Өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығындар сипаттамасы және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Шығындарды тану әдістемесі мен бағалау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .41
2 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
2.1 Өндірістік есептің синтетикалық және аналитикалық есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.2 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялау әдістері бойынша ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
2.3 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялық баптары бойынша ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Зерттеу объектісінде қолданылатын шығындар есебінің әдісі ... ... ... ... ..85
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... ... ...89
3.3 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ...94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...104
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығындар сипаттамасы және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Шығындарды тану әдістемесі мен бағалау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .41
2 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
2.1 Өндірістік есептің синтетикалық және аналитикалық есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.2 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялау әдістері бойынша ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
2.3 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялық баптары бойынша ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Зерттеу объектісінде қолданылатын шығындар есебінің әдісі ... ... ... ... ..85
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... ... ...89
3.3 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ...94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...104
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйым басшылары мен мамандары өнім (жұмыс орындау мен қызмет көрсету) өндірісінің рентабельділік деңгейін жоғарылатуға және қызметтің барлық түрлерінің тиімділігін арттыруға мүдделі болуы керек. Бұл өндірістің технологиялық үрдістерін ғана емес, сонымен қатар кәсіпкерліктің экономикалық ұйымдарын және олардың әртүрлі сегменттеріне қатысты басқару жүйесінің барлық қызметтерін жетілдіруді талап етеді.
Нарықтық экономика жағдайында ұйымдардың өндіріс шығындары және оны азайту туралы мәселелер аса маңызды болып отыр. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді, пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек.
Экономикасы дамыған елдерде өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькульяциялау басқару есебінде қарастырылады, онда өнімнің өзіндік құнын басқару үшін кәсіпорын әкімшілігіне және маманына ақпарат беріледі. Соңғы жылдарда біздің елімізде де ірі кәсіпорындар қаржылық есеп пен қатар, өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесін басқару есебінің мақсатында жүргізеді. Дегенмен де, өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың көп бөлігі біріңғай бухгалтерлік есептің құрама бөлігі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорын өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай пайда ала-алатынын анықтап алады. Кәсіпорынның өндірістік шешімдері, жұмыстары нарық жағдайлары мен өндірістік шығындар арқылы анықталады.
Өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызмет көрсету белгілі бір шығындармен байланысты. Оңтайлы басқару мен қаржылық шешімдерді қабылдау үшін өз шығындары жайлы ақпаратты талдай білу керек. Шығындарды талдау – олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу – болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаларды дұрыс қоюға, шығындарды реттеу мен бақылауға, пайда мен өндірістің пайдалы деңгейін жоспарлауға көмектеседі.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық қызметі бүкіл кәсіпорынның мақсаттары мен міндеттеріне сай жұмыс істеуді қамтамасыз ететін қажетті үрдіс болып табылады.
Кәсіпорынның өндірістік іс–әрекетінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу мен пайда алу.
«Шығындар» сөзі жағдайға байланысты әр түрлі мәнге ие болады. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі тәсілдермен жіктеледі. Шығындар басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып саналады.
Кәсіпорынның өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілетін қызмет) шығынды көтерушілер болып табылады.
Кез-келген ұйымның негізгі мақсаты – пайданы максималдау.
Нарықтық экономика жағдайында ұйымдардың өндіріс шығындары және оны азайту туралы мәселелер аса маңызды болып отыр. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді, пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек.
Экономикасы дамыған елдерде өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькульяциялау басқару есебінде қарастырылады, онда өнімнің өзіндік құнын басқару үшін кәсіпорын әкімшілігіне және маманына ақпарат беріледі. Соңғы жылдарда біздің елімізде де ірі кәсіпорындар қаржылық есеп пен қатар, өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесін басқару есебінің мақсатында жүргізеді. Дегенмен де, өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың көп бөлігі біріңғай бухгалтерлік есептің құрама бөлігі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорын өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай пайда ала-алатынын анықтап алады. Кәсіпорынның өндірістік шешімдері, жұмыстары нарық жағдайлары мен өндірістік шығындар арқылы анықталады.
Өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызмет көрсету белгілі бір шығындармен байланысты. Оңтайлы басқару мен қаржылық шешімдерді қабылдау үшін өз шығындары жайлы ақпаратты талдай білу керек. Шығындарды талдау – олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу – болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаларды дұрыс қоюға, шығындарды реттеу мен бақылауға, пайда мен өндірістің пайдалы деңгейін жоспарлауға көмектеседі.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық қызметі бүкіл кәсіпорынның мақсаттары мен міндеттеріне сай жұмыс істеуді қамтамасыз ететін қажетті үрдіс болып табылады.
Кәсіпорынның өндірістік іс–әрекетінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу мен пайда алу.
«Шығындар» сөзі жағдайға байланысты әр түрлі мәнге ие болады. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі тәсілдермен жіктеледі. Шығындар басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып саналады.
Кәсіпорынның өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілетін қызмет) шығынды көтерушілер болып табылады.
Кез-келген ұйымның негізгі мақсаты – пайданы максималдау.
1. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы № 217 бұйрығымен бекітілген «№2 қаржылық есептіліктің Ұлттық стандарты». Нормативтік құқықтық актілер, «Бф» № 31 (331) қосымшасы, 2007 жылғы тамыз айы.
2. Палий В.Ф. Основы калькулирования. – М.: Финансы и статистика, 1987
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары. – Алматы: Центральный дом бухгалтера, 2007
4. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект – М: «Финансы и статистика», 2000
5. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Датар Ш. Управленческий учет, 10-е издание – Питер, 2007
6. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Датар Ш. Управленческий учет – М., 2008
7. С.Т. Миржакыпова, Г.Н. Аппакова, Ш.А. Иманкулова, Р.Ж. Бекова. Основы бухгалтерского учета по МСФО. Учебное пособие для вузов. – Алматы: Экономика баспасы, 2009
8. Нурсеитов Э.О. «Бухгалтерский учет в организациях»: Учебное пособие – Алматы, 2007. – 476 с.
9. Ю.А. Бабаев, И.П. Комиссарова, В.А. Бородин «Бухгалтерский учёт»: Учебник для студентов вузов/Под ред. проф. ЮА Бабаева, проф. И.П. Комиссаровой.— 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. – 527 с.
10. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов. Ж.Г. Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 б.
11. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 832 б.
12. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Алматы: Экономика, 2005
13. Друри К. Ввведение в управленческий и производственный учет – М: издательство «Аудит», 2004
14. Қ.Т. Тайғашынова, М.С. Жапбарханова. Тереңдетілген басқарушылық есеп (тауарлық-материалдық запастарды басқару) – Алматы, Экономика баспасы, 2008
15. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 25.05.2007 жылғы № 185 бұйрығы
16. Ержанов А.К., Айтанаева Ә.К., Жұманова Г.Ш., Баянова М.С., Иматаева Ә.Е. Басқару есебі. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2009
17. Манапова Ш.М. О Генеральном плане счетов. Журнал «Бухгалтерский учет и аудит» №4, 2000
18. Әбдіманапов А.Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері –Алматы: Экономика, 2006
19. Дюсембаев К.Ш., Сатенов Б.И. «Директ-костинг»:теория, методология и практика – Алматы: Экономика, 2002
20. Сейдахметова Ф.С Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. – Алматы: LEM баспасы, 2008. – 500 б.
21. Карпова Т.П. Управленческий учет, учебник – М: «ЮНИТИ», 2000
22. Кеулимжаев Қ.Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы: ЭкономикС, 2006
23. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001
24. Стуков С. Система производственного учета и контроля. – М.: Финансы и статистика, 1988
25. Ткач В.И., Ткач М.В. Управленческий учет: международный опыт. – М.: Финансы и статистика, 1994
26. Котляров С.А. Управление затратами, Учебное пособие – Питер, 2001
27. Кошкимбаев С.Х, Капаева Е.Б., Михайленко Т.М., Мухамедов Р.Х. Анализ себестоимости – Алматы: «Қаржы-қаражат», 2002
28. М. Тынышпаев атындағы Қазақ Көлік және коммуникациялар академиясының хабаршысы, №3-2008 (125-128 б.)
29. Нурсеитов Э.О. «Бухгалтерский учет в организациях»: Учебное пособие – Алматы, 2007. – 476 с.
30. Тулегенов Б.Т., Адильханова С.А., Карбетова З.Р. Себестоимость продукции и основные направления ее снижения на предприятии – Алматы, 2003, 41 б.
31. Сатыбалдин С.С. Учет затрат на производство в промышленности США. – М.: Финансы, 1980
32. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп» – Алматы: Экономика, 2005
2. Палий В.Ф. Основы калькулирования. – М.: Финансы и статистика, 1987
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары. – Алматы: Центральный дом бухгалтера, 2007
4. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект – М: «Финансы и статистика», 2000
5. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Датар Ш. Управленческий учет, 10-е издание – Питер, 2007
6. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Датар Ш. Управленческий учет – М., 2008
7. С.Т. Миржакыпова, Г.Н. Аппакова, Ш.А. Иманкулова, Р.Ж. Бекова. Основы бухгалтерского учета по МСФО. Учебное пособие для вузов. – Алматы: Экономика баспасы, 2009
8. Нурсеитов Э.О. «Бухгалтерский учет в организациях»: Учебное пособие – Алматы, 2007. – 476 с.
9. Ю.А. Бабаев, И.П. Комиссарова, В.А. Бородин «Бухгалтерский учёт»: Учебник для студентов вузов/Под ред. проф. ЮА Бабаева, проф. И.П. Комиссаровой.— 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. – 527 с.
10. К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов. Ж.Г. Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 б.
11. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 832 б.
12. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Алматы: Экономика, 2005
13. Друри К. Ввведение в управленческий и производственный учет – М: издательство «Аудит», 2004
14. Қ.Т. Тайғашынова, М.С. Жапбарханова. Тереңдетілген басқарушылық есеп (тауарлық-материалдық запастарды басқару) – Алматы, Экономика баспасы, 2008
15. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 25.05.2007 жылғы № 185 бұйрығы
16. Ержанов А.К., Айтанаева Ә.К., Жұманова Г.Ш., Баянова М.С., Иматаева Ә.Е. Басқару есебі. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2009
17. Манапова Ш.М. О Генеральном плане счетов. Журнал «Бухгалтерский учет и аудит» №4, 2000
18. Әбдіманапов А.Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері –Алматы: Экономика, 2006
19. Дюсембаев К.Ш., Сатенов Б.И. «Директ-костинг»:теория, методология и практика – Алматы: Экономика, 2002
20. Сейдахметова Ф.С Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. – Алматы: LEM баспасы, 2008. – 500 б.
21. Карпова Т.П. Управленческий учет, учебник – М: «ЮНИТИ», 2000
22. Кеулимжаев Қ.Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы: ЭкономикС, 2006
23. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001
24. Стуков С. Система производственного учета и контроля. – М.: Финансы и статистика, 1988
25. Ткач В.И., Ткач М.В. Управленческий учет: международный опыт. – М.: Финансы и статистика, 1994
26. Котляров С.А. Управление затратами, Учебное пособие – Питер, 2001
27. Кошкимбаев С.Х, Капаева Е.Б., Михайленко Т.М., Мухамедов Р.Х. Анализ себестоимости – Алматы: «Қаржы-қаражат», 2002
28. М. Тынышпаев атындағы Қазақ Көлік және коммуникациялар академиясының хабаршысы, №3-2008 (125-128 б.)
29. Нурсеитов Э.О. «Бухгалтерский учет в организациях»: Учебное пособие – Алматы, 2007. – 476 с.
30. Тулегенов Б.Т., Адильханова С.А., Карбетова З.Р. Себестоимость продукции и основные направления ее снижения на предприятии – Алматы, 2003, 41 б.
31. Сатыбалдин С.С. Учет затрат на производство в промышленности США. – М.: Финансы, 1980
32. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп» – Алматы: Экономика, 2005
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығындар сипаттамасы және жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Шығындарды тану әдістемесі мен бағалау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .41
2 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
2.1 Өндірістік есептің синтетикалық және аналитикалық есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.2 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялау әдістері бойынша
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
2.3 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялық баптары бойынша
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Зерттеу объектісінде қолданылатын шығындар есебінің
әдісі ... ... ... ... ..85
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын
талдау ... ... ... ... ... ... ...89
3.3 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ...94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .99
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..104
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .106
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік қоғам
АТ - Авто транспорт
ФИФО - Бірнші бірінші кіріс – бірінші шығыс - бағалау әдісі
ХҚЕС - Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
ҰҚЕС - Ұлттық қаржылық есептілік стандарты
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЖШС - Жауапкершілік шеңберлі серіктестік
КДШ - Көлік дайындау шығыстары
ТМҚ - Тауарлы материалдық қорлар
МЖКПШ - машиналар мен жабдықтарды күту және пайдалану шығындары
ЖӨШ - жалпы өндірістік шығындары
ҚҚС- қосылған құн салығы
АНЫҚТАМАЛАР
Шығындар – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек – жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта табыс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн.
Өндірістік шығындар – кәсіпорынның өндірістік қызметіне байланысты
шығындар.
Өндірістік емес шығындар – кезең шығыстары.
Тікелей шығындар – калькуляциялауға жататын (бұйым, жұмыс, сату
аумағы, бөлімшелер) объектілерге дейін бақылауға жататын шығындар;
Жанама шығындар (тікелей емес шығындар) – олар тек белгілі бір орында
қолданылмайтын өндірістік үстеме шығындар.
Реттелетін шығындар –бұл мөлшері бөлім басшыларымен және
менеджерлермен өзгертілетін шығындар.
Реттелмейтін шығындар – бұл берілген жоспарлау дәрежесінде кәсіпорын
басшылары тарапынан қадағалауға жатпайтын шығындар.
Тиімді шығындар – бұлар өнім өндруге бағытталған шығындар, өткізу
нәтижесінде табыс алынады.
Тиімсіз шығындар – өнім өндірілмейтін болғандықтан нәтижесінде табыс
алынбайтын шығындар.
Айнымалы шығындар – өндірістің және де қызметтің өзгерісіне
пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар. Мысалға тікелей материалдарды
немесе автокөліктердің жүргеніне байланысты өзгеріп отыратын жанар май
шығындарын айтуға болады.
Тұрақты шығындар – кәсіпорын өндірісі мен қызметінің өзгерісіне
байланыссыз бір қалыпты шығындар.
Аралас шығындар – бұл шығындар өндіріс көлеміне байланысты өзгеретін
жартылай айнымалы немесе жартылай тұрақты шығындар ды айтамыз.
Шығындар орталықтары- өнім, жұмыс, қызметтердің, жабдықтардың орналасу
жерлері.
Табыс орталықтары – өнім (жұмыс, қызмет) сатумен байланысты
бөлімшелер.
Пайда орталығы – пайдасы анықталатын шығындар орталықтары.
Инвестиция орталықтары - оның менеджері әдеттегідей сатудан түскен
табыс және шығыстар үшін жауапты.
Шығынның пайда болу орны – кәсіпорынның құрылым бөлімшелері (бөлім,
цех, учаске, бригада).
Шығын орталықтары – алғашқы өндірістік қызмет көрсету бөлімдері.
Жауапкершілік орталықтары - өндірістің әр түрлі бөлімшелері.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диссертациялық жұмыста келесі заңдылық, нормативтік актілер және
стандарттарға сілтемелілер қолданылған:
1. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы № 217 бұйрығымен
бекітілген №2 қаржылық есептіліктің Ұлттық стандарты.
2. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. –2007
3. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы 2007 жылығы 28
ақпандағы № 235-III Заңы.
4. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 22 маусымындағы № 221 бұйрығымен
бекітілген Бухгалтерлік есепті жүргізу тәртіптерін бекіту туралы.
5. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы № 215 бұйрығымен
бекітілген Бухгалтерлік есеп регистрлерінің үлгілерін бекіту туралы.
6. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы № 216 бұйрығымен
бекітілген Бастапқы есептік құжаттар үлгілерін бекіту туралы.
7. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы. 1998 ж 22 сәуір, №220-
1 ҚР Заңы.
8. Қажылық есептіліктің халықаралық стандарттары2008 ж 31 қаңтарға БС
қабылдаған Қажылық есептіліктің халықаралық стандарттарының ресми
мәтінінің толық аудармасы.
9. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы № 542 Қаржылық
есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздері
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйым басшылары мен мамандары өнім
(жұмыс орындау мен қызмет көрсету) өндірісінің рентабельділік деңгейін
жоғарылатуға және қызметтің барлық түрлерінің тиімділігін арттыруға мүдделі
болуы керек. Бұл өндірістің технологиялық үрдістерін ғана емес, сонымен
қатар кәсіпкерліктің экономикалық ұйымдарын және олардың әртүрлі
сегменттеріне қатысты басқару жүйесінің барлық қызметтерін жетілдіруді
талап етеді.
Нарықтық экономика жағдайында ұйымдардың өндіріс шығындары және оны
азайту туралы мәселелер аса маңызды болып отыр. Қазіргі кезде кәсіпорын
қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге,
түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді, пайданы алмастан бұрын
шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек.
Экономикасы дамыған елдерде өндіріс шығындарының есебі және өнімнің
өзіндік құнын калькульяциялау басқару есебінде қарастырылады, онда өнімнің
өзіндік құнын басқару үшін кәсіпорын әкімшілігіне және маманына ақпарат
беріледі. Соңғы жылдарда біздің елімізде де ірі кәсіпорындар қаржылық есеп
пен қатар, өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау жүйесін басқару есебінің мақсатында жүргізеді. Дегенмен де,
өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
көп бөлігі біріңғай бухгалтерлік есептің құрама бөлігі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорын өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай
пайда ала-алатынын анықтап алады. Кәсіпорынның өндірістік шешімдері,
жұмыстары нарық жағдайлары мен өндірістік шығындар арқылы анықталады.
Өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызмет көрсету белгілі бір
шығындармен байланысты. Оңтайлы басқару мен қаржылық шешімдерді қабылдау
үшін өз шығындары жайлы ақпаратты талдай білу керек. Шығындарды талдау –
олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу – болмауын
айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаларды дұрыс
қоюға, шығындарды реттеу мен бақылауға, пайда мен өндірістің пайдалы
деңгейін жоспарлауға көмектеседі.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық қызметі бүкіл кәсіпорынның мақсаттары мен
міндеттеріне сай жұмыс істеуді қамтамасыз ететін қажетті үрдіс болып
табылады.
Кәсіпорынның өндірістік іс–әрекетінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу.
Шығындар сөзі жағдайға байланысты әр түрлі мәнге ие болады. Басқару
есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі тәсілдермен жіктеледі.
Шығындар басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып саналады.
Кәсіпорынның өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
шығынды көтерушілер болып табылады.
Кез-келген ұйымның негізгі мақсаты – пайданы максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер өндіріс
шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру қаржылық есепте мынандай
қағидаларға негізделеді: өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялауда таңдалып алынған әдістің бір жыл бойы өзгермеуі;
барлық операциялар есебінің толық көрініс беруі; шығыстар мен кірістерді
есептік кезеңде дұрыс жатқызу; өндіріс шығындарының ағымдық есебіндегі
және капитал салымындағы шектеулік; өзіндік құн құрамының регламенті, нақты
өзіндік құн көрсеткіштерінің нормативтік жоспарлы көрсеткіштермен
сәйкестігі.
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар
қызмет көрсету адамдық, материалдық, ақшалай ресурс шығындарын қажет
етеді. Бұл қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және
көлемде өзіндік құнға негізделеді.
Аталған шығындар, өнім және қызмет көрсетуге аударылған,
өзіндік құнға қосылғандар оларды өткізу бағасында өткеріледі.
Осылайша, өзіндік құн-кәсіпорында өткізу мақсатында өндірілген өнім мен
қызмет көрсетулерге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын
көрсетеді.
Өндіріске жұмсалған шығындар өнім өндіру, жұмыс орындау және қызмет
көрсету шығындарын қамтиды да, материалдандырылып актив ретінде нақты
өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта
табыс әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс
әкелу қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды. Өндіріске жұмсалған
шығындардың түпкілікті мақсаты ұйымға табыс әкелу. Дайын өнім (қызмет,
жұмыс) өндіру мен қатар оның сапалы болып өндірілу мақсаты қоса көзделеді,
себебі, өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен табыс түсіру үшін
өнімнің сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың көлеміне тікелей
байланысты өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған мөлшердегі көлемінің
сақталуы негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Өндірістік шығындардың есебін дұрыс ұйымдастыру өнімнің өзіндік құнын
нақты есептеуге ықпал етеді. Сонымен, кәсіпорын қызметінің негізгі
көрсеткіштерінің бірі – өнімнің өзіндік құны болып саналады. Өзіндік
құн-өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік
құнына өндіріске жұмсалған шығындар: шикізат, материалдар, өндірістік
жұмысшылардың еңбекақысы, электр қуаты, амортизациялық аударымдар т.б.
кіреді. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол
әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу
арқылы анықталады.
Өнімнің өзіндік құны туралы нақты ақпарат алудың шарты – ол өндірістік
шығындарының құрамын дұрыс анықтау болып табылады. Біздің елімізде қаржылық
есепті жүргізу барысында өнімнің өзіндік құнының құрамы мемлекет тарапынан
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы
№ 217 бұйрығымен бекітілген №2 қаржылық есептіліктің Ұлттық
стандарттарымен реттеледі, ол ХҚЕС (халықаралық қаржылық есептіліктің
стандарттары) арқылы анықталады.
Диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Өндіріс шығындарын түсіну
үшін, ең алдымен оның пайда болу себептерін, табиғатын, олардың бағыттарын,
мақсатын, негізгі шешетін мәселелерін, шаруашылық үрдістерінің
сатыларындағы атқаратын қызметімен, рөлін анықтап алудың маңызы зор.
Өзіндік құн – өте маңызды экономикалық көрсеткіш, ұйымның пайдасы,
табыстылығы осыған тәуелді. Сондықтан, өндірістік шығындарды дұрыс есептеу
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін зерттеп білудің
маңыздылығы зор деуге болады.
Ұйымдардың дамуындағы өндіріс шығындарын барынша азайтып, толық
зерттеп, максималды табысқа жету, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды дұрыс жүргізу арқылы кәсіпорындардың тиімді экономикалық
қызмет етуінің маңыздылығын атап өту болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты:
- өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыруды және өнімнің (жұмыс,
қызметтің) өзіндік құнын калькуляциялауды теориялық жағынан
қарастыру;
- зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы мен қаржылық
жағдайын талдау, өндірістік шығындары есебін ұйымдастыруды жетілдіру;
- зерттеу объектісінде қолданылатын өндіріс шығындар есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау әдісін зерттеу болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мiндеті:
- шығындар түсінігі, жіктелуінің мәнін қарастыру;
- зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын және
негізгі экономикалық көрсеткіштерін, қаржылық жағдайын талдау,
сонымен бірге зерттеу объектісіндегі өндірістік шығындар есебі мен
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісіне тоқталу;
- өндірістік шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістерінің мағынасына тоқталып, олардың айырмашылықтарын ашып жазу;
- өндіріс есебінің шоттар жүйесін талдау және талдамалық есебін дұрыс
ұйымдастырудың маңыздылығына тоқталу;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде
Алматы қаласындағы АТ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (ЖШС) алынды.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдiстемелiк негiзi.
Диссертациялық жұмысты орындау барысында бухгалтерлiк есеп, қаржылық есеп,
басқару есебі және талдау саласындағы шетелдiк және отандық ғалымдар мен
мамандардың ғылыми еңбектерi, мерзімдік басылымдардың мәліметтері және
зерттеу жүргізілген ұйымның ішкі нормативті-техникалық құжаттары,
бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.
Өндіріс шығындарының құрамын құрудың негізгі қағидалары
бухгалтерлермен белгіленеді және ол кәсіпорынның есеп саясатында
көрсетіледі.
Экономика элементтері бойынша шығындарды топтастыру өндіріске қандай
шығын жұмсалғанын және шығындардың әр элементтері мен жалпы шығын сомасының
арасындағы қатынасты көрсетеді. Материалдық шығындардың элементтері сатып
алынған материалдарды, бұйымдарды, жанар майды және энергияның өндіріске
жұмсалған мөлшерін көрсетеді. Еңбекақы шығындары мен әлеуметтік аударымдар
тек қана негізгі қызмет жұмысшыларына қатысты болады.
1 ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығындар сипаттамасы және оның жіктелуі
Өндірістік бағдарламаның орындалуын қадағалау мен өндіріс көлемін
келешекте өсіру шараларын анықтау өндірістік кәсіпорындардың бухгалтерлік
есебінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорынның өндірістік шешімдері нарық жағдайлары мен шығындар
арқылы анықталады. Өнім көлемінің өзгеруі ұйымдар ұсынатын тауарлардың
мөлшері және оның бағасымен байланысты. Қандай да бір өндіріс үрдісін
жүзеге асыру барысында белгілі бір шығын мөлшері жұмсалады, яғни жұмсалған
шығындар арқылы өндірілетін өнімнің, орындалатын жұмыстар мен қызметтердің
құндары қалыптасады.
Қаржылық есепте шығын термині белгілі бір мақсатқа жету үшін
қолданылған ресурстар мөлшерінің ақша түріндегі көрсеткіші ретінде
анықталады. Басқару есебінде шығын термині барлық жағдайларда көрсетіледі:
қорларды бағалау және табыстарды анықтау үшін, бюджетті құрастыру және
бақылау үшін қолданылады.
№ 2 қаржылық есептіліктің Ұлттық стандарттарының 12 Қорлар бөлімі §
85 Қорлардың өлшенуі және құны 219-бабында Қорларды қайта өңдеу
шығындары тікелей өнім бірліктерімен байланысты шығындарды, яғни тікелей
еңбекақы төлеу шығындары сияқтыларды қосады. Сол сияққты шикізатты дайын
өнімге өңдеу кезінде пайда болатын айнымалы және тұрақты өндірістік үстеме
шығындар да тікелей өнім бірліктерімен байланысты шығындарға жатады. [1, 29-
30 б.]
Өндірістік шығындардың есебін дұрыс ұйымдастырудың ең маңыздысы олардың
ғылыми негізделген жіктемесі. Өндірістік шығындар – бұл басқару категориясы
тұрғысынан қарағандағы шығындар жіктемесінің бір элементі болып табылады.
Сонымен, шығындар жіктемесінен бұрын өндірістік шығындарды қарастыруға
болады.
Өндіріс үрдісінде тек өнім жасаумен ғана шектелмейді, өндіріс –
материалдық, еңбек және басқа да ресурстарды тұтыну үрдісі болып табылады,
өйткені, өндіріс шикізат пен материалдарсыз, электр қуатынсыз, еңбекақы
және негізгі құралдардың тозу шығындарынсыз іске асырылмайды.
Өндіріске жұмсалатын шығындар есебін ұйымдастыру жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, өндіріс шығындары дегеніміз не, соны анықтап алғанымыз
жөн. Кейінгі жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әртүрлі
түсіндіріледі.
В.Ф.Палий өндірістік есепті, өндірістік нәтижелер мен шығыстар туралы
мәліметтер қалыптастыратын бухгалтерлік есептің жалпы жүйесінің бір бөлігі
ретінде анықтайды [2]. Ал Р.Н. Энтони өндірістік есепті тауар өндіру
мақсатында өндірістік шығындардың сомасын анықтау қажет деп түсіндіреді.
Ч.Т.Хорнгрен, Дж.Фостер өндірістік есептің басты мақсаты қаржылық
есептіліктің көрсеткіштерін есептеу үшін өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаумен байланыстырады.
С.Т. Миржакыпова, Г.Н. Аппакова, Ш.А. Иманкулова, Р.Ж. Бекова
авторлардың пікірі бойынша басқару есебінде өндірістік есептегі көрсетілген
шығындар ұйым қажеттілігі үшін экономикалық ресурстардың пайдалануын немесе
кәсіпорын міндеттерін көбейтуді білдіреді [7, 131 б].
Шығыстар (өзіндік құн) – бұл өнімді шығарумен, өткізумен және қызмет
көрсетумен байланысты кәсіпорынның коммерциялық немесе өндірістік
қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті өндірістік факторлар шығындарының
ақшалай нысанда болуын айтамыз, яғни кәсіпорынның өнімді өндіруге және
өткізуге кеткен барлық шығындар [8, 198 б]. Өндіріс шығындарының анықтамасы
бойынша өндіріс пен өткізудің өзіндік құнын, өнімді шығару мен сатуды бір-
бірінен ажырата білу керек. Өнімді өндірудің өзіндік құны шығарылған
өнімнің бүкіл көлеміне және осы немесе басқа да өндірісте бір бірлікке
төмендейтін еңбекақы төлеу шығындарын және барлық материалдық шығындарды
ақшалай өлшемде сипаттайды. Кәсіпорынның барлық жақтары өзінің көрінісін
жалпыға бірдей экономикалық көрсеткіші өзіндік құнда табады: өндірісті
технологиялық жабдықтаудың дәрежесі және технологиялық процестерді меңгеру;
өндірісті және еңбекті ұйымдастыру деңгейі, өндірістік қуаттылықты қолдану
дәрежесі; материалдық және еңбек ресурстарын пайдаланудың үнемділігі және
өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайтын басқадай шарттар мен факторлар
[9, 293 б].
Шығындар - басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі, күрделі және
сан қырлы құбылыс.
Шығындар – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек – жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта табыс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар ұғымынан кең екені білінеді, өндіріске шыққан
шығындар – өнімді (жұмыс, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі болып табылады.
Шығыстар мен шығындар түсінігі экономикалық мәліметтерде
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, бірақта олардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы № 542 Қаржылық
есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге сәйкес
шығыстарға ұйымның және тағы да басқа негізгі қызмет барысында туындайтын
шығыстар кіреді. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес
шығысқа шеккен зиян да, шыққан шығын да кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Яғни, шығыстарды ұйымның табыс алуына байланысты жұмсалған шығындарының
бөлігі деп түсіндіруге болады.
Шығыстар есепті кезең қатынасына қарай екі категорияға бөлінеді:
1. ағымдағы есепті кезең шығыстары;
2. кейінге қалдырылған шығыстар.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары шаруашылық іс – әрекетінің фактілеріне
байланысты және осы кезеңнің табыстары мен шығыстары туралы есепте
танылады.
Есепті кезеңнің табыстарымен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
- осы есепті кезеңде алынған табыстарымен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
- ағымдағы табысты алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің табыстарын алу фактісіне
қарамастан, табыстар мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті
кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне табыстың бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал табыстар алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар кәсіпорынның балансында
қаржыландыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігіне қарай кейінге
қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
- күрделі қаржы;
- болашақ кезең шығыстары.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі:
Басқару шешімдерін қабылдау үшін ішкі пайдаланушыларға қажетті
ақпаратты дайындау тұрғысынан күтілетін шығыстар мен табыстар туралы түрлі
мәліметтер ұсынылуы тиіс.
Кәсіпорындарда өндірістік бағыттағы шығындар атқаратын қызмет түрі
бойынша бір-біріне байланысты екі негізгі категорияға бөлінеді:
1. Өндірістік шығындар;
2. Өндірістік емес шығындар.
Өндірістік шығындар. Өндірістік шығындар деп кәсіпорынның өндірістік
қызметіне байланысты шығындарды айтады. Өндірістік шығындар негізгі үш
категорияға бөлінеді: тікелей материалдық шығындар, тікелей еңбек шығындары
және өндірістік үстеме шығындар. Тікелей материалдық шығындарға (тікелей
материалдарға) өнімнің құрамына кіретін материалдардың шығындары кіреді.
Мысалы, болат автокөлік өндірісінде, ал ағаш жиһаз өндірісінде тікелей
материалға жатады. Желім, шегелер және тағы басқа да уақ-түйек заттар
көмекші материалдар болып табылады және өндірістік үстеме шығындардың бір
бөлігі ретінде жіктеледі. Тікелей еңбек бұл өнім өндірісіне тікелей қатысты
негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбегі. Мысалы, тікелей еңбек шығындарына
механикалық цехтің металл өңдейтін станоктары станокшыларының жалақысы
жатады. Тікелей емес еңбек шығындарына цех ғимаратының күзетшісіне
төленетін еңбекақыны жатқызуға болады, олар өндірістік үстеме шығындарға
жатады. Өндірістік үстеме шығындар жалпы шығыннан тікелей материалдық және
еңбек шығындарын алып тастағанға тең. Өндірістік үстеме шығындарға
амортизациялық аударымдар, жалдық төлемдер, салықтар, сақтандыру жарналары,
еңбекақы бойынша қосымша төлемдер және тағы басқалары жатады. Көптеген
шығындардың түрлері өз категориялары шегінде ішінара бірін бірі жабады.
Тікелей материалдық шығындар мен тікелей еңбек шығындары құндарының
қосындысы негізгі өзіндік құнды береді. Тікелей еңбек шығындары мен
өндірістік үстеме шығындардың қосындысы өңдеу шығындары деп аталады.
Өндірістік емес шығындар – кезең шығыстары. Олар жалпы әкімшілік
шығыстары, сату бойынша, пайыздар бойынша шығыстар болып бөлінеді. Сату
бойынша шығыстарға өнімді (жұмыс, қызметті) сату және жеткізу шығындары
кіреді. Мысалы, жарнамалық шығындар мен комиссиялық төлемдерді айтуға
болады. Жалпы және әкімшілік шығыстар шаруашылық және әкімшілік қызметтерді
атқару мақсатында қолданылады, мысалы, басшылар мен мамандардың жалақылары,
іс-сапар шығындары, әкімшілік мүліктерін күтіп ұстау шығындары т.б.
Өндіріс шығындары олардың пайда болу орындары, өнім (жұмыс, қызмет)
түрлері және шығындар түрлері бойынша топтастырылады.
• Пайда болу орындары бойынша шығындар кәсіпорынның өндірістік
цехтарына, учаскелеріне және басқа да құрылымдық бөлімшелеріне
топтастырылады. Мұндай топтастыру өнімнің өндірістік өзіндік
құнын анықтау үшін және ұйымның ішкі өндірістік шаруашылық есебін
жүргізу үшін керек.
• Өнімнің түрлері (жұмыс, қызмет) бойынша шығындар олардың өзіндік
құндарын есептен шығару үшін топтастырылады.
• Шығындардың түрлері – шығындар элементтері, калькуляция баптары
бойынша топтастырылады.
Ұйымның өнім өндірісіне жұмсалған шығындары келесі элементтерден
тұрады:
а) материалдық шығындар (қайтарылған қалдықтарсыз);
ә) еңбекақы шығындары;
б) еңбекақыдан аударымдар (әлеуметтік салыққа аударымдар;)
в) негізгі өндірістік қорлардың амортизациясы;
г) басқа да шығындар (телефон, іс-сапар және т.б.).
Экономика элементтері бойынша шығындарды топтастыру өндіріске қандай
шығын жұмсалғанын және шығындардың әр элементтері мен жалпы шығын сомасының
арасындағы қатынасты көрсетеді. Материалдық шығындардың элементтері сатып
алынған материалдарды, бұйымдарды, жанар майды және энергияның өндіріске
жұмсалған мөлшерін көрсетеді. Еңбекақы шығындары мен әлеуметтік аударымдар
тек қана негізгі қызмет жұмысшыларына қатысты болады.
Өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құндарын есептеу үшін ұйымның
шығындары калькуляция баптары бойынша топтастырылады. Өнімнің өзіндік құнын
жоспарлау, есептеу және калькуляциялау үшін өнім өндіретін кәсіпорындарда
шығындарды калькуляция баптары бойынша типтік топтама жасалынады, және
оларды келесідей түрде көрсетуге болады:
1) Шикізаттар мен материалдар;
2) Қайтарылған қалдықтар (есептен шығарылады);
3) Сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттар және басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың өндіріске жасаған қызметтері;
4) Технология мақсатында жұмсалынған жанармайлар мен энергиялар;
5) Негізгі өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбекақысы;
6) Еңбекақыдан аударымдар (әлеуметік салыққа аударымдар);
7) Өндірісті дайындауға кеткен шығындар;
8) Жалпы өндірістік шығындар:
а) жабдықтар мен машиналарды күтіп ұстау шығындары;
ә) цех қызмекерлерінің еңбекақы шығындары;
б) цех бойынша коммуналдық шығындар;
9) Ақаудан пайда болған шығындар;
10) Өндірісті игеру шығындары;
11) Алдағы кезең шығындары.
Кейбір жағдайларда техниканың, технологияның және ұйымның өндіріс
үрдісінің ерекшелігіне байланысты өндірістік шығындардың типтік
номенклатуралық баптарында өзгерістер болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған топтастырудан басқа шығындар өндірісте басқа
көрсеткіштері бойынша да жіктелінеді:
а) тексерілетін дәрежесіне қарай:
• тікелей шығындар – калькуляциялауға жататын (бұйым, жұмыс, сату
аумағы, бөлімшелер) объектілерге дейін бақылауға жататын
шығындар;
• жанама шығындар (тікелей емес шығындар) – олар тек белгілі бір
орында қолданылмайтын өндірістік үстеме шығындар. Олар
бірлескен немесе кешенді өндіріс шығындары деп аталатын бір
уақытта әртүрлі бөлімшелерде қолданылатын шығындар.
Қорлардың бір бөлігі болып есептелінетін, өндірістік өзіндік құнға
кіретін анықталған тауарлы-материалдық қорлар.
Мұндай шығындар осы ТМҚ-ға байланысты тауарлар сатылып кеткенге дейін
активтер ретінде қарастырылады. Осы кезде олар сатылған өнімнің өзіндік
құнына немесе сату бойынша шығындарға айналады.
• Кезең шығындары – бұл белгілі бір кезеңдегі өндіріс көлемі әсер
етпейтін шығындар. Жалпы және әкімшілік шығындар кезең
шығындарына жатады.
б) Олардың өсуі немесе кемуі қызметінің өзгерісіне сәйкес болады. Бұл
шығындардың жіктемесінде шығындар өндіріс немесе басқа да қызметтер
көлеміне байланысты өзгереді.
• Айнымалы шығындар – өндірістің және де қызметтің өзгерісіне
пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар. Мысалға тікелей
материалдарды немесе автокөліктердің жүргеніне байланысты
өзгеріп отыратын жанар май шығындарын айтуға болады.
• Тұрақты шығындар – кәсіпорын өндірісі мен қызметінің өзгерісіне
байланыссыз бір қалыпты шығындар. Бұған мысалға жал, сақтандыру
шығындарын және салықтық төлемдерді айтуға болады.
• Аралас (жартылай айнымалы немесе жартылай тұрақты) шығындар –
бұл шығындар өндіріс көлеміне байланысты өзгеріп отырады, бірақ
айнымалы шығындардан айырмашылығы – шығындар өндіріс көлеміне
тура пропорционалды болмайды. Басқаша айтқанда, бұл шығындар
үнемі болатын шығындарды да, айнымалы шығындарды да жинайды.
Мысалы, жүк көлігін жалға алу, мұнда тұрақты жал төлемі мен
жүру қашықтығы бойынша айнымалы тарифі қосылады, телефон үшін
төлем, мұнда ай сайынғы төленетін фиксирленген сомасы мен
қалааралық байланысқа шыққан қоңыраулардың сомасы қосылады.
Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген
бақылауды талап етеді. Тұрақты шығындардың мөлшері тұрақты болып қалады
және өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал төлемі,
несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, негізгі құралдарға тік сызықты әдіспен
есептелген амортизация, кәсіпорын басшыларының жалақыларының кейбір түрлері
және басқа да шығындар.
Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі.
Оларға кәсіпорын және оның бөлімшелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген
ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның
шаруашылық нәтижесіне әр бөлімшенің салымын анықтауға болады. Айнымалы
шығындарға қарағанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай өндіріс
көлемінің өзгеруіне тәуелді емес. Сондықтан оларды азайтудың басты резерві
өндіріс көлемінің өсуінде жатыр. Шығарылған өнім көлемі қаншалықты көп
болса, өнім бірлігіне тұрақты шығындар соншалықты аз келеді.
К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева былай деп
түсіндіреді: Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп жіктеу біршама шартты
сипатта екенін айта кеткен жөн, себебі шығындардың бір бабы әртүрлі
жағдайда өндіріс көлеміне тәуелді немесе тәуелсіз болуы мүмкін. Мысалы,
кәсіпорын қызметінің саласын кеңейту, тиісті қызмет бөлімшелерінің
қызметкерлерінің жұмыс көлемін ұлғайтады (бухгалтериялар, маркетинг бөлімі,
жоспарлау-өндірістік бөлімі және т.б.). Бұл жағдайда белгілі бір кезеңде
басқару аппаратының ұстау шығындарының өсуі пайда болады, ол шығындар
белгілі бір кезеңде тұрақты ретінде қарастырылады [10, 154 б.].
в) олардың орташалау дәрежесіне қарай.
• Үлестік өзіндік құн – бұл толық шығынды өнімнің жалпы көлеміне
бөлу арқылы есептелінеді. Басқа жағынан айтқанда, үлестік
өзіндік құн 1) өнімнің бір бірлігіне кеткен айнымалы шығындар
мен 2) өнімнің бір бірлігіне кеткен тұрақты шығындардың
қосындысын береді. Бұл жерде айтып кететін нәрсе, егер өндіріс
көлемі өссе, үлестік өзіндік құн азаяды. Себебі, өндіріс көлемі
өссе де тұрақты шығындар өзгеріссіз қалады.
г) олардың жоспарлау, қадағалау және шешім қабылдау мағыналарына
қарай:
- реттелетін және реттелмейтін;
- тиімді және тиімсіз;
- мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқылар;
- бақыланатын және бақыланбайтын.
• Реттелетін шығындар –бұл мөлшері бөлім басшыларымен және
менеджерлермен өзгертілетін шығындар.
• Реттелмейтін шығындар – бұл берілген жоспарлау дәрежесінде
кәсіпорын басшылары тарапынан қадағалауға жатпайтын шығындар.
• Тиімді – бұлар өнім өндруге бағытталған шығындар, өткізу
нәтижесінде табыс алынады.
• Тиімсіз – өнім өндірілмейтін болғандықтан нәтижесінде табыс
алынбайтын шығындар. Бұлар негізінде ақаудан, ірі істерден,
материалдарды бүлдіруден және т.б. болған шығындар.
• Мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқылар деп – бөлуді
бөлімшенің жұмыс тиімділігін анықтау үшін, ағымдағы есепке
нақты болған шығындарды нормативтілерінен жалғастыру жолымен
қолданады.
• Бақыланатын шығындар – кәсіпорында жұмыс істейтін адамдар
бақылайтын шығындар. Олар құрамы бойынша реттелетінендерден
айрықшаланады, өйткені мақсатты сипаты бар және жеке
шығыстармен шектелуі мүмкін.
• Бақыланбайтын шығындар – кәсіпорынның қызметкерлеріне
байланысты емес шығындар. Мысалы, негізгі құрал-жабдықтарды
асыра бағалау, негізгі құрал-жабдық мөлшерін өзгерту және
т.б.Есепке алынатын шығындар – шешімдер қабылдауға әсер ететін
келешектегі шығындар.
Қайтарылмайтын шығын (өткен кезең шығындар) – бұрын қабылданған шешім
нәтижесінде пайда болған, өткен кезең шығындары және оларды болашақта
басқару шешімдерімен өзгерту мүмкін емес.
Жорамалдағы шығындар – бұлар шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру
қажеті шығыстар, бірақ олардың болашақта болмауы да мүмкін.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, шектеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтын шығындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен
шығатын, нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты
құнына әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша партиясын
дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар.
Калькуляция баптары бойынша шығындардың жіктелуі. Өнімнің өзіндік
құнын құрайтын шығындар (жұмыс, қызмет көрсету) олардың экономикалық
мазмұнына сәйкес келесідей жалпы бірыңғай элементтер топтастырылады:
- материалдық шығындар (қайтарымды қалдықтарсыз);
- еңбекақыға шығындар;
- еңбекақыдан аударымдар;
- негізгі қорлардың тозуы;
- басқа да өндірістік үстеме шығындар.
Материалдық шығындар элементінде өндіріске, өнім өндіруге қажетті
шикізат пен материалдың, жабдықтаушы бұйымдар және жартылай
фабрикаттар, технологиялық және өндірісті қамтамасыздандыратын жанармай
мен энергияның барлық түрі (ғимаратты жылумен қамтамасыз ету,
көліктік жұмыстар және т.б.). Материалдық ресурс шығындарынан
қайтарымды қалдықтар бағасы алынып тасталынады, оларға өнім өндірісі
үрдісінде қалыптасқан шикізат қалдықтары, материалдар, жылу
тасымалдаушылар, тұтынушылық қасиетін толықтай немесе біртіндеп
жоғалтқан бастапқы өнім және соның негізінде жоғары шығындармен
қолданылатын немесе тіптен тікелей мақсатта қолданылмайтын шығындар
жатады.
Еңбекақыға шығындар құрамына кәсіпорынның негізгі өндіріс
персоналының еңбекақысына кеткен шығындар, өндіріс нәтижелеріне
жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақы, ынталындырушы және
компенсациялайтын төлемдер, сонымен қатар кәсіпорынның штатында
тіркелмеген, негізгі қызметте өндірістік емес жұмысшылардың еңбекақысы
кіреді.
Негізгі қорлар амортизациясы құрамына негізгі өндірістік қорларды
толықтай қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық
аударымдар сомасы, олардың баланстық құныны бойынша есептеу және
нормаларды орнату, және олардың актив бөлігіндегі жеделдетілген
амортизацияны қоспағанда аударымдар кіреді.
Жоғарыда кетірілген шығын элементтері құрамына кірмеген басқа
барлық шығындар, басқа да өндірістік үстеме шығындар элементтерінде
көрініс табады. Олар салықтар, жинақтар, арнайы қорлардағы аударымдар,
белгіленген мөлшерлеме бойынша несиелік төлемдер, іссапарларға кеткен
шығындар, байланыс қызметіне төлем және т.б.
Осылайша, шығындарды калькуляция баптары бойынша топтау
шығындардың шығу орнын көрсетеді және барлық тауарлы өнім бірлігін
өткізу және өндіріске шығындар есебі және калькуляциясын жоспарлауға
қолданылады. Ол көп жағдайларда шығындардың кешендік баптарын
қамтиды.
Шығындар элементі бойынша шығындарды топтау экономикалық
элементтерді олардың шығу орны және шығындалу мақсатында тәуелсіз
өзіне қосады. Заң бойынша бұлар тікелей шығындар. Нарық жағдайында
отандық шаруашылықта шығындардың экономикалық жіктелуі оңайлатылып
шетел тәжірибесіне негізделеді.
Дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуте,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға ықпал етеді.
Шығындардың бірқатар басқа белгілері бойынша жіктелуін 1-кестеден
көруге болдаы.
1-кесте. Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктеу топтары Шығындар түрлері
1 Өндіріс үрдісіндегі экономикалық рөлі негізгі
бойынша қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі тікелей
бойынша жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты айнымалы
тұрақты
5 Пайда болу уақыты бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс үрдісіне қатысуы бойынша өндірістік
әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орташа
10 Пайданы есептеу кезеңіне шығындарды жатқызуөнімге
тәртібі бойынша кезеңге
Ескерту. Кесте мәліметтері [12, 62 б.] алынды.
Өндірістің технологиялық үрдісімен тікелей байланысты шығындар –
негізгілер: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар, өндірістік
жұмысшылардың еңбегі мен басқадай шығындар. Бұлар тікелей шығындарды
сипаттайды.
Өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты
пайда болатын шығындар – қосымша шығындар.
Өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура
және тікелей кіретін шығындар – тікелей деп аталады..
Жанама шығындар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес
және жанама түрде бөлініп қосылады.
Бір элементтен тұратындар (материалдар, еңбекақы, еңбекақыдан
аударымдар) – бірэлементтік шығындар.
Бірнеше элементтен тұратын шығындарды (бірэлементті шығындар кіретін
цехтық шығыстар) – кешенді шығындар деп атаймыз.
Айнымалы шығындар – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура
пропорционалды өзгеретін шығындар: шикізаттар мен материалдар, өндірстік
жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б., осы
кезеңдегі өндірілген өнімге бөлінеді.
Тұрақты шығындар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес
шығындар, атап айтсақ: жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация,
жалға алу және т.б.
Ағымдағы шығындар – өндіріс барысында ағымдағы кезеңдегі шығындар, яғни
шикізат материалдар, еңбекақы т.б. шығындар.
Біржолғылар – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б. төлеуге
арналғандар. Оларды сметаны бекіткен ретпен, тәртіппен және мерзімде бірен-
сарандап өнімнің өзіндік құнына қосады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Өндірістік емес шығындар:
• әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты;
• коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге
байланысты;
• пайыздар бойынша шығындар – кредиттер бойынша төленетін шығындар.
Реттелетін шығындар – егер жауапты тұлға шығындар деңгейіне елеулі әсер
етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізат шығындарын -
цех тексерушісі реттейді).
Реттелмейтін шығындар – деңгейіне жауапты тұлға елеулі ықпал ете
алмайтын шығындар (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім
қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына кететін тікелей шығындар.
Кезеңге - жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды өткізу бойынша
шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ағылшын экономистері 1887 жылы шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды [12]. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және
шартты-айнымалы бөлуі болып табылады. Ғалымдардың айтуы бойынша, шартты -
тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес,
ал шартты-айнымалы шығын өндірістің көлемінің өсуіне немесе кемуіне
пропорционалды тікелей өседі немесе азаяды.
Өнім өндірісі көлеміне қарай айнымалы шығындардың өзгеруі 2-кестеде
көрсетілген.
2-кесте. Өнім өндірісі көлеміне қарай айнымалы шығындардың өзгеруі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
айнымалы шығындар, жалпы айнымалы шығындар,
теңгемен теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Ескерту. Кесте мәліметтері [12, 65 б.] алынды.
Өндіріс көлемі мен айнымалы шығындар сомасы арасындағы тәуелділікті 2-
кестенің мәліметтерін қолдана отырып, 1-сызбада сипатталады.
Айнымалы шығындар сомасы, теңге
4000
3000
2000
1000
100 200 300 400 Өндіріс
көлемі, бірлік
1-сызба. Өндіріс көлемі мен айнымалы шығындар сомасы арасындағы
тәуелділік
1-сызбада және 2-кестеден көрініп тұрғандай, айнымалы шығындар өндіріс
көлеміне пропорционалды өседі. Өндіріс көлемі екі есе 100-ден 200 бірлікке
дейін өссе, жалпы айнымалы шығындар 1000-нан 2000 теңгеге дейін ұлғаяды.
Айнымалы шығындар өнім бірлігіне тұрақты (бірінші, екінші, оныншы бірлік
болғанына қарамастан), ал өндіріс көлемі өзгергенде соған тәуелді өзгеріп
отырады. Сондықтан, айнымалы және тұрақты шығындар шартты-айнымалы немесе
шартты-тұрақты деп саналады, себебі олар қосарлы рөл атқарады.
3-кестеде тұрақты шығындардың өнім бірлігіне қатынасы, 2-сызбада
тұрақты шығындар жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің арақатынасын көруге
болады.
3-кесте. Тұрақты шығындардың өнім бірлігіне шаққандағы тәртібі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
тұрақты шығындар, жалпы тұрақты шығындар,
теңгемен теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ескерту. Кесте мәліметтері [12, 66 б.] алынды.
Тұрақты шығындар сомасы, теңге
400
300
200
100
100 200 300 400 Өндіріс
көлемі, бірлік
2-сызба. Тұрақты шығындар жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің
арақатынасы
Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар өзгермейді. Өндіріс
көлемі 10%, 20%-ға азайса, онда жалпы тұрақты шығындар өзгеріссіз қалады
(300 теңге), ал бір өнімге шаққанда азаяды. Керісінше, өнім көлемі өссе
бірліктің тұрақты шығыны кемиді, ал жалпы сомасы өзгермейді (300 теңге).
Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын
пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты және шартты-айнымалы шығын
жолдауға жол алатын директ-костинг тұжырымдамасын ұсынды. Осыған
байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау міндетті емес,
өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге көкейкесті болып
келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын стандарт-кост
жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасының қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік үрдіске де бағытталды.
Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп және калькуляциялау
мақсатында оларды келесі түрде классификацияланады:
- өндіріс түрі бойынша – негізгі және көмекші;
- өнім түрі бойынша – жеке бұйымдар, біртекті бұйымдар
тобы,
тапсырыс, өзгертулер, жұмыстар және қызмет көрсету;
- шығындар түрлері бойынша – калькуляция баптары (өнімнің
өзіндік
құнын калькуляциялау үшін және талдау есебін ұйымдастыру) және
шығын элементтері (шығындардың сметалық жобасын
құрастыру және шығындарының есебі);
- шығындардың шығу орны бойынша – участок, цех, өндіріс,
шаруашылық есептегі бригада.
Басқару жүйесінде шығындардың қалыптасуын
тәжірибелік
қолдануда мақсатты түрде шығындар элементтері және калькуляция баптары
бойынша шығындар түрлері есепке алып шығындар классификациясын
қарастыру керек.
Калькуляция баптарының тізімін және олардың құрамын, бөлу
әдістерін өнім түрлері, жұмыс және қызмет көрсету бойынша салалық
әдістемелік нұсқамасының есептік жоспарлау сұрақтары және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясы өндірістің құрылымы мен есептік
сипатына байланысты анықталады.
Зерттеу объектісінде, яғни АТ ЖШС-інде шығындарды келесідей топтайды:
- өндірілген өнімнің өзіндік құны;
- жалпы және әкімшілік шығындар;
- өткізу бойынша шығындар;
- басқа да шығындар;
- қаржылық шығындар;
- үлестiк қатысу бойынша шығындар;
- табыс салығы бойынша шығындар;
- акционерлердiң пайдасына есептеп шығарулар.
Жоғарыда көрсетілген топтарға жеке тоқталып, ашып жазатын болсақ:
Өндірілген өнімнің өзіндік құнына келесілер жатады:
- өндірісте пайдаланылатын табиғи ресурстардың, материалдардың,
отынның, шикізаттың, энергияның бағасы;
- жұмыскерлердің жалақысы;
- заңда көрсетілген жұмыскерлерге төленетін төлемдер;
- өтемақылар;
- сыйақы, соның ішінде 13-інші жалақы;
- жұмыскерлердің жалақысынан аударылатын аударымдар;
- негізгі қорлардың тозуы;
- материалды емес активтердің тозуы;
- өндіріс үрдісінде қолданылатын коммуналдық төлемдер;
- өндіруші қызметкерлердің іссапар шығындары;
- өндірісте пайда болған ақаулар бойынша шығындар;
- өндіруші қызметкерлерді сақтандыру шығындары;
- басқа да шығындар.
Жалпы және әкімшілік шығындар тобына келесілер жатады:
- әкімшілік және басқарушы қызметкерлердің жалақысы;
- заңда көрсетілген әкімшілік және басқарушы қызметкерлерге төленетін
төлемдер;
- өтемақылар;
- сыйақы, соның ішінде 13-інші жалақы;
- әкімшілік және басқарушы қызметкерлердің жалақысынан аударылатын
аударымдар;
- канцеляриялық тауарлар мен типогарфияға кеткен шығындар;
- байланыс қызметі үшін шығындар;
- іссапар шығындары;
- көрнекі шығындар;
- біліктілікті жоғарлату бойынша шығындар;
- аудиторлық және информациялық қызметтер;
- заңгердің қызметтері;
- жал төлемі бойынша шығындар;
- банктің қызметтері;
- соттық шығындар;
- айыппұлдар;
- күмәнді қарыздар бойынша резерв құру шығындары;
- басқа да шығындар.
Өткізу бойынша шығындары келесі баптардын тұрады:
- өндіру қызметкерліне еңбекақы;
- заңда көрсетілген жұмыскерлерге төленетін төлемдер;
- өтемақылар;
- сыйақы, соның ішінде 13-інші жалақы;
- жұмыскерлердің жалақысынан аударылатын аударымдар;
- іссапар шығындары;
- негізгі қорларды ұстау бойынша шығындар;
- коммуналдық шығындар;
- тиеу, сақтау және тасымалдау шығындары;
- жарнама мен маркетингке кеткен шығындар;
- жал төлемі;
- өндіру бойынша үшінші тұлғаға кеткен шығындар;
- басқа да шығындар.
Басқа да шығындар бабына мыналар жатады:
- кері бағамдық айырмашылық;
- негізгі қорлар мен материалды емес активтерды қатардан шығару
бойынша шығындар;
- қаржы инвестицияларын қатардан шығару бойынша шығындар;
- активтердің құнсыздануынан пайда болған шығындар;
- басқа да резервтер;
- денсаулық сақтаудың объектілерін ұстау бойынша шығындар;
- басқа да шығындар.
Қаржылық шығындар келесідей:
- банктік овердраф пен қысқа және ұзақ мерзімді займдар бойынша
сыйақылар;
- тауарлық несие бойынша сыйақы;
- займ бойынша амортизация сыйақы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығындар сипаттамасы және жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Шығындарды тану әдістемесі мен бағалау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .41
2 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
2.1 Өндірістік есептің синтетикалық және аналитикалық есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.2 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялау әдістері бойынша
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
2.3 Өндірістік шығындар есебін калькуляциялық баптары бойынша
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3 ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Зерттеу объектісінде қолданылатын шығындар есебінің
әдісі ... ... ... ... ..85
3.2 Өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнын
талдау ... ... ... ... ... ... ...89
3.3 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ...94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .99
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..104
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .106
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік қоғам
АТ - Авто транспорт
ФИФО - Бірнші бірінші кіріс – бірінші шығыс - бағалау әдісі
ХҚЕС - Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
ҰҚЕС - Ұлттық қаржылық есептілік стандарты
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЖШС - Жауапкершілік шеңберлі серіктестік
КДШ - Көлік дайындау шығыстары
ТМҚ - Тауарлы материалдық қорлар
МЖКПШ - машиналар мен жабдықтарды күту және пайдалану шығындары
ЖӨШ - жалпы өндірістік шығындары
ҚҚС- қосылған құн салығы
АНЫҚТАМАЛАР
Шығындар – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек – жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта табыс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн.
Өндірістік шығындар – кәсіпорынның өндірістік қызметіне байланысты
шығындар.
Өндірістік емес шығындар – кезең шығыстары.
Тікелей шығындар – калькуляциялауға жататын (бұйым, жұмыс, сату
аумағы, бөлімшелер) объектілерге дейін бақылауға жататын шығындар;
Жанама шығындар (тікелей емес шығындар) – олар тек белгілі бір орында
қолданылмайтын өндірістік үстеме шығындар.
Реттелетін шығындар –бұл мөлшері бөлім басшыларымен және
менеджерлермен өзгертілетін шығындар.
Реттелмейтін шығындар – бұл берілген жоспарлау дәрежесінде кәсіпорын
басшылары тарапынан қадағалауға жатпайтын шығындар.
Тиімді шығындар – бұлар өнім өндруге бағытталған шығындар, өткізу
нәтижесінде табыс алынады.
Тиімсіз шығындар – өнім өндірілмейтін болғандықтан нәтижесінде табыс
алынбайтын шығындар.
Айнымалы шығындар – өндірістің және де қызметтің өзгерісіне
пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар. Мысалға тікелей материалдарды
немесе автокөліктердің жүргеніне байланысты өзгеріп отыратын жанар май
шығындарын айтуға болады.
Тұрақты шығындар – кәсіпорын өндірісі мен қызметінің өзгерісіне
байланыссыз бір қалыпты шығындар.
Аралас шығындар – бұл шығындар өндіріс көлеміне байланысты өзгеретін
жартылай айнымалы немесе жартылай тұрақты шығындар ды айтамыз.
Шығындар орталықтары- өнім, жұмыс, қызметтердің, жабдықтардың орналасу
жерлері.
Табыс орталықтары – өнім (жұмыс, қызмет) сатумен байланысты
бөлімшелер.
Пайда орталығы – пайдасы анықталатын шығындар орталықтары.
Инвестиция орталықтары - оның менеджері әдеттегідей сатудан түскен
табыс және шығыстар үшін жауапты.
Шығынның пайда болу орны – кәсіпорынның құрылым бөлімшелері (бөлім,
цех, учаске, бригада).
Шығын орталықтары – алғашқы өндірістік қызмет көрсету бөлімдері.
Жауапкершілік орталықтары - өндірістің әр түрлі бөлімшелері.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диссертациялық жұмыста келесі заңдылық, нормативтік актілер және
стандарттарға сілтемелілер қолданылған:
1. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы № 217 бұйрығымен
бекітілген №2 қаржылық есептіліктің Ұлттық стандарты.
2. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары. –2007
3. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы 2007 жылығы 28
ақпандағы № 235-III Заңы.
4. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 22 маусымындағы № 221 бұйрығымен
бекітілген Бухгалтерлік есепті жүргізу тәртіптерін бекіту туралы.
5. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы № 215 бұйрығымен
бекітілген Бухгалтерлік есеп регистрлерінің үлгілерін бекіту туралы.
6. ҚР Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы № 216 бұйрығымен
бекітілген Бастапқы есептік құжаттар үлгілерін бекіту туралы.
7. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы. 1998 ж 22 сәуір, №220-
1 ҚР Заңы.
8. Қажылық есептіліктің халықаралық стандарттары2008 ж 31 қаңтарға БС
қабылдаған Қажылық есептіліктің халықаралық стандарттарының ресми
мәтінінің толық аудармасы.
9. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы № 542 Қаржылық
есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздері
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйым басшылары мен мамандары өнім
(жұмыс орындау мен қызмет көрсету) өндірісінің рентабельділік деңгейін
жоғарылатуға және қызметтің барлық түрлерінің тиімділігін арттыруға мүдделі
болуы керек. Бұл өндірістің технологиялық үрдістерін ғана емес, сонымен
қатар кәсіпкерліктің экономикалық ұйымдарын және олардың әртүрлі
сегменттеріне қатысты басқару жүйесінің барлық қызметтерін жетілдіруді
талап етеді.
Нарықтық экономика жағдайында ұйымдардың өндіріс шығындары және оны
азайту туралы мәселелер аса маңызды болып отыр. Қазіргі кезде кәсіпорын
қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге,
түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді, пайданы алмастан бұрын
шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек.
Экономикасы дамыған елдерде өндіріс шығындарының есебі және өнімнің
өзіндік құнын калькульяциялау басқару есебінде қарастырылады, онда өнімнің
өзіндік құнын басқару үшін кәсіпорын әкімшілігіне және маманына ақпарат
беріледі. Соңғы жылдарда біздің елімізде де ірі кәсіпорындар қаржылық есеп
пен қатар, өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау жүйесін басқару есебінің мақсатында жүргізеді. Дегенмен де,
өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
көп бөлігі біріңғай бухгалтерлік есептің құрама бөлігі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорын өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай
пайда ала-алатынын анықтап алады. Кәсіпорынның өндірістік шешімдері,
жұмыстары нарық жағдайлары мен өндірістік шығындар арқылы анықталады.
Өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызмет көрсету белгілі бір
шығындармен байланысты. Оңтайлы басқару мен қаржылық шешімдерді қабылдау
үшін өз шығындары жайлы ақпаратты талдай білу керек. Шығындарды талдау –
олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу – болмауын
айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаларды дұрыс
қоюға, шығындарды реттеу мен бақылауға, пайда мен өндірістің пайдалы
деңгейін жоспарлауға көмектеседі.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық қызметі бүкіл кәсіпорынның мақсаттары мен
міндеттеріне сай жұмыс істеуді қамтамасыз ететін қажетті үрдіс болып
табылады.
Кәсіпорынның өндірістік іс–әрекетінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу.
Шығындар сөзі жағдайға байланысты әр түрлі мәнге ие болады. Басқару
есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі тәсілдермен жіктеледі.
Шығындар басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып саналады.
Кәсіпорынның өткізуге арналған өнім (жұмыс, көрсетілетін қызмет)
шығынды көтерушілер болып табылады.
Кез-келген ұйымның негізгі мақсаты – пайданы максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер өндіріс
шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру қаржылық есепте мынандай
қағидаларға негізделеді: өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялауда таңдалып алынған әдістің бір жыл бойы өзгермеуі;
барлық операциялар есебінің толық көрініс беруі; шығыстар мен кірістерді
есептік кезеңде дұрыс жатқызу; өндіріс шығындарының ағымдық есебіндегі
және капитал салымындағы шектеулік; өзіндік құн құрамының регламенті, нақты
өзіндік құн көрсеткіштерінің нормативтік жоспарлы көрсеткіштермен
сәйкестігі.
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар
қызмет көрсету адамдық, материалдық, ақшалай ресурс шығындарын қажет
етеді. Бұл қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және
көлемде өзіндік құнға негізделеді.
Аталған шығындар, өнім және қызмет көрсетуге аударылған,
өзіндік құнға қосылғандар оларды өткізу бағасында өткеріледі.
Осылайша, өзіндік құн-кәсіпорында өткізу мақсатында өндірілген өнім мен
қызмет көрсетулерге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын
көрсетеді.
Өндіріске жұмсалған шығындар өнім өндіру, жұмыс орындау және қызмет
көрсету шығындарын қамтиды да, материалдандырылып актив ретінде нақты
өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта
табыс әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс
әкелу қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды. Өндіріске жұмсалған
шығындардың түпкілікті мақсаты ұйымға табыс әкелу. Дайын өнім (қызмет,
жұмыс) өндіру мен қатар оның сапалы болып өндірілу мақсаты қоса көзделеді,
себебі, өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен табыс түсіру үшін
өнімнің сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың көлеміне тікелей
байланысты өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған мөлшердегі көлемінің
сақталуы негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Өндірістік шығындардың есебін дұрыс ұйымдастыру өнімнің өзіндік құнын
нақты есептеуге ықпал етеді. Сонымен, кәсіпорын қызметінің негізгі
көрсеткіштерінің бірі – өнімнің өзіндік құны болып саналады. Өзіндік
құн-өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік
құнына өндіріске жұмсалған шығындар: шикізат, материалдар, өндірістік
жұмысшылардың еңбекақысы, электр қуаты, амортизациялық аударымдар т.б.
кіреді. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол
әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу
арқылы анықталады.
Өнімнің өзіндік құны туралы нақты ақпарат алудың шарты – ол өндірістік
шығындарының құрамын дұрыс анықтау болып табылады. Біздің елімізде қаржылық
есепті жүргізу барысында өнімнің өзіндік құнының құрамы мемлекет тарапынан
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы
№ 217 бұйрығымен бекітілген №2 қаржылық есептіліктің Ұлттық
стандарттарымен реттеледі, ол ХҚЕС (халықаралық қаржылық есептіліктің
стандарттары) арқылы анықталады.
Диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Өндіріс шығындарын түсіну
үшін, ең алдымен оның пайда болу себептерін, табиғатын, олардың бағыттарын,
мақсатын, негізгі шешетін мәселелерін, шаруашылық үрдістерінің
сатыларындағы атқаратын қызметімен, рөлін анықтап алудың маңызы зор.
Өзіндік құн – өте маңызды экономикалық көрсеткіш, ұйымның пайдасы,
табыстылығы осыған тәуелді. Сондықтан, өндірістік шығындарды дұрыс есептеу
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін зерттеп білудің
маңыздылығы зор деуге болады.
Ұйымдардың дамуындағы өндіріс шығындарын барынша азайтып, толық
зерттеп, максималды табысқа жету, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды дұрыс жүргізу арқылы кәсіпорындардың тиімді экономикалық
қызмет етуінің маңыздылығын атап өту болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты:
- өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыруды және өнімнің (жұмыс,
қызметтің) өзіндік құнын калькуляциялауды теориялық жағынан
қарастыру;
- зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттамасы мен қаржылық
жағдайын талдау, өндірістік шығындары есебін ұйымдастыруды жетілдіру;
- зерттеу объектісінде қолданылатын өндіріс шығындар есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау әдісін зерттеу болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мiндеті:
- шығындар түсінігі, жіктелуінің мәнін қарастыру;
- зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын және
негізгі экономикалық көрсеткіштерін, қаржылық жағдайын талдау,
сонымен бірге зерттеу объектісіндегі өндірістік шығындар есебі мен
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісіне тоқталу;
- өндірістік шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістерінің мағынасына тоқталып, олардың айырмашылықтарын ашып жазу;
- өндіріс есебінің шоттар жүйесін талдау және талдамалық есебін дұрыс
ұйымдастырудың маңыздылығына тоқталу;
- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде
Алматы қаласындағы АТ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (ЖШС) алынды.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдiстемелiк негiзi.
Диссертациялық жұмысты орындау барысында бухгалтерлiк есеп, қаржылық есеп,
басқару есебі және талдау саласындағы шетелдiк және отандық ғалымдар мен
мамандардың ғылыми еңбектерi, мерзімдік басылымдардың мәліметтері және
зерттеу жүргізілген ұйымның ішкі нормативті-техникалық құжаттары,
бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.
Өндіріс шығындарының құрамын құрудың негізгі қағидалары
бухгалтерлермен белгіленеді және ол кәсіпорынның есеп саясатында
көрсетіледі.
Экономика элементтері бойынша шығындарды топтастыру өндіріске қандай
шығын жұмсалғанын және шығындардың әр элементтері мен жалпы шығын сомасының
арасындағы қатынасты көрсетеді. Материалдық шығындардың элементтері сатып
алынған материалдарды, бұйымдарды, жанар майды және энергияның өндіріске
жұмсалған мөлшерін көрсетеді. Еңбекақы шығындары мен әлеуметтік аударымдар
тек қана негізгі қызмет жұмысшыларына қатысты болады.
1 ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығындар сипаттамасы және оның жіктелуі
Өндірістік бағдарламаның орындалуын қадағалау мен өндіріс көлемін
келешекте өсіру шараларын анықтау өндірістік кәсіпорындардың бухгалтерлік
есебінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорынның өндірістік шешімдері нарық жағдайлары мен шығындар
арқылы анықталады. Өнім көлемінің өзгеруі ұйымдар ұсынатын тауарлардың
мөлшері және оның бағасымен байланысты. Қандай да бір өндіріс үрдісін
жүзеге асыру барысында белгілі бір шығын мөлшері жұмсалады, яғни жұмсалған
шығындар арқылы өндірілетін өнімнің, орындалатын жұмыстар мен қызметтердің
құндары қалыптасады.
Қаржылық есепте шығын термині белгілі бір мақсатқа жету үшін
қолданылған ресурстар мөлшерінің ақша түріндегі көрсеткіші ретінде
анықталады. Басқару есебінде шығын термині барлық жағдайларда көрсетіледі:
қорларды бағалау және табыстарды анықтау үшін, бюджетті құрастыру және
бақылау үшін қолданылады.
№ 2 қаржылық есептіліктің Ұлттық стандарттарының 12 Қорлар бөлімі §
85 Қорлардың өлшенуі және құны 219-бабында Қорларды қайта өңдеу
шығындары тікелей өнім бірліктерімен байланысты шығындарды, яғни тікелей
еңбекақы төлеу шығындары сияқтыларды қосады. Сол сияққты шикізатты дайын
өнімге өңдеу кезінде пайда болатын айнымалы және тұрақты өндірістік үстеме
шығындар да тікелей өнім бірліктерімен байланысты шығындарға жатады. [1, 29-
30 б.]
Өндірістік шығындардың есебін дұрыс ұйымдастырудың ең маңыздысы олардың
ғылыми негізделген жіктемесі. Өндірістік шығындар – бұл басқару категориясы
тұрғысынан қарағандағы шығындар жіктемесінің бір элементі болып табылады.
Сонымен, шығындар жіктемесінен бұрын өндірістік шығындарды қарастыруға
болады.
Өндіріс үрдісінде тек өнім жасаумен ғана шектелмейді, өндіріс –
материалдық, еңбек және басқа да ресурстарды тұтыну үрдісі болып табылады,
өйткені, өндіріс шикізат пен материалдарсыз, электр қуатынсыз, еңбекақы
және негізгі құралдардың тозу шығындарынсыз іске асырылмайды.
Өндіріске жұмсалатын шығындар есебін ұйымдастыру жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, өндіріс шығындары дегеніміз не, соны анықтап алғанымыз
жөн. Кейінгі жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әртүрлі
түсіндіріледі.
В.Ф.Палий өндірістік есепті, өндірістік нәтижелер мен шығыстар туралы
мәліметтер қалыптастыратын бухгалтерлік есептің жалпы жүйесінің бір бөлігі
ретінде анықтайды [2]. Ал Р.Н. Энтони өндірістік есепті тауар өндіру
мақсатында өндірістік шығындардың сомасын анықтау қажет деп түсіндіреді.
Ч.Т.Хорнгрен, Дж.Фостер өндірістік есептің басты мақсаты қаржылық
есептіліктің көрсеткіштерін есептеу үшін өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаумен байланыстырады.
С.Т. Миржакыпова, Г.Н. Аппакова, Ш.А. Иманкулова, Р.Ж. Бекова
авторлардың пікірі бойынша басқару есебінде өндірістік есептегі көрсетілген
шығындар ұйым қажеттілігі үшін экономикалық ресурстардың пайдалануын немесе
кәсіпорын міндеттерін көбейтуді білдіреді [7, 131 б].
Шығыстар (өзіндік құн) – бұл өнімді шығарумен, өткізумен және қызмет
көрсетумен байланысты кәсіпорынның коммерциялық немесе өндірістік
қызметтерін жүзеге асыру үшін қажетті өндірістік факторлар шығындарының
ақшалай нысанда болуын айтамыз, яғни кәсіпорынның өнімді өндіруге және
өткізуге кеткен барлық шығындар [8, 198 б]. Өндіріс шығындарының анықтамасы
бойынша өндіріс пен өткізудің өзіндік құнын, өнімді шығару мен сатуды бір-
бірінен ажырата білу керек. Өнімді өндірудің өзіндік құны шығарылған
өнімнің бүкіл көлеміне және осы немесе басқа да өндірісте бір бірлікке
төмендейтін еңбекақы төлеу шығындарын және барлық материалдық шығындарды
ақшалай өлшемде сипаттайды. Кәсіпорынның барлық жақтары өзінің көрінісін
жалпыға бірдей экономикалық көрсеткіші өзіндік құнда табады: өндірісті
технологиялық жабдықтаудың дәрежесі және технологиялық процестерді меңгеру;
өндірісті және еңбекті ұйымдастыру деңгейі, өндірістік қуаттылықты қолдану
дәрежесі; материалдық және еңбек ресурстарын пайдаланудың үнемділігі және
өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайтын басқадай шарттар мен факторлар
[9, 293 б].
Шығындар - басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі, күрделі және
сан қырлы құбылыс.
Шығындар – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек – жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта табыс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар ұғымынан кең екені білінеді, өндіріске шыққан
шығындар – өнімді (жұмыс, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі болып табылады.
Шығыстар мен шығындар түсінігі экономикалық мәліметтерде
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, бірақта олардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы № 542 Қаржылық
есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге сәйкес
шығыстарға ұйымның және тағы да басқа негізгі қызмет барысында туындайтын
шығыстар кіреді. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес
шығысқа шеккен зиян да, шыққан шығын да кіреді. Активтердің азаюына немесе
сенімді өлшенетін міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық
пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.
Яғни, шығыстарды ұйымның табыс алуына байланысты жұмсалған шығындарының
бөлігі деп түсіндіруге болады.
Шығыстар есепті кезең қатынасына қарай екі категорияға бөлінеді:
1. ағымдағы есепті кезең шығыстары;
2. кейінге қалдырылған шығыстар.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары шаруашылық іс – әрекетінің фактілеріне
байланысты және осы кезеңнің табыстары мен шығыстары туралы есепте
танылады.
Есепті кезеңнің табыстарымен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
- осы есепті кезеңде алынған табыстарымен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
- ағымдағы табысты алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің табыстарын алу фактісіне
қарамастан, табыстар мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті
кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне табыстың бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал табыстар алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар кәсіпорынның балансында
қаржыландыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігіне қарай кейінге
қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
- күрделі қаржы;
- болашақ кезең шығыстары.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі:
Басқару шешімдерін қабылдау үшін ішкі пайдаланушыларға қажетті
ақпаратты дайындау тұрғысынан күтілетін шығыстар мен табыстар туралы түрлі
мәліметтер ұсынылуы тиіс.
Кәсіпорындарда өндірістік бағыттағы шығындар атқаратын қызмет түрі
бойынша бір-біріне байланысты екі негізгі категорияға бөлінеді:
1. Өндірістік шығындар;
2. Өндірістік емес шығындар.
Өндірістік шығындар. Өндірістік шығындар деп кәсіпорынның өндірістік
қызметіне байланысты шығындарды айтады. Өндірістік шығындар негізгі үш
категорияға бөлінеді: тікелей материалдық шығындар, тікелей еңбек шығындары
және өндірістік үстеме шығындар. Тікелей материалдық шығындарға (тікелей
материалдарға) өнімнің құрамына кіретін материалдардың шығындары кіреді.
Мысалы, болат автокөлік өндірісінде, ал ағаш жиһаз өндірісінде тікелей
материалға жатады. Желім, шегелер және тағы басқа да уақ-түйек заттар
көмекші материалдар болып табылады және өндірістік үстеме шығындардың бір
бөлігі ретінде жіктеледі. Тікелей еңбек бұл өнім өндірісіне тікелей қатысты
негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбегі. Мысалы, тікелей еңбек шығындарына
механикалық цехтің металл өңдейтін станоктары станокшыларының жалақысы
жатады. Тікелей емес еңбек шығындарына цех ғимаратының күзетшісіне
төленетін еңбекақыны жатқызуға болады, олар өндірістік үстеме шығындарға
жатады. Өндірістік үстеме шығындар жалпы шығыннан тікелей материалдық және
еңбек шығындарын алып тастағанға тең. Өндірістік үстеме шығындарға
амортизациялық аударымдар, жалдық төлемдер, салықтар, сақтандыру жарналары,
еңбекақы бойынша қосымша төлемдер және тағы басқалары жатады. Көптеген
шығындардың түрлері өз категориялары шегінде ішінара бірін бірі жабады.
Тікелей материалдық шығындар мен тікелей еңбек шығындары құндарының
қосындысы негізгі өзіндік құнды береді. Тікелей еңбек шығындары мен
өндірістік үстеме шығындардың қосындысы өңдеу шығындары деп аталады.
Өндірістік емес шығындар – кезең шығыстары. Олар жалпы әкімшілік
шығыстары, сату бойынша, пайыздар бойынша шығыстар болып бөлінеді. Сату
бойынша шығыстарға өнімді (жұмыс, қызметті) сату және жеткізу шығындары
кіреді. Мысалы, жарнамалық шығындар мен комиссиялық төлемдерді айтуға
болады. Жалпы және әкімшілік шығыстар шаруашылық және әкімшілік қызметтерді
атқару мақсатында қолданылады, мысалы, басшылар мен мамандардың жалақылары,
іс-сапар шығындары, әкімшілік мүліктерін күтіп ұстау шығындары т.б.
Өндіріс шығындары олардың пайда болу орындары, өнім (жұмыс, қызмет)
түрлері және шығындар түрлері бойынша топтастырылады.
• Пайда болу орындары бойынша шығындар кәсіпорынның өндірістік
цехтарына, учаскелеріне және басқа да құрылымдық бөлімшелеріне
топтастырылады. Мұндай топтастыру өнімнің өндірістік өзіндік
құнын анықтау үшін және ұйымның ішкі өндірістік шаруашылық есебін
жүргізу үшін керек.
• Өнімнің түрлері (жұмыс, қызмет) бойынша шығындар олардың өзіндік
құндарын есептен шығару үшін топтастырылады.
• Шығындардың түрлері – шығындар элементтері, калькуляция баптары
бойынша топтастырылады.
Ұйымның өнім өндірісіне жұмсалған шығындары келесі элементтерден
тұрады:
а) материалдық шығындар (қайтарылған қалдықтарсыз);
ә) еңбекақы шығындары;
б) еңбекақыдан аударымдар (әлеуметтік салыққа аударымдар;)
в) негізгі өндірістік қорлардың амортизациясы;
г) басқа да шығындар (телефон, іс-сапар және т.б.).
Экономика элементтері бойынша шығындарды топтастыру өндіріске қандай
шығын жұмсалғанын және шығындардың әр элементтері мен жалпы шығын сомасының
арасындағы қатынасты көрсетеді. Материалдық шығындардың элементтері сатып
алынған материалдарды, бұйымдарды, жанар майды және энергияның өндіріске
жұмсалған мөлшерін көрсетеді. Еңбекақы шығындары мен әлеуметтік аударымдар
тек қана негізгі қызмет жұмысшыларына қатысты болады.
Өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құндарын есептеу үшін ұйымның
шығындары калькуляция баптары бойынша топтастырылады. Өнімнің өзіндік құнын
жоспарлау, есептеу және калькуляциялау үшін өнім өндіретін кәсіпорындарда
шығындарды калькуляция баптары бойынша типтік топтама жасалынады, және
оларды келесідей түрде көрсетуге болады:
1) Шикізаттар мен материалдар;
2) Қайтарылған қалдықтар (есептен шығарылады);
3) Сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттар және басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың өндіріске жасаған қызметтері;
4) Технология мақсатында жұмсалынған жанармайлар мен энергиялар;
5) Негізгі өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбекақысы;
6) Еңбекақыдан аударымдар (әлеуметік салыққа аударымдар);
7) Өндірісті дайындауға кеткен шығындар;
8) Жалпы өндірістік шығындар:
а) жабдықтар мен машиналарды күтіп ұстау шығындары;
ә) цех қызмекерлерінің еңбекақы шығындары;
б) цех бойынша коммуналдық шығындар;
9) Ақаудан пайда болған шығындар;
10) Өндірісті игеру шығындары;
11) Алдағы кезең шығындары.
Кейбір жағдайларда техниканың, технологияның және ұйымның өндіріс
үрдісінің ерекшелігіне байланысты өндірістік шығындардың типтік
номенклатуралық баптарында өзгерістер болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған топтастырудан басқа шығындар өндірісте басқа
көрсеткіштері бойынша да жіктелінеді:
а) тексерілетін дәрежесіне қарай:
• тікелей шығындар – калькуляциялауға жататын (бұйым, жұмыс, сату
аумағы, бөлімшелер) объектілерге дейін бақылауға жататын
шығындар;
• жанама шығындар (тікелей емес шығындар) – олар тек белгілі бір
орында қолданылмайтын өндірістік үстеме шығындар. Олар
бірлескен немесе кешенді өндіріс шығындары деп аталатын бір
уақытта әртүрлі бөлімшелерде қолданылатын шығындар.
Қорлардың бір бөлігі болып есептелінетін, өндірістік өзіндік құнға
кіретін анықталған тауарлы-материалдық қорлар.
Мұндай шығындар осы ТМҚ-ға байланысты тауарлар сатылып кеткенге дейін
активтер ретінде қарастырылады. Осы кезде олар сатылған өнімнің өзіндік
құнына немесе сату бойынша шығындарға айналады.
• Кезең шығындары – бұл белгілі бір кезеңдегі өндіріс көлемі әсер
етпейтін шығындар. Жалпы және әкімшілік шығындар кезең
шығындарына жатады.
б) Олардың өсуі немесе кемуі қызметінің өзгерісіне сәйкес болады. Бұл
шығындардың жіктемесінде шығындар өндіріс немесе басқа да қызметтер
көлеміне байланысты өзгереді.
• Айнымалы шығындар – өндірістің және де қызметтің өзгерісіне
пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар. Мысалға тікелей
материалдарды немесе автокөліктердің жүргеніне байланысты
өзгеріп отыратын жанар май шығындарын айтуға болады.
• Тұрақты шығындар – кәсіпорын өндірісі мен қызметінің өзгерісіне
байланыссыз бір қалыпты шығындар. Бұған мысалға жал, сақтандыру
шығындарын және салықтық төлемдерді айтуға болады.
• Аралас (жартылай айнымалы немесе жартылай тұрақты) шығындар –
бұл шығындар өндіріс көлеміне байланысты өзгеріп отырады, бірақ
айнымалы шығындардан айырмашылығы – шығындар өндіріс көлеміне
тура пропорционалды болмайды. Басқаша айтқанда, бұл шығындар
үнемі болатын шығындарды да, айнымалы шығындарды да жинайды.
Мысалы, жүк көлігін жалға алу, мұнда тұрақты жал төлемі мен
жүру қашықтығы бойынша айнымалы тарифі қосылады, телефон үшін
төлем, мұнда ай сайынғы төленетін фиксирленген сомасы мен
қалааралық байланысқа шыққан қоңыраулардың сомасы қосылады.
Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген
бақылауды талап етеді. Тұрақты шығындардың мөлшері тұрақты болып қалады
және өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал төлемі,
несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, негізгі құралдарға тік сызықты әдіспен
есептелген амортизация, кәсіпорын басшыларының жалақыларының кейбір түрлері
және басқа да шығындар.
Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі.
Оларға кәсіпорын және оның бөлімшелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген
ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның
шаруашылық нәтижесіне әр бөлімшенің салымын анықтауға болады. Айнымалы
шығындарға қарағанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай өндіріс
көлемінің өзгеруіне тәуелді емес. Сондықтан оларды азайтудың басты резерві
өндіріс көлемінің өсуінде жатыр. Шығарылған өнім көлемі қаншалықты көп
болса, өнім бірлігіне тұрақты шығындар соншалықты аз келеді.
К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева былай деп
түсіндіреді: Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп жіктеу біршама шартты
сипатта екенін айта кеткен жөн, себебі шығындардың бір бабы әртүрлі
жағдайда өндіріс көлеміне тәуелді немесе тәуелсіз болуы мүмкін. Мысалы,
кәсіпорын қызметінің саласын кеңейту, тиісті қызмет бөлімшелерінің
қызметкерлерінің жұмыс көлемін ұлғайтады (бухгалтериялар, маркетинг бөлімі,
жоспарлау-өндірістік бөлімі және т.б.). Бұл жағдайда белгілі бір кезеңде
басқару аппаратының ұстау шығындарының өсуі пайда болады, ол шығындар
белгілі бір кезеңде тұрақты ретінде қарастырылады [10, 154 б.].
в) олардың орташалау дәрежесіне қарай.
• Үлестік өзіндік құн – бұл толық шығынды өнімнің жалпы көлеміне
бөлу арқылы есептелінеді. Басқа жағынан айтқанда, үлестік
өзіндік құн 1) өнімнің бір бірлігіне кеткен айнымалы шығындар
мен 2) өнімнің бір бірлігіне кеткен тұрақты шығындардың
қосындысын береді. Бұл жерде айтып кететін нәрсе, егер өндіріс
көлемі өссе, үлестік өзіндік құн азаяды. Себебі, өндіріс көлемі
өссе де тұрақты шығындар өзгеріссіз қалады.
г) олардың жоспарлау, қадағалау және шешім қабылдау мағыналарына
қарай:
- реттелетін және реттелмейтін;
- тиімді және тиімсіз;
- мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқылар;
- бақыланатын және бақыланбайтын.
• Реттелетін шығындар –бұл мөлшері бөлім басшыларымен және
менеджерлермен өзгертілетін шығындар.
• Реттелмейтін шығындар – бұл берілген жоспарлау дәрежесінде
кәсіпорын басшылары тарапынан қадағалауға жатпайтын шығындар.
• Тиімді – бұлар өнім өндруге бағытталған шығындар, өткізу
нәтижесінде табыс алынады.
• Тиімсіз – өнім өндірілмейтін болғандықтан нәтижесінде табыс
алынбайтын шығындар. Бұлар негізінде ақаудан, ірі істерден,
материалдарды бүлдіруден және т.б. болған шығындар.
• Мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқылар деп – бөлуді
бөлімшенің жұмыс тиімділігін анықтау үшін, ағымдағы есепке
нақты болған шығындарды нормативтілерінен жалғастыру жолымен
қолданады.
• Бақыланатын шығындар – кәсіпорында жұмыс істейтін адамдар
бақылайтын шығындар. Олар құрамы бойынша реттелетінендерден
айрықшаланады, өйткені мақсатты сипаты бар және жеке
шығыстармен шектелуі мүмкін.
• Бақыланбайтын шығындар – кәсіпорынның қызметкерлеріне
байланысты емес шығындар. Мысалы, негізгі құрал-жабдықтарды
асыра бағалау, негізгі құрал-жабдық мөлшерін өзгерту және
т.б.Есепке алынатын шығындар – шешімдер қабылдауға әсер ететін
келешектегі шығындар.
Қайтарылмайтын шығын (өткен кезең шығындар) – бұрын қабылданған шешім
нәтижесінде пайда болған, өткен кезең шығындары және оларды болашақта
басқару шешімдерімен өзгерту мүмкін емес.
Жорамалдағы шығындар – бұлар шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру
қажеті шығыстар, бірақ олардың болашақта болмауы да мүмкін.
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, шектеу және смета
негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің
жоспарлы өзіндік құнына жатады.
Жоспарланбайтын шығындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен
шығатын, нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты
құнына әсер етеді.
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша партиясын
дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған қосымша шығындар.
Калькуляция баптары бойынша шығындардың жіктелуі. Өнімнің өзіндік
құнын құрайтын шығындар (жұмыс, қызмет көрсету) олардың экономикалық
мазмұнына сәйкес келесідей жалпы бірыңғай элементтер топтастырылады:
- материалдық шығындар (қайтарымды қалдықтарсыз);
- еңбекақыға шығындар;
- еңбекақыдан аударымдар;
- негізгі қорлардың тозуы;
- басқа да өндірістік үстеме шығындар.
Материалдық шығындар элементінде өндіріске, өнім өндіруге қажетті
шикізат пен материалдың, жабдықтаушы бұйымдар және жартылай
фабрикаттар, технологиялық және өндірісті қамтамасыздандыратын жанармай
мен энергияның барлық түрі (ғимаратты жылумен қамтамасыз ету,
көліктік жұмыстар және т.б.). Материалдық ресурс шығындарынан
қайтарымды қалдықтар бағасы алынып тасталынады, оларға өнім өндірісі
үрдісінде қалыптасқан шикізат қалдықтары, материалдар, жылу
тасымалдаушылар, тұтынушылық қасиетін толықтай немесе біртіндеп
жоғалтқан бастапқы өнім және соның негізінде жоғары шығындармен
қолданылатын немесе тіптен тікелей мақсатта қолданылмайтын шығындар
жатады.
Еңбекақыға шығындар құрамына кәсіпорынның негізгі өндіріс
персоналының еңбекақысына кеткен шығындар, өндіріс нәтижелеріне
жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақы, ынталындырушы және
компенсациялайтын төлемдер, сонымен қатар кәсіпорынның штатында
тіркелмеген, негізгі қызметте өндірістік емес жұмысшылардың еңбекақысы
кіреді.
Негізгі қорлар амортизациясы құрамына негізгі өндірістік қорларды
толықтай қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық
аударымдар сомасы, олардың баланстық құныны бойынша есептеу және
нормаларды орнату, және олардың актив бөлігіндегі жеделдетілген
амортизацияны қоспағанда аударымдар кіреді.
Жоғарыда кетірілген шығын элементтері құрамына кірмеген басқа
барлық шығындар, басқа да өндірістік үстеме шығындар элементтерінде
көрініс табады. Олар салықтар, жинақтар, арнайы қорлардағы аударымдар,
белгіленген мөлшерлеме бойынша несиелік төлемдер, іссапарларға кеткен
шығындар, байланыс қызметіне төлем және т.б.
Осылайша, шығындарды калькуляция баптары бойынша топтау
шығындардың шығу орнын көрсетеді және барлық тауарлы өнім бірлігін
өткізу және өндіріске шығындар есебі және калькуляциясын жоспарлауға
қолданылады. Ол көп жағдайларда шығындардың кешендік баптарын
қамтиды.
Шығындар элементі бойынша шығындарды топтау экономикалық
элементтерді олардың шығу орны және шығындалу мақсатында тәуелсіз
өзіне қосады. Заң бойынша бұлар тікелей шығындар. Нарық жағдайында
отандық шаруашылықта шығындардың экономикалық жіктелуі оңайлатылып
шетел тәжірибесіне негізделеді.
Дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуте,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға ықпал етеді.
Шығындардың бірқатар басқа белгілері бойынша жіктелуін 1-кестеден
көруге болдаы.
1-кесте. Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктеу топтары Шығындар түрлері
1 Өндіріс үрдісіндегі экономикалық рөлі негізгі
бойынша қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі тікелей
бойынша жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты айнымалы
тұрақты
5 Пайда болу уақыты бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс үрдісіне қатысуы бойынша өндірістік
әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орташа
10 Пайданы есептеу кезеңіне шығындарды жатқызуөнімге
тәртібі бойынша кезеңге
Ескерту. Кесте мәліметтері [12, 62 б.] алынды.
Өндірістің технологиялық үрдісімен тікелей байланысты шығындар –
негізгілер: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар, өндірістік
жұмысшылардың еңбегі мен басқадай шығындар. Бұлар тікелей шығындарды
сипаттайды.
Өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты
пайда болатын шығындар – қосымша шығындар.
Өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура
және тікелей кіретін шығындар – тікелей деп аталады..
Жанама шығындар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес
және жанама түрде бөлініп қосылады.
Бір элементтен тұратындар (материалдар, еңбекақы, еңбекақыдан
аударымдар) – бірэлементтік шығындар.
Бірнеше элементтен тұратын шығындарды (бірэлементті шығындар кіретін
цехтық шығыстар) – кешенді шығындар деп атаймыз.
Айнымалы шығындар – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура
пропорционалды өзгеретін шығындар: шикізаттар мен материалдар, өндірстік
жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б., осы
кезеңдегі өндірілген өнімге бөлінеді.
Тұрақты шығындар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес
шығындар, атап айтсақ: жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация,
жалға алу және т.б.
Ағымдағы шығындар – өндіріс барысында ағымдағы кезеңдегі шығындар, яғни
шикізат материалдар, еңбекақы т.б. шығындар.
Біржолғылар – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б. төлеуге
арналғандар. Оларды сметаны бекіткен ретпен, тәртіппен және мерзімде бірен-
сарандап өнімнің өзіндік құнына қосады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Өндірістік емес шығындар:
• әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты;
• коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге
байланысты;
• пайыздар бойынша шығындар – кредиттер бойынша төленетін шығындар.
Реттелетін шығындар – егер жауапты тұлға шығындар деңгейіне елеулі әсер
етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізат шығындарын -
цех тексерушісі реттейді).
Реттелмейтін шығындар – деңгейіне жауапты тұлға елеулі ықпал ете
алмайтын шығындар (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім
қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына кететін тікелей шығындар.
Кезеңге - жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды өткізу бойынша
шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ағылшын экономистері 1887 жылы шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды [12]. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және
шартты-айнымалы бөлуі болып табылады. Ғалымдардың айтуы бойынша, шартты -
тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес,
ал шартты-айнымалы шығын өндірістің көлемінің өсуіне немесе кемуіне
пропорционалды тікелей өседі немесе азаяды.
Өнім өндірісі көлеміне қарай айнымалы шығындардың өзгеруі 2-кестеде
көрсетілген.
2-кесте. Өнім өндірісі көлеміне қарай айнымалы шығындардың өзгеруі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
айнымалы шығындар, жалпы айнымалы шығындар,
теңгемен теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Ескерту. Кесте мәліметтері [12, 65 б.] алынды.
Өндіріс көлемі мен айнымалы шығындар сомасы арасындағы тәуелділікті 2-
кестенің мәліметтерін қолдана отырып, 1-сызбада сипатталады.
Айнымалы шығындар сомасы, теңге
4000
3000
2000
1000
100 200 300 400 Өндіріс
көлемі, бірлік
1-сызба. Өндіріс көлемі мен айнымалы шығындар сомасы арасындағы
тәуелділік
1-сызбада және 2-кестеден көрініп тұрғандай, айнымалы шығындар өндіріс
көлеміне пропорционалды өседі. Өндіріс көлемі екі есе 100-ден 200 бірлікке
дейін өссе, жалпы айнымалы шығындар 1000-нан 2000 теңгеге дейін ұлғаяды.
Айнымалы шығындар өнім бірлігіне тұрақты (бірінші, екінші, оныншы бірлік
болғанына қарамастан), ал өндіріс көлемі өзгергенде соған тәуелді өзгеріп
отырады. Сондықтан, айнымалы және тұрақты шығындар шартты-айнымалы немесе
шартты-тұрақты деп саналады, себебі олар қосарлы рөл атқарады.
3-кестеде тұрақты шығындардың өнім бірлігіне қатынасы, 2-сызбада
тұрақты шығындар жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің арақатынасын көруге
болады.
3-кесте. Тұрақты шығындардың өнім бірлігіне шаққандағы тәртібі
Көлем, бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
тұрақты шығындар, жалпы тұрақты шығындар,
теңгемен теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ескерту. Кесте мәліметтері [12, 66 б.] алынды.
Тұрақты шығындар сомасы, теңге
400
300
200
100
100 200 300 400 Өндіріс
көлемі, бірлік
2-сызба. Тұрақты шығындар жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің
арақатынасы
Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар өзгермейді. Өндіріс
көлемі 10%, 20%-ға азайса, онда жалпы тұрақты шығындар өзгеріссіз қалады
(300 теңге), ал бір өнімге шаққанда азаяды. Керісінше, өнім көлемі өссе
бірліктің тұрақты шығыны кемиді, ал жалпы сомасы өзгермейді (300 теңге).
Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын
пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты және шартты-айнымалы шығын
жолдауға жол алатын директ-костинг тұжырымдамасын ұсынды. Осыған
байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау міндетті емес,
өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге көкейкесті болып
келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын стандарт-кост
жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасының қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік үрдіске де бағытталды.
Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп және калькуляциялау
мақсатында оларды келесі түрде классификацияланады:
- өндіріс түрі бойынша – негізгі және көмекші;
- өнім түрі бойынша – жеке бұйымдар, біртекті бұйымдар
тобы,
тапсырыс, өзгертулер, жұмыстар және қызмет көрсету;
- шығындар түрлері бойынша – калькуляция баптары (өнімнің
өзіндік
құнын калькуляциялау үшін және талдау есебін ұйымдастыру) және
шығын элементтері (шығындардың сметалық жобасын
құрастыру және шығындарының есебі);
- шығындардың шығу орны бойынша – участок, цех, өндіріс,
шаруашылық есептегі бригада.
Басқару жүйесінде шығындардың қалыптасуын
тәжірибелік
қолдануда мақсатты түрде шығындар элементтері және калькуляция баптары
бойынша шығындар түрлері есепке алып шығындар классификациясын
қарастыру керек.
Калькуляция баптарының тізімін және олардың құрамын, бөлу
әдістерін өнім түрлері, жұмыс және қызмет көрсету бойынша салалық
әдістемелік нұсқамасының есептік жоспарлау сұрақтары және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясы өндірістің құрылымы мен есептік
сипатына байланысты анықталады.
Зерттеу объектісінде, яғни АТ ЖШС-інде шығындарды келесідей топтайды:
- өндірілген өнімнің өзіндік құны;
- жалпы және әкімшілік шығындар;
- өткізу бойынша шығындар;
- басқа да шығындар;
- қаржылық шығындар;
- үлестiк қатысу бойынша шығындар;
- табыс салығы бойынша шығындар;
- акционерлердiң пайдасына есептеп шығарулар.
Жоғарыда көрсетілген топтарға жеке тоқталып, ашып жазатын болсақ:
Өндірілген өнімнің өзіндік құнына келесілер жатады:
- өндірісте пайдаланылатын табиғи ресурстардың, материалдардың,
отынның, шикізаттың, энергияның бағасы;
- жұмыскерлердің жалақысы;
- заңда көрсетілген жұмыскерлерге төленетін төлемдер;
- өтемақылар;
- сыйақы, соның ішінде 13-інші жалақы;
- жұмыскерлердің жалақысынан аударылатын аударымдар;
- негізгі қорлардың тозуы;
- материалды емес активтердің тозуы;
- өндіріс үрдісінде қолданылатын коммуналдық төлемдер;
- өндіруші қызметкерлердің іссапар шығындары;
- өндірісте пайда болған ақаулар бойынша шығындар;
- өндіруші қызметкерлерді сақтандыру шығындары;
- басқа да шығындар.
Жалпы және әкімшілік шығындар тобына келесілер жатады:
- әкімшілік және басқарушы қызметкерлердің жалақысы;
- заңда көрсетілген әкімшілік және басқарушы қызметкерлерге төленетін
төлемдер;
- өтемақылар;
- сыйақы, соның ішінде 13-інші жалақы;
- әкімшілік және басқарушы қызметкерлердің жалақысынан аударылатын
аударымдар;
- канцеляриялық тауарлар мен типогарфияға кеткен шығындар;
- байланыс қызметі үшін шығындар;
- іссапар шығындары;
- көрнекі шығындар;
- біліктілікті жоғарлату бойынша шығындар;
- аудиторлық және информациялық қызметтер;
- заңгердің қызметтері;
- жал төлемі бойынша шығындар;
- банктің қызметтері;
- соттық шығындар;
- айыппұлдар;
- күмәнді қарыздар бойынша резерв құру шығындары;
- басқа да шығындар.
Өткізу бойынша шығындары келесі баптардын тұрады:
- өндіру қызметкерліне еңбекақы;
- заңда көрсетілген жұмыскерлерге төленетін төлемдер;
- өтемақылар;
- сыйақы, соның ішінде 13-інші жалақы;
- жұмыскерлердің жалақысынан аударылатын аударымдар;
- іссапар шығындары;
- негізгі қорларды ұстау бойынша шығындар;
- коммуналдық шығындар;
- тиеу, сақтау және тасымалдау шығындары;
- жарнама мен маркетингке кеткен шығындар;
- жал төлемі;
- өндіру бойынша үшінші тұлғаға кеткен шығындар;
- басқа да шығындар.
Басқа да шығындар бабына мыналар жатады:
- кері бағамдық айырмашылық;
- негізгі қорлар мен материалды емес активтерды қатардан шығару
бойынша шығындар;
- қаржы инвестицияларын қатардан шығару бойынша шығындар;
- активтердің құнсыздануынан пайда болған шығындар;
- басқа да резервтер;
- денсаулық сақтаудың объектілерін ұстау бойынша шығындар;
- басқа да шығындар.
Қаржылық шығындар келесідей:
- банктік овердраф пен қысқа және ұзақ мерзімді займдар бойынша
сыйақылар;
- тауарлық несие бойынша сыйақы;
- займ бойынша амортизация сыйақы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz