастыру; жоғарыда көрсетілген екі жыл
мерзім өткеннен соң, акцияларды жоюмен, оларды бір жыл ішінде уақытша
тоқтатумен байланысты қайта құру немесе жою процедураларын жүргізу;
жекелеген АҚ - ды серіктестіктерге немесе өндірістік кооперативтерге қайта
құру; жарғылық капиталдың жарияланған және шығарылғын (төленген)
түсініктерін қысқарту, сонымен қатар резервтік капиталды құру міндетті
емес; жеңілдікті акцияларды дауыс беруге құқығы бар, дауыс беруге құқығы
жоқ категорияларына бөлмеу; қоғам жарғысында тек құжатсыз нысанында
акционерлік қоғамда шығарылған акциялар бойынша дивидендтердің кепілдік
мөлшерін бекіту; акционерлік қоғам акциясын, оларды шығаруды тек
мемлекеттік тіркеуден кейін, акционерлердің жалпы жиналысында акциялардың
санын арттыру жөнінде шешім қабылдаған күнен бастап, бір айдың ішінде оған
қажетті құжаттарды ұсынып, орналастыру; арнайы басқару органы –
директорлар кеңесі, сонымен қатар ішкі аудит қызметін құру; арнайы салымды
бағалауды салым сомасына қарамай тәуелсіз бағалаушымен жүргізу; жарғылық
капитал сомасын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен кейін 30 күн ішінде
өтеу.
Жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып, 1- кестесінде біздің ойымызша
жалпыланған, Қазақстанда қазіргі уақытта акционерлік қоғамды құрудың
белгілі артықшылықтары мен кемшіліктері берілген.
Кесте 1- Қазақстанда АҚ құрудың артықшылықтары мен кемшіліктері
Артықшылықтар Кемшіліктер
- акция шығару жолымен қосымша - әртүрлі зияндықтардыңпайда болуына
инвестицияларды тарту қабілеті; әсер ететін, жекелеген заңдық
-ортақ экономикалық қызығушылықта -нормативтік құжаттардың қарама қайшы
акцияның бағасы арқылы әріптес - келуі;
акционерлердің жауапкершіліктерінің - заңның кейбір аспектілерінің
шектеулілігі; аяқталмай қалғандығы және жеке
- кәсіпкерлік тәуекелділіктің пункттер бойынша ресми
төмендеуі; түсініктемелердің болмауы;
- капиталды саладан салаға аудару - жаңа заңдағы түсініктемелердің
мүмкіндігі; болмағандықтан, ескі заң нормаларына
- АҚ кредиторларының кепілдік жүйелі түрде қайтаджан оралу
қызығушылығының барлығы; қажеттілігі;
- акционерге қатысты акция - акционерлер құқығын басқарушылардың
пакетінің құнынан артпайтын, мүмкін жауапсыз әрекеттерінен (директорлар
зиян тәуекелділігі; кеңесі) құқықтық қорғау дәрежесінің
- пайда табу мақсатында біріккен жетіспеушілігі;
жұмыс үшін келісімнің еріктілігі; - акционерлердің АҚ шаруашылық
- қатысушының, оған тиесілі акция қызметтін бақылау мүмкіндігімен
мөлшерінің үлесін анықтау; байланысты қиындықтар;
- басқару органдарын сайлауда және
қызметтің жылдық нәтижелерін
бекітумен, жарғы мәселелерін шешумен
байланысты пайда болатын қиындықтар.
Ескерту: [20,25] ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz