Кәсіпорындағы қаржылық жоспарлауды ұйымдастыруды жетілдіру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫСЫН ЖОСПАРЛАУДЫН ҚАЖЕТТІЛІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ . ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР
1.1. Кәсіпорынның жұмысын жоспарлаудың мәні, әдіетемелік негіздері
және қаржы көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Кәсіпорын қызметінің ұйымдық.құрлымдық нысандары ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес.жоспар ... ... ... ... ..25
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫН ЖОСПАРЛАУ СТРАТЕГИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік
белсенділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметін жоспарлау ... ... ... 33
3 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Кәсіпорынның қызметін қаржылық жосгіарлау әдісімен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2. Кәсіпорынның қызметін каржылық жоспарлау әдісімен
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.3. Қаржы рыногыдағы кәсіпорындардың стратегиясын
дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫСЫН ЖОСПАРЛАУДЫН ҚАЖЕТТІЛІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ . ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР
1.1. Кәсіпорынның жұмысын жоспарлаудың мәні, әдіетемелік негіздері
және қаржы көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Кәсіпорын қызметінің ұйымдық.құрлымдық нысандары ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес.жоспар ... ... ... ... ..25
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫН ЖОСПАРЛАУ СТРАТЕГИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік
белсенділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметін жоспарлау ... ... ... 33
3 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Кәсіпорынның қызметін қаржылық жосгіарлау әдісімен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2. Кәсіпорынның қызметін каржылық жоспарлау әдісімен
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.3. Қаржы рыногыдағы кәсіпорындардың стратегиясын
дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына міне он жылдан асты. Бұл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық мәні аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді. «Осы жылдар ішінде тындырған ісіміздің басты түйіні, - деп көрсетті елбасы Н.Назарбаев өзінің халыққа жолдауында, - Қазақстанның дербес мемлекет болып қалыптасуында жатыр. Біздің әлі де есею мен кемелдену кезеңінен өтуіміз керек, Қазақстандағы азаматтық қоғамының босағасын бекіте беруіміз керек».
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыройымен орындап шығудың басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту болып табылады.
Республикамызда кеңсе үкімет дәуірінде мемлекттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Сонымен қатар, жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперативтер, серіктестіктер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары, құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басты бағыты - шағын және орта бизнесті дамыту қолға алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруіде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік-экономикалық әлеуметті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсіпкердің, алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырылып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсіпкер нақтьа нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін біліп, кәсіпорында қабылдаған қаржылық стратегияны іс жүзінде асыруды қамтамасыз саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын жоспарлау ісіне өтіп, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық жоспарлау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған есер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болувна кол жеткізбей шаруашылық ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатнасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік («иесіз»)меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапсыздықты іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалаоы мен ашық аландарда, материялдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске келді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіндік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті әріптестерді тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі көбнесе осыған байланысты болады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз андауымен нарықтық қатнастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр турлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданатын шешімдердің стратегиялық бағыттарына, нақтылығына, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және каржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсірере қаржылық шешімдер кабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның ішінде қаржы нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына өз шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін артыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық кәсіпорындарының (соның ішінде серіктестік нысанында құрылған кәсіпорынның) жұмысын жоспарлау мәселесі қазіргі кезде аз зерттелуде, сондықтан оның прогресивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты - кәсіпорынның (серіктестіктің) қызметін жоспарлауды тереңірек зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып, оны зерделеп, оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады. Кәсіпорынның (серіктестіктің) каржы-шаруашылык қызметінің нәтижелері мен қаржыны жоспарлаудағы стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қортынды беруге өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді басқару
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына міне он жылдан асты. Бұл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық мәні аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді. «Осы жылдар ішінде тындырған ісіміздің басты түйіні, - деп көрсетті елбасы Н.Назарбаев өзінің халыққа жолдауында, - Қазақстанның дербес мемлекет болып қалыптасуында жатыр. Біздің әлі де есею мен кемелдену кезеңінен өтуіміз керек, Қазақстандағы азаматтық қоғамының босағасын бекіте беруіміз керек».
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыройымен орындап шығудың басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын түбегейлі жақсарту болып табылады.
Республикамызда кеңсе үкімет дәуірінде мемлекттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Сонымен қатар, жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперативтер, серіктестіктер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары, құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басты бағыты - шағын және орта бизнесті дамыту қолға алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруіде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік-экономикалық әлеуметті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсіпкердің, алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырылып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсіпкер нақтьа нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін біліп, кәсіпорында қабылдаған қаржылық стратегияны іс жүзінде асыруды қамтамасыз саясатты таңдап алып, соны басшылыққа алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын жоспарлау ісіне өтіп, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық жоспарлау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы стратегиясы анықталмай, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған есер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болувна кол жеткізбей шаруашылық ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатнасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік («иесіз»)меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапсыздықты іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалаоы мен ашық аландарда, материялдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске келді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіндік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті әріптестерді тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі көбнесе осыған байланысты болады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз андауымен нарықтық қатнастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр турлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданатын шешімдердің стратегиялық бағыттарына, нақтылығына, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және каржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсірере қаржылық шешімдер кабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның ішінде қаржы нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына өз шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін артыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық кәсіпорындарының (соның ішінде серіктестік нысанында құрылған кәсіпорынның) жұмысын жоспарлау мәселесі қазіргі кезде аз зерттелуде, сондықтан оның прогресивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты - кәсіпорынның (серіктестіктің) қызметін жоспарлауды тереңірек зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып, оны зерделеп, оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады. Кәсіпорынның (серіктестіктің) каржы-шаруашылык қызметінің нәтижелері мен қаржыны жоспарлаудағы стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қортынды беруге өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді басқару
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Кәсіпорын туралы! ҚР Заңы/ Егеменді Қазақстан 13.02.2000.
2. Дюсенбаев Қ.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2002, 602-68-6
3. Оңтүстік Қазақстан облысының 2001-2002 жылғы әлеуметтік -экономикалық даму! Статистикалық жинақ Шымкен 2002
4. Агеев А.И. Предпринемательство проблемы собствиности и культуры. Москва 1991 Введение и гл 1 с 15
5. Бусыгин А. Предпринимательство основной курс Москва 1997
6. Веленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики. 1996 г.С. 38-41
7. Грачев И. Развитие малого предпринимательств // Деньги и кредит 1997г
8. Грузинов В., Грибов В. Предприниматество формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия Москва 1996 г.
9. Ивещенко А.А. Товарная биржа Москвас 1991 г. Ю.КарлофБ. Деловая стратегия Москва 1991 с. 121-125
11. Котлер Ф. Основы маркетинга москва 1990 с. 339-405, 468-473
12. Кадзума Т. Вечный дух предпринимательства. Практическая филосовия бизнесмен Москва 1990
13. Маршел а. Принципы политической экономики Москва 1984 14.Ақша несие банктер. Валюта қатынастары.
15. Абрамов С.И. Инвестирование. М.: ЦЭМ, 2000. - с. 440.
16. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансовоэкономической деятельности предприятие. - М.: Дело и сервис, 2000. - 256с.
17. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа.
18. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом ?-М.: Финансы и статистика, 1996. - 383с.
19. Бирман Г., Шмидт С. Экономической анализ инветиционных проектов: пер. С англ. /Под ред. Л. П. Белых. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 19977 - 631 с.
20. Бланк И.А. Финансовый менеджмент. - Киев: Ника - Центр Эльга, 2000.-528 с.
21. Бочаров В. В. Финансовый анализ. - С-Петебург: Питер, 2001 2406.
22. Виленский П.Л., Лившиц В.Н. Оценка эффективности инвестиционных проектов с учетом реальных характеристикэкономической среды // Аудит и финансовый анализ. -2000.
23. Волков И.М., Грачева М.В. проектный анализ: Финансовый аспект. - М: ЮНИТИ, 1998 - 88с.
24. Гиляровская Л.Т., Ендовицкий Д.А. Финансово - инвестиционный анализ и аудит комерческих организаций. Воронеж: изд-но ВГУ 1997 г. Ст 333
25. Глозунов В.Н. Финансовый анализ и оценка риска реальных инвестиций - Москва 1997 135 б.
26. Дегрятенко В.Н. Оценка эффективности инфестиционных проектов. Москва, Экспрестное бюро 1997 -135 6.
27. Ендовитцский Д.А. «Комплексный анализ и контроль инвестиционной деятельности: методика и практика» Финансы и статистика, Москва 2001-350 6.
28. Ефимова О.В. «Финансовый анализ» Бухгалтеский учет, Москва 1999 -248 6.
29. Идрисов А.6., Картышев С.В., Постников А.В. «Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций» Филин, Москва 1998-272 6.
30. Крапова Т.Н. «Основы управленческого учета» Инфра, Москва 1997 -324 6.
31. Ковалев В.В. «Оценки инвестиционных проектов» Финансы и статистика, Москва 1998 - 144 6.
32. Крылов Э.И., Власова В.М., Журавкова И.В. «Анализ эффективности инвестиционных и иновационной деятельности предприятий» Финансы и статистика, Москва 2003 - 605 6.
33. Лимитовский М.А. «Основы оценки инвестиционных и финансовых решениий» БЕК, Москва 1996 - 304 6.
34. Маховиков Г.А., Контор В.Е. «Инвестиционны процесс на предприятий» Санк-Петербупг 2001 - 171 6.
35. Мелкумов Я.С. «Экономическая оценка эффективности инвестиций» ДИС, Москва 1997 - 230 6.
36. Микков У.Э. «Оценка эффективности капитальных вложений» Наука, Москва 1991-205 6.
37. Москвин В.А. «Кредитование инфестиционных проектов: Рекомендации для предприятий банков» Финансы и статистика, Москва 2001-340 6.
38. Норкотт Д. «Принятие инвестиционных решений» пер. с англиского/под.ред А.Н.Шохина, Биржи и банки, ЮНИТИ, Москва 1997-247 6.
39. Вилиский П.Л., Лившиц В.Н., Орлова Е.Р., Смаяк С.А. « Оценка эффективности инвестиционных проектов» Дело, москва 1998 - 248 6.
40. Савитцкая Г.В. «Анализ хозяиственной деятельности предприятия» ООО«Новое знание» Минск 2000 - 688 6.
41. Станиславич Е.Н. «Управление инвестиционными проектами» Ось -89, Москва 2001-128 6.
42. Сергеев И.В., Ветереникова И.И. «Организация и финансирование инвестиций» Финансы и статистика, Москва 2000 - 120 6.
43. Холт Р.Н., Беранс С.Б. «Планирование инвестиций» пер. с англиского, Дело Лтд, Москва 1994 - 120 6.
44. Хонко Я. «планирование и контроль капиталовложений» пер. с анг. Экономика, москва 1987-1916.
45. Черняк в.З., Черняк А.В., Довидентко И.В. «Бизнес планирование» РДЛ, Москва 2002 - 272 6.
46. Четыркин Е.М. «Финансовый анализ производственных инвестиций» Дело, Москва 1998 - 256 б.
47. Шарп У.Ф., Александер Г. Дж. В. Инвестиции Инфра, Москва 1997 -120 б.
1. «Кәсіпорын туралы! ҚР Заңы/ Егеменді Қазақстан 13.02.2000.
2. Дюсенбаев Қ.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2002, 602-68-6
3. Оңтүстік Қазақстан облысының 2001-2002 жылғы әлеуметтік -экономикалық даму! Статистикалық жинақ Шымкен 2002
4. Агеев А.И. Предпринемательство проблемы собствиности и культуры. Москва 1991 Введение и гл 1 с 15
5. Бусыгин А. Предпринимательство основной курс Москва 1997
6. Веленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики. 1996 г.С. 38-41
7. Грачев И. Развитие малого предпринимательств // Деньги и кредит 1997г
8. Грузинов В., Грибов В. Предприниматество формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия Москва 1996 г.
9. Ивещенко А.А. Товарная биржа Москвас 1991 г. Ю.КарлофБ. Деловая стратегия Москва 1991 с. 121-125
11. Котлер Ф. Основы маркетинга москва 1990 с. 339-405, 468-473
12. Кадзума Т. Вечный дух предпринимательства. Практическая филосовия бизнесмен Москва 1990
13. Маршел а. Принципы политической экономики Москва 1984 14.Ақша несие банктер. Валюта қатынастары.
15. Абрамов С.И. Инвестирование. М.: ЦЭМ, 2000. - с. 440.
16. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансовоэкономической деятельности предприятие. - М.: Дело и сервис, 2000. - 256с.
17. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа.
18. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом ?-М.: Финансы и статистика, 1996. - 383с.
19. Бирман Г., Шмидт С. Экономической анализ инветиционных проектов: пер. С англ. /Под ред. Л. П. Белых. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 19977 - 631 с.
20. Бланк И.А. Финансовый менеджмент. - Киев: Ника - Центр Эльга, 2000.-528 с.
21. Бочаров В. В. Финансовый анализ. - С-Петебург: Питер, 2001 2406.
22. Виленский П.Л., Лившиц В.Н. Оценка эффективности инвестиционных проектов с учетом реальных характеристикэкономической среды // Аудит и финансовый анализ. -2000.
23. Волков И.М., Грачева М.В. проектный анализ: Финансовый аспект. - М: ЮНИТИ, 1998 - 88с.
24. Гиляровская Л.Т., Ендовицкий Д.А. Финансово - инвестиционный анализ и аудит комерческих организаций. Воронеж: изд-но ВГУ 1997 г. Ст 333
25. Глозунов В.Н. Финансовый анализ и оценка риска реальных инвестиций - Москва 1997 135 б.
26. Дегрятенко В.Н. Оценка эффективности инфестиционных проектов. Москва, Экспрестное бюро 1997 -135 6.
27. Ендовитцский Д.А. «Комплексный анализ и контроль инвестиционной деятельности: методика и практика» Финансы и статистика, Москва 2001-350 6.
28. Ефимова О.В. «Финансовый анализ» Бухгалтеский учет, Москва 1999 -248 6.
29. Идрисов А.6., Картышев С.В., Постников А.В. «Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций» Филин, Москва 1998-272 6.
30. Крапова Т.Н. «Основы управленческого учета» Инфра, Москва 1997 -324 6.
31. Ковалев В.В. «Оценки инвестиционных проектов» Финансы и статистика, Москва 1998 - 144 6.
32. Крылов Э.И., Власова В.М., Журавкова И.В. «Анализ эффективности инвестиционных и иновационной деятельности предприятий» Финансы и статистика, Москва 2003 - 605 6.
33. Лимитовский М.А. «Основы оценки инвестиционных и финансовых решениий» БЕК, Москва 1996 - 304 6.
34. Маховиков Г.А., Контор В.Е. «Инвестиционны процесс на предприятий» Санк-Петербупг 2001 - 171 6.
35. Мелкумов Я.С. «Экономическая оценка эффективности инвестиций» ДИС, Москва 1997 - 230 6.
36. Микков У.Э. «Оценка эффективности капитальных вложений» Наука, Москва 1991-205 6.
37. Москвин В.А. «Кредитование инфестиционных проектов: Рекомендации для предприятий банков» Финансы и статистика, Москва 2001-340 6.
38. Норкотт Д. «Принятие инвестиционных решений» пер. с англиского/под.ред А.Н.Шохина, Биржи и банки, ЮНИТИ, Москва 1997-247 6.
39. Вилиский П.Л., Лившиц В.Н., Орлова Е.Р., Смаяк С.А. « Оценка эффективности инвестиционных проектов» Дело, москва 1998 - 248 6.
40. Савитцкая Г.В. «Анализ хозяиственной деятельности предприятия» ООО«Новое знание» Минск 2000 - 688 6.
41. Станиславич Е.Н. «Управление инвестиционными проектами» Ось -89, Москва 2001-128 6.
42. Сергеев И.В., Ветереникова И.И. «Организация и финансирование инвестиций» Финансы и статистика, Москва 2000 - 120 6.
43. Холт Р.Н., Беранс С.Б. «Планирование инвестиций» пер. с англиского, Дело Лтд, Москва 1994 - 120 6.
44. Хонко Я. «планирование и контроль капиталовложений» пер. с анг. Экономика, москва 1987-1916.
45. Черняк в.З., Черняк А.В., Довидентко И.В. «Бизнес планирование» РДЛ, Москва 2002 - 272 6.
46. Четыркин Е.М. «Финансовый анализ производственных инвестиций» Дело, Москва 1998 - 256 б.
47. Шарп У.Ф., Александер Г. Дж. В. Инвестиции Инфра, Москва 1997 -120 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫСЫН ЖОСПАРЛАУДЫН
ҚАЖЕТТІЛІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР
1.1. Кәсіпорынның жұмысын жоспарлаудың мәні, әдіетемелік негіздері
және қаржы көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9
1.2. Кәсіпорын қызметінің ұйымдық-құрлымдық
нысандары ... ... ... ... ... ... .1 9
1.3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес-
жоспар ... ... ... ... ..25
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫН ЖОСПАРЛАУ СТРАТЕГИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік
белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .30
2.2. Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметін
жоспарлау ... ... ... 33
3 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Кәсіпорынның қызметін қаржылық жосгіарлау әдісімен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2. Кәсіпорынның қызметін каржылық жоспарлау әдісімен
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..60
3.3. Қаржы рыногыдағы кәсіпорындардың стратегиясын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 78
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына
міне он жылдан асты. Бұл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық
мәні аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді. Осы жылдар
ішінде тындырған ісіміздің басты түйіні, - деп көрсетті елбасы
Н.Назарбаев өзінің халыққа жолдауында, - Қазақстанның дербес
мемлекет болып қалыптасуында жатыр. Біздің әлі де есею мен кемелдену
кезеңінен өтуіміз керек, Қазақстандағы азаматтық қоғамының босағасын
бекіте беруіміз керек.
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыройымен орындап
шығудың басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын
түбегейлі жақсарту болып табылады.
Республикамызда кеңсе үкімет дәуірінде мемлекттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке
меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі
кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және
шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде.
Сонымен қатар, жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен
ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік
кооперативтер, серіктестіктер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа
қожалықтары, құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді
тұрақтандырудың басты бағыты - шағын және орта бизнесті дамыту қолға
алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруіде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік-экономикалық
әлеуметті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға
кәсіпкердің, алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде
тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырылып қана
қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген
нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсіпкер нақтьа нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін біліп, кәсіпорында қабылдаған қаржылық стратегияны іс
жүзінде асыруды қамтамасыз саясатты таңдап алып, соны басшылыққа
алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы
жағдайын жоспарлау ісіне өтіп, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық жоспарлау біреудің орынсыз тілегінен емес,
өмірлік аса қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық
өлшемін және есептеу жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы
стратегиясы анықталмай, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен
оған есер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара
салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болувна кол жеткізбей
шаруашылық ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның
әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатнасқа ену кезеңінде
оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы
мемлекеттік (иесіз)меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық
пен жауапсыздықты іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп,
ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне
тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалаоы мен ашық
аландарда, материялдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп,
тот басып жатуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір
теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді.
Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске келді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір
нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз
бетінше шешуіне мол мүмкіндік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы
рынокта білікті әріптестерді тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы
бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі көбнесе осыған байланысты
болады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және
қатесіз андауымен нарықтық қатнастар негізінде мүмкіндігінше тез
және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі
әр турлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші
субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне,
қабылданатын шешімдердің стратегиялық бағыттарына, нақтылығына,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және каржы ресурстарын
тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршеңдігінің кепілі мен жай-
күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады.
Ол ақша қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын
өзінің қаржы ресурстары жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсірере қаржылық
шешімдер кабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның
ішінде қаржы нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына өз шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін артыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық кәсіпорындарының (соның ішінде серіктестік нысанында
құрылған кәсіпорынның) жұмысын жоспарлау мәселесі қазіргі кезде аз
зерттелуде, сондықтан оның прогресивті әдістері әзірше бізде
ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің
экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты - кәсіпорынның
(серіктестіктің) қызметін жоспарлауды тереңірек зерттеп теориялық
және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып, оны зерделеп,
оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады.
Кәсіпорынның (серіктестіктің) каржы-шаруашылык қызметінің нәтижелері
мен қаржыны жоспарлаудағы стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми
негізделген баға мен қортынды беруге өндірістің өсуі мен оның
тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, ұзақ мерзімді бірінші
кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді басқару шешімдерін
дайындауға ат салысуды қажет етеді.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
- серіктестік нысанында құрылған кәсіпорын қызметінің теориялық
сұрақтарын оқып білу, олардың құрылымын анықтау, кәсіпорын,
кәсіпкерлік, жоспарлау түсініктерінің мазмұны нақтылау және
анықтама беру;
- экономикасындағы кәсіпорын қызметін жоспарлау барысында талдау
жасап, оның себептері мен салдарын анықтау;
- талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және
отандық кәсіпорындар үшін қаржылық жоспарлау жүргізудегі практикалық
ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмыстың пәні ретінде кәсіпорынның
қаржысын жоспарлаудың құралдары және әдістері мен байланысты
теориялык және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі
Қазақстан Республикасының кәсіпорындарының қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалар келтірілген.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ
ЖҰМЫС ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның жұмысын жоспарлаудың мәні, әдістемелік
негіздері және қаржы көрсеткіштері.
Қазақстан Республикасының нарыққа көшуінің басталуы
кәсіпкерліктің шағын нысандарының өндірістік техникалық ғана емес,
сондай-ақ әлеуметтік - экономикалық қызметтерін анықтау қажеттігін
туғызу. Бірқатар елдердің тәжірибесі экономикалық реформаларды
жүзеге асыруда кәсіпкерлік кызметтің үлкен роль атқаратының
көрсетеді.
Кәсіпкерлік термині және кәсіпкерліктің өзі қоғамдық өмірге
тек 80-шы жылдардың екінші жартысында ғана енеді.
Кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен меншікке деген көзқарастың
өзгеруіне байланыстырылады. Кәсіпкерлік қызметте басты назар пайда
алу жағына қарай ауыса бастайды.
Сонымен кәсіпкерлік қызметті меншік иесінің (толық немесе
ішінара) тәуекел ете және мүліктік жауапкершілікте бола отырып пайда
алуына бағытталған дербес қызметі деп түсінуге болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкер тауар өңдіру үшін нақты
іс-әрекет жоспарын (бизнес-жоспар) жасайды.
Қаржылық жоспарлау мен болжау - бұл қаржы механизімінің қосалқы
жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және
әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар
экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас
ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге,
қоғамдық өндіріс өсуінің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге, халықты
әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік
ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өңдірістің материялдык - заттық
элементтері тұрғысында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді
жасау тұрғысында, ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен
шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге
белсенді ықпал етуі көбнесе қаржы ресурстарының қозғалысын,
шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын
қалыптастырып, бөлінуді алдын-ала үлгіленуге байланысты болады.
Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген
тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша
түсімдерін жұмыстардың прогресивтті нысандарын қолдануды қажет
етеді.
Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің қажеттілігі сияқты,
қаржылық жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас
ұғымдар экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңдестіріледі. Іс
жүзінде қаржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген
нұсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және
микродеңгейлерде қаржы ресурстарының қозғалысын басқарудың
мүмкіндіктері болжамдайды, нақтыланады, нақтылы жолдар,
көрсеткіштері, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың
дәйектілігі, сондай-ақ таңдалынған мақсаттқа жетуге көмектесетін
әдістер анықталады).
Қаржылық жоспарлау - бұл белгілі бір кезеңге арналған қаржы
ресурстарының және тиісті қаржы қатынастарының қозғалысын
негіздеудің ғылыми процесі.
Адамдардың субъективті қызметі ретіндегі қаржылық жоспарлау тек
қоғам дамуының объективті заңдылықтарын танып білуге, қаржы
ресурстары козғалысының тенденцияларына басты негізделген, бұрын
жүргізілген шаралар мен қаржы операцияларының нәтижелігін зерттелуге
негізделген жағдайда ғана оң нәтижелер береді. Бұл процесте
жоспарлаудың шешімдерін бағалаудың прогресивті әдістерін ғылыми
пайдалануды, техникалық дамуымен, тиісті ақпараттың жоғары
біліктілігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың негізінде
жасалынатын есеп-қисаптардың көп нұсқалығының үлкен маңызы бар.
Қаржылық жоспарлаудың тікелей объектісі - табыстар мен қорланымдарды
жасау және бөлу, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қорларын қалыптастыру және пайдалану.
Қаржылық жоспарлаудыц мазмұны ақшалай табыстар мен қорларды
жасау, бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын
анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын
қалыптастыру және пайдалану.
Қаржыны жоспарлаудың міндеті жұмылдырылатын және пайдаланылатын
қаржы ресурстарын ұдайы өндірістің материялдық заттық элементеріне
оңайтыла сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілерді,
жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгерілімдігіне жету.
Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары мыналар:
- қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы
мөлшерін анықтау;
- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында,
ұлттық шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер
арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлар үйлестерін (пропорцияларын)
белгілеу;
- қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және
резервтерін жасау.
Экономикалық-әлеуметтік жоспарлау жүйесінде жоспарлау белсенді
роль атқарады, өйткені ол бір жағынан - қаржы ресурстарын басқарудың
құралы, басқа жағынан - қоғамдық өндіріс процесіне ықпал етудің
маңызды тұтқасы.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың
аса маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен
басқару органдары, мекемелері және олардың жоғары құрылымдары жүзеге
асырады.
Нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық жүргізудің
белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген
факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде
жүргізіледі.
Болжам - арнайы ғылыми зерттеудің негізінде болашақтағым қандай
болса да бір құбылыстың жай-күін ықтималды пайдалану. Болжау -
қандай болса да бір құбылыстың, объектінің, процестің дамуының
нақтылы келешектері туралы болжамдарын әзірлеу. Қаржыларға сәйкес
болжаудағы құбылыстың дамуы - бұл қаржы қатнастарының мүмкіндігінше
жетілдіру, объектісі - қаржы ресурстары, процесі - ақша қорларының
қозғалысы.
Қаржылық болжау - мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын
алдын ала көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу
(дәлелдеу). Болжамдар орташа мезгілді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді
(10 жылдан астам( болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын
жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір
кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды. Қаржылық
болжаудың мақсаты болжанған кезеңдегі қаржы ресурстарының шынайы
мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және
пайдалануын анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің
органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі
нұсқаларын, қаржы саясатын іске ауыстырудың нысандары мен әдістерін
белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
Экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы
жоспарлары көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін
экономикалық үлгілерді жасау; Коррекциялық - регресиялық талдау;
Тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Жоспар - іс-қымылдарды немесе шараларды жүзеге асырырудың
тәртібін, мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртұтас
мақсатына жетуге бағытталған өзара байланысты жүйе.
Жоспарлау - жоспарлаудың өзін әзірлеуді, оның орындалуын
ұйымдастыруды және атқарылуын бақылауды қамтитын процесс.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге
индикативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалы) жоспарлау пайдаланылады; ол
ақпараттық -үйлестіруші рольді атқарады және қаржы қызметінің
субъектіліріне экономикалық зерттеушіліер арқылы жанама түрде ықпал
етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеуде және экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын
анықтауда маңызды орын алады, мұның процесінде экономиканы ойдағыдай
дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері енгізіледі.
Оны жасау барысында Батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің
тәжірибелері негізінде алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы
индикативтік (жылдық) жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті құру
жұмыстары қалыптасты.
Индикативтік жоспарлаудың ажырағымсыз бөлігі индикативтік
қаржылық жоспарлау юолып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты -
болжанған дамуды қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған
ауқымын және олардың бағытын атқару.
Индикативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторлары үшін
кепілдемелік сипаты болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді-
реттелетін бағаны, субсидияларды, кредиттерді, салық мөлшерлері мен
жеңілдіктерін, жеделдетілген амортизацияны және басқалары пайдалану
арқылы жетеді. Аса маңызды индикаторларға мыналар жатады: валюта
бағасы, инфляцияның болжанған деңгейі, Ұлттык банктің қайта
қаржыландыру мөлшерлемелері, амартизациялық аударымдарының
нормалары.
Әлеуметтік-экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау
белсенді роль атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өндірістік
тапсырмаларың қауыртығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен
оның сапасын жақсарту бойынша өндірістік қуаттарды неғұрлым толық
пайдалану есебінен, шығындарды төмендету және өнімсіз шығыстарды
қысқарту резервтері есебінен қаржы ресурстарын көбейтудің
мүмкіндіктері анықталады. Өндіріске қолда материалдық ресурстарды
тартуды, айналым қаражаттарының айналымдығын тездетуді, құрылыстың
сметалық құнын төмендету, басқару аппаратын ұстау шығындарын
қысқаруды және т.т. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық
жоспарлау, бір жағынан - қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан -
қоғамдық өндірістің процесіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып
табылады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаларға
негізделген: орталықтандырылған көзқарастардың үйлесуі. Бұл қаржы
жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың) - орталықтандырылған
қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы барынша
дамытумен ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау
мемлекетке біріңғай қаржы саясатын жургізуге мемлекет ауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысыналы басқаруға
мүмкіндік береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік
бірліктер мен биліктің жергілікті орындарының нақтылы жоспарлау
жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның
нәтижелігі артырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық
белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биіліктің жергілікті органдары бюджеттерінің аумағына орналасқан
шаруашылық жүргізүші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігін
белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың
қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие
болып келеді. Сонымен бір мезгілде жалпы мемлекеттік қаржыларды
жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін
тұрақтылығын, қоғамдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын
күшейтудегі, тиімділікті жоғарлатудағы оның ролін арттыру қажет.
Бірлік қағидасы қаржылық жоспарлаудың экономикалық және
әлеуметтік жоспарлаумен тығыз өзара байланысты. Қаржы жоспарларының
негізінде экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары мен
болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметірлері
дәлелденіп, анықталады. Экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі.
Қаржылық жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының
барлық түрлерімен тығыз өзара байланысты білдіреді. Жоғары
ұйымдардың қаржы жоспарларының көрсеткіштері оған қарасты
субъектілердің жоспарлы жобаларын қамтиды. Мемлекеттік деңгейде
жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекттік бюджет) басқарудың
жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржылық
жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді.
Жоспарлаудың үздіксіз қағидасы перспективалық және жылдық
(ағымдағы) қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және
жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қолжетеді.
Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидасы ағымда жүргізіледі. Мұның өзі
қаражаттарды толык тиімді дәрежесін анықтауға, ішкі шаруашылық
резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістері мен шығыстардың
негізгі топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен
шығыстардың нақты түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және
экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары мен болжамдарының
көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлаудың барысында
объектінің дамуының белгіленген параметірлері дәлелденіп,
анықталады. Экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке элементтері
мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық
түрлерімен тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғары ұйымдардың қаржы
жоспарларының көрсеткіштері оған карасты субъектілердің жоспарлы
жобаларын қамтиды. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары
(мемлекттік бюджет) басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары
мен ұйымдарының қаржылық жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді.
Жоспарлаудың үздіксіз қағидасы перспективалық және жылдық
(ағымдағы) қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және
жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қолжетеді.
Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидасы ағымда жүргізіледі. Мұның өзі
қаражаттарды толык тиімді дәрежесін анықтауға, ішкі шаруашылық
резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістері мен шығыстардың
негізгі топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен
шығыстардың нақты түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және
жалпы мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарды
құрудың және пацдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары
ұлттық шаруашылықтың ресурстарымен қамтамасыз етуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінде жасалынатын саны көп қаржы
жоспарларын бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілер бойынша
сыныптаған орынды. Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа
бөлінеді: орталықтандырылған (жалпы мемлекеттік) және ортал
ықтандырылмаған.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарлары жалпы мемлекеттік қаржы
ресурстарының қозғаласын негіздейді. Мемлекеттің қаржы жүйесін
жүзеге асыратын қайта бөлу процестерін белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан құрама жоспарлар болып табылады,
бірақ бұл оның жалғыз ғана белгісі емес. Сондай-ақ
министірліктердің, ведомстволардың каржы жоспарларының құрамалық
сипаты болады, бірақ олар қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты
болады, бірақ олар қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы
саланың, ведомстваның шегінде ғана жобалайтындықтан олар
орталықтандырылмаған жоспарлаға жатады. Орталықтандырылмаған қаржы
жрспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен
бірге сферасымен, жоспарлау әдістемесімен және арналымымен
ерекшеленеді.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының мынандай елеулі
белгілері болады:
Объектісі - микро деңгейде қалыптасып, бөлінітін жалпы
мемлекеттік ресурстар;
Қамтуы - мемлекеттің қаржы қызметінің сферасы, титісінше оның
ұдайы өндіріс процесіне қатысушыларымен өзара қаржы қатынастары және
сонымен бірге пайда болатын жалпы құндық ара қатынастар;
Негізгі мақсаты - жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандырудағы мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін анықтауға
негізделетін нақтылы кезеңге арналған оның қаржы жоспарын негіздеу.
Орталықтандырылған қаржы жоспарының нысандары, мазмұны көбнесе
тиісті мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылысына, қаржы жүйесінің жеке
буындарына, сондай-ақ нақтылы кезеңге қаржы көмегімен жүзеге
асырылатын қайта бөлу процестерінің ерекшеліктеріне байланысты
болады. Орталықтандырылған қаржы жоспарлары экономикалық және
әлеуметтік процестерді мемлекттік реттеуде маңызды роль атқарады.
Қазіргі кезде құрама қаржы жоспары жалпы мемлекеттік, салық аумақтық
жоспарларды қамтиды. Мыналар жалпы мемлекеттік болып табылады:
мемлекттің құрама қаржы балансы, мемлекттік бюджет, республикалық
бюджет. Құрама қаржы балансы деп орта мерзімді (бес жылдық) кезеңге
арналған дамудың жалпы мемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын
айтады.Оны жасаумен Қаржы Министірлігінің Ұлттық Банктің белсенді
қатысуымен экономика және Бюджеттік жоспарлау Министірлігі
айналысады Аймақтарда баланстың есеп-қисаптарын аймақтық органдар
жүргізілуі тиіс.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды қамтиды: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (ҚҚС, акциздер, кеден баждары), амортизациялық
аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін түсімдер, салықтар
мен алымдар, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары, ұзақ
мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы
дамытуға жұмсалатын шығыстар (құрделі жұмсалымдарды қаржыландыру,
айналым қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік
субвециялар), сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар,
әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалынатын шығыстар, басқару мен
қорғаныс шығыстары, қысқа мерзімді несие салымдарының және ұзақ
мерзімді несиелер алуға арналған қаражаттардың өсімі.
Құрама қаржы балансы, сонымен ұлттық шаруашылық қаржы
ресурстарын сипаттайтын қаржы көсеткіштерінің жүйесі болып табылады.
Құрама қаржы балансында қамтылатын көрсеткіштердің құрамы елдің
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының материалдық және қаржылық
үйлесімдерінің теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып
табылады. Бес жылдық мерзімді (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде
бұл баланс қаржы және ақша-несие қатынастарын дамытудың ауқымы мен
сипатын алдын ала айқындайды. Құрама қаржы балансы ірілендірілген
көрсеткіштері бойынша министірліктер мен ведомстволарға нақты
бекітуінсіз жасалынады. Мәселен, онда қарастырылған таза табыстың
сомасы субъектілердің мекен-жайлары бойынша бөлінбейді. Шығыстарда
да осындай.
Дүние жүзінің барлық елдерінде таралған маңызды
орталықтандырылған қаржы жоспары - мемлекеттік бюджет болып
табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша ресурстарының
көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің
қажеттілігінен туындайды.
Бюджетбаланс нысанында жасалады. Онда ағымдағы кезеңге арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына
сәйкес бүкіл түсім көздерінің толық жиналуына бюджет қаражаттарының
ұғымды бөлінуіне және бюджеттің тапшылықсыз теңдестіруіне баса назар
аударылады.
Аса маңызды оперативті қаржы жоспарының мемлекеттің құрама қаржы
балансынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар. Онда мемлекеттің
барлық кірістері емес, тек орталықтандырылған бөлігі қамтылып
көрсетіледі. Бюджетте түсетін төлемдердің нақты аттары мен олардың
төлеушілірі, арналым және оларды алушылар көрсетіледі. Мемлекеттік
сақтандырудың құрама каржы жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері
мен стихиялық апаттарды ескертуімен және оның зардаптарын жоюмен
байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайды. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың бюджеті әлеуметтік сақтандыру қаражаттарының жасау мен
бөлуді жоспарлайды. Ол кәсіподақ ұйымдарының барлық кеңестерінің
бюджеттерін, халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВІДСПС-тің
орталықтандырылған, қаражаттарын біріктірді.
Бюджеттен тыс қорлар әдеттегідей жалпы мемлекеттік қаржы
жүйесінің дербес буыны болып табылады, айрықша көздер есебінен
құрылады және өзінің ресурстарын функционалдық міндеттерді орнатуға
жұмсайды. Орталықтандырылған қаржы жоспарлары теек қаржы
ресурстарының қозғалысының деңгейі бойынша да: жалпы мемлекеттік
немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті) жоспарлары
болып ажыратылады. Салық қаржы жоспарларының жүйесі материалдық
өндіріс салалары министірлігінің кірістері мен шығыстарының
балансын, әндірістік емес салалар министірліктір шығындарының құрамы
сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.с.с. қаржы жоспарларын
қамтиды.
Аймақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың құрама
қаржы баланстары, жергілікті бюджеттер тиісті аумақтағы қоғамдық
ұйымдар және тағы басқалары.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, орташа мерзімді (3
жылдық, 5 жылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде
жоспарлардың жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бес жылдық
мерзімде жасалынады. Арналымына байланысты бес жылға құрама қаржы
балансы, бірқатар басқа құрамдық жоспарлары жасалуы тиіс,
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстардың негізгі
көрсеткіштері бойынша есеп-қисаптар жүргізулуі тиіс.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы
жоспары смета деп аталады. Ұжымдар, коопертивтік ұйымдар, қоғамдық
бірлестіктер және сақтық компаниялар қаржы жоспарларын жасайды.
Бизнес-жоспар - бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық -
экономикалық негізінде сай-масай болатын құжат. Ол мемлекеттік
кәсіпорындардың экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларына
қарағанда жекеше кәсіпорындар қатнастарының барлық жақтарын
анағұрлым толық қамтиды. Бизнес жоспарөнімнің немесе қызметтер
көрсетудің ерекшеліктерін, олардың бәсекелестік қабілетін, өнім
рыногын, бағалауды (рыног болжамды) және сақтандыруды сипаттайтын
бөлімдерді қамтиді.
Қаржы бизнес - жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды - өнім
өткізудің ерекшеліктерін, олардың бәсекелестік қабілетін, өтім
рыногын, бағалауды (рынок болжамды) және сақтандыруды сипаттайтын
бөлімдерді қамтиды.
Қаржы бизнес - жоспар бірқатар кестелермен баланстарды - өнім
өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай
шығыстар мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбіп кәсіпорындар
активтер мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар
активтер мен пасивтердің балансын және графигін (залалсыздыққа
жетудің есеп-қисабын) косымша жасайды.
Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызмет жоспарлауда қаржы
көрсеткіштері - шаруашылық жүргізуші субъектілердің салалардың және
жалпы ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен қорланымдарын
жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын
сипаттайтын жоспарлық, есептік немесе есеп-қисаптық мәліметтер
пайдаланылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы (нормаларда)
мөлшерлерде көрінеді. Қаржы көрсеткіштері сан және сапа түрінде
белгілі бір қаржы-экономикалық категорияны, қаржы қатынастарының
элементін бейнелейді.
Кәсіпорын деңгейінде мыналар аса маңызды қаржы -экономикалық
көрсеткіштер болып табылады:
- өнімді (жұмысты немесе қызметті) өткізуден түсетін табысы;
- бұл көрсеткіш мақсатты арналымның қорлары бойынша ақша
қаражаттарын одан әрі бөлу және пайдалану ауқымдары мен
мүмкіндіктерін алдын ала анықтайды;
- шығындардың көрсеткіштері (өткізілген өнімнің өзіндік құны,
шығындардағы және элементтерінің үлес салмағы, кезең шығысы);
- жалпы табыс;
- таза табыс;
- реннтабельділіктің (табыстылықтың) деңгейі;
- амортизациялық аударымдардың мөлшері;
- өндірістік және әлеуметтік дамуының шаруашылық есеп қорларының
ауқымы (қорлану, тұтыну, резерв,валюта және ұқсас қорлар);
-жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа
ұйымдармен (несиелік және дебиторлық берешек, міндеттемелердің
ауқымы, бюджет бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу
аухалының көршеткіштері;
- айналым қаражаттарының көлемі, сақталымдағы және олардың жасау
көздері;
- айналым қаражаттарына деген қажеттіліктің оның қола барымен
сәйкестігі;
- негізгі және айналым құралдарын пайдаланудың көрсеткіштер (қор
қайтарым, өнімнің қор сиымдылығы, айналым қаражаттары айналымдығының
коэффициенті, айналым қаражаттарының ұзақтағы, айналымдылығының
тездетудің көрсеткіші);
- акционерлік капиталдың ауқымы және дивиденттердің көлемі;
- жалдау ақысының мөлшері және басқалары;
- кәсіпорын қаражаттары тиімділігінің көрсеткіштері.
1.2. Кәсіпорынның қызметінің ұйымдық-құрылымдық нысандары
Кәсіпорын - бұл кәсіпкерілік қызымтті ұйымдастыру үшін құрылған
шаруашылық субъект. Оның экономикалық мақсаты қоғамның
кажеттіліктерін қамтамасыз ету және табыс табу т.б. өзінің мазмұнына
қарай кәсіпкерлік қызмет ұйымдардың немесе кәсіпорындардың өндіру
және өнімді өткізу, жұмысты орындау және қызмет көрсету, қор
нарығындағы операцияларды қарастырады. Кәсіпорын қандай да бір
қызмет түрімен айналысуы мүмкін немесе бір мезгілде барлық қызмет
түрін жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпорын экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады
және жұмысшылар мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады.
Еркін өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз өндірістік-техникалық
ұйымдастыру, яғни әкімшілік және шаруашылық еркіндігін бар өндіріс
бірлігі.
Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса
жұмыс атқару үшін, түрлі қызметтер көрсету арқылы қоғамның
қажеттілігін қанағаттандыру үшін және пайда табу мақсатында
құрылады.
Кәсіпкерлік қызмет экономиканы тұрақтандырудың маңызды факторы
болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет процесінде ұйымдар немесе кәсіпорындар
өздерінің контрагенттерімен шаруашылық байланыста болады.
Контрагенттер: жеткізіп берушілер және сатып алушылар, бірлескен
қызмет серіктестері, ассоциациялар мен бірлестіктер қаржы және несие
жүйелері т.с. осының нәтижесінде қаржы қатынастары пайда болады.
Олар өндірісті ұйымдастыру мен өнімді өткізу, жұмысты орындау,
қызмет көрсет, қаржы ресурстарын қалыптастыру, инвестициялық
қызметті жүзеге асырумен байланысты.
Өндірістік жүйе ретінде кәсіпрынның ішкі және сыртқы ортасы
болады.
Сыртқы ортаға - экономикалық саясат, құқықтық орта,
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар
жатады.
Ішкі ортаға - еңбек ресурстары, техника және технология,
бәсекелестік, маркетингтік орта және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның нарықтық эклнлмикада негізгі мақсаты - бәсекелесуге
қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз
шығынмен ең жоғарғы пайда табу негізінде сұранысқа ие және
бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қызметтеріне мыналар жатады: - өндіріске
қажетті және жеке тұтынуға арналған өнім түрлерін шығару;
- тұтынушыға өнімді жеткізу және сату:
- өнімді сатып болғаннан кейін қызмет көрсету;
- өнеркәсіптік кәсіпорындарды материалдық-техникалық жабдықтау;
- кәсіпорын жұмысшыларының еңбегін ұйымдастыру және басқару;
- кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту;
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру;
- салықтар мен мемлекеттік бюджеттке төленетін міндетті
төлемдерді төлеу, басқа да міндеттемелерді орындау;
- мемлекеттік заңдарды, нормативтер иен стандартарды сақтау.
Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен кәсіпорын. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және қолданылып жүрген заңдар мен
заңдылықтарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық құқықтық
нысандары бар:
- мемлекеттік кәсіпорын;
- серіктестік (толық жауапкершілігі, аралас жауапкершілігі және
шектеулі жауапкершілігі бар);
- акционерлік қоғамдар мен бірлестіктер.
Кәсіпорын қызметінің негізгі мақсаттарына қарай коммерциялық
және коммерциялық емесдеп бөлінеді. Коммерциялық қызметпен
айналысатын кәсіпорындардың жіктемесін төменде кертірілген суреттен
көре аламыз.
Кәсіпкерлік қызметке қатысушылар мен олардың әріптестерімен
бірігуі серіктестік деп аталады. Серіктестіктер шаруашылықтардың
қатысуы жазбаша шарттар мен келісімдер түрінде бекітіледі.
Серіктестіктерді олардың құрылтайшылары құрады. Серіктестік
нысанында құрылған кәсіпорынның мүшелері:
- басқару ісіне қатысуға;
- серіктестік қызметі жөнінде мағұлмат алуға;
- оның құжаттарымен танысуға;
- несие берушілер мен мемлекет алдындағы міндеттемелерін
орындағаннан кейін қалған пайданы бөлісуге;
- тиісті мүлік құнының ақшалай баламасын алуға құқылы.
Серіктестік нысанында құралған шаруашылықтың иелігіндегі мүліктерге:
- негізгі өндірістік құрал-жабдықтар;
- айналым құралдары;
- ақшалай қаражаттары;
- басқа да активтер мен құндылықтар кіреді. Серіктестік
нысанында құрылған шаруашылықтың мүшелері:
- құрылтайшылар атынан талап етілген құжаттарды дайындап беруге;
- алдын ала белгіленген жарналар мен салымдарды толық және
уақытында төлеулеріне;
- коммерциялық құпияларды сақтауға;
- құпия ақпараттарды жария етпеуге міндетті.
Толык серіктестік төмендегі екі негізгі белгісімен ерекшеленеді:
- кәсіпкерлік қызмет және оған қатысушы серіктестіктің
қызметтері олардың өз қызметтері болып саналады, алуының міндеттері
бойынша кез келген қатысушы өзінің барлық мүлкімен жауап береді.
- Сепіктестік жеке сенімді қатынастарға негізделеді: егер бір
қатысушы серіктестіктің атынан мәміле жасаса, мүліктік жауапкершілік
басқа қатысушыға жүктеледі. Сондықтан толық серіктестік отбасылық
кәсіпкерлік ретінде дамып келеді.
Егер толық серіктестікке оны ұйымдастырушылардың бәрі жеке адам
ретінде болса, белгілі бір жауапкершілікті жағдайда кезіккенде
(мәселен банкроттыққа ұшырағанда, өмірге қажетті күнделікті заттарды
қоспағанда, басқа да жеке мүліктерін, атап айтқанда: көлік, саяжай,
жиһаз, қылқалам туындысы, зергерлік бұйымдар, басқа да құнды
мүліктерді есепке алады.
Әдетте толық серіктестікдерді заңды тұлғалар, ірі кәсіпорындар
құрайды.
Аралас (коммандитті) серіктестікке бір немесе бірнеше
қатысушылар несие берушінің арасында бүкіл мүліктерімен жауап
береді. Біреуінің немесе бірнешеуінің жауапкершілігі олардың
әрқайсынының қоғамдастыққа қосқан үлесі (салымы) бойынша шектеледі.
Бүкіл мүліктерімен тәуекелге барып отырған қатысушы
қоғамдастықтың ішкі мүшесі немесе толық серіктестіктер, ал тек қана
қосқан үлестерінің мөлшер шамасына сәйкес тәуекел етушілер сыртқы
қатысушылар немесе коммандиттер деп аталады. Коммандиттік
серіктестерді ұжым басқарады және ол өкілетті қызмет атқарады.
Қоғамдастық сыртқы қатысушылардың қосқан үлестеріне сәйкес акциялар
шығарады. Мұндай қатысушыларды акционерлік коммандиттер, ал қоғамның
өзі акционерлік командит деп аталады.
Салық төлеу тұрғысынан алып қарағанда коммандиттік серіктестік
-жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. Оның артықшылығы
-салық тұрғысынан алғанда - серіктестік деп аталады, ал азаматтық
құқық тұрғысынан алсақ - ол жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық деп
аталады. Әдетте олардың капиталыда көп болады.
Біздің елімізде коммандиттік серіктестіктердің аралас түрі әлі
дами қойған жоқ. Алайда белгілі бір жағдайда оған деген
қажеттіліктің туындауы әбден мүмкін. Мысалы, әлеуметтік-экономикалық
маңызы бар бағдарламаны жекелеген азаматтар береді, ал оған сенім
білдіріп, мақұлдайтын кәсіпорындар да кездеседі. Бірақ оны жүзеге
асыруға қажетті қаражат екі жақта да болмауы мүмкін. Осыған орай,
серіктестіктің аралас түрі құралады, жеке тұлға оған шектеулі
жауапкершілікпен алынса, кәсіпорын толық мүшелік құқымен кіреді.
Міне, бұл жағдайда:
- біріншіден, кәсіпорындар банк несиесінің кепілі бола алады;
- екіншіден, кәсіпорынның бақлауымен оған жеке адам билік етеді.
Жауапкершілік шектеулі серіктестік - алдын ала белгіленген пайшылар
үлестерінің негізінде құрылған бірлестік. Оның мүшелерінің (жеке
және заңды тұлғалар) қоғамның міндеттемелерін орындауда
жауапкершіліктері болмайды, олар тек өз үлестерінің мөлшерінде ғана
тәуекелге барады.
Шетелдік фирмаларда (қазір біздің елімізде жиі кездесетін)
Лимитед (Ltd) шектеулі серіктестік деген ұғымды білдіреді. Көп
жағдайда жауапкершілігі шектеулі қоғаңда әріптестер арасында өзара
берік айналыстар қалыптасады. Бұл отбасылық кәсіпорындар
ұйымдастыруға өте қолайлы. Егер қоғамдастықтың мүлік бір адамның
биілігінде болса, онда ол бір адамның қоғамы болғаны.
Жауапкешілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру үшін құрылтай
келлісім шарты жасалады, онда:
- кәсіпорынның аты;
- мекен-жайы;
- негізгі қызмет бағыттары;
- қызмет түрлері;
- капитал мөлшері;
- қоғам мүшелерінің үлестері көрсетіледі.
Айта кететін бір жағдай - серіктестіктерді ұйымдастырушылардың
ақша қаражаттарынан басқа құны материалдық заттар түрінде заттық
үлестері, мәселен автокөлік, жылжымайиын мүліктері болуы мүмкін.
Қоғамдастық мүшелерінің құқығы жылына бір немесе екі рет
өткізілетін жалпы жиналыста анықталады да жыл сайын одан әрі
дамытылып отырыды.
Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар, атап
айтқанда:
- жылдық балансты бекітеді;
- кірісті белгілі бір мақсатқа көздеп, орынды пайдаланады;
- шығындарды неғұрлым аз жұмсау жолдарын айқындайды;
- коғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды жүзеге
асырады, оған түрлі мәселелер бойынша міндеттер жүктейді.
- Қоғамдастық жұмысын бақылауды бақлау комиссиясы дамыған
елдерде бақылау кеңесі жүзеге асырады, оның мүшелерін жалпы
жиналыста тағайындайды.
Серіктестікті ашу үшін төмендегі құжаттар қажет:
1.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер:
- тіркеу туралы арыз;
- құрылтайшылар бекіткен жарғы;
- тіркелгені үшін төленетін төлемақының түбіртегі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы жүз
еселенген айлық есептік көрсеткішгтен тұрады.
2.Толық серіктестік:
- тіркеу туралы арыз;
- құрылтайшы бекіткен жарғы;
- тіркелгені үшін төленетін төлемақының түбіртегі;
- құрылтай шарты.
Толық серіктестіктің жарғылық капиталы 25 еленген айлық есептік
көрсеткіштен тұрады. Коммандитті серіктестікте: коммандитті
серіктестіктің жарғы капиталы 100 еселенге айлық есептік
көрсеткіштен тұрады, ал шағын кәсіпорын үшін 50 еленген айлық
есептік көрсеткіштен тұрады.
1.3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес-жоспар
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік экономикалық әлеуметтік сақтау және әрі
қарай дамыту болып табылады. Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті -
инвестициялық іс-әрекет деп аталады. Қазақстан Республикасының
нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңы бойынша
инвестициялық іс-әрекет инвестицияларды атқаруға байланысты
кәсіпкерлік іс-әрекеті жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-
әрекеттері нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңы,
шетел инвестициялар туралы, бағалы қағаздар нарығы туралы,
Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы Заңдармен жәнге басқа да
нормативтік актілермен реттеледі.
Қаржы инвестицияларын жасау барысында кәсіпорын қаржы
нарығындағы өзінің стратегиясын жасайды.
Қаржы инвестициялары, яғни кәсіпорындардың бағалы қағаздарды
алуға кеткен шығындарды, кәсіпорындағы үлестік қатысулар, басқа
кәсіпорындарға вексельдік қарыз беру және басқа қарыздық
міндеттемелер, нарықтық экономика жағдайындаесептің аса маңызды
объектісі болып табылады.
Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа бағалы
қағаздарға айналдыру қаржылық инвестициялар деп аталады. Көрсетілген
активтерге қаражат құюшылар - инвесторлар, ал бағалы қағаздарды
шығарушыларды элементтер деп аталады.
Қаржы нарығындағы инвесторлардың негізгі мақсаттарына мыналар
жатады:
- салымдардың қауіпсіздігі;
- салымдардың табыстылығы;
- салымдардың өсуі;
- салымдардың өтімділігі.
Қаржы бизнес -жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды - өнім
өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай
шығыстар мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар
активтер мен пассивтердің балансын және графигін қосымша жасайды.
Қазіргі кездегі бизнес - жоспарлардың нақты активтерге
топтастырудың түрлері көптеген кездесетіндігі белгілі. Инвестордың
шешімдеріне байланысты бизнес-жоспарлар келесі мақсаттарға
бағытталуы мүмкін:
- тиімділікті арттыру - бұл жағдайда олардың тапсырмасына
бәрінен бұрын, фирманың шығындарын төмендету үшін құрал-жабдықтарды
ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндіріс қуаттарын өндіріске тиімді
аймақтарға ауыстыру;
- өндірісті кеңейту - бұл жағдайда инвестициялаудың мақсаты
бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан нарық пен өндірістегі тауарларды
шығаруды одан әрі көбейту;
- жаңа өндірісті құру - бұл инвестициялық жобалар бұрын шықпаған
тауарларды (көрсетілген қызметтерді) шығаратын өндірістік фирмалар
құруға немесе бұрыннан шығарып келе жатқан тауарларды белгісіз жаңа
нарыққа шығарылуына мүмкіндік береді;
- мемлекеттік басқару органдар үшін негізделген инвестициялық
жобалар - бұларға сұраныс, үкіметтің кейбір талаптарын орындауға
тиісті болғанда болады (бұл экологиялық стандарттарын орындау,
өнімнің қауіпсіздігі қаже болған жағдайларда және тағы басқалары).
Жобаларда топтастырудың басты мақсаты инвестициялық жобаларды
іске асырудан алатын пайда немесе тиімділік болып келеді. Мұндай
топтастыру инвестицияларды кластарға, одан әрі әр кластарға түсетін
пайдасына байланысты бөлуге мүмкіндік береді (кесте 1).
Тәжірибаде пайданың мөлшері бойынша жобаларды топтастырудың
бірыңғай жүйесі жоқ. Қазақстанда инвестициялаумен айналысатын әрбір
банк инвестициялық жобаны топтастырудың өз еркінің несие саясатына,
банктік кешенді сараптауына және инвестициялық жобалардағы
бәсекелестік тауарға байланысты табыстың дифференцияланған ең аз
қойылымы бойынша іске асырылады.
Алғашқы кезде инвестициялық жобаны техникалық талдауы
жүргізіледі. Бұл жерде техникалық мәселелер, өндірілген өнімнің
сапасы мен бәсекелестік қабілеті бағаланады, жобаны іске асыру
әдістері мен қызмет көрсету және т.б. Оның кейінгі сатыдан
шығындарды бағалайды (жоба бойынша инвестициялық және
эксплуатациялық шығындардың сметасы жасалады) және жұмыстың жүру
кестесі жасалынады. Инвестициялық жобаларды жасау және іске асырудың
кезеңдері мен өмірлік циклы болады.
Бұл талдау жобаның нақты іске асуының кестесін және табыстың
сатыла алуына мүмкіндік береді. Экологиялық талдауға келсек ол кейде
техникалық талдау шеңберінде анықталады және жобаның қоршаған ортаға
тигізізетін әсерін анықтайды және осы жобаны жасау кезіндегі белгілі
болған әсерді есептейді. Институционалды талдауды белгілеу жобаның
іске асуы мен қолданылуында ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және
әкімшілдік ортаны бағалау болып табылады.
Талдаудың нәтижесі фирманың мүмкіндігін дамытуға ұсыныс жасауға
мүмкіндік бере отырып, жобаның келесі бағыттарда: менеджменттің
әдісі мен құралдарын, ұйымдастырушылық құрлымын жоспарлау,
персоналды жинау мен оқыту, қаржылық қызметін, жобаның материалдық -
техникалық қамтамасыз етуін ұйым аралық байланысын жақсартуды іске
асырады.
Қазақстан Республикасында жұиыс жүргізіп жатқан Эгсимбанктегі
инвестициялық жобаларды табысты ең төменгі қойлымы бойынша
топтастырудың шарттарын келесі кестеден көруге болады.
Әлеуметтік талдау әлеуметтік құрылымды жобаның іске асыруына
әсер ететін фактор ретінде жергілікті ерекшеліктер мен дәстүрді
қарастырады. Бұл талдау жобадағы экономикалық пайданы пайдаланатын
жергілікті халықтың әлеуметтік - мәдени және демографиялық
ерекшеліктерін, халықтың өндірістік қызметіндегі әлеуметтік
құрылымды, жобаның мәдени қатнаста қабылдануы, экономикалық игілікті
тұрақты түрде алуды қамтамасыз ететін жобаның іске асуы мен
пайдалануының әлеуметтік стратегиясын жасауды қажет етеді.
Жобаның қаржылық шығындар мен табыстар нарықтық бағалы өлшемді,
ал экономикалық шығындар мен табыстар сәйкес ресурстардың баламалы
құнына есептейтін көлеңкелі бағалармен өлшенеді.
Көлеңкелі бағалар әрқашанда нарықтық бағалармен бірдей бола
бермейді. Өйткені сыртқы тиімділікті (экстремалды) қоғамдық игілікті
және т.б. бағалайды. Келесі маңызды айырмашылықтардың бірі, ол
экономикалық талдауда барлық ішкі трансферттер есептельмиді
(қарыздар, салықтар, субсидиялар және т.б.), ал қаржылық талдауды
жүргізгенде салықтар шығын ретінде, субсидиялар пайда ретінде
бағаланады. Осыдан инвестициялық жобаларды бағалаыдың нәтижелирі де
бөлек болады.
Қорыта айтқанда, инвестициялық жобаларды топтастыру және оны
талдау сатыларын дұрыс жүргізу, жоспарлау, шешім қабылдап үйрену
мақсатқа қол жеткізудің бірден-бірі болып табылыды.
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ЖОСПАРЛАУ СТРАТЕГИЯСЫН
ТАЛДАУ
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысы кәсіпорындарының іскерлік
белсенділігін талдау
2005 ж. Облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарында қолданыстағы бағамен
115847,1 млн. теңгенің өнім өндірілді, бұл 2001 ж. Деңгейдің 114,3
пайызын құрайды.
Облыс бойынша өнеркәсіп өндірісінің физикалық индексі пайызбен
графикте көрсетілген.
Облыстағы белсенді өндірістік іскерлік келесідей кәсіпорындарға
тиесілі: ААҚ Харрикейнойл продактс, ААҚ Шымкентмай, ЖШС Арай,
ААҚ ЮКМЗ, ЖШСАлекс, ААҚ Ақмаржан, ААҚ Үміт және т.б.
2004 жылы облыстық өнеркәсіп өндірісімен 9566,2 млн.тг.
көлемінде тұтыну тауарлары өндірілді, 2003 жылмен салыстырғанда
115,1 пайызға жетті.
2004 жылдың облыстық есебімен тауардың негізгі топтары бойынша
тұтынылатын тауар құрылымында жеңіл өнеркәсіп тауарлары -2,8 пайыз,
азық -түлік-34,9 пайыз, алкогольді ішімдіктер 13,6 пайыз,
тұтынылмайтын тауарлар (жеңіл өнер кәсіпті қоспағанда) -48,7
Өнеркәсіп өндірісі облыс экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады.
Пайызды құрайды. 2005 ж. өнеркәсіп кәсіп орындарының өндірген
тұтыну тауарларының көлемі ағымдығы бағамен 32505,3 млн. тг. Құрады,
бұл 201 ж. салыстырғанда 8,6 пайызға артық, қаржылық емес секторлар
корпорацияларының тауарлар келемі - тиісінше 15507,8 млн.тг. және
160-,7 пайызға артық.
Тау-кен өндіру өнер кәсібі кәсіп орындарында 3225,3 млн. тг.
өнімі өндіріледі бұл 2004 ж. салыстырғанда 6,6 пайыз,
өңдеуөнеркәсібінде тиісінше 81205,5 млн. тг және 17,7 пайызға артық.
Электр энергиясын, газ бен суды өндірумен бөліп таратуды 8989,6 млн.
тг. өнімі өндіріледі, бұл 2004ж. деңгейден 2,0 пайызға кем. Тау-кен
өндіру өнер кәсібінде 2005ж. 2004ж. салыстырғанда өнім өндіру
көлемінің өсуі энергетикаға арналған материалдарды өндіру көлемінің
артуынан орын алады.
Өңдеу өнеркәсібінде 2005ж. 2004ж. салыстырғанда өнім өндіру
көлемі: ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуде, тоқыма және тігін
өнеркәсібінде, қағаз және қатырма қағаз өндірісінде, баспахана
ісінде, резина және пластмасса бұйымдары, машина және жабдықтар
жасау өндірісінде 1,3 есеге, мұнай айдауда, металлургия
өнеркәсібінде және металдарды өңдеуде 1,1 есеге артты. Электр
энергиясын, газ бен суды өндіру мен бөлу секторында өндіріс
көлемінің кемуі газ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫСЫН ЖОСПАРЛАУДЫН
ҚАЖЕТТІЛІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР
1.1. Кәсіпорынның жұмысын жоспарлаудың мәні, әдіетемелік негіздері
және қаржы көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..9
1.2. Кәсіпорын қызметінің ұйымдық-құрлымдық
нысандары ... ... ... ... ... ... .1 9
1.3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес-
жоспар ... ... ... ... ..25
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫН ЖОСПАРЛАУ СТРАТЕГИЯСЫН ТАЛДАУ
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпорындарының іскерлік
белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .30
2.2. Кәсіпорынның қаржы және инвестициялық қызметін
жоспарлау ... ... ... 33
3 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Кәсіпорынның қызметін қаржылық жосгіарлау әдісімен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2. Кәсіпорынның қызметін каржылық жоспарлау әдісімен
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..60
3.3. Қаржы рыногыдағы кәсіпорындардың стратегиясын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 78
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз ел болғанына
міне он жылдан асты. Бұл жылдары елімізде әлеуметтік-экономикалық
мәні аса жоғары қыруар игі өзгерістерге қол жеткізілді. Осы жылдар
ішінде тындырған ісіміздің басты түйіні, - деп көрсетті елбасы
Н.Назарбаев өзінің халыққа жолдауында, - Қазақстанның дербес
мемлекет болып қалыптасуында жатыр. Біздің әлі де есею мен кемелдену
кезеңінен өтуіміз керек, Қазақстандағы азаматтық қоғамының босағасын
бекіте беруіміз керек.
Бұдан туындайтын талаптар мен міндеттерді абыройымен орындап
шығудың басым бағыты экономиканы дамыту, осының негізінде еліміздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл-ауқатын
түбегейлі жақсарту болып табылады.
Республикамызда кеңсе үкімет дәуірінде мемлекттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке
меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі
кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және
шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде.
Сонымен қатар, жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен
ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік
кооперативтер, серіктестіктер, шаруашылық кәсіпорындары, шаруа
қожалықтары, құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді
тұрақтандырудың басты бағыты - шағын және орта бизнесті дамыту қолға
алынды. Бұл бағыт та өз кезегінде нәтиже беруіде.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік-экономикалық
әлеуметті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға
кәсіпкердің, алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде
тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырылып қана
қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген
нақты қызметтер атқаруда.
Қазіргі жағдайда кәсіпкер нақтьа нәтиже қалыптастырудың әр түрлі
әдістерін біліп, кәсіпорында қабылдаған қаржылық стратегияны іс
жүзінде асыруды қамтамасыз саясатты таңдап алып, соны басшылыққа
алуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы
жағдайын жоспарлау ісіне өтіп, қаржы менеджментіне дейін өсіп,
айтарлықтай кеңеюі қажет.
Қоғамда қаржылық жоспарлау біреудің орынсыз тілегінен емес,
өмірлік аса қажеттіліктің салдарынан туындайды: салмақ, ұзындық
өлшемін және есептеу жүргізбей, кәсіпорынның қаржы нарығындағы
стратегиясы анықталмай, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен
оған есер ететін себептерді білмей, табыс пен шығынды өзара
салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болувна кол жеткізбей
шаруашылық ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның
әкімшілік -әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатнасқа ену кезеңінде
оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы
мемлекеттік (иесіз)меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық
пен жауапсыздықты іскерлік, басқарушылық, қатаң орындаушылық тәртіп,
ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру - нарықтық экономиканың өзіне
тән ерекшеліктері.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен
өзгеше іс - әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалаоы мен ашық
аландарда, материялдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп,
тот басып жатуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір
теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді.
Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске келді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір
нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз
бетінше шешуіне мол мүмкіндік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы
рынокта білікті әріптестерді тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы
бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі көбнесе осыған байланысты
болады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және
қатесіз андауымен нарықтық қатнастар негізінде мүмкіндігінше тез
және дұрыс бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі
әр турлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші
субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне,
қабылданатын шешімдердің стратегиялық бағыттарына, нақтылығына,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және каржы ресурстарын
тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны
белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорындардың өміршеңдігінің кепілі мен жай-
күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады.
Ол ақша қаражатын еркін жайғастыра отырып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын
өзінің қаржы ресурстары жағдайын анықтайды.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсірере қаржылық
шешімдер кабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет, соның
ішінде қаржы нарығындағы оның стратегиясы кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына өз шарапатын тигізбей қоймайды. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін артыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық кәсіпорындарының (соның ішінде серіктестік нысанында
құрылған кәсіпорынның) жұмысын жоспарлау мәселесі қазіргі кезде аз
зерттелуде, сондықтан оның прогресивті әдістері әзірше бізде
ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің
қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуына, жалпы еліміздің
экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің диплом жұмысын жазуымның мақсаты - кәсіпорынның
(серіктестіктің) қызметін жоспарлауды тереңірек зерттеп теориялық
және әдістемелік негіздері туралы мағлұмат алып, оны зерделеп,
оларға талдау жүргізудегі дағдыларды қалыптастыру болып табылады.
Кәсіпорынның (серіктестіктің) каржы-шаруашылык қызметінің нәтижелері
мен қаржыны жоспарлаудағы стратегиясы туралы дұрыс, ғылыми
негізделген баға мен қортынды беруге өндірістің өсуі мен оның
тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге, ұзақ мерзімді бірінші
кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді басқару шешімдерін
дайындауға ат салысуды қажет етеді.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерін анықтайды:
- серіктестік нысанында құрылған кәсіпорын қызметінің теориялық
сұрақтарын оқып білу, олардың құрылымын анықтау, кәсіпорын,
кәсіпкерлік, жоспарлау түсініктерінің мазмұны нақтылау және
анықтама беру;
- экономикасындағы кәсіпорын қызметін жоспарлау барысында талдау
жасап, оның себептері мен салдарын анықтау;
- талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және
отандық кәсіпорындар үшін қаржылық жоспарлау жүргізудегі практикалық
ұсыныстарды өңдеп шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жұмыстың пәні ретінде кәсіпорынның
қаржысын жоспарлаудың құралдары және әдістері мен байланысты
теориялык және практикалық сұрақтар саналады. Жұмыстың объектісі
Қазақстан Республикасының кәсіпорындарының қызметі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалар келтірілген.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ
ЖҰМЫС ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның жұмысын жоспарлаудың мәні, әдістемелік
негіздері және қаржы көрсеткіштері.
Қазақстан Республикасының нарыққа көшуінің басталуы
кәсіпкерліктің шағын нысандарының өндірістік техникалық ғана емес,
сондай-ақ әлеуметтік - экономикалық қызметтерін анықтау қажеттігін
туғызу. Бірқатар елдердің тәжірибесі экономикалық реформаларды
жүзеге асыруда кәсіпкерлік кызметтің үлкен роль атқаратының
көрсетеді.
Кәсіпкерлік термині және кәсіпкерліктің өзі қоғамдық өмірге
тек 80-шы жылдардың екінші жартысында ғана енеді.
Кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен меншікке деген көзқарастың
өзгеруіне байланыстырылады. Кәсіпкерлік қызметте басты назар пайда
алу жағына қарай ауыса бастайды.
Сонымен кәсіпкерлік қызметті меншік иесінің (толық немесе
ішінара) тәуекел ете және мүліктік жауапкершілікте бола отырып пайда
алуына бағытталған дербес қызметі деп түсінуге болады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкер тауар өңдіру үшін нақты
іс-әрекет жоспарын (бизнес-жоспар) жасайды.
Қаржылық жоспарлау мен болжау - бұл қаржы механизімінің қосалқы
жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және
әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар
экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас
ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге,
қоғамдық өндіріс өсуінің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге, халықты
әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік
ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өңдірістің материялдык - заттық
элементтері тұрғысында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді
жасау тұрғысында, ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен
шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге
белсенді ықпал етуі көбнесе қаржы ресурстарының қозғалысын,
шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын
қалыптастырып, бөлінуді алдын-ала үлгіленуге байланысты болады.
Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген
тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша
түсімдерін жұмыстардың прогресивтті нысандарын қолдануды қажет
етеді.
Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің қажеттілігі сияқты,
қаржылық жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас
ұғымдар экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңдестіріледі. Іс
жүзінде қаржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген
нұсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және
микродеңгейлерде қаржы ресурстарының қозғалысын басқарудың
мүмкіндіктері болжамдайды, нақтыланады, нақтылы жолдар,
көрсеткіштері, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың
дәйектілігі, сондай-ақ таңдалынған мақсаттқа жетуге көмектесетін
әдістер анықталады).
Қаржылық жоспарлау - бұл белгілі бір кезеңге арналған қаржы
ресурстарының және тиісті қаржы қатынастарының қозғалысын
негіздеудің ғылыми процесі.
Адамдардың субъективті қызметі ретіндегі қаржылық жоспарлау тек
қоғам дамуының объективті заңдылықтарын танып білуге, қаржы
ресурстары козғалысының тенденцияларына басты негізделген, бұрын
жүргізілген шаралар мен қаржы операцияларының нәтижелігін зерттелуге
негізделген жағдайда ғана оң нәтижелер береді. Бұл процесте
жоспарлаудың шешімдерін бағалаудың прогресивті әдістерін ғылыми
пайдалануды, техникалық дамуымен, тиісті ақпараттың жоғары
біліктілігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың негізінде
жасалынатын есеп-қисаптардың көп нұсқалығының үлкен маңызы бар.
Қаржылық жоспарлаудың тікелей объектісі - табыстар мен қорланымдарды
жасау және бөлу, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қорларын қалыптастыру және пайдалану.
Қаржылық жоспарлаудыц мазмұны ақшалай табыстар мен қорларды
жасау, бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын
анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын
қалыптастыру және пайдалану.
Қаржыны жоспарлаудың міндеті жұмылдырылатын және пайдаланылатын
қаржы ресурстарын ұдайы өндірістің материялдық заттық элементеріне
оңайтыла сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілерді,
жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгерілімдігіне жету.
Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары мыналар:
- қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы
мөлшерін анықтау;
- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында,
ұлттық шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер
арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлар үйлестерін (пропорцияларын)
белгілеу;
- қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және
резервтерін жасау.
Экономикалық-әлеуметтік жоспарлау жүйесінде жоспарлау белсенді
роль атқарады, өйткені ол бір жағынан - қаржы ресурстарын басқарудың
құралы, басқа жағынан - қоғамдық өндіріс процесіне ықпал етудің
маңызды тұтқасы.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың
аса маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен
басқару органдары, мекемелері және олардың жоғары құрылымдары жүзеге
асырады.
Нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық жүргізудің
белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген
факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде
жүргізіледі.
Болжам - арнайы ғылыми зерттеудің негізінде болашақтағым қандай
болса да бір құбылыстың жай-күін ықтималды пайдалану. Болжау -
қандай болса да бір құбылыстың, объектінің, процестің дамуының
нақтылы келешектері туралы болжамдарын әзірлеу. Қаржыларға сәйкес
болжаудағы құбылыстың дамуы - бұл қаржы қатнастарының мүмкіндігінше
жетілдіру, объектісі - қаржы ресурстары, процесі - ақша қорларының
қозғалысы.
Қаржылық болжау - мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын
алдын ала көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу
(дәлелдеу). Болжамдар орташа мезгілді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді
(10 жылдан астам( болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын
жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір
кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды. Қаржылық
болжаудың мақсаты болжанған кезеңдегі қаржы ресурстарының шынайы
мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және
пайдалануын анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің
органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі
нұсқаларын, қаржы саясатын іске ауыстырудың нысандары мен әдістерін
белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
Экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы
жоспарлары көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін
экономикалық үлгілерді жасау; Коррекциялық - регресиялық талдау;
Тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Жоспар - іс-қымылдарды немесе шараларды жүзеге асырырудың
тәртібін, мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртұтас
мақсатына жетуге бағытталған өзара байланысты жүйе.
Жоспарлау - жоспарлаудың өзін әзірлеуді, оның орындалуын
ұйымдастыруды және атқарылуын бақылауды қамтитын процесс.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге
индикативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалы) жоспарлау пайдаланылады; ол
ақпараттық -үйлестіруші рольді атқарады және қаржы қызметінің
субъектіліріне экономикалық зерттеушіліер арқылы жанама түрде ықпал
етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеуде және экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын
анықтауда маңызды орын алады, мұның процесінде экономиканы ойдағыдай
дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері енгізіледі.
Оны жасау барысында Батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің
тәжірибелері негізінде алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы
индикативтік (жылдық) жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті құру
жұмыстары қалыптасты.
Индикативтік жоспарлаудың ажырағымсыз бөлігі индикативтік
қаржылық жоспарлау юолып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты -
болжанған дамуды қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған
ауқымын және олардың бағытын атқару.
Индикативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторлары үшін
кепілдемелік сипаты болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді-
реттелетін бағаны, субсидияларды, кредиттерді, салық мөлшерлері мен
жеңілдіктерін, жеделдетілген амортизацияны және басқалары пайдалану
арқылы жетеді. Аса маңызды индикаторларға мыналар жатады: валюта
бағасы, инфляцияның болжанған деңгейі, Ұлттык банктің қайта
қаржыландыру мөлшерлемелері, амартизациялық аударымдарының
нормалары.
Әлеуметтік-экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау
белсенді роль атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өндірістік
тапсырмаларың қауыртығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен
оның сапасын жақсарту бойынша өндірістік қуаттарды неғұрлым толық
пайдалану есебінен, шығындарды төмендету және өнімсіз шығыстарды
қысқарту резервтері есебінен қаржы ресурстарын көбейтудің
мүмкіндіктері анықталады. Өндіріске қолда материалдық ресурстарды
тартуды, айналым қаражаттарының айналымдығын тездетуді, құрылыстың
сметалық құнын төмендету, басқару аппаратын ұстау шығындарын
қысқаруды және т.т. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық
жоспарлау, бір жағынан - қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан -
қоғамдық өндірістің процесіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып
табылады.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаларға
негізделген: орталықтандырылған көзқарастардың үйлесуі. Бұл қаржы
жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың) - орталықтандырылған
қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы барынша
дамытумен ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау
мемлекетке біріңғай қаржы саясатын жургізуге мемлекет ауқымында
қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысыналы басқаруға
мүмкіндік береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік
бірліктер мен биліктің жергілікті орындарының нақтылы жоспарлау
жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның
нәтижелігі артырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық
белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биіліктің жергілікті органдары бюджеттерінің аумағына орналасқан
шаруашылық жүргізүші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігін
белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың
қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие
болып келеді. Сонымен бір мезгілде жалпы мемлекеттік қаржыларды
жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін
тұрақтылығын, қоғамдық өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын
күшейтудегі, тиімділікті жоғарлатудағы оның ролін арттыру қажет.
Бірлік қағидасы қаржылық жоспарлаудың экономикалық және
әлеуметтік жоспарлаумен тығыз өзара байланысты. Қаржы жоспарларының
негізінде экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары мен
болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық
жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметірлері
дәлелденіп, анықталады. Экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі.
Қаржылық жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының
барлық түрлерімен тығыз өзара байланысты білдіреді. Жоғары
ұйымдардың қаржы жоспарларының көрсеткіштері оған қарасты
субъектілердің жоспарлы жобаларын қамтиды. Мемлекеттік деңгейде
жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекттік бюджет) басқарудың
жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржылық
жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді.
Жоспарлаудың үздіксіз қағидасы перспективалық және жылдық
(ағымдағы) қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және
жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қолжетеді.
Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидасы ағымда жүргізіледі. Мұның өзі
қаражаттарды толык тиімді дәрежесін анықтауға, ішкі шаруашылық
резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістері мен шығыстардың
негізгі топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен
шығыстардың нақты түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және
экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары мен болжамдарының
көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлаудың барысында
объектінің дамуының белгіленген параметірлері дәлелденіп,
анықталады. Экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке элементтері
мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық
жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық
түрлерімен тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғары ұйымдардың қаржы
жоспарларының көрсеткіштері оған карасты субъектілердің жоспарлы
жобаларын қамтиды. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары
(мемлекттік бюджет) басқарудың жергілікті органдарының кәсіпорындары
мен ұйымдарының қаржылық жоспарларының көрсеткіштерін тірек етеді.
Жоспарлаудың үздіксіз қағидасы перспективалық және жылдық
(ағымдағы) қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет бұған
перспективалық жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және
жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қолжетеді.
Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидасы ағымда жүргізіледі. Мұның өзі
қаражаттарды толык тиімді дәрежесін анықтауға, ішкі шаруашылық
резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістері мен шығыстардың
негізгі топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен
шығыстардың нақты түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және
жалпы мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарды
құрудың және пацдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары
ұлттық шаруашылықтың ресурстарымен қамтамасыз етуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінде жасалынатын саны көп қаржы
жоспарларын бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілер бойынша
сыныптаған орынды. Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа
бөлінеді: орталықтандырылған (жалпы мемлекеттік) және ортал
ықтандырылмаған.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарлары жалпы мемлекеттік қаржы
ресурстарының қозғаласын негіздейді. Мемлекеттің қаржы жүйесін
жүзеге асыратын қайта бөлу процестерін белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан құрама жоспарлар болып табылады,
бірақ бұл оның жалғыз ғана белгісі емес. Сондай-ақ
министірліктердің, ведомстволардың каржы жоспарларының құрамалық
сипаты болады, бірақ олар қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты
болады, бірақ олар қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы
саланың, ведомстваның шегінде ғана жобалайтындықтан олар
орталықтандырылмаған жоспарлаға жатады. Орталықтандырылмаған қаржы
жрспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен
бірге сферасымен, жоспарлау әдістемесімен және арналымымен
ерекшеленеді.
Орталықтандырылмаған қаржы жоспарларының мынандай елеулі
белгілері болады:
Объектісі - микро деңгейде қалыптасып, бөлінітін жалпы
мемлекеттік ресурстар;
Қамтуы - мемлекеттің қаржы қызметінің сферасы, титісінше оның
ұдайы өндіріс процесіне қатысушыларымен өзара қаржы қатынастары және
сонымен бірге пайда болатын жалпы құндық ара қатынастар;
Негізгі мақсаты - жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандырудағы мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін анықтауға
негізделетін нақтылы кезеңге арналған оның қаржы жоспарын негіздеу.
Орталықтандырылған қаржы жоспарының нысандары, мазмұны көбнесе
тиісті мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылысына, қаржы жүйесінің жеке
буындарына, сондай-ақ нақтылы кезеңге қаржы көмегімен жүзеге
асырылатын қайта бөлу процестерінің ерекшеліктеріне байланысты
болады. Орталықтандырылған қаржы жоспарлары экономикалық және
әлеуметтік процестерді мемлекттік реттеуде маңызды роль атқарады.
Қазіргі кезде құрама қаржы жоспары жалпы мемлекеттік, салық аумақтық
жоспарларды қамтиды. Мыналар жалпы мемлекеттік болып табылады:
мемлекттің құрама қаржы балансы, мемлекттік бюджет, республикалық
бюджет. Құрама қаржы балансы деп орта мерзімді (бес жылдық) кезеңге
арналған дамудың жалпы мемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасын
айтады.Оны жасаумен Қаржы Министірлігінің Ұлттық Банктің белсенді
қатысуымен экономика және Бюджеттік жоспарлау Министірлігі
айналысады Аймақтарда баланстың есеп-қисаптарын аймақтық органдар
жүргізілуі тиіс.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды қамтиды: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (ҚҚС, акциздер, кеден баждары), амортизациялық
аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін түсімдер, салықтар
мен алымдар, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары, ұзақ
мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы
дамытуға жұмсалатын шығыстар (құрделі жұмсалымдарды қаржыландыру,
айналым қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік
субвециялар), сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар,
әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалынатын шығыстар, басқару мен
қорғаныс шығыстары, қысқа мерзімді несие салымдарының және ұзақ
мерзімді несиелер алуға арналған қаражаттардың өсімі.
Құрама қаржы балансы, сонымен ұлттық шаруашылық қаржы
ресурстарын сипаттайтын қаржы көсеткіштерінің жүйесі болып табылады.
Құрама қаржы балансында қамтылатын көрсеткіштердің құрамы елдің
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының материалдық және қаржылық
үйлесімдерінің теңгерімділігін қамтамасыз етудің тетігі болып
табылады. Бес жылдық мерзімді (жылдарға бөле отырып) жасаған кезде
бұл баланс қаржы және ақша-несие қатынастарын дамытудың ауқымы мен
сипатын алдын ала айқындайды. Құрама қаржы балансы ірілендірілген
көрсеткіштері бойынша министірліктер мен ведомстволарға нақты
бекітуінсіз жасалынады. Мәселен, онда қарастырылған таза табыстың
сомасы субъектілердің мекен-жайлары бойынша бөлінбейді. Шығыстарда
да осындай.
Дүние жүзінің барлық елдерінде таралған маңызды
орталықтандырылған қаржы жоспары - мемлекеттік бюджет болып
табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша ресурстарының
көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің
қажеттілігінен туындайды.
Бюджетбаланс нысанында жасалады. Онда ағымдағы кезеңге арналған
елдің, оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына
сәйкес бүкіл түсім көздерінің толық жиналуына бюджет қаражаттарының
ұғымды бөлінуіне және бюджеттің тапшылықсыз теңдестіруіне баса назар
аударылады.
Аса маңызды оперативті қаржы жоспарының мемлекеттің құрама қаржы
балансынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар. Онда мемлекеттің
барлық кірістері емес, тек орталықтандырылған бөлігі қамтылып
көрсетіледі. Бюджетте түсетін төлемдердің нақты аттары мен олардың
төлеушілірі, арналым және оларды алушылар көрсетіледі. Мемлекеттік
сақтандырудың құрама каржы жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері
мен стихиялық апаттарды ескертуімен және оның зардаптарын жоюмен
байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайды. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың бюджеті әлеуметтік сақтандыру қаражаттарының жасау мен
бөлуді жоспарлайды. Ол кәсіподақ ұйымдарының барлық кеңестерінің
бюджеттерін, халықтың әлеуметтік қажеттерін, ВІДСПС-тің
орталықтандырылған, қаражаттарын біріктірді.
Бюджеттен тыс қорлар әдеттегідей жалпы мемлекеттік қаржы
жүйесінің дербес буыны болып табылады, айрықша көздер есебінен
құрылады және өзінің ресурстарын функционалдық міндеттерді орнатуға
жұмсайды. Орталықтандырылған қаржы жоспарлары теек қаржы
ресурстарының қозғалысының деңгейі бойынша да: жалпы мемлекеттік
немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті) жоспарлары
болып ажыратылады. Салық қаржы жоспарларының жүйесі материалдық
өндіріс салалары министірлігінің кірістері мен шығыстарының
балансын, әндірістік емес салалар министірліктір шығындарының құрамы
сметаларын, қоғамдық ұйымдардың және т.с.с. қаржы жоспарларын
қамтиды.
Аймақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: аймақтардың құрама
қаржы баланстары, жергілікті бюджеттер тиісті аумақтағы қоғамдық
ұйымдар және тағы басқалары.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, орташа мерзімді (3
жылдық, 5 жылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қазіргі кезде
жоспарлардың жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бес жылдық
мерзімде жасалынады. Арналымына байланысты бес жылға құрама қаржы
балансы, бірқатар басқа құрамдық жоспарлары жасалуы тиіс,
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстардың негізгі
көрсеткіштері бойынша есеп-қисаптар жүргізулуі тиіс.
Бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржы
жоспары смета деп аталады. Ұжымдар, коопертивтік ұйымдар, қоғамдық
бірлестіктер және сақтық компаниялар қаржы жоспарларын жасайды.
Бизнес-жоспар - бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық -
экономикалық негізінде сай-масай болатын құжат. Ол мемлекеттік
кәсіпорындардың экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларына
қарағанда жекеше кәсіпорындар қатнастарының барлық жақтарын
анағұрлым толық қамтиды. Бизнес жоспарөнімнің немесе қызметтер
көрсетудің ерекшеліктерін, олардың бәсекелестік қабілетін, өнім
рыногын, бағалауды (рыног болжамды) және сақтандыруды сипаттайтын
бөлімдерді қамтиді.
Қаржы бизнес - жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды - өнім
өткізудің ерекшеліктерін, олардың бәсекелестік қабілетін, өтім
рыногын, бағалауды (рынок болжамды) және сақтандыруды сипаттайтын
бөлімдерді қамтиды.
Қаржы бизнес - жоспар бірқатар кестелермен баланстарды - өнім
өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай
шығыстар мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбіп кәсіпорындар
активтер мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар
активтер мен пасивтердің балансын және графигін (залалсыздыққа
жетудің есеп-қисабын) косымша жасайды.
Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызмет жоспарлауда қаржы
көрсеткіштері - шаруашылық жүргізуші субъектілердің салалардың және
жалпы ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен қорланымдарын
жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын
сипаттайтын жоспарлық, есептік немесе есеп-қисаптық мәліметтер
пайдаланылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы (нормаларда)
мөлшерлерде көрінеді. Қаржы көрсеткіштері сан және сапа түрінде
белгілі бір қаржы-экономикалық категорияны, қаржы қатынастарының
элементін бейнелейді.
Кәсіпорын деңгейінде мыналар аса маңызды қаржы -экономикалық
көрсеткіштер болып табылады:
- өнімді (жұмысты немесе қызметті) өткізуден түсетін табысы;
- бұл көрсеткіш мақсатты арналымның қорлары бойынша ақша
қаражаттарын одан әрі бөлу және пайдалану ауқымдары мен
мүмкіндіктерін алдын ала анықтайды;
- шығындардың көрсеткіштері (өткізілген өнімнің өзіндік құны,
шығындардағы және элементтерінің үлес салмағы, кезең шығысы);
- жалпы табыс;
- таза табыс;
- реннтабельділіктің (табыстылықтың) деңгейі;
- амортизациялық аударымдардың мөлшері;
- өндірістік және әлеуметтік дамуының шаруашылық есеп қорларының
ауқымы (қорлану, тұтыну, резерв,валюта және ұқсас қорлар);
-жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа
ұйымдармен (несиелік және дебиторлық берешек, міндеттемелердің
ауқымы, бюджет бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу
аухалының көршеткіштері;
- айналым қаражаттарының көлемі, сақталымдағы және олардың жасау
көздері;
- айналым қаражаттарына деген қажеттіліктің оның қола барымен
сәйкестігі;
- негізгі және айналым құралдарын пайдаланудың көрсеткіштер (қор
қайтарым, өнімнің қор сиымдылығы, айналым қаражаттары айналымдығының
коэффициенті, айналым қаражаттарының ұзақтағы, айналымдылығының
тездетудің көрсеткіші);
- акционерлік капиталдың ауқымы және дивиденттердің көлемі;
- жалдау ақысының мөлшері және басқалары;
- кәсіпорын қаражаттары тиімділігінің көрсеткіштері.
1.2. Кәсіпорынның қызметінің ұйымдық-құрылымдық нысандары
Кәсіпорын - бұл кәсіпкерілік қызымтті ұйымдастыру үшін құрылған
шаруашылық субъект. Оның экономикалық мақсаты қоғамның
кажеттіліктерін қамтамасыз ету және табыс табу т.б. өзінің мазмұнына
қарай кәсіпкерлік қызмет ұйымдардың немесе кәсіпорындардың өндіру
және өнімді өткізу, жұмысты орындау және қызмет көрсету, қор
нарығындағы операцияларды қарастырады. Кәсіпорын қандай да бір
қызмет түрімен айналысуы мүмкін немесе бір мезгілде барлық қызмет
түрін жүзеге асыруы мүмкін.
Кәсіпорын экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып
табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады
және жұмысшылар мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады.
Еркін өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз өндірістік-техникалық
ұйымдастыру, яғни әкімшілік және шаруашылық еркіндігін бар өндіріс
бірлігі.
Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса
жұмыс атқару үшін, түрлі қызметтер көрсету арқылы қоғамның
қажеттілігін қанағаттандыру үшін және пайда табу мақсатында
құрылады.
Кәсіпкерлік қызмет экономиканы тұрақтандырудың маңызды факторы
болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет процесінде ұйымдар немесе кәсіпорындар
өздерінің контрагенттерімен шаруашылық байланыста болады.
Контрагенттер: жеткізіп берушілер және сатып алушылар, бірлескен
қызмет серіктестері, ассоциациялар мен бірлестіктер қаржы және несие
жүйелері т.с. осының нәтижесінде қаржы қатынастары пайда болады.
Олар өндірісті ұйымдастыру мен өнімді өткізу, жұмысты орындау,
қызмет көрсет, қаржы ресурстарын қалыптастыру, инвестициялық
қызметті жүзеге асырумен байланысты.
Өндірістік жүйе ретінде кәсіпрынның ішкі және сыртқы ортасы
болады.
Сыртқы ортаға - экономикалық саясат, құқықтық орта,
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар
жатады.
Ішкі ортаға - еңбек ресурстары, техника және технология,
бәсекелестік, маркетингтік орта және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның нарықтық эклнлмикада негізгі мақсаты - бәсекелесуге
қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз
шығынмен ең жоғарғы пайда табу негізінде сұранысқа ие және
бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қызметтеріне мыналар жатады: - өндіріске
қажетті және жеке тұтынуға арналған өнім түрлерін шығару;
- тұтынушыға өнімді жеткізу және сату:
- өнімді сатып болғаннан кейін қызмет көрсету;
- өнеркәсіптік кәсіпорындарды материалдық-техникалық жабдықтау;
- кәсіпорын жұмысшыларының еңбегін ұйымдастыру және басқару;
- кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту;
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру;
- салықтар мен мемлекеттік бюджеттке төленетін міндетті
төлемдерді төлеу, басқа да міндеттемелерді орындау;
- мемлекеттік заңдарды, нормативтер иен стандартарды сақтау.
Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен кәсіпорын. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және қолданылып жүрген заңдар мен
заңдылықтарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық құқықтық
нысандары бар:
- мемлекеттік кәсіпорын;
- серіктестік (толық жауапкершілігі, аралас жауапкершілігі және
шектеулі жауапкершілігі бар);
- акционерлік қоғамдар мен бірлестіктер.
Кәсіпорын қызметінің негізгі мақсаттарына қарай коммерциялық
және коммерциялық емесдеп бөлінеді. Коммерциялық қызметпен
айналысатын кәсіпорындардың жіктемесін төменде кертірілген суреттен
көре аламыз.
Кәсіпкерлік қызметке қатысушылар мен олардың әріптестерімен
бірігуі серіктестік деп аталады. Серіктестіктер шаруашылықтардың
қатысуы жазбаша шарттар мен келісімдер түрінде бекітіледі.
Серіктестіктерді олардың құрылтайшылары құрады. Серіктестік
нысанында құрылған кәсіпорынның мүшелері:
- басқару ісіне қатысуға;
- серіктестік қызметі жөнінде мағұлмат алуға;
- оның құжаттарымен танысуға;
- несие берушілер мен мемлекет алдындағы міндеттемелерін
орындағаннан кейін қалған пайданы бөлісуге;
- тиісті мүлік құнының ақшалай баламасын алуға құқылы.
Серіктестік нысанында құралған шаруашылықтың иелігіндегі мүліктерге:
- негізгі өндірістік құрал-жабдықтар;
- айналым құралдары;
- ақшалай қаражаттары;
- басқа да активтер мен құндылықтар кіреді. Серіктестік
нысанында құрылған шаруашылықтың мүшелері:
- құрылтайшылар атынан талап етілген құжаттарды дайындап беруге;
- алдын ала белгіленген жарналар мен салымдарды толық және
уақытында төлеулеріне;
- коммерциялық құпияларды сақтауға;
- құпия ақпараттарды жария етпеуге міндетті.
Толык серіктестік төмендегі екі негізгі белгісімен ерекшеленеді:
- кәсіпкерлік қызмет және оған қатысушы серіктестіктің
қызметтері олардың өз қызметтері болып саналады, алуының міндеттері
бойынша кез келген қатысушы өзінің барлық мүлкімен жауап береді.
- Сепіктестік жеке сенімді қатынастарға негізделеді: егер бір
қатысушы серіктестіктің атынан мәміле жасаса, мүліктік жауапкершілік
басқа қатысушыға жүктеледі. Сондықтан толық серіктестік отбасылық
кәсіпкерлік ретінде дамып келеді.
Егер толық серіктестікке оны ұйымдастырушылардың бәрі жеке адам
ретінде болса, белгілі бір жауапкершілікті жағдайда кезіккенде
(мәселен банкроттыққа ұшырағанда, өмірге қажетті күнделікті заттарды
қоспағанда, басқа да жеке мүліктерін, атап айтқанда: көлік, саяжай,
жиһаз, қылқалам туындысы, зергерлік бұйымдар, басқа да құнды
мүліктерді есепке алады.
Әдетте толық серіктестікдерді заңды тұлғалар, ірі кәсіпорындар
құрайды.
Аралас (коммандитті) серіктестікке бір немесе бірнеше
қатысушылар несие берушінің арасында бүкіл мүліктерімен жауап
береді. Біреуінің немесе бірнешеуінің жауапкершілігі олардың
әрқайсынының қоғамдастыққа қосқан үлесі (салымы) бойынша шектеледі.
Бүкіл мүліктерімен тәуекелге барып отырған қатысушы
қоғамдастықтың ішкі мүшесі немесе толық серіктестіктер, ал тек қана
қосқан үлестерінің мөлшер шамасына сәйкес тәуекел етушілер сыртқы
қатысушылар немесе коммандиттер деп аталады. Коммандиттік
серіктестерді ұжым басқарады және ол өкілетті қызмет атқарады.
Қоғамдастық сыртқы қатысушылардың қосқан үлестеріне сәйкес акциялар
шығарады. Мұндай қатысушыларды акционерлік коммандиттер, ал қоғамның
өзі акционерлік командит деп аталады.
Салық төлеу тұрғысынан алып қарағанда коммандиттік серіктестік
-жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. Оның артықшылығы
-салық тұрғысынан алғанда - серіктестік деп аталады, ал азаматтық
құқық тұрғысынан алсақ - ол жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық деп
аталады. Әдетте олардың капиталыда көп болады.
Біздің елімізде коммандиттік серіктестіктердің аралас түрі әлі
дами қойған жоқ. Алайда белгілі бір жағдайда оған деген
қажеттіліктің туындауы әбден мүмкін. Мысалы, әлеуметтік-экономикалық
маңызы бар бағдарламаны жекелеген азаматтар береді, ал оған сенім
білдіріп, мақұлдайтын кәсіпорындар да кездеседі. Бірақ оны жүзеге
асыруға қажетті қаражат екі жақта да болмауы мүмкін. Осыған орай,
серіктестіктің аралас түрі құралады, жеке тұлға оған шектеулі
жауапкершілікпен алынса, кәсіпорын толық мүшелік құқымен кіреді.
Міне, бұл жағдайда:
- біріншіден, кәсіпорындар банк несиесінің кепілі бола алады;
- екіншіден, кәсіпорынның бақлауымен оған жеке адам билік етеді.
Жауапкершілік шектеулі серіктестік - алдын ала белгіленген пайшылар
үлестерінің негізінде құрылған бірлестік. Оның мүшелерінің (жеке
және заңды тұлғалар) қоғамның міндеттемелерін орындауда
жауапкершіліктері болмайды, олар тек өз үлестерінің мөлшерінде ғана
тәуекелге барады.
Шетелдік фирмаларда (қазір біздің елімізде жиі кездесетін)
Лимитед (Ltd) шектеулі серіктестік деген ұғымды білдіреді. Көп
жағдайда жауапкершілігі шектеулі қоғаңда әріптестер арасында өзара
берік айналыстар қалыптасады. Бұл отбасылық кәсіпорындар
ұйымдастыруға өте қолайлы. Егер қоғамдастықтың мүлік бір адамның
биілігінде болса, онда ол бір адамның қоғамы болғаны.
Жауапкешілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру үшін құрылтай
келлісім шарты жасалады, онда:
- кәсіпорынның аты;
- мекен-жайы;
- негізгі қызмет бағыттары;
- қызмет түрлері;
- капитал мөлшері;
- қоғам мүшелерінің үлестері көрсетіледі.
Айта кететін бір жағдай - серіктестіктерді ұйымдастырушылардың
ақша қаражаттарынан басқа құны материалдық заттар түрінде заттық
үлестері, мәселен автокөлік, жылжымайиын мүліктері болуы мүмкін.
Қоғамдастық мүшелерінің құқығы жылына бір немесе екі рет
өткізілетін жалпы жиналыста анықталады да жыл сайын одан әрі
дамытылып отырыды.
Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар, атап
айтқанда:
- жылдық балансты бекітеді;
- кірісті белгілі бір мақсатқа көздеп, орынды пайдаланады;
- шығындарды неғұрлым аз жұмсау жолдарын айқындайды;
- коғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды жүзеге
асырады, оған түрлі мәселелер бойынша міндеттер жүктейді.
- Қоғамдастық жұмысын бақылауды бақлау комиссиясы дамыған
елдерде бақылау кеңесі жүзеге асырады, оның мүшелерін жалпы
жиналыста тағайындайды.
Серіктестікті ашу үшін төмендегі құжаттар қажет:
1.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер:
- тіркеу туралы арыз;
- құрылтайшылар бекіткен жарғы;
- тіркелгені үшін төленетін төлемақының түбіртегі.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы жүз
еселенген айлық есептік көрсеткішгтен тұрады.
2.Толық серіктестік:
- тіркеу туралы арыз;
- құрылтайшы бекіткен жарғы;
- тіркелгені үшін төленетін төлемақының түбіртегі;
- құрылтай шарты.
Толық серіктестіктің жарғылық капиталы 25 еленген айлық есептік
көрсеткіштен тұрады. Коммандитті серіктестікте: коммандитті
серіктестіктің жарғы капиталы 100 еселенге айлық есептік
көрсеткіштен тұрады, ал шағын кәсіпорын үшін 50 еленген айлық
есептік көрсеткіштен тұрады.
1.3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес-жоспар
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік экономикалық әлеуметтік сақтау және әрі
қарай дамыту болып табылады. Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті -
инвестициялық іс-әрекет деп аталады. Қазақстан Республикасының
нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңы бойынша
инвестициялық іс-әрекет инвестицияларды атқаруға байланысты
кәсіпкерлік іс-әрекеті жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-
әрекеттері нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңы,
шетел инвестициялар туралы, бағалы қағаздар нарығы туралы,
Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы Заңдармен жәнге басқа да
нормативтік актілермен реттеледі.
Қаржы инвестицияларын жасау барысында кәсіпорын қаржы
нарығындағы өзінің стратегиясын жасайды.
Қаржы инвестициялары, яғни кәсіпорындардың бағалы қағаздарды
алуға кеткен шығындарды, кәсіпорындағы үлестік қатысулар, басқа
кәсіпорындарға вексельдік қарыз беру және басқа қарыздық
міндеттемелер, нарықтық экономика жағдайындаесептің аса маңызды
объектісі болып табылады.
Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа бағалы
қағаздарға айналдыру қаржылық инвестициялар деп аталады. Көрсетілген
активтерге қаражат құюшылар - инвесторлар, ал бағалы қағаздарды
шығарушыларды элементтер деп аталады.
Қаржы нарығындағы инвесторлардың негізгі мақсаттарына мыналар
жатады:
- салымдардың қауіпсіздігі;
- салымдардың табыстылығы;
- салымдардың өсуі;
- салымдардың өтімділігі.
Қаржы бизнес -жоспары бірқатар кестелер мен баланстарды - өнім
өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай
шығыстар мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар
активтер мен пассивтердің балансын және графигін қосымша жасайды.
Қазіргі кездегі бизнес - жоспарлардың нақты активтерге
топтастырудың түрлері көптеген кездесетіндігі белгілі. Инвестордың
шешімдеріне байланысты бизнес-жоспарлар келесі мақсаттарға
бағытталуы мүмкін:
- тиімділікті арттыру - бұл жағдайда олардың тапсырмасына
бәрінен бұрын, фирманың шығындарын төмендету үшін құрал-жабдықтарды
ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндіріс қуаттарын өндіріске тиімді
аймақтарға ауыстыру;
- өндірісті кеңейту - бұл жағдайда инвестициялаудың мақсаты
бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан нарық пен өндірістегі тауарларды
шығаруды одан әрі көбейту;
- жаңа өндірісті құру - бұл инвестициялық жобалар бұрын шықпаған
тауарларды (көрсетілген қызметтерді) шығаратын өндірістік фирмалар
құруға немесе бұрыннан шығарып келе жатқан тауарларды белгісіз жаңа
нарыққа шығарылуына мүмкіндік береді;
- мемлекеттік басқару органдар үшін негізделген инвестициялық
жобалар - бұларға сұраныс, үкіметтің кейбір талаптарын орындауға
тиісті болғанда болады (бұл экологиялық стандарттарын орындау,
өнімнің қауіпсіздігі қаже болған жағдайларда және тағы басқалары).
Жобаларда топтастырудың басты мақсаты инвестициялық жобаларды
іске асырудан алатын пайда немесе тиімділік болып келеді. Мұндай
топтастыру инвестицияларды кластарға, одан әрі әр кластарға түсетін
пайдасына байланысты бөлуге мүмкіндік береді (кесте 1).
Тәжірибаде пайданың мөлшері бойынша жобаларды топтастырудың
бірыңғай жүйесі жоқ. Қазақстанда инвестициялаумен айналысатын әрбір
банк инвестициялық жобаны топтастырудың өз еркінің несие саясатына,
банктік кешенді сараптауына және инвестициялық жобалардағы
бәсекелестік тауарға байланысты табыстың дифференцияланған ең аз
қойылымы бойынша іске асырылады.
Алғашқы кезде инвестициялық жобаны техникалық талдауы
жүргізіледі. Бұл жерде техникалық мәселелер, өндірілген өнімнің
сапасы мен бәсекелестік қабілеті бағаланады, жобаны іске асыру
әдістері мен қызмет көрсету және т.б. Оның кейінгі сатыдан
шығындарды бағалайды (жоба бойынша инвестициялық және
эксплуатациялық шығындардың сметасы жасалады) және жұмыстың жүру
кестесі жасалынады. Инвестициялық жобаларды жасау және іске асырудың
кезеңдері мен өмірлік циклы болады.
Бұл талдау жобаның нақты іске асуының кестесін және табыстың
сатыла алуына мүмкіндік береді. Экологиялық талдауға келсек ол кейде
техникалық талдау шеңберінде анықталады және жобаның қоршаған ортаға
тигізізетін әсерін анықтайды және осы жобаны жасау кезіндегі белгілі
болған әсерді есептейді. Институционалды талдауды белгілеу жобаның
іске асуы мен қолданылуында ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және
әкімшілдік ортаны бағалау болып табылады.
Талдаудың нәтижесі фирманың мүмкіндігін дамытуға ұсыныс жасауға
мүмкіндік бере отырып, жобаның келесі бағыттарда: менеджменттің
әдісі мен құралдарын, ұйымдастырушылық құрлымын жоспарлау,
персоналды жинау мен оқыту, қаржылық қызметін, жобаның материалдық -
техникалық қамтамасыз етуін ұйым аралық байланысын жақсартуды іске
асырады.
Қазақстан Республикасында жұиыс жүргізіп жатқан Эгсимбанктегі
инвестициялық жобаларды табысты ең төменгі қойлымы бойынша
топтастырудың шарттарын келесі кестеден көруге болады.
Әлеуметтік талдау әлеуметтік құрылымды жобаның іске асыруына
әсер ететін фактор ретінде жергілікті ерекшеліктер мен дәстүрді
қарастырады. Бұл талдау жобадағы экономикалық пайданы пайдаланатын
жергілікті халықтың әлеуметтік - мәдени және демографиялық
ерекшеліктерін, халықтың өндірістік қызметіндегі әлеуметтік
құрылымды, жобаның мәдени қатнаста қабылдануы, экономикалық игілікті
тұрақты түрде алуды қамтамасыз ететін жобаның іске асуы мен
пайдалануының әлеуметтік стратегиясын жасауды қажет етеді.
Жобаның қаржылық шығындар мен табыстар нарықтық бағалы өлшемді,
ал экономикалық шығындар мен табыстар сәйкес ресурстардың баламалы
құнына есептейтін көлеңкелі бағалармен өлшенеді.
Көлеңкелі бағалар әрқашанда нарықтық бағалармен бірдей бола
бермейді. Өйткені сыртқы тиімділікті (экстремалды) қоғамдық игілікті
және т.б. бағалайды. Келесі маңызды айырмашылықтардың бірі, ол
экономикалық талдауда барлық ішкі трансферттер есептельмиді
(қарыздар, салықтар, субсидиялар және т.б.), ал қаржылық талдауды
жүргізгенде салықтар шығын ретінде, субсидиялар пайда ретінде
бағаланады. Осыдан инвестициялық жобаларды бағалаыдың нәтижелирі де
бөлек болады.
Қорыта айтқанда, инвестициялық жобаларды топтастыру және оны
талдау сатыларын дұрыс жүргізу, жоспарлау, шешім қабылдап үйрену
мақсатқа қол жеткізудің бірден-бірі болып табылыды.
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ЖОСПАРЛАУ СТРАТЕГИЯСЫН
ТАЛДАУ
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысы кәсіпорындарының іскерлік
белсенділігін талдау
2005 ж. Облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарында қолданыстағы бағамен
115847,1 млн. теңгенің өнім өндірілді, бұл 2001 ж. Деңгейдің 114,3
пайызын құрайды.
Облыс бойынша өнеркәсіп өндірісінің физикалық индексі пайызбен
графикте көрсетілген.
Облыстағы белсенді өндірістік іскерлік келесідей кәсіпорындарға
тиесілі: ААҚ Харрикейнойл продактс, ААҚ Шымкентмай, ЖШС Арай,
ААҚ ЮКМЗ, ЖШСАлекс, ААҚ Ақмаржан, ААҚ Үміт және т.б.
2004 жылы облыстық өнеркәсіп өндірісімен 9566,2 млн.тг.
көлемінде тұтыну тауарлары өндірілді, 2003 жылмен салыстырғанда
115,1 пайызға жетті.
2004 жылдың облыстық есебімен тауардың негізгі топтары бойынша
тұтынылатын тауар құрылымында жеңіл өнеркәсіп тауарлары -2,8 пайыз,
азық -түлік-34,9 пайыз, алкогольді ішімдіктер 13,6 пайыз,
тұтынылмайтын тауарлар (жеңіл өнер кәсіпті қоспағанда) -48,7
Өнеркәсіп өндірісі облыс экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады.
Пайызды құрайды. 2005 ж. өнеркәсіп кәсіп орындарының өндірген
тұтыну тауарларының көлемі ағымдығы бағамен 32505,3 млн. тг. Құрады,
бұл 201 ж. салыстырғанда 8,6 пайызға артық, қаржылық емес секторлар
корпорацияларының тауарлар келемі - тиісінше 15507,8 млн.тг. және
160-,7 пайызға артық.
Тау-кен өндіру өнер кәсібі кәсіп орындарында 3225,3 млн. тг.
өнімі өндіріледі бұл 2004 ж. салыстырғанда 6,6 пайыз,
өңдеуөнеркәсібінде тиісінше 81205,5 млн. тг және 17,7 пайызға артық.
Электр энергиясын, газ бен суды өндірумен бөліп таратуды 8989,6 млн.
тг. өнімі өндіріледі, бұл 2004ж. деңгейден 2,0 пайызға кем. Тау-кен
өндіру өнер кәсібінде 2005ж. 2004ж. салыстырғанда өнім өндіру
көлемінің өсуі энергетикаға арналған материалдарды өндіру көлемінің
артуынан орын алады.
Өңдеу өнеркәсібінде 2005ж. 2004ж. салыстырғанда өнім өндіру
көлемі: ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуде, тоқыма және тігін
өнеркәсібінде, қағаз және қатырма қағаз өндірісінде, баспахана
ісінде, резина және пластмасса бұйымдары, машина және жабдықтар
жасау өндірісінде 1,3 есеге, мұнай айдауда, металлургия
өнеркәсібінде және металдарды өңдеуде 1,1 есеге артты. Электр
энергиясын, газ бен суды өндіру мен бөлу секторында өндіріс
көлемінің кемуі газ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz