Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың таралуының негізгі себептері, факторлары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың таралуының негізгі себептері, факторлары.
1.1 Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.
Жасөспірімдердің қылмысқа баруының негізгі факторлары.
2. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс.әрекеттің алдын алу шаралары
2.1 Қылмыстың алдын алу іс.шараларын ұйымдастыру және өткізу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың таралуының негізгі себептері, факторлары.
1.1 Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.
Жасөспірімдердің қылмысқа баруының негізгі факторлары.
2. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс.әрекеттің алдын алу шаралары
2.1 Қылмыстың алдын алу іс.шараларын ұйымдастыру және өткізу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Адам өмірінде өзгермелі кезеңдері болады. Соның бірі,ең бастысы мен ауыр болып келетіні – ересектік кезеңі. Бұл уақытта адам 13-17 жаста аралығында болады, бала емес, бірақ әлі ересек адам болмайды. Бұл жас “қоғамдық импритинг” кезеңі – барлық нәрселер адамдарға ерекше әсерлі болып келеді. Бұл адамға есеюге мүмкіндік береді. Жасөспірімдердің қылмысы деген термин, жасөспірімдердің заңды бұзуына қатысты іс-әрекеттер жасауы дегенді білдіреді. Бұл терминді, ересек адамдар жасаған қылмыстан бөліп алып қарастыру, олармен салыстыру үшін енгізілген.
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді оқытуда, тєрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу, сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына қарай болатынын көрсетеді.
Жасөспірім тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жасөпірімге заңды бұзған көптеген қылмысты артуға болады. Олар, сабақтан қашу, бармаудан бастап - адам өліміне дейінгі қылмыстар.
Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда алдыңғы орында жанұя тұрады.
Жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне – жанұядағы психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы жасөспірімді қылмыс жолына итермелейді.
Қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы. Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге байланысты жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді оқытуда, тєрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу, сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына қарай болатынын көрсетеді.
Жасөспірім тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жасөпірімге заңды бұзған көптеген қылмысты артуға болады. Олар, сабақтан қашу, бармаудан бастап - адам өліміне дейінгі қылмыстар.
Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда алдыңғы орында жанұя тұрады.
Жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне – жанұядағы психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы жасөспірімді қылмыс жолына итермелейді.
Қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы. Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге байланысты жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
1. 1991 жылдың 16 ты, 1999,с 56.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Алматы, «ЮРИСТң баспасы, 2006ж.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі – Алматы: Юрист, 2005ж.
4. Н.Назарбаев Қазақстан – 2030. Алматы: «ЮРИСТң 2001.
5. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,1998, с.149.
6. 1995ж. 24.06. 1995 жылғы маусымның 24 жұлдызында шыққан “Жалпы
7. бірдей құқықтық білім мен тєрбие беру туралы” қаулы
8. Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 3 том 2 кітабы, 103бет.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 1999, 15-бе М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М.,1968, - с.3.
9. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 199 с.71
10. Маркс К., Энгельс Ф. Толық шығармалар жинағы. -А., 1964. -Т 1. – 123б.
11. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.Алматы, 1973, 153-б.
12. Ж.Аймауытов.Психология Ќызылдорда-Ташкент, 1926, 58-бет.
13. Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступленияи и уголовная ответственность. Изд-во наука Каз.ССР. Алма- Ата, 1987, 56-б.
14. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности. Изд-во МГУ, 1988, с. 3-5.
15. Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения
16. человека.
17. Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М.1970, с1.
18. Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного
19. поведения. Горький, 1974 , с.1961-62.
20. Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений. Соц.зак. 1968, 2 с.10.
21. Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере.
22. Советское государство и право, 1972, 8 с.24.
23. Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолет-
24. них. Киев, изд-во Виша школа, 1982, с. 64.
25. Неке және отбасы туралың Қазақстан Республикасынң заңы. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының «Балалардың құқықтарың туралы Конвенциясы, 1990 жыл 15 қазан. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы отбасы және әйелдер ісі жөніндегі ұлттық комиссиясы туралы" Жарлығы, 1998 жыл 22 желтоқсан.
26. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі, Алматы, «ЮРИСТң баспасы, 2008ж.
27. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы, 1998, с.185.
28. Қайыржанов Е.І., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза
29. тағайындаудың ерекшеліктері. - Алматы: Өркениет, 2000. -135 6.
30. 26. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 1907, с.52
31. 27. Мамытов А.Советтік ќылмыстыќ право. Алматы, 1971, 129-б.
32. 28. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики.
33. Алматы,1995, стр. 9.
34. 29. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний
35. по законодательству Республики Казахстан.Алматы.1999 22.
36. 30. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних.Журнал
37. Правовая инициатива, 1998, 1 с.12
38. 31. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений
39. несовершеннолетних.Алматы, 1980 , с.198
40. Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 1973, с.7
41. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва.,
42. Юрид.лит.1968,с.15
43. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную
44. деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19
45. С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. Москсва, Наука. 1990, с.48
46. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977, с.48-49.
47. Кригер Г.А., Гришаев П.И. Соучастие по уголовному праву. М, 1959 255 с.
48. Пономарев Н.П. СПособ совершения преступления как отягчающее
49. обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 1969, 6, с.60.
50. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998, 209 бет.
51. Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое
52. значение. Казань.1970.с.151-152.
53. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва.,
54. Юрид.лит.1968, с.37-38.
55. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19.
56. ЌР Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 23 ақпандағы “Азаматтардың
57. өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін
58. заңдарды соттардың қолдануы туралы” қаулысы.
59. Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы
60. применения нового уголовного и уголовно-процессуального
61. законодательства РК. Астана, 1999, с.115.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Алматы, «ЮРИСТң баспасы, 2006ж.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі – Алматы: Юрист, 2005ж.
4. Н.Назарбаев Қазақстан – 2030. Алматы: «ЮРИСТң 2001.
5. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,1998, с.149.
6. 1995ж. 24.06. 1995 жылғы маусымның 24 жұлдызында шыққан “Жалпы
7. бірдей құқықтық білім мен тєрбие беру туралы” қаулы
8. Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 3 том 2 кітабы, 103бет.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 1999, 15-бе М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М.,1968, - с.3.
9. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 199 с.71
10. Маркс К., Энгельс Ф. Толық шығармалар жинағы. -А., 1964. -Т 1. – 123б.
11. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар.Алматы, 1973, 153-б.
12. Ж.Аймауытов.Психология Ќызылдорда-Ташкент, 1926, 58-бет.
13. Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступленияи и уголовная ответственность. Изд-во наука Каз.ССР. Алма- Ата, 1987, 56-б.
14. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности. Изд-во МГУ, 1988, с. 3-5.
15. Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения
16. человека.
17. Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М.1970, с1.
18. Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного
19. поведения. Горький, 1974 , с.1961-62.
20. Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений. Соц.зак. 1968, 2 с.10.
21. Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере.
22. Советское государство и право, 1972, 8 с.24.
23. Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолет-
24. них. Киев, изд-во Виша школа, 1982, с. 64.
25. Неке және отбасы туралың Қазақстан Республикасынң заңы. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының «Балалардың құқықтарың туралы Конвенциясы, 1990 жыл 15 қазан. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы отбасы және әйелдер ісі жөніндегі ұлттық комиссиясы туралы" Жарлығы, 1998 жыл 22 желтоқсан.
26. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі, Алматы, «ЮРИСТң баспасы, 2008ж.
27. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы, 1998, с.185.
28. Қайыржанов Е.І., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза
29. тағайындаудың ерекшеліктері. - Алматы: Өркениет, 2000. -135 6.
30. 26. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 1907, с.52
31. 27. Мамытов А.Советтік ќылмыстыќ право. Алматы, 1971, 129-б.
32. 28. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики.
33. Алматы,1995, стр. 9.
34. 29. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний
35. по законодательству Республики Казахстан.Алматы.1999 22.
36. 30. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних.Журнал
37. Правовая инициатива, 1998, 1 с.12
38. 31. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений
39. несовершеннолетних.Алматы, 1980 , с.198
40. Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 1973, с.7
41. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва.,
42. Юрид.лит.1968,с.15
43. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную
44. деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19
45. С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. Москсва, Наука. 1990, с.48
46. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977, с.48-49.
47. Кригер Г.А., Гришаев П.И. Соучастие по уголовному праву. М, 1959 255 с.
48. Пономарев Н.П. СПособ совершения преступления как отягчающее
49. обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 1969, 6, с.60.
50. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998, 209 бет.
51. Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое
52. значение. Казань.1970.с.151-152.
53. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва.,
54. Юрид.лит.1968, с.37-38.
55. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19.
56. ЌР Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 23 ақпандағы “Азаматтардың
57. өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін
58. заңдарды соттардың қолдануы туралы” қаулысы.
59. Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы
60. применения нового уголовного и уголовно-процессуального
61. законодательства РК. Астана, 1999, с.115.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Түйін
Аннотация
Мазмұны
Кіріспе 4 - 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың таралуының негізгі
себептері, факторлары.
1.1 Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2.Жасөспірімдердің қылмысқа баруының негізгі факторлары.
2. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс-әрекеттің алдын алу
шаралары
2.1 Қылмыстың алдын алу іс-шараларын ұйымдастыру және өткізу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Кіріспе
Адам өмірінде өзгермелі кезеңдері болады. Соның бірі,ең бастысы мен
ауыр болып келетіні – ересектік кезеңі. Бұл уақытта адам 13-17 жаста
аралығында болады, бала емес, бірақ әлі ересек адам болмайды. Бұл жас
“қоғамдық импритинг” кезеңі – барлық нәрселер адамдарға ерекше әсерлі болып
келеді. Бұл адамға есеюге мүмкіндік береді. Жасөспірімдердің қылмысы деген
термин, жасөспірімдердің заңды бұзуына қатысты іс-әрекеттер жасауы дегенді
білдіреді. Бұл терминді, ересек адамдар жасаған қылмыстан бөліп алып
қарастыру, олармен салыстыру үшін енгізілген.
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның
ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл
құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді
оқытуда, тєрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу,
сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына қарай болатынын
көрсетеді.
Жасөспірім тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне
де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай
жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жасөпірімге заңды бұзған көптеген қылмысты артуға болады. Олар,
сабақтан қашу, бармаудан бастап - адам өліміне дейінгі қылмыстар.
Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан
сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі
шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің
себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр
түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал
әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-
біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді.
Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда алдыңғы
орында жанұя тұрады.
Жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне – жанұядағы
психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы
жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы
жасөспірімді қылмыс жолына итермелейді.
Қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың
көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы.
Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде
қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы
атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен
қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер
анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан
қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге байланысты
жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған
жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
Сонымен қатар ата-анасының тәрбиелеу моделі де өз ықпалын тигізеді. Мысалы,
әке-шешесі бір-бірімен ұрсысып, қарсыласып жүрген отбасынан екі жасөспірім
қыз балалар өздерінің агрессивтілігмен және салмақсыздығымен өз
құрдастарынан ерекшеленген. Қыздар өз ата-анасының іс-әрекетін қайталаған.
1995 жылғы 30-тамызда референдум жолыменқ қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және адам тіршілігіндегі
орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді. Оның 1-бабында: “Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды” делінген.. Осы негізгі
қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар ұйымының толық
мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі өркениетті халықтар қатарындағы
терезесі тең ел есебінде танылдық.
Шындыққа көз жұмбай тікесін айтатын болсақ, республикамызда қауіпті
мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар қылмысқа қарсы
күрес жүргізу тиімділігінің төмен түсуі қоғамда мемлекеттік биліктің
азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, олардың конституциялық
құқықтарын қорғау қабілетіне күмән туғыза бастады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10 бабына сәйкес, ауыр
қылмыс, орташа қылмыс, кәмелет жасқа толмағандардың арасында көбейіп отыр.
Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстың ең бір қауіпті де айқын
ерекшілігі оның ұйымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында. Тағы
бір басқа назар аударар жай – әсіресе соңғы кезенде етек ала бастаған
ересек қылмыскерлердің ықпалымен қылмыс жасап ұсталатын жасы кємелетке
толмағандар жиі кездеседі.
Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі
жастардың құқықтық санасы дәрежесінің төмендегі болып отыр. Осыған
қарағанда жастарға, бәрінен бұрын оқушыларға құқықтық білім берудің маңызы
ерекше екендігі көрінеді. Осы орайда ел Президентінің Қазақстан – 2030.
Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы атты Жолдауындағы Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз
жастар мен жеткіншек ұрпаққа көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз”,- деген сөзін
басшылыққа алуымыз керек.
Болашақ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ұлттық дәстүрге
баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген сүйіспеншілік сияқты
асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ұл-қыздарына қол ұшын бүгін берсе, ертең олар оны ұмытпай,
болашақта мемлекеттің көркеюіне үлес қосуға тырысары сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу жағдайы. Жұмыста кәмелетке толмағандар арасындағы
құқықбұзушылық пен қылмыс жасау себептері және оларға жаза тағайындау
ерекшеліктеріне заң ғалымдарының көптеген еңбектеріне шолу жасалды. Заң
ғалымдары осы тұрғыда біраз зерттеулер жасап, еңбектері жарыққа шықты.
Алайда, қазіргі таңдағы кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауына тосқауыл
болатын ұсыныстарды заңдастыру қажет. Жұмыс барысында заң ғалымдарының
еңбектері қолданылды.
Нормативтік негізі: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексі, Балалар құқықтарының Конвенциясы,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арнаған Жолдаулары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Берілген ғылыми жобаның мақсаты -
жасөспірімдердің құқықтық санасын анықтау үшін қылмыстық әрекеттің басты
себептері, олардың заңмен қақтығысуына жол бермеуді, оны тұлға ретінде
жағымды етіп қалыптастыруға мүмкіндік беретін тәсілдерді анықтауды ашып
көрсетіп, зерттеу.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу мақсаттарына мыналар кіреді:
- жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуының негізгі себептері,
факторлары, қылмыстың алдын алу үшін атқарылатын шаралар, Қазақстан
Республикасының жасөспірімдерге арналған Қылмыстық кодексiнің баптары
бойынша жасалған құқықбұзушылық нақты зерттеу;
- жасөспірімдер арасындағы құқықбұзушылықтың, қылмыстың қоғам және мәдениет
құрылымдарына, адам мінезінің қарым-қатынас ерекшелігіне, төменгі
экономикалық-қоғамдық статусына, алкоголь және наркотикалық заттарға,
құрдастарының әсеріне, отбасындағы психологиялық және атмосфералық
жағдайға, жанұядағы тәрбие жұмыстарынан кеткен қателіктер, кемшіліктер,
жинақталып келіп қоғамдық тәрбиедегі қателіктерге байланыстылығын ашып
көрсету;
- жасөспірімнің қылмыс жасауын болдырмау үшiн қазақ отбасына тән өзiндiк
ерекшелiктерiнiң маңызын, отбасы мүшелерi арасындағы iзгiлiк қатынастар,
жасөспірімнің тұлғалық дамуына олардың жас ерекшелiктерiне байланысты
қатынас, әулеттегi жақсы дәстүрлердi келтіре отырып, бала қасиетiн аша
бiлу, күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке бейiмдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке баруына
байланысты себеп не, кім кінәлі? Бұл ғылыми еңбегімдегі жаңалық -
жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуының негізгі себептері,
факторларына үлкен мән бере отырып, қылмыстың алдын алу үшін жүргізілетін
шаралар ұсынылды.
Жобаның практикалық маңызы. Жобаны зерттеу нәтижесінде келтірілген
ұсыныстар мен тұжырымдар құқықтық мемлекетке қадам басқан шақта қоғамға
саналы адам қалыптастыру - мемлекетіміздің басты міндеттерінің бірі
болатынын, ол міндетті іске асырудағы басты мақсат - жасөспірімді жаңа
рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеудің негізгі бағыттарын ден айқын көрсетіп,
жоғары деңгейде дәлелдей білуге септігін тигізуі мүмкін.
Жобаның методологиясы. Ғылыми жобада социологиялық, салыстырмалы
әдістер қолданылды.
Жобаның құрылымы мен көлемі. Жоба кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиет пен нормативтік актілер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, жобаның міндеті мен
мақсаттары, зерттеудің ғылыми жаңалығы көрсетілген.
Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың таралуының негізгі себептері,
факторлары.
1.1.Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері
Біздің қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың
өсуіне байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар
аударылуы шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды
отаншылдық, заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа
төзбеушілік рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық
қатынастарды орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы
қарайтын, ұрлық, зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым
азаматтардың демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі
кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады.
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерінің негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада белгілі
қоғамда, коллективте ғана қалыптасады.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың экономикалық, идеологиялық т.т. тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді.
Адам - іс-әрекеті күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен
қозғалыстардың, әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет
ұғымын ажырату қажет. Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал
әрекеттің сипаты шағын. Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол
жеке мақсатты орындауға бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп
аталады. Адам іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы
ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан-алуан.
Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз емес.
Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік
потребность, түрткі мотив, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім,
мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив себеп
деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір
мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының
мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б.
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері. Адам
өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды орындау
үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің заттары
мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов .
Қылмыстың мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді .
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну да
осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды.
Қылмыс - қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де, қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор.
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт.
Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына маңызды
мінездеме береді. Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара
байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды.
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады. Онда
қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері,
бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, жеке адам мотиві мен
бағыты, қоғамға қарсы бағдары анықталынған. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады.
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым кең
екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар.
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген. Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.
Өмірде бір емес бірнеше мотивтерден өрбіген көптеген қылмысты
әрекеттер баршылық. Олар да өзінің сапалық көрсеткіші мен мағынасы жағынан
әрқалай болуы мүмкін, ал басқалары бағыныңқы, өзгермелі мотивтер болып
келеді. Мұнда әрине, жетекші мотивке аса жоғары орын берген жөн.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу
олардың үнемі дамып отыратындығынан, олардың өзгеріссіз қала
алмайтындығынан күрделене береді. Алайда, бұл жағдайда да даму
тенденциясына бағытталған анағұрлым тұрақты ниет, итергіш күштер пайда
болады. Өйткені, жасөспірімнің көз алдында өмір шындығы кеңи түседі.
Егер жастық кезеңнің алғашқы шағында жасөспірімнің мінез-құлық тәртібі,
біріншіден, стихиялы түрде жинақталған ішкі әуестігіне, екіншіден,
кездейсоқ сыртқы жағдайларға байланысты сипатталса, әрі қарай бұл жағдай
өзгеріске ұшырайды.
Мотив негізінде жатқан қажеттілік маңызды нәрсеге айналғанда қалайда
қанағаттандыруды талап етеді. Жасөспірімдер қажеттілік ниетін тиып ұстау
немесе оны кейінге қалдыру ысырап тұру қабілеті жетілмегендіктен, өз
қажеттілігін ұрлық жасау арқылы қамтамасыз етудің жеке бас пен қоғам
мүддесіне қайшы келетінін түсінсе де өзін тоқтата алмайды.
Меніңше, жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттерінің
мотивтерін негізінен үш топқа бөлуге болады.
1 спирттік ішімдіктерді, темекіні, улы заттарды пайдалану, жаңа
үлгідегі киімдерді киюге әуесқойлыққа бағытталған қылмыстарды сипаттайтын
мотивтерді жатқызуға болады.
2 Бұзақылық, кек алу, жұрт алдында өзін көрсетіп мойындау ниетінде
жасалған ерлік, жалған жолдастық сенім, өзгелерге еліктеу, айрықша
жағдайларды аңсау, біреудің қылмысқа итермелеуінен қылмыстық әрекет жасауға
әкеп соғатын мотивтерді жатқызуға болады.
3 Кәмелетке толмаған қылмыстарының үшінші топтағы мотивтерін бас
пайданы көздеу мақсатындағы мотивтер құрайды. Олардың жалпы мотивтер
құрылымындағы үлес салмағы 40% артық.Қылмыс жасаған кінәлі кәмелетке
толмағанның жасы мен психологиялық ерекшелігін оның жеке тұлғасының
құрылымына қатысты негізгі белгілердің тобы құрайды.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау кезінде осы аталған
көрсеткіштер әрқашан естен шықпауы керек. Сонымен қатар сот жас қылмыскерге
жазаның түрі мен мөлшерін тағайындау туралы мәселені шешу кезінде оны
әртүрлі қасиеттердің динамикалық тұрғысынан нақты тұлға ретінде қабылдауы
керек.
2. Жасөспірімдердің қылмысқа баруының негізгі факторлары
Жасөспірімдер мен жастардың қылмысқа қатысуының себептері туралы сөз
етер болсақ, жасы кәмелетке толмағандардың 90-95 пайызы – ер
балалар.Жеткіншектер қылмысына не себеп дегенге келсек, бұлардың көпшілігі
оқуға, адал еңбекке ынта қоймайды, бос уақыттарын көбінесе қаңғыбастықпен,
құмар ойындарға, ішімдікке, нашақорлық және басқадай есеңгірететін заттарды
пайдалануға, ойынханаларда жат музыка тыңдауға, жыныстық немесе нәпсіқорлық
іс-әрекеттерімен айналысуға арнайды. Қоғамға жат осындай іс-әрекеттер сөз
жоқ оларды қажетті ќаражат табу үшін әртүрлі ұрлыққа, тонауға және
басқалай маскүнемдік қылмыстар жасауға итермелейді. Маскүнемдікке салынған
қылмыскерлер көп реттерде өзін нағыз еркек етіп көрсету мақсатында кез
келген қылмысқа барудан тайынбайды, мұндай ретте олар қылмыстың зардабына
онша мән бермейді.
Жасөспірім-қылмыскерлерге сай қасиеттерге келсек, олар өздерінің іс-
әрекетін жоғары бағалайды, жауапкершілігін сезінбейді, ұят, ар-намыс
дегеннен жұрдай болады, бұлардың көпшілігі ызақор, кекшіл, мақтаншақ,
даңққұмар болып келеді. Қылмыс жасаған жасөспірімдердің бір бөлігі ақыл
ойының кемістігі барлар, жүйке ауруымен зардап шегетіндер, жұқпалы және
басқа да аурумен ауыратындар болып отыр. Бұлардың көпшілігі
тєрбиенің,бақылаудың жоқтығынан ерте бастан ішімдікке, есірткілік заттарды
тұтынуға үйренген, қаңғыбастықпен, үйден қашып, кездейсоқ қылмыстық
элементтермен байланыс жасағандар.
Жасы кәмелетке толмағандардың арасында қылмыстық кәсіпті, қылмыстық
нормалар мен дәстүрлерді жете меңгергендер де кездеседі. Көптеген
отбасыларының жағдайларының төмендігі, ата-аналардың моральға жат теріс
қылықтары, әке мен бала арасындағы өзара кикілжің, түрлі діни уағыздардың
кері әсер етуі, бұқаралық ақпаралық құралдары арқылы порнографиялық
заттардың, қатыгездік, күш қолданудың таралуы, жасөспірімдер қылмысының
күшеюіне себеп болып отыр.
Көптеген жасөспірім қылмыскерлердің күнделікті іс-әрекетіне отбасы, оқу
орындары, еңбек ұжымы тарапынан ешқандай бақылау болмағандықтан, соңы
қылмыстық әрекетке ұласатынын тәжірибе көрсетіп отыр.
Бесіктен белі шықпай жатып қатыгездік пен қылмыс жасайтын
жасөспірімдердің жат әрекетке баруына не себеп? Бұл жағдайға кім кінәлі?
Мектеп пе, әлде теріс қылық істеген баласының әрекетіне немқұрайлы қарайтын
ата-ана ма? Бұл сұраққа бір ғана жауаппен шектелу мүмкін емес. Шындығында
да, адам өмірге қылмыскер болып келмейді. Оның қылмыс жасап, қылмыскерге
айналуының бірқатар себептері бар. Атап айтқанда, отбасындағы тәрбие,
жанұяның материалдық әл-ауқаты, жұмыссыздық, баланың бос уақытының шамадан
тыс мол болуы және т.б. Сонымен баланың қылмыстық жолға түсуінің себебі мың
сан екен. Әсіресе, бала бойындағы жақсы немесе жаман қасиеттердің
қалыптасуы тәлім-тәрбиеге тікелей байланысты. Көптеген жылдар бойы отбасы
тәрбиесі екінші орынға қойылып, адамды қоғам және ұжым тәрбиелейді деген
тұжырым қалыптасты. Мұндай қате пікірдің қоғам үшін үлкен қиындықтар
туғызғанын мойындау қажет.
М. И. Еникеев сипаттамасы бойынша жасөпірімге заңды бұзған көптеген
қылмысты артуға болады. Олар, сабақтан қашу, бармаудан бастап - адам
өліміне дейінгі қылмыстар.
Бұл жаста жасөспірімдердің бойында кездесетін келесідей мінездер тән:
1. Қарсыластық реакциясы.
Жасөспірімнің іс-әрекетіне, тәртібіне үлкендер тарапынан шек қоюына
қарсылықты білдіреді. Бұл іс-әрекеттер – үйден қашумен, шулы серуендермен
сипатталады.
2. Имитация реакциясы.
Нақты образға, жеке адамға еліктеу. Кейде бұл белгілі “кейіпкер”
болуы мүмкін. Мысалы, жасөспірімдерге “қылмыскер-суперменнің” үлкен ықпалды
екені белгілі. Соңғы кездегі детективті әдебиет кейіпкерлеріне еліктеу
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауына кері әсерін тигізеді.
3. Компенсация реакциясы.
Бір саладағы сәтсіздікдің енді бір салада дұрыс берілуі. (Мысалы,
мектепте сәтсіздік болса, ”батыл” іс-әректтермен орын толтыру)
4. Гиперкомпенсация реакциясы.
Жасөспірімге қиын түсетін салада табандылықпен талпынып, жетістіктерге
жетуге тырысу. Көбінде өз-өзіне сенімсіз, ұялшақ жасөспірім ерекше спорт
түрлерін таңдайды (Мысалы, бокс, карате, т. б. ).
5. Топтасу реакциясы.
Бірдей жастағы жасөспірімдердің топтасуы. Жасөспірімдік топтар, ортақ
мақсаттылығымен, жинақылықтармен, ортақ бағыттылықтармен ерекшеленеді.
Жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуы зерттеушілердің
көңілін алаңдатып отыр. Бұл қылмыстың таралуының себептерін анықтау
мақсатында арнайы зерттеу жұмысын жүргізуге итермеледі. Негізгі себептерін
үлкен үш топқа бөлуге болады:
- Социологиялық фактор:
Қоғам және мәдениет құрылымдарына байланысты;
- Психологиялық фактор бойынша:
Белгілі адамның мінезінің ерекшелігімен қарым-қатынас ерекшелігіне
байланысты;
- Биологиялық фактор: Физикалық және органикалык элементтерінің
әсерінен;
- Әлеуметтік фактор: Қылмысқа әсер ететін, социологиялық
факторлардың ішінде, зерттеу нәтижесінде, келесі себептер көп
кездескен:
- Төменгі экономикалық - қоғамдық статус;
- Мәдениеттегі зорлық және бұқаралық ақпарат құралдары;
- Алкоголь және наркотикалық заттар;
- Құрдастарының әсері;
- Отбасындағы психологиялық және атмосфералық жағдай.
Төменгі экономикалық-қоғамдық деңгей және кедейшілік әсер етеді.
Көбінде қылмысқа, жұмыс және білім алатын жағдайлары жоқ, өз өміріндегі
жағдайларға көңілі толмайтындар барады. Сонымен қатар қылмысты жоғарғы
өкілдердің (бизнесмен, бай адамдардың) балалары жасайды. Себебі, олар
материалды жағдайдан қиыншылық көрмейді. Тек орташа тұратындардың
жасөспірім балалары қылмысқа сирек барады. Бай өкілдердің балаларын көбінде
айып төлеп босатса, кедей балалардың ата-аналары айып төлеп, шығара
алмағандықтан, оларды тұтқынға алып жазалайды.
Байлық, мәдени құндылықтар, өмір стилі:
Қазіргі жасөспірімдердің көбінде автокөлігі, қалтасында ақшасы болады.
Яғни, осы ақшаға жасөспірім шылым,алкоголь,наркотикалық заттар сатып алуына
мүмкіндігі бар. Олардың өмірі біршама белсенді өтеді – кездесулер; ойын-
сауық, би кештері; рок-концерттер; достарымен көкке, табиғатқа барады.
Бірақ, бұлардың көбі кешке, түнде болып тұрады. Бұл кезде көшеде көп адам
кездеспегендіктен, оларды бақылаушылар аз болғандықтан, жеткіншектер
бұзақылық жасап, кейде ойын-сауық үшін қылмыс жасауға шейін барады.
Жасөспірімнің жан дүниесі нәзік,сезімтал болып келеді. Үлкендердің
айтқан сөздерін, іс-әрекеттерін, бұқаралық ақпарат құралдарынан (теледидар,
газет, журналдардан т.б.) көргенінің барлығын тез қабылдап, шындық көреді.
Міне, сондықтан да лас ақпарат көздері мен телехабарларда үнемі беріліп
отыратын қылмыс хроникасындағы жағымсыз мәлеметтер жастардың нәзік
көңіліне, жан дүниесіне қатыгездікпен жүгенсіздік ұрығын себуде. Ақпарат
құралдары қатігез қылмыскердің іс-әрекетінің егжей - тегжейін жазып,
жасөспірімдерге сабақ болар десе, кейбір жасөспірімдер, осы қылмысты
жасаған қылмыскер қандай сезімде болды екен деп, сол қылмысты қайталайтыны
кездесіп жатады.
Өткен ғасырдың сексенінші жылдары, қандай-да бір қылмыс түріне
қатыстықтары болмаса да, айғай – шулы әрекеттерімен түнгі тыныштықты
бұзатындары үшін үлкендерді жиі дүркілендіретін ”хипперлер”, “металистер”,
“мотоциклистер” сияқты бейресми топтардың жағымсыз қылықтары баспа сөз
беттерінде әртүрлі пікірталастарын туғызып, олар туралы белгілі бір
қоғамдық пікірді қалыптастырып жататын. Яғни, жағымсыз қылықтарына
жасөспірімдердің тәртібі, мінез-құлқы, тұлға ретінде қалыптасу мәселелері
көпшілікті ойландыратын. Көп болып, олардың жаман жолға салынып кетпеуіне
ат салысатын.
Қылмысты ішімдік және наркотикалық заттар әсерінен жасайтындар көптеп
кездестіндіктен, арнайы зерттеу жұмысын жүргізген. Олардың біреуінің
нәтижесі бойынша, егер жасөспірім бұрын тұтқынға алынса, наркоман
адамдармен қарым-қатынаста болса, қылмысты ішімдік, есірткі ықпалы
жасайды. Яғни, есірткі қабылдау мен қылмыстық іс-әрекеттер бір-бірімен
тығыз байланыста болады.
Құрбы-құрдастарының әсері. Жасөспірімдерді заң бұзуға, қылмыс жолына
итермелейтін фактордың бірі. Заң бұзу мен есірткі қабылдау кезінде,
жасөспірімнің антиқоғамдық тәрбиесімен құрдастарының арасында тығыз
байланыс байқалады. Әлеуметтену үрдісі кезінде жеткіншектер арасында
қылмыстық іс-әрекетке даярлану басталады. Жеткіншектерге құрбы –
құрдастарының айтқан ойының әсері үлкен, себебі бұл кезде олар бір-біріне
еліктегіш болып келеді.
Әсер етуші келесі фактор – тұрғылықты специфика әсері. Арнайы
территорияларда, белгілі бір аудандарда, қылмыскерлердің деңгейі ерекше
жоғары болады. Бірақ сол жерде өскен жасөспірімдердің барлығы қылмыскер
болмаса да, бұл жердегі жас балалардың заңды бұзу, қылмыс жасау пайызы
басқа аудандарға қарағанда бірнеше есе жоғары болады.
Жасөспірімдер қазіргі кезеңде тез өзгермелі мәдениетте, хаос және
тұрақсыз, құбылмалы ортада өмір сүреді. Мұның өзі қылмыстың жоғарылауына
әсер етеді. Бұрынғы баға жетпес құндылықтар күмәндану, сенімсіздік
сезімдерін тудыра бастады. Мысалы, отбасы ертеректе, сенімді, қауіпсіз ошақ
болса, қазіргі кезде, жанұядағы келіспеушілік, түсініспеушілік әсерінен
үлкен мәселелерге (өз-өзіне қол жұмсау, қылмысқа бару, т.б.), итермелуші
себептерінің біріне айналып отыр. Көптеген экономикалық – саяси
мәселелердің пайда болуы, сенімсіздіктің тууына, көптеген наразылықтарға
әкеліп соқтыруы мүмкін.
Мектептегі үлгерім заң бұзуға, қылмыс жасауға итермелейтін фактордың
бірі болып табылады. Мектепті тастаудың он төрт себебін көрсеткен. Бұларға,
мектептегі баланың тәртібінің нашарлығы, оқуға деген ынтаның болмауы,
сынаптастарының кері әсері және ата-анасымен қарым-қатынасының нашарлығы,
түсініспеушіліктің болуы, мектептегі жетістіктерінің төмендігі, нашар
бағалар, сыныптағы тәртібінің жамандығы,мектеп программасын алып жүре
алмауы, мұғалімдермен және ата-анасымен ортақ тіл табыса алмауы - бұның
барлығы осындай оқушылардың қылмысқа, заң бұзушылығына итермелейтін
факторлар. Бұлар оқушылардың психикасына кері әсер етеді. Осы кезде бұл
жасөспірімдерді “тыныштық бұзушылар” болып табылады. Мұғалімдер мен
әкімшіліктің кері әсері, жасөспірімнің жаман тәрбиесін әрі қарай
шиеленістере түсіп, жеткіншектің сабақ босатуының жиіленуіне, алкоголь мен
есірткінің қабылдауына итермелейді.
Жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне – жанұядағы
психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы
жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы
жасөспірімді қылмыс жолына итермелейді.
Қылмыстың психологиялық факторы:
Қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың
көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы.
Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде
қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы
атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен
қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер
анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан
қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге байланысты
жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған
жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
Сонымен қатар ата-анасының тәрбиелеу моделі де өз ықпалын тигізеді. Мысалы,
әке-шешесі бір-бірімен ұрсысып, қарсыласып жүрген отбасынан екі жасөспірім
қыз балалар өздерінің агрессивтілігмен және салмақсыздығымен өз
құрдастарынан ерекшеленген. Қыздар өз ата-анасының іс-әрекетін қайталаған.
Сонымен қатар, қылмыс жасауға тұлғалық факторларда әсер ете ала ма деген
сұраққа жауап іздеген. Арнайы жүргізілген зерттеу бойынша қылмыс
жасағандар:өздеріне сенімді, құқық қорғау органдарына ұнатпаушылықпен
қарау, тез ренжігіштігімен, өзін басқара алмаушылығымен, жаушылық
қаситтерімен ерекшеленген. Алайда, кейбіреулерінде, өзі туралы бағасының
төмен болуы, өзін жек көру сияқты қасиеттері кездеседі. Осындай адамдар
тобы өз істеген іс-әрекетін мойындамай, барлығын қоршаған орта мен
адамдардан көріп, кінәлайды. Кей жағдайда заң бұзу невроз симптомы,
қорқыныш, мазасыздық жемісі болып келуі мүмкін. Сондай-ақ әртүрлі формадағы
және деңгейдегі психопотологиядан зардап шегеді. Кейбіреулері жүйке
бұзылуымен ауырады, оны психиаторлар “іс-әрекетіндегі салмақсыздық“ деп
атайды.
Зерттеу нәтижесіндегі себептердің бірі – балалық шағынан бастап қамқорлық,
мейірімділіктің жетіспеушілігі. Кей жағдайларда заң бұзушылық іс-әрекетке
эмоционалды жағынан сау балалар; тек кері, қате тәрбиеленгендер баратыны да
кездеседі.
Қылмыстың биологиялық факторы:
Қылмыстардың көбі сыртқы себеп бойынша жасалады. Бірақ, кей жағдайлар да
органикалық және биологиялық факторлары тікелей және жанама әсер етуі
кездеседі. Мысалы, қылмыс жасаған жасөспірімдер арасында бас миының маңдай
жазығының дамымай артта қалуы жиі кездесетінін көрсеткен. Бұның өзі
нейрофизиологиялық бұзылыстарына, өз іс-әрекетіне жауап бермеуіне әкеледі.
Бірақ, бұл танымдық процестің бұзылуы дегенді білдірмейді, тек бұндай
жасөспірім өзіндегі білімді пайдаланып қана іс-әрекет жасай алмайтындығын
білдіреді.
Биологиялық фактордың қылмыс жасауға қандай рөлі бар екенін зерттей келе,
ұрпақтан ұрпаққа берілуі мүмкін екендігін анықтаған. Сондықтан, жанұяның
комплексті әсері өзіне қоршаған орта факторымен гентикалық факторды қоса
көрсетеді.
Заң бұзушы адамның анатомия-жүйелік жүйенің бұзылысы заң қызметкерлеріне
қарағанда ақырын қалпына келеді. Сондықтан да жазалаудан кейін өз
тәрбиелерін өзгерте алмайды (1, 103-104 б.).
Н. Ф. Кудряцева, В. Е. Эминова еңбектерінде бұл себеп, біз білетіндей әрбір
адамда өзіне тән темпераменті болады. Сондықтан да бұл кейбір жағдайда
тұқым қуалаушылық фактор және де бала туа сала жаман тәрбиеге жақын болуы
мүмкін. Егер бұны ата-анасы қалай жеңуді білмесе, жөндемесе, жасөспірімдік
кезеңде әртүрлі психикалық бұзылыстарға ұшырауы мүмкін.
Шеппард көзқарасы бойынша органикалық себептер әр қылмыскердің 25% құрайды.
Мысалы, ол 10-15 жасар қыз бала туралы айтады. Ол инсулиннің
жетіспеушілігінен зардап шеккен, яғни қанының құрамында қанттың мөлшері өте
аз болған. Жасөспірім құбылмалы көңіл күйімен, импульсивтілігімен,
агрессивтілігімен ерекшеленген. Дұрыс емделу мен диета толық емделуге
мүмкіндік берді. Ол басқа да адамдар туралы әңгімелеген. Мысалы, заң
бұзушылар кереңдікмен, көзі дұрыс көрмеушіліктен зардап шеккендер.
Органикалық себептер сонымен қатар босануға дейінгі және кейінгі
асқынулардан болуы мүмкін.
Қ. Р. Ішкі Істер Министрлігі Оңтүстік Қазақстан облысы тәртіп сақтау
басқармасының насихат бөлімі Шымкент қаласында қылмыстық топтарға
қатысушыларға немесе оларға еліктеуші жасөспірімдерге әлеуметтік зерттеулер
жүргізген.
2014 жылдың 9 айында кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстың алдын алу профилактикасы бойынша ұйымдастырылған
жұмыстың жағдайы туралы
Анықтамалық: Қалалық полиция бөлімшелері арасында:
- ПБ-1 бойынша 36 қылмыс жасалған (оның ішінде ҚР Қылмыстық кодексінің
98 - 1, 175 – 17, 178 – 6, 181 – 1, 257 – 3, 103 -2, 251 – 2, 179 –
1, 242 - 1);
- ПБ-2 бойынша 29 қылмыс жасалған (оның ішінде ҚР Қылмыстық кодексінің
175 – 8, 178 – 10, 257 – 2, 179 – 2, 181 – 1, 185 – 1, 177 – 4, 352
-1);
- ПБ-3 бойынша 15 қылмыс жасалған (оның ішінде ҚР Қылмыстық кодексінің
175 – 8, 178 – 1, 185 – 1, 257 – 2, 242 – 1, 321 – 1, 327- 1).
Талдау көрсеткендей, онша ауыр емес , ауырлығы орташа, ауыр және ерекше
ауыр, яғни қылмыстың барлық түрлері бойынша 2013 жылдың 9 айындағы
көрсеткішімен салыстырғанда, төмендегенін байқауға болады.
Егер барлық жасалған қылмысты түрлерге бөлсек, (80 факті), онда кәмелетке
толмағандар жасаған қылмыстың негізін тонау (17 факті), бөтен адамдардың
мүлкін ұрлау (33) құрайды. Сонымен қатар 7 бұзақылық жасалған.
Жасөспірімдер арасындағы қылмысты тыңғылықты талдау анықтағандай,
қылмыстар пайда көру ниетімен, жалғызылықты жасалғанын көрсетеді,
сонымен қатар криминалитет өкілдері мен қылмыстың ұйымдасқан түрінің негізі
жоқ екені айқындалды.
Кәмелетке толмағандарға ересек ұйымдастырушылар мен азғырушылар тарапынан
ықпал ету фактілерін алдын алу мақсатында жүйелі түрде жұмыстар жүргізілді.
Облыстық статистика басқармасының мәліметтері бойынша Тараз қаласы
аумағында 350 619 адам тұрады, оның ішінде 18 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандар саны 117 869 адам, яғни барлық тұрғындардың 13 бөлігін
құрайды.
Тараз қаласында орналасқан 58 мектепте (оның ішінде 53 орта, 4
бастауыш, 1 негізгі, 1 кешкі мектеп) 57 800 бала , 24 колледжде 25 256
адам білім алуда. Білім беру мекемелеріне Тараз қаласының ІІД аппараты
қатарынан 71 қызметкер бекітілген (Тараз қаласы ІІД бастығының 02.09.2014
жылғы №342 бұйрығы).
Есепке тұру санаттары бойынша 2014 жылдың қыркүйек айында 261 жасөспірім
тізбелік есепте тұрды, оның ішінде қадағалаусыздар мен панасыздар саны –
62, наркотикалық және спирттік ішімдіктер қолданғаны үшін – 9, оқудан бас
тарту – 34, әкімшілік құқықбұзушылықты екі немесе одан көп жасағандар – 25.
Профилактикалық есепте тұрғандар саны – 16, оның ішінде соттың шешімі
бойынша УДО – 1, қорғау ұйғарымы бойынша – 1 және соттың шешімі бойынша
ойын-сауықты шектеу – 14.
Бейімдеу орталығына 2014 жылдың 9 айында 260 кәмелетке толмағандар
орналастырылса (2013 жылдың осы кезеңінде - 229), ата-ана құқығынан
айрылғандар саны 31 адамды құрады (2013 жылы - 31), девианттық тәртібімен
19 жасөспірім арнайы мектепке орналастырылды (2013 жылы - 19).
2014 жылдың қыркүйек айында қала бойынша 230 жайсыз отбасы есепте
тұрады (2013 жылы - 172). Бұл отбасыларында 284 бала тәрбиеленеді, олардың
ата-аналары спирттік ішімдіктер мен наркотикалық заттар қолданады, бала
тәрбиесі бойынша өз міндеттерін орындамайды.
Қазақстан Республикасының 09.07.2004 жылғы Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқықбұзушылық профилактикасы туралы және балалар
қадағалаусыздығы мен панасыздығының алдын алу туралы Заңына орай ішкі
істер ұйымдарына кәмелетке толмағандар арасындағы құқықбұзушылық
профилактикасы, қадағалаусыздық пен панасыздық бойынша маңызды міндеттер
жүктелді.
Ішкі істер бөлімі қызметкерлері алдында жасөспірімдер қылмысының
себептері мен жағдайларын анықтау, алдын алу бойынша нақты міндеттер
қойылды. Осыған орай Тараз қаласы ІІД ұйымдары жанындағы қызығушылық
органдармен бірлесе отырып, кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта үйінен
тыс болу, ойын-сауық орындарына бару фактілерін анықтау бойынша Мирас,
Жасөспірім – Заң - Қауіпсіздік, Отбасы және мектеп, Жұмыспен қамту,
Түнгі қаладағы балалар секілді рейдтік және жедел-профилактикалық іс-
шаралар өткізілді.
Мирас, Жасөспірім – Заң - Қауіпсіздік іс-шараларын жүргізу барысында
ойын-сауық орындары тексерілді. Онда түнгі уақытта заңды өкілдің алып
баруынсыз жүрген, алкоголды ішімдік қолданған кәмелетке толмағандарға, осы
орындардың қожайындарына, жасөспірімдердің ата-аналарына әкімшілік
сипаттағы шаралар қолданыллады.
ҚР Президенті жариялаған 2014 жылдың 1 қыркүйегінен 2015 жылдың 1
қаңтарына дейін күшіне енген кіші және орта бизнеске тексеру жүргізу
мораториясына дейін осы бағыт бойынша жұмыстар жүргізілді.
Күн сайын жүргізілген рейдтік жедел-профилактикалық іс-шаралардың
нәтижесі бойынша әртүрлі әкімшілік құқықбұзушылық жасағаны үшін полиция
бөлімшелеріне 3413 кәмелетке толмағандар жеткізілді (2013 жылы - 3629),
жауапқа тартылған жасөспірімдер саны – 272 (2013 жылы - 237).
ҚР КоАП 336-1 бабы бойынша (кәмелетке толмағандардың спирттік
ішімдіктерді қолдануы) 33 құқықбұзушылық анықталды (ПБ-1 – 19 факт, ПБ-2 –
2, ПБ-3- 12) (2013 жылы – 70 факт).
ҚР КоАП 336-4 бабы бойынша (23.00-ден кейін кәмелетке толмағандардың
заңды өкілдердің алып жүруінсіз үйден тыс жерлерде болуы) 1534
құқықбұзушылық анықталды (ПБ-1 – 674 факт, ПБ-2 – 293, ПБ-3- 567) (2013
жылы – 1435 факт), өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда, 99 фактіге
жоғарлаған.
ҚР КоАП 111 бабы бойынша (ата-аналардың бала тәрбиесі бойынша өз
міндеттерін орындамау) 141 адам жауапқа тартылды (ПБ-1 – 65 факт, ПБ-2 –
44, ПБ-3- 32) (2013 жылы – 99 адам). Талдау нәтижесі көрсеткендей, аталған
бап бойынша көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 42 адамға жоғарлаған.
Облыстық прокуратура бастамасымен қала бойынша 28 ұтқырлық топ құрылды.
Топ құрамында ОДН қалалық бөлімшелерінің инспекторлары, қалалық
прокуратураның, мәслихаттың, қала әкімдігінің, білім беру бөлімінің
қызметкерлері бар. Топтың мақсаты – оқу орындарындағы формалды емес
көшбасшыны (лидерді) анықтау және ол туралы ақпарат жинау бойынша
профилактикалық және мақсатты іс-шаралар өткізу.
Мектеп оқушыларымен, әсіресе есепте тұрған контингентпен профилактикалық
жұмыстар жүргізу мақсатында бекітілген мектептерге үнемі барып тұрады.
Қабылданған шаралар нәтижесінде кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстың жағдайы Тараз қаласы бойынша төмендеген.
Жасөспірімдер арасындағы құқықбұзушылық пен қылмыстың алдын алу
мақсатында ГЮП УВД қызметкерлерімен қала мектептері мен колледждерінде
ата-аналар жиналысы өткізілді. Ата-аналарға ҚР КоАП ата-аналар мен
балаларға қатысты баптары түсіндірілді.
Оқу орындарында ОДН инспекторлары балаларға арнап, діни экстремизм мен
сепартизмнің профилактикасы, салауатты өмір салты профилактикасы және басқа
тақырыптарда 2486 лекция, хабарлама және жеке әңгіме (2013 жылы - 2394),
сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарында ақпараттық сипаттағы 122
хабарламалар жасады (2013 жылы - 105).
Анықтамалық: дөңгелек үстел – 119 (2013 жылы - 102);
акциялар – 148 (2013 жылы – 102);
спорттық іс-шаралар – 72 (2013 жылы – 61);
семинарлар – 72 (2013 жылы – 62).
Акция барысында балалар кинология, патруль қызметі іс-әрекетімен танысты,
сонымен қатар ЦОУ ДВД және мұражайға барды.
Оқу орындарының оқушыларымен жүргізілген профилактикалық жұмыстар
барысында уақытша қамау изоляторы мен Тараз қаласының қабылдау-тарату
бөлімдеріне экскурсия жасады.
Қылмыс пен құқықбұзушылықты болдырмау және алдын алу бойынша жүргізілетін
профилактикалық жұмыстар үнемі қаланың ІІД басшыларының бақылауында
болады.
Кәмелетке толмағандардың арасында құқық бұзушылықтың және балалардың
қадағалаусыз, ата-анасының қарауынсыз қалуының алдын алу жөніндегі
мемлекеттік саясаттың келесі бір бағыты білім беру саласыңдағы заңнаманы
жетілдіру, оның дәл және біркелкі қолданылуына тиісті бақылау және
қадағалау жасауды қамтамасыз ету болып табылады. Білім беру қызметіне
қатысты нормативтік құқықтық актілер кешенінде қазіргі қолданыстағы
заңнамада толық көлемде ескерілмеген көптеген проблемаға назар аударылуы
тиіс. Біріншіден, заңнамада баланың өзіндік мәдени ерекшеліктеріне, оның
көзқарасына, мемлекетіміздің қоғамдық құндылықтарына, адамның құқықтары мен
негізгі бостандықтарына сыйлаушылықпен қарауға баулитын шаралар қамтылу
керек. Екіншіден, оқу орындары кәмелетке толмағандарға медициналық,
кеңестемелік және басқа да көмек көрсетіп, атап айтқанда осындай жәрдемге
мұқтаж немесе қатыгездік құрбаны болған, ата-анасының мейірімін көрмеген
және қудалау мен қанауға душар болған жасөспірімдерге қол ұшын беретін
базалық және анықтама орталықтарына айналуы тиіс. Үшіншіден Білім
саласына қатысы бар нормативтік құқықтық актілерде қолайсыз, жағымсыз
жағдайдағы, табысы аз топтарға жататын кәмелетке толмағандардың
проблемаларды анықтауға және шешуге ықпалдасатын оқу және тәрбие
бағдарламаларын әзірлеу мен ендігі, кажеттігі жеткілікті дәрежеде
қамтылмаған; Төртіншіден. Оқу орыңдарының кәмелетке толмағандардың құқық
бұзушылығының алдын алу жөніндегі жұмыс нәтижесін тұрақты бақылау мен оған
баға беру міндеті еліміздің заңнамасы толық көлемде көрсетілмеген. Бұдан
басқа нормативтік құжаттарда мектепке бару ережесін сақтау қиынға соғатын,
сондай-ақ мектепті тастап кететін кәмелетке толмағандарға арнайы көмек
көрсетілетіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аннотация
Мазмұны
Кіріспе 4 - 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың таралуының негізгі
себептері, факторлары.
1.1 Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2.Жасөспірімдердің қылмысқа баруының негізгі факторлары.
2. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс-әрекеттің алдын алу
шаралары
2.1 Қылмыстың алдын алу іс-шараларын ұйымдастыру және өткізу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Кіріспе
Адам өмірінде өзгермелі кезеңдері болады. Соның бірі,ең бастысы мен
ауыр болып келетіні – ересектік кезеңі. Бұл уақытта адам 13-17 жаста
аралығында болады, бала емес, бірақ әлі ересек адам болмайды. Бұл жас
“қоғамдық импритинг” кезеңі – барлық нәрселер адамдарға ерекше әсерлі болып
келеді. Бұл адамға есеюге мүмкіндік береді. Жасөспірімдердің қылмысы деген
термин, жасөспірімдердің заңды бұзуына қатысты іс-әрекеттер жасауы дегенді
білдіреді. Бұл терминді, ересек адамдар жасаған қылмыстан бөліп алып
қарастыру, олармен салыстыру үшін енгізілген.
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның
ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл
құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасөспірімді
оқытуда, тєрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу,
сақтандыру жұмыстарында өзіндік өзгешеліктер саны аймағына қарай болатынын
көрсетеді.
Жасөспірім тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне
де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай
жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жасөпірімге заңды бұзған көптеген қылмысты артуға болады. Олар,
сабақтан қашу, бармаудан бастап - адам өліміне дейінгі қылмыстар.
Жастарды тәрбиелеу деген сөз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан
сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі
шаралардың жиынтығы. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің
себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр
түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал
әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-
біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді.
Жасөспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда алдыңғы
орында жанұя тұрады.
Жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне – жанұядағы
психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы
жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы
жасөспірімді қылмыс жолына итермелейді.
Қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың
көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы.
Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде
қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы
атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен
қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер
анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан
қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге байланысты
жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған
жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
Сонымен қатар ата-анасының тәрбиелеу моделі де өз ықпалын тигізеді. Мысалы,
әке-шешесі бір-бірімен ұрсысып, қарсыласып жүрген отбасынан екі жасөспірім
қыз балалар өздерінің агрессивтілігмен және салмақсыздығымен өз
құрдастарынан ерекшеленген. Қыздар өз ата-анасының іс-әрекетін қайталаған.
1995 жылғы 30-тамызда референдум жолыменқ қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және адам тіршілігіндегі
орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді. Оның 1-бабында: “Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды” делінген.. Осы негізгі
қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен Ұлттар ұйымының толық
мүшесі болып, басқа да ертеден белгілі өркениетті халықтар қатарындағы
терезесі тең ел есебінде танылдық.
Шындыққа көз жұмбай тікесін айтатын болсақ, республикамызда қауіпті
мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар қылмысқа қарсы
күрес жүргізу тиімділігінің төмен түсуі қоғамда мемлекеттік биліктің
азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, олардың конституциялық
құқықтарын қорғау қабілетіне күмән туғыза бастады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10 бабына сәйкес, ауыр
қылмыс, орташа қылмыс, кәмелет жасқа толмағандардың арасында көбейіп отыр.
Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстың ең бір қауіпті де айқын
ерекшілігі оның ұйымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында. Тағы
бір басқа назар аударар жай – әсіресе соңғы кезенде етек ала бастаған
ересек қылмыскерлердің ықпалымен қылмыс жасап ұсталатын жасы кємелетке
толмағандар жиі кездеседі.
Біздің қоғамымыздың соңғы кездерде кезіккен проблемаларының бірі
жастардың құқықтық санасы дәрежесінің төмендегі болып отыр. Осыған
қарағанда жастарға, бәрінен бұрын оқушыларға құқықтық білім берудің маңызы
ерекше екендігі көрінеді. Осы орайда ел Президентінің Қазақстан – 2030.
Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы атты Жолдауындағы Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз
жастар мен жеткіншек ұрпаққа көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз”,- деген сөзін
басшылыққа алуымыз керек.
Болашақ жас ұрпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ұлттық дәстүрге
баулу, олардың бойына ізгі сезімдер мен отанға деген сүйіспеншілік сияқты
асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ұл-қыздарына қол ұшын бүгін берсе, ертең олар оны ұмытпай,
болашақта мемлекеттің көркеюіне үлес қосуға тырысары сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу жағдайы. Жұмыста кәмелетке толмағандар арасындағы
құқықбұзушылық пен қылмыс жасау себептері және оларға жаза тағайындау
ерекшеліктеріне заң ғалымдарының көптеген еңбектеріне шолу жасалды. Заң
ғалымдары осы тұрғыда біраз зерттеулер жасап, еңбектері жарыққа шықты.
Алайда, қазіргі таңдағы кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауына тосқауыл
болатын ұсыныстарды заңдастыру қажет. Жұмыс барысында заң ғалымдарының
еңбектері қолданылды.
Нормативтік негізі: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексі, Балалар құқықтарының Конвенциясы,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арнаған Жолдаулары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Берілген ғылыми жобаның мақсаты -
жасөспірімдердің құқықтық санасын анықтау үшін қылмыстық әрекеттің басты
себептері, олардың заңмен қақтығысуына жол бермеуді, оны тұлға ретінде
жағымды етіп қалыптастыруға мүмкіндік беретін тәсілдерді анықтауды ашып
көрсетіп, зерттеу.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу мақсаттарына мыналар кіреді:
- жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуының негізгі себептері,
факторлары, қылмыстың алдын алу үшін атқарылатын шаралар, Қазақстан
Республикасының жасөспірімдерге арналған Қылмыстық кодексiнің баптары
бойынша жасалған құқықбұзушылық нақты зерттеу;
- жасөспірімдер арасындағы құқықбұзушылықтың, қылмыстың қоғам және мәдениет
құрылымдарына, адам мінезінің қарым-қатынас ерекшелігіне, төменгі
экономикалық-қоғамдық статусына, алкоголь және наркотикалық заттарға,
құрдастарының әсеріне, отбасындағы психологиялық және атмосфералық
жағдайға, жанұядағы тәрбие жұмыстарынан кеткен қателіктер, кемшіліктер,
жинақталып келіп қоғамдық тәрбиедегі қателіктерге байланыстылығын ашып
көрсету;
- жасөспірімнің қылмыс жасауын болдырмау үшiн қазақ отбасына тән өзiндiк
ерекшелiктерiнiң маңызын, отбасы мүшелерi арасындағы iзгiлiк қатынастар,
жасөспірімнің тұлғалық дамуына олардың жас ерекшелiктерiне байланысты
қатынас, әулеттегi жақсы дәстүрлердi келтіре отырып, бала қасиетiн аша
бiлу, күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке бейiмдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке баруына
байланысты себеп не, кім кінәлі? Бұл ғылыми еңбегімдегі жаңалық -
жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуының негізгі себептері,
факторларына үлкен мән бере отырып, қылмыстың алдын алу үшін жүргізілетін
шаралар ұсынылды.
Жобаның практикалық маңызы. Жобаны зерттеу нәтижесінде келтірілген
ұсыныстар мен тұжырымдар құқықтық мемлекетке қадам басқан шақта қоғамға
саналы адам қалыптастыру - мемлекетіміздің басты міндеттерінің бірі
болатынын, ол міндетті іске асырудағы басты мақсат - жасөспірімді жаңа
рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеудің негізгі бағыттарын ден айқын көрсетіп,
жоғары деңгейде дәлелдей білуге септігін тигізуі мүмкін.
Жобаның методологиясы. Ғылыми жобада социологиялық, салыстырмалы
әдістер қолданылды.
Жобаның құрылымы мен көлемі. Жоба кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиет пен нормативтік актілер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, жобаның міндеті мен
мақсаттары, зерттеудің ғылыми жаңалығы көрсетілген.
Жасөспірімдер арасындағы қылмыстың таралуының негізгі себептері,
факторлары.
1.1.Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері
Біздің қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың
өсуіне байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар
аударылуы шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды
отаншылдық, заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа
төзбеушілік рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық
қатынастарды орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы
қарайтын, ұрлық, зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым
азаматтардың демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі
кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады.
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерінің негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада белгілі
қоғамда, коллективте ғана қалыптасады.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың экономикалық, идеологиялық т.т. тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді.
Адам - іс-әрекеті күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен
қозғалыстардың, әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет
ұғымын ажырату қажет. Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал
әрекеттің сипаты шағын. Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол
жеке мақсатты орындауға бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп
аталады. Адам іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы
ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан-алуан.
Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз емес.
Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік
потребность, түрткі мотив, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім,
мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив себеп
деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір
мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының
мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б.
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері. Адам
өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды орындау
үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің заттары
мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов .
Қылмыстың мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді .
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну да
осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды.
Қылмыс - қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де, қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор.
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт.
Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына маңызды
мінездеме береді. Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара
байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды.
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады. Онда
қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері,
бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, жеке адам мотиві мен
бағыты, қоғамға қарсы бағдары анықталынған. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады.
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым кең
екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар.
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген. Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.
Өмірде бір емес бірнеше мотивтерден өрбіген көптеген қылмысты
әрекеттер баршылық. Олар да өзінің сапалық көрсеткіші мен мағынасы жағынан
әрқалай болуы мүмкін, ал басқалары бағыныңқы, өзгермелі мотивтер болып
келеді. Мұнда әрине, жетекші мотивке аса жоғары орын берген жөн.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу
олардың үнемі дамып отыратындығынан, олардың өзгеріссіз қала
алмайтындығынан күрделене береді. Алайда, бұл жағдайда да даму
тенденциясына бағытталған анағұрлым тұрақты ниет, итергіш күштер пайда
болады. Өйткені, жасөспірімнің көз алдында өмір шындығы кеңи түседі.
Егер жастық кезеңнің алғашқы шағында жасөспірімнің мінез-құлық тәртібі,
біріншіден, стихиялы түрде жинақталған ішкі әуестігіне, екіншіден,
кездейсоқ сыртқы жағдайларға байланысты сипатталса, әрі қарай бұл жағдай
өзгеріске ұшырайды.
Мотив негізінде жатқан қажеттілік маңызды нәрсеге айналғанда қалайда
қанағаттандыруды талап етеді. Жасөспірімдер қажеттілік ниетін тиып ұстау
немесе оны кейінге қалдыру ысырап тұру қабілеті жетілмегендіктен, өз
қажеттілігін ұрлық жасау арқылы қамтамасыз етудің жеке бас пен қоғам
мүддесіне қайшы келетінін түсінсе де өзін тоқтата алмайды.
Меніңше, жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттерінің
мотивтерін негізінен үш топқа бөлуге болады.
1 спирттік ішімдіктерді, темекіні, улы заттарды пайдалану, жаңа
үлгідегі киімдерді киюге әуесқойлыққа бағытталған қылмыстарды сипаттайтын
мотивтерді жатқызуға болады.
2 Бұзақылық, кек алу, жұрт алдында өзін көрсетіп мойындау ниетінде
жасалған ерлік, жалған жолдастық сенім, өзгелерге еліктеу, айрықша
жағдайларды аңсау, біреудің қылмысқа итермелеуінен қылмыстық әрекет жасауға
әкеп соғатын мотивтерді жатқызуға болады.
3 Кәмелетке толмаған қылмыстарының үшінші топтағы мотивтерін бас
пайданы көздеу мақсатындағы мотивтер құрайды. Олардың жалпы мотивтер
құрылымындағы үлес салмағы 40% артық.Қылмыс жасаған кінәлі кәмелетке
толмағанның жасы мен психологиялық ерекшелігін оның жеке тұлғасының
құрылымына қатысты негізгі белгілердің тобы құрайды.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау кезінде осы аталған
көрсеткіштер әрқашан естен шықпауы керек. Сонымен қатар сот жас қылмыскерге
жазаның түрі мен мөлшерін тағайындау туралы мәселені шешу кезінде оны
әртүрлі қасиеттердің динамикалық тұрғысынан нақты тұлға ретінде қабылдауы
керек.
2. Жасөспірімдердің қылмысқа баруының негізгі факторлары
Жасөспірімдер мен жастардың қылмысқа қатысуының себептері туралы сөз
етер болсақ, жасы кәмелетке толмағандардың 90-95 пайызы – ер
балалар.Жеткіншектер қылмысына не себеп дегенге келсек, бұлардың көпшілігі
оқуға, адал еңбекке ынта қоймайды, бос уақыттарын көбінесе қаңғыбастықпен,
құмар ойындарға, ішімдікке, нашақорлық және басқадай есеңгірететін заттарды
пайдалануға, ойынханаларда жат музыка тыңдауға, жыныстық немесе нәпсіқорлық
іс-әрекеттерімен айналысуға арнайды. Қоғамға жат осындай іс-әрекеттер сөз
жоқ оларды қажетті ќаражат табу үшін әртүрлі ұрлыққа, тонауға және
басқалай маскүнемдік қылмыстар жасауға итермелейді. Маскүнемдікке салынған
қылмыскерлер көп реттерде өзін нағыз еркек етіп көрсету мақсатында кез
келген қылмысқа барудан тайынбайды, мұндай ретте олар қылмыстың зардабына
онша мән бермейді.
Жасөспірім-қылмыскерлерге сай қасиеттерге келсек, олар өздерінің іс-
әрекетін жоғары бағалайды, жауапкершілігін сезінбейді, ұят, ар-намыс
дегеннен жұрдай болады, бұлардың көпшілігі ызақор, кекшіл, мақтаншақ,
даңққұмар болып келеді. Қылмыс жасаған жасөспірімдердің бір бөлігі ақыл
ойының кемістігі барлар, жүйке ауруымен зардап шегетіндер, жұқпалы және
басқа да аурумен ауыратындар болып отыр. Бұлардың көпшілігі
тєрбиенің,бақылаудың жоқтығынан ерте бастан ішімдікке, есірткілік заттарды
тұтынуға үйренген, қаңғыбастықпен, үйден қашып, кездейсоқ қылмыстық
элементтермен байланыс жасағандар.
Жасы кәмелетке толмағандардың арасында қылмыстық кәсіпті, қылмыстық
нормалар мен дәстүрлерді жете меңгергендер де кездеседі. Көптеген
отбасыларының жағдайларының төмендігі, ата-аналардың моральға жат теріс
қылықтары, әке мен бала арасындағы өзара кикілжің, түрлі діни уағыздардың
кері әсер етуі, бұқаралық ақпаралық құралдары арқылы порнографиялық
заттардың, қатыгездік, күш қолданудың таралуы, жасөспірімдер қылмысының
күшеюіне себеп болып отыр.
Көптеген жасөспірім қылмыскерлердің күнделікті іс-әрекетіне отбасы, оқу
орындары, еңбек ұжымы тарапынан ешқандай бақылау болмағандықтан, соңы
қылмыстық әрекетке ұласатынын тәжірибе көрсетіп отыр.
Бесіктен белі шықпай жатып қатыгездік пен қылмыс жасайтын
жасөспірімдердің жат әрекетке баруына не себеп? Бұл жағдайға кім кінәлі?
Мектеп пе, әлде теріс қылық істеген баласының әрекетіне немқұрайлы қарайтын
ата-ана ма? Бұл сұраққа бір ғана жауаппен шектелу мүмкін емес. Шындығында
да, адам өмірге қылмыскер болып келмейді. Оның қылмыс жасап, қылмыскерге
айналуының бірқатар себептері бар. Атап айтқанда, отбасындағы тәрбие,
жанұяның материалдық әл-ауқаты, жұмыссыздық, баланың бос уақытының шамадан
тыс мол болуы және т.б. Сонымен баланың қылмыстық жолға түсуінің себебі мың
сан екен. Әсіресе, бала бойындағы жақсы немесе жаман қасиеттердің
қалыптасуы тәлім-тәрбиеге тікелей байланысты. Көптеген жылдар бойы отбасы
тәрбиесі екінші орынға қойылып, адамды қоғам және ұжым тәрбиелейді деген
тұжырым қалыптасты. Мұндай қате пікірдің қоғам үшін үлкен қиындықтар
туғызғанын мойындау қажет.
М. И. Еникеев сипаттамасы бойынша жасөпірімге заңды бұзған көптеген
қылмысты артуға болады. Олар, сабақтан қашу, бармаудан бастап - адам
өліміне дейінгі қылмыстар.
Бұл жаста жасөспірімдердің бойында кездесетін келесідей мінездер тән:
1. Қарсыластық реакциясы.
Жасөспірімнің іс-әрекетіне, тәртібіне үлкендер тарапынан шек қоюына
қарсылықты білдіреді. Бұл іс-әрекеттер – үйден қашумен, шулы серуендермен
сипатталады.
2. Имитация реакциясы.
Нақты образға, жеке адамға еліктеу. Кейде бұл белгілі “кейіпкер”
болуы мүмкін. Мысалы, жасөспірімдерге “қылмыскер-суперменнің” үлкен ықпалды
екені белгілі. Соңғы кездегі детективті әдебиет кейіпкерлеріне еліктеу
жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауына кері әсерін тигізеді.
3. Компенсация реакциясы.
Бір саладағы сәтсіздікдің енді бір салада дұрыс берілуі. (Мысалы,
мектепте сәтсіздік болса, ”батыл” іс-әректтермен орын толтыру)
4. Гиперкомпенсация реакциясы.
Жасөспірімге қиын түсетін салада табандылықпен талпынып, жетістіктерге
жетуге тырысу. Көбінде өз-өзіне сенімсіз, ұялшақ жасөспірім ерекше спорт
түрлерін таңдайды (Мысалы, бокс, карате, т. б. ).
5. Топтасу реакциясы.
Бірдей жастағы жасөспірімдердің топтасуы. Жасөспірімдік топтар, ортақ
мақсаттылығымен, жинақылықтармен, ортақ бағыттылықтармен ерекшеленеді.
Жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуы зерттеушілердің
көңілін алаңдатып отыр. Бұл қылмыстың таралуының себептерін анықтау
мақсатында арнайы зерттеу жұмысын жүргізуге итермеледі. Негізгі себептерін
үлкен үш топқа бөлуге болады:
- Социологиялық фактор:
Қоғам және мәдениет құрылымдарына байланысты;
- Психологиялық фактор бойынша:
Белгілі адамның мінезінің ерекшелігімен қарым-қатынас ерекшелігіне
байланысты;
- Биологиялық фактор: Физикалық және органикалык элементтерінің
әсерінен;
- Әлеуметтік фактор: Қылмысқа әсер ететін, социологиялық
факторлардың ішінде, зерттеу нәтижесінде, келесі себептер көп
кездескен:
- Төменгі экономикалық - қоғамдық статус;
- Мәдениеттегі зорлық және бұқаралық ақпарат құралдары;
- Алкоголь және наркотикалық заттар;
- Құрдастарының әсері;
- Отбасындағы психологиялық және атмосфералық жағдай.
Төменгі экономикалық-қоғамдық деңгей және кедейшілік әсер етеді.
Көбінде қылмысқа, жұмыс және білім алатын жағдайлары жоқ, өз өміріндегі
жағдайларға көңілі толмайтындар барады. Сонымен қатар қылмысты жоғарғы
өкілдердің (бизнесмен, бай адамдардың) балалары жасайды. Себебі, олар
материалды жағдайдан қиыншылық көрмейді. Тек орташа тұратындардың
жасөспірім балалары қылмысқа сирек барады. Бай өкілдердің балаларын көбінде
айып төлеп босатса, кедей балалардың ата-аналары айып төлеп, шығара
алмағандықтан, оларды тұтқынға алып жазалайды.
Байлық, мәдени құндылықтар, өмір стилі:
Қазіргі жасөспірімдердің көбінде автокөлігі, қалтасында ақшасы болады.
Яғни, осы ақшаға жасөспірім шылым,алкоголь,наркотикалық заттар сатып алуына
мүмкіндігі бар. Олардың өмірі біршама белсенді өтеді – кездесулер; ойын-
сауық, би кештері; рок-концерттер; достарымен көкке, табиғатқа барады.
Бірақ, бұлардың көбі кешке, түнде болып тұрады. Бұл кезде көшеде көп адам
кездеспегендіктен, оларды бақылаушылар аз болғандықтан, жеткіншектер
бұзақылық жасап, кейде ойын-сауық үшін қылмыс жасауға шейін барады.
Жасөспірімнің жан дүниесі нәзік,сезімтал болып келеді. Үлкендердің
айтқан сөздерін, іс-әрекеттерін, бұқаралық ақпарат құралдарынан (теледидар,
газет, журналдардан т.б.) көргенінің барлығын тез қабылдап, шындық көреді.
Міне, сондықтан да лас ақпарат көздері мен телехабарларда үнемі беріліп
отыратын қылмыс хроникасындағы жағымсыз мәлеметтер жастардың нәзік
көңіліне, жан дүниесіне қатыгездікпен жүгенсіздік ұрығын себуде. Ақпарат
құралдары қатігез қылмыскердің іс-әрекетінің егжей - тегжейін жазып,
жасөспірімдерге сабақ болар десе, кейбір жасөспірімдер, осы қылмысты
жасаған қылмыскер қандай сезімде болды екен деп, сол қылмысты қайталайтыны
кездесіп жатады.
Өткен ғасырдың сексенінші жылдары, қандай-да бір қылмыс түріне
қатыстықтары болмаса да, айғай – шулы әрекеттерімен түнгі тыныштықты
бұзатындары үшін үлкендерді жиі дүркілендіретін ”хипперлер”, “металистер”,
“мотоциклистер” сияқты бейресми топтардың жағымсыз қылықтары баспа сөз
беттерінде әртүрлі пікірталастарын туғызып, олар туралы белгілі бір
қоғамдық пікірді қалыптастырып жататын. Яғни, жағымсыз қылықтарына
жасөспірімдердің тәртібі, мінез-құлқы, тұлға ретінде қалыптасу мәселелері
көпшілікті ойландыратын. Көп болып, олардың жаман жолға салынып кетпеуіне
ат салысатын.
Қылмысты ішімдік және наркотикалық заттар әсерінен жасайтындар көптеп
кездестіндіктен, арнайы зерттеу жұмысын жүргізген. Олардың біреуінің
нәтижесі бойынша, егер жасөспірім бұрын тұтқынға алынса, наркоман
адамдармен қарым-қатынаста болса, қылмысты ішімдік, есірткі ықпалы
жасайды. Яғни, есірткі қабылдау мен қылмыстық іс-әрекеттер бір-бірімен
тығыз байланыста болады.
Құрбы-құрдастарының әсері. Жасөспірімдерді заң бұзуға, қылмыс жолына
итермелейтін фактордың бірі. Заң бұзу мен есірткі қабылдау кезінде,
жасөспірімнің антиқоғамдық тәрбиесімен құрдастарының арасында тығыз
байланыс байқалады. Әлеуметтену үрдісі кезінде жеткіншектер арасында
қылмыстық іс-әрекетке даярлану басталады. Жеткіншектерге құрбы –
құрдастарының айтқан ойының әсері үлкен, себебі бұл кезде олар бір-біріне
еліктегіш болып келеді.
Әсер етуші келесі фактор – тұрғылықты специфика әсері. Арнайы
территорияларда, белгілі бір аудандарда, қылмыскерлердің деңгейі ерекше
жоғары болады. Бірақ сол жерде өскен жасөспірімдердің барлығы қылмыскер
болмаса да, бұл жердегі жас балалардың заңды бұзу, қылмыс жасау пайызы
басқа аудандарға қарағанда бірнеше есе жоғары болады.
Жасөспірімдер қазіргі кезеңде тез өзгермелі мәдениетте, хаос және
тұрақсыз, құбылмалы ортада өмір сүреді. Мұның өзі қылмыстың жоғарылауына
әсер етеді. Бұрынғы баға жетпес құндылықтар күмәндану, сенімсіздік
сезімдерін тудыра бастады. Мысалы, отбасы ертеректе, сенімді, қауіпсіз ошақ
болса, қазіргі кезде, жанұядағы келіспеушілік, түсініспеушілік әсерінен
үлкен мәселелерге (өз-өзіне қол жұмсау, қылмысқа бару, т.б.), итермелуші
себептерінің біріне айналып отыр. Көптеген экономикалық – саяси
мәселелердің пайда болуы, сенімсіздіктің тууына, көптеген наразылықтарға
әкеліп соқтыруы мүмкін.
Мектептегі үлгерім заң бұзуға, қылмыс жасауға итермелейтін фактордың
бірі болып табылады. Мектепті тастаудың он төрт себебін көрсеткен. Бұларға,
мектептегі баланың тәртібінің нашарлығы, оқуға деген ынтаның болмауы,
сынаптастарының кері әсері және ата-анасымен қарым-қатынасының нашарлығы,
түсініспеушіліктің болуы, мектептегі жетістіктерінің төмендігі, нашар
бағалар, сыныптағы тәртібінің жамандығы,мектеп программасын алып жүре
алмауы, мұғалімдермен және ата-анасымен ортақ тіл табыса алмауы - бұның
барлығы осындай оқушылардың қылмысқа, заң бұзушылығына итермелейтін
факторлар. Бұлар оқушылардың психикасына кері әсер етеді. Осы кезде бұл
жасөспірімдерді “тыныштық бұзушылар” болып табылады. Мұғалімдер мен
әкімшіліктің кері әсері, жасөспірімнің жаман тәрбиесін әрі қарай
шиеленістере түсіп, жеткіншектің сабақ босатуының жиіленуіне, алкоголь мен
есірткінің қабылдауына итермелейді.
Жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне – жанұядағы
психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы
жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы
жасөспірімді қылмыс жолына итермелейді.
Қылмыстың психологиялық факторы:
Қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың
көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы.
Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде
қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы
атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен
қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер
анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан
қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге байланысты
жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған
жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
Сонымен қатар ата-анасының тәрбиелеу моделі де өз ықпалын тигізеді. Мысалы,
әке-шешесі бір-бірімен ұрсысып, қарсыласып жүрген отбасынан екі жасөспірім
қыз балалар өздерінің агрессивтілігмен және салмақсыздығымен өз
құрдастарынан ерекшеленген. Қыздар өз ата-анасының іс-әрекетін қайталаған.
Сонымен қатар, қылмыс жасауға тұлғалық факторларда әсер ете ала ма деген
сұраққа жауап іздеген. Арнайы жүргізілген зерттеу бойынша қылмыс
жасағандар:өздеріне сенімді, құқық қорғау органдарына ұнатпаушылықпен
қарау, тез ренжігіштігімен, өзін басқара алмаушылығымен, жаушылық
қаситтерімен ерекшеленген. Алайда, кейбіреулерінде, өзі туралы бағасының
төмен болуы, өзін жек көру сияқты қасиеттері кездеседі. Осындай адамдар
тобы өз істеген іс-әрекетін мойындамай, барлығын қоршаған орта мен
адамдардан көріп, кінәлайды. Кей жағдайда заң бұзу невроз симптомы,
қорқыныш, мазасыздық жемісі болып келуі мүмкін. Сондай-ақ әртүрлі формадағы
және деңгейдегі психопотологиядан зардап шегеді. Кейбіреулері жүйке
бұзылуымен ауырады, оны психиаторлар “іс-әрекетіндегі салмақсыздық“ деп
атайды.
Зерттеу нәтижесіндегі себептердің бірі – балалық шағынан бастап қамқорлық,
мейірімділіктің жетіспеушілігі. Кей жағдайларда заң бұзушылық іс-әрекетке
эмоционалды жағынан сау балалар; тек кері, қате тәрбиеленгендер баратыны да
кездеседі.
Қылмыстың биологиялық факторы:
Қылмыстардың көбі сыртқы себеп бойынша жасалады. Бірақ, кей жағдайлар да
органикалық және биологиялық факторлары тікелей және жанама әсер етуі
кездеседі. Мысалы, қылмыс жасаған жасөспірімдер арасында бас миының маңдай
жазығының дамымай артта қалуы жиі кездесетінін көрсеткен. Бұның өзі
нейрофизиологиялық бұзылыстарына, өз іс-әрекетіне жауап бермеуіне әкеледі.
Бірақ, бұл танымдық процестің бұзылуы дегенді білдірмейді, тек бұндай
жасөспірім өзіндегі білімді пайдаланып қана іс-әрекет жасай алмайтындығын
білдіреді.
Биологиялық фактордың қылмыс жасауға қандай рөлі бар екенін зерттей келе,
ұрпақтан ұрпаққа берілуі мүмкін екендігін анықтаған. Сондықтан, жанұяның
комплексті әсері өзіне қоршаған орта факторымен гентикалық факторды қоса
көрсетеді.
Заң бұзушы адамның анатомия-жүйелік жүйенің бұзылысы заң қызметкерлеріне
қарағанда ақырын қалпына келеді. Сондықтан да жазалаудан кейін өз
тәрбиелерін өзгерте алмайды (1, 103-104 б.).
Н. Ф. Кудряцева, В. Е. Эминова еңбектерінде бұл себеп, біз білетіндей әрбір
адамда өзіне тән темпераменті болады. Сондықтан да бұл кейбір жағдайда
тұқым қуалаушылық фактор және де бала туа сала жаман тәрбиеге жақын болуы
мүмкін. Егер бұны ата-анасы қалай жеңуді білмесе, жөндемесе, жасөспірімдік
кезеңде әртүрлі психикалық бұзылыстарға ұшырауы мүмкін.
Шеппард көзқарасы бойынша органикалық себептер әр қылмыскердің 25% құрайды.
Мысалы, ол 10-15 жасар қыз бала туралы айтады. Ол инсулиннің
жетіспеушілігінен зардап шеккен, яғни қанының құрамында қанттың мөлшері өте
аз болған. Жасөспірім құбылмалы көңіл күйімен, импульсивтілігімен,
агрессивтілігімен ерекшеленген. Дұрыс емделу мен диета толық емделуге
мүмкіндік берді. Ол басқа да адамдар туралы әңгімелеген. Мысалы, заң
бұзушылар кереңдікмен, көзі дұрыс көрмеушіліктен зардап шеккендер.
Органикалық себептер сонымен қатар босануға дейінгі және кейінгі
асқынулардан болуы мүмкін.
Қ. Р. Ішкі Істер Министрлігі Оңтүстік Қазақстан облысы тәртіп сақтау
басқармасының насихат бөлімі Шымкент қаласында қылмыстық топтарға
қатысушыларға немесе оларға еліктеуші жасөспірімдерге әлеуметтік зерттеулер
жүргізген.
2014 жылдың 9 айында кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстың алдын алу профилактикасы бойынша ұйымдастырылған
жұмыстың жағдайы туралы
Анықтамалық: Қалалық полиция бөлімшелері арасында:
- ПБ-1 бойынша 36 қылмыс жасалған (оның ішінде ҚР Қылмыстық кодексінің
98 - 1, 175 – 17, 178 – 6, 181 – 1, 257 – 3, 103 -2, 251 – 2, 179 –
1, 242 - 1);
- ПБ-2 бойынша 29 қылмыс жасалған (оның ішінде ҚР Қылмыстық кодексінің
175 – 8, 178 – 10, 257 – 2, 179 – 2, 181 – 1, 185 – 1, 177 – 4, 352
-1);
- ПБ-3 бойынша 15 қылмыс жасалған (оның ішінде ҚР Қылмыстық кодексінің
175 – 8, 178 – 1, 185 – 1, 257 – 2, 242 – 1, 321 – 1, 327- 1).
Талдау көрсеткендей, онша ауыр емес , ауырлығы орташа, ауыр және ерекше
ауыр, яғни қылмыстың барлық түрлері бойынша 2013 жылдың 9 айындағы
көрсеткішімен салыстырғанда, төмендегенін байқауға болады.
Егер барлық жасалған қылмысты түрлерге бөлсек, (80 факті), онда кәмелетке
толмағандар жасаған қылмыстың негізін тонау (17 факті), бөтен адамдардың
мүлкін ұрлау (33) құрайды. Сонымен қатар 7 бұзақылық жасалған.
Жасөспірімдер арасындағы қылмысты тыңғылықты талдау анықтағандай,
қылмыстар пайда көру ниетімен, жалғызылықты жасалғанын көрсетеді,
сонымен қатар криминалитет өкілдері мен қылмыстың ұйымдасқан түрінің негізі
жоқ екені айқындалды.
Кәмелетке толмағандарға ересек ұйымдастырушылар мен азғырушылар тарапынан
ықпал ету фактілерін алдын алу мақсатында жүйелі түрде жұмыстар жүргізілді.
Облыстық статистика басқармасының мәліметтері бойынша Тараз қаласы
аумағында 350 619 адам тұрады, оның ішінде 18 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандар саны 117 869 адам, яғни барлық тұрғындардың 13 бөлігін
құрайды.
Тараз қаласында орналасқан 58 мектепте (оның ішінде 53 орта, 4
бастауыш, 1 негізгі, 1 кешкі мектеп) 57 800 бала , 24 колледжде 25 256
адам білім алуда. Білім беру мекемелеріне Тараз қаласының ІІД аппараты
қатарынан 71 қызметкер бекітілген (Тараз қаласы ІІД бастығының 02.09.2014
жылғы №342 бұйрығы).
Есепке тұру санаттары бойынша 2014 жылдың қыркүйек айында 261 жасөспірім
тізбелік есепте тұрды, оның ішінде қадағалаусыздар мен панасыздар саны –
62, наркотикалық және спирттік ішімдіктер қолданғаны үшін – 9, оқудан бас
тарту – 34, әкімшілік құқықбұзушылықты екі немесе одан көп жасағандар – 25.
Профилактикалық есепте тұрғандар саны – 16, оның ішінде соттың шешімі
бойынша УДО – 1, қорғау ұйғарымы бойынша – 1 және соттың шешімі бойынша
ойын-сауықты шектеу – 14.
Бейімдеу орталығына 2014 жылдың 9 айында 260 кәмелетке толмағандар
орналастырылса (2013 жылдың осы кезеңінде - 229), ата-ана құқығынан
айрылғандар саны 31 адамды құрады (2013 жылы - 31), девианттық тәртібімен
19 жасөспірім арнайы мектепке орналастырылды (2013 жылы - 19).
2014 жылдың қыркүйек айында қала бойынша 230 жайсыз отбасы есепте
тұрады (2013 жылы - 172). Бұл отбасыларында 284 бала тәрбиеленеді, олардың
ата-аналары спирттік ішімдіктер мен наркотикалық заттар қолданады, бала
тәрбиесі бойынша өз міндеттерін орындамайды.
Қазақстан Республикасының 09.07.2004 жылғы Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқықбұзушылық профилактикасы туралы және балалар
қадағалаусыздығы мен панасыздығының алдын алу туралы Заңына орай ішкі
істер ұйымдарына кәмелетке толмағандар арасындағы құқықбұзушылық
профилактикасы, қадағалаусыздық пен панасыздық бойынша маңызды міндеттер
жүктелді.
Ішкі істер бөлімі қызметкерлері алдында жасөспірімдер қылмысының
себептері мен жағдайларын анықтау, алдын алу бойынша нақты міндеттер
қойылды. Осыған орай Тараз қаласы ІІД ұйымдары жанындағы қызығушылық
органдармен бірлесе отырып, кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта үйінен
тыс болу, ойын-сауық орындарына бару фактілерін анықтау бойынша Мирас,
Жасөспірім – Заң - Қауіпсіздік, Отбасы және мектеп, Жұмыспен қамту,
Түнгі қаладағы балалар секілді рейдтік және жедел-профилактикалық іс-
шаралар өткізілді.
Мирас, Жасөспірім – Заң - Қауіпсіздік іс-шараларын жүргізу барысында
ойын-сауық орындары тексерілді. Онда түнгі уақытта заңды өкілдің алып
баруынсыз жүрген, алкоголды ішімдік қолданған кәмелетке толмағандарға, осы
орындардың қожайындарына, жасөспірімдердің ата-аналарына әкімшілік
сипаттағы шаралар қолданыллады.
ҚР Президенті жариялаған 2014 жылдың 1 қыркүйегінен 2015 жылдың 1
қаңтарына дейін күшіне енген кіші және орта бизнеске тексеру жүргізу
мораториясына дейін осы бағыт бойынша жұмыстар жүргізілді.
Күн сайын жүргізілген рейдтік жедел-профилактикалық іс-шаралардың
нәтижесі бойынша әртүрлі әкімшілік құқықбұзушылық жасағаны үшін полиция
бөлімшелеріне 3413 кәмелетке толмағандар жеткізілді (2013 жылы - 3629),
жауапқа тартылған жасөспірімдер саны – 272 (2013 жылы - 237).
ҚР КоАП 336-1 бабы бойынша (кәмелетке толмағандардың спирттік
ішімдіктерді қолдануы) 33 құқықбұзушылық анықталды (ПБ-1 – 19 факт, ПБ-2 –
2, ПБ-3- 12) (2013 жылы – 70 факт).
ҚР КоАП 336-4 бабы бойынша (23.00-ден кейін кәмелетке толмағандардың
заңды өкілдердің алып жүруінсіз үйден тыс жерлерде болуы) 1534
құқықбұзушылық анықталды (ПБ-1 – 674 факт, ПБ-2 – 293, ПБ-3- 567) (2013
жылы – 1435 факт), өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда, 99 фактіге
жоғарлаған.
ҚР КоАП 111 бабы бойынша (ата-аналардың бала тәрбиесі бойынша өз
міндеттерін орындамау) 141 адам жауапқа тартылды (ПБ-1 – 65 факт, ПБ-2 –
44, ПБ-3- 32) (2013 жылы – 99 адам). Талдау нәтижесі көрсеткендей, аталған
бап бойынша көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 42 адамға жоғарлаған.
Облыстық прокуратура бастамасымен қала бойынша 28 ұтқырлық топ құрылды.
Топ құрамында ОДН қалалық бөлімшелерінің инспекторлары, қалалық
прокуратураның, мәслихаттың, қала әкімдігінің, білім беру бөлімінің
қызметкерлері бар. Топтың мақсаты – оқу орындарындағы формалды емес
көшбасшыны (лидерді) анықтау және ол туралы ақпарат жинау бойынша
профилактикалық және мақсатты іс-шаралар өткізу.
Мектеп оқушыларымен, әсіресе есепте тұрған контингентпен профилактикалық
жұмыстар жүргізу мақсатында бекітілген мектептерге үнемі барып тұрады.
Қабылданған шаралар нәтижесінде кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстың жағдайы Тараз қаласы бойынша төмендеген.
Жасөспірімдер арасындағы құқықбұзушылық пен қылмыстың алдын алу
мақсатында ГЮП УВД қызметкерлерімен қала мектептері мен колледждерінде
ата-аналар жиналысы өткізілді. Ата-аналарға ҚР КоАП ата-аналар мен
балаларға қатысты баптары түсіндірілді.
Оқу орындарында ОДН инспекторлары балаларға арнап, діни экстремизм мен
сепартизмнің профилактикасы, салауатты өмір салты профилактикасы және басқа
тақырыптарда 2486 лекция, хабарлама және жеке әңгіме (2013 жылы - 2394),
сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдарында ақпараттық сипаттағы 122
хабарламалар жасады (2013 жылы - 105).
Анықтамалық: дөңгелек үстел – 119 (2013 жылы - 102);
акциялар – 148 (2013 жылы – 102);
спорттық іс-шаралар – 72 (2013 жылы – 61);
семинарлар – 72 (2013 жылы – 62).
Акция барысында балалар кинология, патруль қызметі іс-әрекетімен танысты,
сонымен қатар ЦОУ ДВД және мұражайға барды.
Оқу орындарының оқушыларымен жүргізілген профилактикалық жұмыстар
барысында уақытша қамау изоляторы мен Тараз қаласының қабылдау-тарату
бөлімдеріне экскурсия жасады.
Қылмыс пен құқықбұзушылықты болдырмау және алдын алу бойынша жүргізілетін
профилактикалық жұмыстар үнемі қаланың ІІД басшыларының бақылауында
болады.
Кәмелетке толмағандардың арасында құқық бұзушылықтың және балалардың
қадағалаусыз, ата-анасының қарауынсыз қалуының алдын алу жөніндегі
мемлекеттік саясаттың келесі бір бағыты білім беру саласыңдағы заңнаманы
жетілдіру, оның дәл және біркелкі қолданылуына тиісті бақылау және
қадағалау жасауды қамтамасыз ету болып табылады. Білім беру қызметіне
қатысты нормативтік құқықтық актілер кешенінде қазіргі қолданыстағы
заңнамада толық көлемде ескерілмеген көптеген проблемаға назар аударылуы
тиіс. Біріншіден, заңнамада баланың өзіндік мәдени ерекшеліктеріне, оның
көзқарасына, мемлекетіміздің қоғамдық құндылықтарына, адамның құқықтары мен
негізгі бостандықтарына сыйлаушылықпен қарауға баулитын шаралар қамтылу
керек. Екіншіден, оқу орындары кәмелетке толмағандарға медициналық,
кеңестемелік және басқа да көмек көрсетіп, атап айтқанда осындай жәрдемге
мұқтаж немесе қатыгездік құрбаны болған, ата-анасының мейірімін көрмеген
және қудалау мен қанауға душар болған жасөспірімдерге қол ұшын беретін
базалық және анықтама орталықтарына айналуы тиіс. Үшіншіден Білім
саласына қатысы бар нормативтік құқықтық актілерде қолайсыз, жағымсыз
жағдайдағы, табысы аз топтарға жататын кәмелетке толмағандардың
проблемаларды анықтауға және шешуге ықпалдасатын оқу және тәрбие
бағдарламаларын әзірлеу мен ендігі, кажеттігі жеткілікті дәрежеде
қамтылмаған; Төртіншіден. Оқу орыңдарының кәмелетке толмағандардың құқық
бұзушылығының алдын алу жөніндегі жұмыс нәтижесін тұрақты бақылау мен оған
баға беру міндеті еліміздің заңнамасы толық көлемде көрсетілмеген. Бұдан
басқа нормативтік құжаттарда мектепке бару ережесін сақтау қиынға соғатын,
сондай-ақ мектепті тастап кететін кәмелетке толмағандарға арнайы көмек
көрсетілетіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz