Қазақстан Республикасында еркін экономикалық аймақты басқаруды жетілдіру

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 141 бет
Таңдаулыға:

Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ 338. 2:339. 543. 624(574) Қол жазба құқығында

ҚАРҒАБАЕВА СӘУЛЕ ТӨЛЕУҚЫЗЫ

Қазақстан Республикасында еркін экономикалық аймақты басқаруды жетілдіру

08. 00. 05 - Экономика және халық шаруашылығын басқару

(салалар мен қызмет сфералары бойынша)

Экономика ғылымдарының кандидаты

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші

экономика ғылымдарының докторы,

профессор Мырзалиев Б. С.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

Анықтамалар, белгілер және қысқартулар . . . 7

1 Еркін экономикалық аймақтарды басқару жүйесінің ғылыми-теориялық негіздері . . . 8

1. 1 Еркін экономикалық аймақтарды басқарудың теориялық негіздері . . . 8

1. 2 Еркін экономикалық аймақтардың іс-әрекетін мемлекеттік реттеу . . . 18

1. 3 Еркін экономикалық аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесі . . . 29

2 Қазақстан Республикасындағы еркін экономикалық аймақтардың дамуының қазіргі жағдайы . . . 45

2. 1 Қазақстан арнайы экономикалық аймақтарының басқару құрылымын бағалау . . . 45

2. 2 «Ақтау теңіз порты» арнайы экономикалық аймағының экономикалық қызметінің нәтижелерін талдау . . . 65

2. 3 «Ақтау теңіз порты» арнайы экономикалық аймағының тиімділігін бағалау . . . 77

3 Қазақстанда еркін экономикалық аймақты басқарудың бағыттары . . . 89

3. 1 Арнайы экономикалық аймақтарды басқару механизмін жетілдіру жолдары . . . 89

3. 2 Ақтау порты арқылы жөнелтілетін жүктерді жіберу нарығы сиымдылығын арттыру бағыттары . . . 101

3. 3 Қазақстанның «Ақтау теңіз порты» арнайы экономикалық аймағының даму бағыттары . . . 116

Қорытынды . . . 138

Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . 142

Қосымшалар . . . 148

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан өту үшін құрылымдық, салықтық-бюджеттік, ақша-несие, инвестициялық және ұйымдастыру шараларын қамтитын мемлекеттің тиімді экономикалық саясаты керек, олардың іске асуына елдің және аймақтардың экономикасында нарықтық қатынастарды басқаруды қамтамасыз ету қажет.

Экономиканы басқаруды жетілдірудің маңызды бағыттарының бірі сыртқы экономикалық іс-әрекеттер, соның ішінде еркін экономикалық аймақтарды басқару жүйесін жасау және дамыту. Қазіргі уақытта Қазақстанда бес арнайы экономикалық аймақ жұмыс жасайды. Бірақ олардың экономикалық тиімділігі толық ғылыми сараптамадан өтті деп айтуға болмайды. Бұл құбылыс осы аймақтарды жасауда жеткілікті дәлелдер қаралмауына, оларды қалыптастыру концепциясының әлі де анық болмауына байланысты. Онда еркін экономикалық аймақтың келешек дамуын анықтайтын маңызды жағдайлар бағаланбаған. Олар: экономикалық-географиялық жағдайының тиімділігі, аймақта керекті өндіріс инфрақұрылымының қалыптасуы және шын мәнінде кедендік, салықтық және валюталық жеңілдіктер тәртібін іске асыруды қамтамасыз ететін еркін экономикалық аймақты басқарудың икемді механизмін жасау болып табылады.

Алғашқы еркін экономикалық аймақтар тиісті талдаусыз пайда болған және олар экономикалық тиімсіз болды. Арнайы экономикалық аймақтарға үлкен аумақтар берілген, бірақ оларды басқару механизмі толық ойластырылмаған және жауапкершілік орталықтары анықталмаған. Арнайы экономикалық аймақтардың қызмет етуінің жалпы мәселелерінің шешілмеуі табыстылығына қарамай 1996 жылы жабылған. 2002 жылдан бастап жаңа аймақтар пайда болды, бірақ көп мәселелр шешілмеген, ал оңды нәтижелер жағдайларға байланысты.

Қазақстанда еркін экономикалық аймақтардың іс-әрекетін, оларды басқару әдістерін және нысандарын, нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуін талдау еркін экономикалық аймақтарды басқару механизмдері, оның теориялық және әдістемелік негіздері жеткілікті ғылыми дәлелденбеген.

Еркін экономикалық аймақтарда көлік транспорты арқылы жүктерді тасымалдау нарығын жетілдіру мәселелерін шешу әдістері механизмін жеткілікті деңгейде басқару жүйесіне сәйкес жасалған ішінара зерттеулер бар.

Еркін экономикалық аймақ теңіз портының кеңінен дамуы және аймақтың барлық экономикалық көрсеткіштерін көтеру, бірқатар маңызды инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруды керек етеді. Жаңа теориялық және тәжірибелік қорытындыларды жасау, жүк тасымалдау жүйесін жақсартуды дәлелдеу зерттеудің өзектілігін, диссертацияның мақсатын және міндетін анықтады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еркін экономикалық аймақтарды басқарудың әдіснамасын дамытуға, нарықтық қатынастарда еркін экономикалық аймақтарды басқару тәжірибесін жетілдіруге ықпал ететін мәселені қозғаған ғылыми-зерттеулер жүргізілген. Дегенмен, еркін экономикалық аймақтарды дамытуға белгілі бір тақырыптар аясында ғана ғылыми жаңалықтар мен ғылыми ашылымдарды баяндайды. Мысалы, зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін еркін экономикалық аймақтар бойынша ресейлік (Э. Алтынбаев, Б. Богуславский, И. Бунегина, А. Быков, В. Караваева, Л. Вардамский, Л. Васильев және т. б. ), оның ішінде тікелей шетел инвестицияларын тарту (С. Евстратов, И. Ершова, Ю. Ершов, Ю. Нечаев және т. б. ), әлеуметтік даму (А. Барышева, К. Боулдин, Е. Мишин, Д. Уайтком және т. б. ) және экологиялық әсері жағынын (Г. Громыко, С. Нестерова, Г. Чернецкая, М. Лемешов, В. Садов, В. Соколов және т. б. ) және қазақстандық ғалымдарының (Е. М. Арын, К. Бабагулов, С. Б. Байзаков, А. Есентугелов, М. Б. Кенжегузин, А. И. Кошанов, С. С. Сатубалдин, А. П. Рау, К. Аширбаев, Б. Сапарбаев, А. Т. Жадигерова, У. Баймұратов, Б. Б. Дюйсенбаева және т. б. ) зерттеген еңбектері құрайды.

Бірақ, еркін экономикалық аймақты басқаруды жетілдірудің кешенді көрсеткіштер өлшемі тұрғысынан келгенде, әрбір аймақтың салыстырмалы дамуына баға берілген еңбектер аз. Сол саладағы кемшіліктерді анықтап, оны алдағы уақытта жою бағыттарына толық көңіл бөлінбеген. Бұл диссертацияның негізгі зерттелетін мәселесі осы талап дәрежесін анықтайды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Теориялық және тәжірибелік мәселелерді зерттеу негізінде еркін экономикалық аймақты басқарудың ұтымды бағыттарын дәлелдеу, Ақтау теңіз портының еркін экономикалық аймақ статусы арқылы жүк тасымалдауды дамытудың перспективалық жолдарын табу.

Мақсатқа жету үшін теориялық, әдістемелік және практикалық сипатта белгіленген келесідей міндеттерді іске асыру қажет:

- еркін экономикалық аймақты басқаруда пайда болатын ұйымдастыру және экономикалық мәселелерін талдау;

- еркін экономикалық аймақты басқарудың және жұмыс істеуінің әлемдік тәжірибесіне талдау жасау;

- еркін экономикалық аймақтарды шетелде басқару ерекшеліктерін анықтау, Қазақстанда оларды пайдалану мүмкіндіктерін іздестіру, олардың қалыптасуында және қызмет етуінде мемлекеттік реттеуді айқындау;

- «Ақтау теңіз порты» арнайы экономикалық аймағының қазіргі жағдайын талдау және оның басқару құрылымын бағалау;

- нақты еркін экономикалық аймақта, жүктерді тасымалдау нарығын талдау және Ақтау порты арқылы өтетін жүк ағымдарының перспективалық көлемін дәлелдеу;

- арнайы экономикалық аймақтың жетілдірілген басқару құрылымын әзірлеу.

Зерттеу пәні. Еркін экономикалық аймақты басқару барысында пайда болатын экономикалық қатынастарды зерттеу.

Зерттеудің нысаны. Әртүрлі масштабтар бойынша жасау мақсатына қарай, басқарудың аймақтық және экономикалық шарттары және даму деңгейіне қарай таңдалған аймақтар және «Ақтау теңіз порты» арнайы экономикалық аймақтың жұмыс істеуі мен тасымалдау жүйесі.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Аймақтық мәселелермен айналысатын шетелдік және отандық ғалымдардың зерттеулері, Қазақстан Республикасы Парламентінің заңдары және заң актілері, Қазақстан Республикасы Президентімен және Үкіметтің Қаулылары. Диссертациялық жұмысты жазуда логикалық және экономикалық-статистикалық әдістер, сараптық бағалау және салыстырмалы талдау әдістері қолданды.

Зерттеудің тәжірибелік нормативтік-құқықтық базасы Қазақстан Республикасының заңды және нормативті актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің жолдаулары және мемлекеттің даму бағдарламасы, Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері, министрліктер мен комитеттердің материалдары негізінде қалыптасты.

Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация мақсатына сәйкес:

- еркін экономикалық аймақтың негізгі үлгілері көрсетілген және жасау мақсатына, кеңістік масштабына, географиялық орналасуына байланысты сипаттамалары, ерекшеліктері негізделді;

- еркін экономикалық аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесі талданып, Қазақстандағы оларды пайдалану мүмкіндіктері қарастырылды;

- Қазақстанда еркін экономикалық аймақты басқаруды жетілдіру және экономикалық мәселелері мен оларды тиімді басқарудың бағыттары ұсынылды;

- табыс шамасына байланысты арнайы экономикалық аймақта қызмет ететін кәсіпорындардың экономикалық-математикалық үлгісі жасалды.

Қорғауға шығарылатын диссертацияның тұстары:

- еркін экономикалық аймақтарды басқаруды қалыптастырудың және дамытудың теориялық негіздері;

- еркін экономикалық аймақтардың шетелдерде қалыптастыру ерекшеліктері және оның Қазақстанда пайдалану мүмкіндіктері;

- еркін экономикалық аймақтардың іс-әрекеттерін реттейтін механизмдерінің сипаттамасы;

- Ақтау порты арқылы өтетін жүктерін жіберу нарығының сиымдылығын арттырудың негізгі бағыттары;

- Қазақстанның көлік жүйесіндегі Ақтау портының даму бағыттары, оның бағалануы және басқару ұсыныстары.

Зерттеулердің ғылыми-тәжірибелік маңызы. Алынған нәтижелер Қазақстан Республикасында еркін экономикалық аймақтарда басқару механизмін жетілдіруінде негіз болып табылады. Диссертацияның материалдары және қорытындылары жоғары оқу орындарында экономика мамандықтары бойынша сабақ өткізуге қолданылуы мүмкін.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми-зерттеу жоспарларымен байланысы. Диссертациялық жұмыс Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ғылыми-зерттеу бағдарламаларына сәйкес орындалды.

Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы) . Диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда: «Национальная экономика в условиях глобализации» (КазЭУ им. Т. Рыскулова, Алматы, 2005), «Наука и образование на современном этапе» (Южно-Казахстанский гуманитарный институт им. М. Сапарбаева, Шымкент, 2005), ІІ Туркестанский интеграционный форум стран Центральной Азии (МКТУ имени Х. А. Ясауи, Туркестан, 2006), «Всесторонняя ускоренная модеринизация экономики Казахстана и Средней Азии: современность и перспективы» (КазНУ имени аль-Фараби, Алматы, 2007), «Шоқан тағылымы-13» (Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, 2008), «Батыс Қазақстаннның экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуы: тарихы мен қазіргі жағдай» (Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті, Орал, 2008), «Қазақ мемлекеттілігінің хронологисяы, құрылымы және заңдылығы туралы мәселелер» (Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ, Түркістан, 2008) .

Басылымдар. Диссертация тақырыбы бойынша 13 ғылыми еңбекте, оның ішінде 5 мақаласы ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған басылымдарда шығарылған.

Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Жұмыста 22 кесте, 16 сурет, 5 қосымша келтірілген.

Анықтамалар, белгілер және қысқартулар

АҚ - акционерлік қоғам

АҚШ - Америка Құрама Штаттары

АЭА - арнайы экономикалық аймақ

АХТСП - Актау халықаралық теңіз сауда порты

АШҚЗ - Ақтау шыныпластикалық құбырлар зауыты

БАЭ - Біріккен Араб Эмираттары

БКШ - біріккен көлік шаруашылығы

БРТ - брутто-регистрлық тоннаж

ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты

ЕҚДБ - Еуропалық қайта құру және даму банкі

ЕО - Еуропалық одақ

ЕЭА - еркін экономикалық аймақ

ЖШС - жауапкершілігі шектелген кәсіпорын

КҚК - Каспий құбыр консорциумы

ҚР - Қазақстан Республикасы

«ҚТЖ» ҰК - «Қазақстан темір жолы» Ұлттық компаниясы

«ҚТКФ» ҰКТК - «Қазақтеңіз көлік флоты» Ұлттық кеме теңіз компаниясы

ҚХР - Қытай Халық Республикасы

ММГ - Манғыстаумұнайгаз

МӨЗ - Мұнай өңдеу зауыты

РМК - Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорын

РФ - Ресей Федерациясы

РЦМС - Роттердамдық теңіздерді зерттеу орталығы

ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы

1 ЕРКІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТАРДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Еркін экономикалық аймақтарды басқарудың теориялық негіздері

Әр түрлі елдерде еркін экономикалық аймақтарды жасау концепцияларын қарастыру алдында, әсіресе берілген концепцияларды Қазақстанда қолдану үшін, ең алдымен еркін экономикалық аймақтардың нақты түсініктемелерін, оның ерекше белгілерін және жұмыс істеу негіздерін білу қажет.

Әр түрлі елдерде әр түрлі жағдайларда «еркін экономикалық аймақтар» термині (және оның модификациялары, 30-ға жуығы белгілі) статустары және мақсаттары бойынша бір-біріне мүлдем ұқсас емес аймақтарды сипаттау үшін пайдаланады. Олар еркін кеден аймақтары (Венгрия), еркін алымсыз аймақтар (Болгария), арнайы экономикалық аймақтар (Қытай), экспорттық өндіріс аймақтары (Азия және Африка елдері), еркін сауда аймақтары (АҚШ), еркін порттар (Германия), технополистер (АҚШ, Жапония), сақтандыру және банк аймақтары (Лихтенштейн, Швейцария) және т. б. болуы мүмкін.

Еркін аймақтың көрсетілген формаларының ерекше белгілерін және жұмыс істеу негіздерін талдау жалпы түсінікті қыйсындап мазмұндап береді. Еркін экономикалық аймақтар әлемдік тәжірибеде және халықаралық мойындалған тәсілге сәйкес, - атап айтқанда берілген терминді көпшілік мақұлдаған (соның ішінде БҰҰ жүйесінде), бұл елдегі бір аймақтың, бөлек қаланың немесе бір ауданның ерекше салық, кеден, валюта тәртібі, қағидасы бойынша, елдің басқа аймақтарына қарағанда жеңілдеу, сондықтан шетел капиталын кеңінен тартуға және сыртқы экономикалық іс-әрекетті жандандыруға мүмкіндік береді [1] .

Еркін аймақтарда берілетін барлық жеңілдіктерді былай бөлуге болады:

- фискалды (салық) ;

- қаржы (субсидиялар, қарыздар, несиелер және оларды беру кепілдері) ;

- қаржылық емес, капиталдың тиімді жұмыс істейтін жалпы жағдайын жасауға бағытталған (керекті өндіріс факторларымен, ақпаратпен және басқару қызметін қамтамасыз етуден, көлік, басқа коммуникацияларды және т. б. дамытуға дейін) .

Барлық елдерде еркін экономикалық аймақтар шетел инвестицияларын тартуға ұқсас шаралар белгіленген амалдарда қолданады. Бірақ әлемдік тәжірибелік зерттеу 2 ерекшілікті белгілеуге мүмкіндік береді:

1. Өнеркәсібі дамыған елдер фискалдыға қарағанда қаржы стимулдарын артық көреді (Салықтың әсері тым мекен-жайсыз, ал қаржылай жағдай жасау мемлекетке нақты ұлттық бейімделген мақсаттарға жетуге шарттарды топтауға мүмкіндік береді) . Ал дамып келе жатқан елдер, керісінше, салық шараларын артық көреді, бұл ең алдымен қаржы ресурстарының жетіспеушілігімен байланысты.

2. Соңғы уақытта басқаларға қарағанда қаржылық емес шараларды қолдану тенденциясы кеңінен байқалды.

Еркін экономикалық аймақтарды жасау мақсаты - өндірістің бәсекеге қабілетін көтеру, тауар және қызмет экспортының, шетел инвестицияларының валюталық ағымын өсіру, импорттық өнімді алу шығындарын қысқарту, жаңа техника және технология негізінде мемлекеттік, коммерциялық және шетел капиталдарын біріктіріп, заманауи іскерлік, үй-шаруашылық, құқық және қаржы инфрақұрылымының даму деңгейінде жаңа өнімдердің және қызметтердің өндірісін меңгеруді тездету.

Аймақтар, бір жағынан, шетел капиталдарының, технологияларының, «ноу-хау»-дың келуін, жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді, ал екіншіден, жергілікті өндірушілерді шетел фирмаларынан тікелей бәсекеден қорғайды (егер аймақ экспорттық бағытта болса), импорттық орнын басатын өндірісті дамытуға (егер еркін экономикалық аймақтар өндірілген өнімді ұлттық нарықта сататын болса) қабілеті пайда болады.

Қазіргі күнге дейін өзінің дамуында еркін аймақтар 3 сатыдан өтті.

1 саты. Сауда аймақтары. Оларға еркін немесе алымсыз кеден аймақтарын жатқызуға болады - порттар, қойма және транзит аймақтары. Басқаларға қарағанда, сауда аймақтарын ұйымдастыру қарапайым, тұтастай, бастапқы шығындары үлкен емес. Қазіргі уақытта әлемде қойма жинауға және саудаға арналған 20-дан асатын үлкен емес еркін аймақ жұмыс істейді [2] . Көбінесе олар, Батыс Еуропада кең тараған, атап айтқанда Германияда, оның аймағында 6 қалалық порт бар, олар еркін порттар. Бұл порттардың негізгі сипаты: тауарлардың тұтыну қасиеттерін көтеру нәтижесінде сауда баж салықтарын, қосымша құн салығын төлемейді.

2 саты. Өнеркәсіптік (экспорттық-өндіріс) аймақтары.

ХХ ғасырдың 60 ж. ж. бастап кейбір аймақтардың сипаты өзгерді: таза сауда операциялары, олар сауда-өнеркәсіп аймақтарына айналды, таза сауда операцияларына мүмкіндік беру емес, жергілікті және шетел капиталдарын пайдалана отырып экспорттық өндірісті дамытудың негізі болу.

Экспорттық-өндірістік аймақтарында импорттық шала фабрикаттарды және бөлшектерді пайдалану негізінде экспортқа тауар өндіретін өнеркәсіптік кәсіпорындарын жасау. Алғашында ондай кәсіпорындар кірген тауарды өңдеп, сол өңделген өнімді міндетті түрде экспортқа шығаратын. Кейіннен, импортты жабдықтауды және технологияны пайдаланып, жергілікті шикізат негізінде экспортқа тауар өндіретін кәсіпорындар пайда болды.

Алғашқы экспорттық-өндірістік аймақ Шаннонда жасалды (Ирландия) . Халықаралық қатынастың ондай формасын тиімді пайдалану Ирландияның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық дамуын тездетуге, сыртқы елдермен іскерлік байланыстарын нығайтуға, көп параметрлер бойынша алдыңғы қатардағы елдерге қосылуға мүмкіндік берді.

Қазіргі уақытта 40-тан аса елде 145-ке жуық экспорттық-өндіріс аймақ жұмыс істейді. Бұл аймақтарда барлық меншік нысанында кәсіпорындар іс-әрекет етеді. Дамып келе жатқан және «жаңа индустриалды елдерде» экспорттық-өндірістік аймақтар әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу жолында маңызды қадам болды. Мысалы, Маврикий аралында ондай аймақтарды жасау осы елге тән әдеттен көп жұмыссыздықты түгелімен жойды, оның деңгейі 1982 ж. 23%-дан 1990 ж. 4%-ға төмендеді [2] .

Басқа жағынан қарағанда, еркін экономикалық аймақтарды жасау әрекеттері кейбір жерлерде табысты болмады. Шри-Ланка, Гватемала, Либерия, Синегал және басқа елдерде еркін аймақтар инвесторлардың көзқарасы бойынша жеңілдіктер және ынталандырулар тым шиелініскен, саяси белгісіздіктен және азаматтық қозғалыстардан зиян тартты.

3 саты. Құрама аймақтар. Тәжірибеде еркін аймақты жасау ең табысты саясат бірінші топ инвесторларына бағытталған жабдықтармен шектелмейді. (Қойма бизнес және жеңіл өнеркәсіп саласынан. ) Қазіргі уақытта еркін аймақтың тиімді жұмыс істейтін ең айқын мысалдары құрама еркін экономикалық аймақтар арасында байқалады. Мысал ретінде, Манаус еркін экономикалық аймағын (Бразилия) келтіруге болады, оның тәжірибесі Қазақстанды қызықтырады. Бұл аймақты «Бразилия экономикасының гиганттық өсу полюсы» дейді. Оның ерекшелігі - ол экспорттық өндірілгеннен тек 3-5% жібереді, қалғаны, негізгі басымы - шикізат және отын-энергетика салаларының өнімдерімен Бразилияның өзінде тұтынады.

Манаус еркін экономикалық аймағы Батыс Амазонияның әлеуметтік-экономикалық даму құралы бола қоймай, бүкіл елдің өнеркәсіп және технологиялық өсуінің маңызды факторы болды. Бразилияда, шындығында, еркін аймақтың бірден-бір үлгісі жасалған, ішкі салада еңбекті бөлу негізінде ұлттық экономикаға биік дәрежеде интеграцияланған.

Ғылыми-техникалық революция еркін аймақтарда әрі қарай өзгерістерді енгізуді талап етті. Қарапайым сауда және алымсыз кеден аймақтарымен қатар, олардың сауда-өнеркәсіп аймақтарына көшумен, әсіресе экономикасы дамыған елдерде, ғылыми және технологиялық парктер технополистер түрінде ғылыми-технологиялық аймақтар кеңінен тарады. Олар дербес жаңа технологияларды еңгізуге немесе сауда өнеркәсіп аймақтарымен жұмысты бірге істеуге бағытталған. Егер соңғылары, әсіресе дамып келе жатқан елдерде (Сингапур, Тайвань) жетекші дүниежүзілік ғылыми-өндіріс орталықтарында өңделген технологияларды бейімдейтін орын болса, онда технополистер және парктер өздерінің технологияларын дамытуға ықпал жасайды, ғылыми-техникалық прогрестің орталықтарына айналады.

Технопарк - бұл ең алдымен, енгізу фирмаларына жалға беруге арналған және дамыған инфрақұрылымы мен бірлескен, ғылыми және өндірістік мақсатты құрама стандарттық мекемелердің жиынтығы [3] . Ең қуатты технологиялық парктің мысалы, жоғарыда айтып кеткен Плэсси технопаркі (Шанон еркін экономикалық аймақ), оның базасы заманауи жабдықтаулармен және лабораториялармен, биік дәрежелі мамандармен, инновациялық орталықпен, мамандарды дайындау орталығымен және халықаралық байланыстармен кеңінен жабдықталған ірі университет.

Технополис - бұл қала және оған тірелген аймақ, онда табиғи бірлікте биік технологиялық өнеркәсіп салаларының кәсіпорындары, ғылыми және инженерлер кадрлары, заманауи өндіріс және әлеуметтік инфрақұрылымдар, кісі тұратын үйлер орналасқан [4] . Бір қатар елдердің дамуында, мысалы, Жапонияда технополистердің маңызы зор.

Еркін экономикалық аймақтардың дәстүрлі үлгісінен «халықаралық технополистен» айырмашылығы - шетел капиталы ең алдымен өндіріс және сауда саласында емес, бірлескен ғылыми-зерттеу мен тексеруге тартылады. Дегенмен басқа жол да бар - отандық зерттеу және тексеру нәтижелерін енгізу сатысында (яғни бірлескен тәжірибеде өндірісті ұйымдастыру) және де өнімнің ішкі, сыртқы нарығына коммерциялық шығуын жөнге салуда шетел серіктестердің қатысуы.

Тауар және қызметтердің ұлттық өндірушілерінің сыртқы экономикалық іс-әрекетін және тікелей шетел инвестицияларын тартуда ерекше тәртібін енгізудің кеңістік қарқынын сипаттай отырып, төмендегіше бөлуге болады:

1. Кәсіпорын.

2. Іс-әрекеттегі шаруашылық объектілерден бөлінетін немесе солардың қасында жасалатын экономикалық микроаймақ. Ол аймақтық порттардың және қоймалардың жерінде орын алатын көлік және қойма инфрақұрылымдары негізінде құрылады. Кейіннен, онда шетел инвесторларының қаражаттарын кеңінен тартып, өндіріс жұмыстары дамуы мүмкін.

3. Көп жерді алатын, анклава аймағы, ашық жерде немесе соғылған жерде құрылуы мүмкін. Оның құрамына кәсіпорындар мен мекемелерден басқа, жұмысбасты халықтың тұратын үйлері де кіреді. Бұл жағдайда өндіріс бөлігі ұлттық, аралас және шетел кәсіпорындарының жиынтығынан тұрады.

4. Ірі территориялық бірлік (қала, провинция) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.