Салықтар және салық жүйесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік.экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 ҚР.ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық санкциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІ БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Салықтан жалтару себептері және әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдерді алуды ұйымдастыру және салықтан, жалтару тәжірибелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Қазақстандағы салықтар, алымдар мен төлемдердің,
алыну ерекшеліктері және салық ауыртпалығын аудару ... ... ... ... ... .23
3. ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Салық санкцияларын пайдалану проблемалары мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Салық саясатындағы салық санкцияларының рөлін арттыру ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік.экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 ҚР.ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық санкциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІ БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Салықтан жалтару себептері және әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдерді алуды ұйымдастыру және салықтан, жалтару тәжірибелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Қазақстандағы салықтар, алымдар мен төлемдердің,
алыну ерекшеліктері және салық ауыртпалығын аудару ... ... ... ... ... .23
3. ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Салық санкцияларын пайдалану проблемалары мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2. Салық саясатындағы салық санкцияларының рөлін арттыру ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Тақырыптың өзектілігі. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен салал іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қаббаттаса жүреді.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Бірақ, нарық экономикасының кейбір объективті және субъективті жағдайларына байланысты салықтан жалтару және салық салық санкциялары мәселелері туындалады. Кәзіргі уақытта салықтан жалтару – еліміздің негативті факторы болып саналады. Осы мәселенің маңызы зор болғандықтан және зерттеуге тұратындығынан, таңдаған тақырыптың өзектілігі белгіленеді..
Диплом жұмысының мақсаты – қазіргі бәсеклестік экономикада салықтан жалтарыдың себептерін анықтай отырып, салық санкцияларын салу механизмін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттеріне мыналар жатады:
- салықтың әлеуметтік-экономикалық мәнін ашу және қызметтерін көрсету;
- салық салуды ұйымдастыру прициптерін қарастыру;
- салық жүйесінің құрылмын қарастыру;
- салық салуды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсеті;
- ҚР-ға салық ұйымдарының салық салықтан жалтаруды анықтау және салық салу сакцияларын қолдану механизміне баға беру;
- Салық сакцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Жұмыстың құрылымы – кіріспе, қорытынды және 3 тараудан тұрады:
І тарау – Салықтар және салық жүйесін ұйымдастырудың теориялық негізі.
ІІ тарау – Салықтан жалтару және салық органдарының салықтық түсімдерді бақылауы. ІІІ тарау – Салықтан жалтаруға байланысты салық сакцияларын салу механизмін механизмін жетілдіру.
1 ТАРАУ. САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қаббаттаса жүреді.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Бірақ, нарық экономикасының кейбір объективті және субъективті жағдайларына байланысты салықтан жалтару және салық салық санкциялары мәселелері туындалады. Кәзіргі уақытта салықтан жалтару – еліміздің негативті факторы болып саналады. Осы мәселенің маңызы зор болғандықтан және зерттеуге тұратындығынан, таңдаған тақырыптың өзектілігі белгіленеді..
Диплом жұмысының мақсаты – қазіргі бәсеклестік экономикада салықтан жалтарыдың себептерін анықтай отырып, салық санкцияларын салу механизмін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттеріне мыналар жатады:
- салықтың әлеуметтік-экономикалық мәнін ашу және қызметтерін көрсету;
- салық салуды ұйымдастыру прициптерін қарастыру;
- салық жүйесінің құрылмын қарастыру;
- салық салуды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсеті;
- ҚР-ға салық ұйымдарының салық салықтан жалтаруды анықтау және салық салу сакцияларын қолдану механизміне баға беру;
- Салық сакцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Жұмыстың құрылымы – кіріспе, қорытынды және 3 тараудан тұрады:
І тарау – Салықтар және салық жүйесін ұйымдастырудың теориялық негізі.
ІІ тарау – Салықтан жалтару және салық органдарының салықтық түсімдерді бақылауы. ІІІ тарау – Салықтан жалтаруға байланысты салық сакцияларын салу механизмін механизмін жетілдіру.
1 ТАРАУ. САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» заңы (салық кодексі). Алматы, 2002.
2. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Қазақстан Республикасы үкіметінің 1992 жылғы 4 шілдедегі №1543-12 заңы.
3. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы.
4. Ермекбаева Б.Ж. Жалпымемлекеттік салықтар. Алматы, Экономика, 1997.
5. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев А.Б., Кулжабаева М.Т. Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999.
6. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогооблажение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Смагулова Г.Э. Аграрлық салаға арналған салық режимі. Жинақ. Астана, 2001.
8. Заяц Н.Е. Теория налогово: Учебник.- Минск БГЭУ, 2002.
9. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник – М.: Инфра – М,2000.
10. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогооблажения. Уч. пособие. Алматы, 2002.
11. Худяков А.М., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. –Алматы: Баспа, 1998.
12. Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Каржы –каражат, 1994.
13. Черник Д.Г. Налоги. 3 –е издание. – Москва: фис, 1997.
14. “Финансы” Мельников В.Д. , Ильясов К.К. Алматы. 1997 год.
15. В.Д. Мельников, В.Д. Ли “Общий курс финансов” Алматы: 2001 .
16. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. “Основы налогооблажения” Алматы 2002г.
17. “Налоги: понятие, элементы, установление, виды” А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев, Алматы 1998г.
18. “Налоги: сущность, практика, использования” Г. Карагусова, Алматы “Қаржы-қаражат” 1994 г.
19. “Налоги” 4-е издание Д.Г. Черника, Москва 1998 год.
20. “Налоги”Д.Г. Черник, Москва 1994 г.
21. “Основы налоговой системы” Д.Г. Черник, А.П. Починок, В.П. Морозов, Москва 1998 г.
22. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Казақстан Республикасының Салық Кодексі 12 маусым 2001 жыл.
23. Алиев Р., КамаевМ. Чтобы повысить эффективность//Қаржы-қаражат – 2000-2004
24. “Налоговые проблемы” А.А.Сурашов//Вестник КазГУ – 2002 год.
25. “Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер” А.Б. Байдуйсенов// Вестник КазГУ – 2001-2004
26. Салық азайса да түсім көбейеді//Егемен Қазақстан 18 сәуір 2003
27. Әкімова А.Қ. Арнайы салық режимі бойынша шағын бизнес субъектілері үшін. Жинақ. Астана, 2001.
28. Тургенев Н. Опыт теории налогов. – М., 1937.
29. Гривус А. Налоги как орудие экономической политики. Баку, 1925.
30. Соколов А. Теория налогов. – М., 1928.
31. Основы налогового права. Учебно – методическое пособие. Под.ред. С.Ч.Пепеляева. Москва: 1995.
32. Евстигнеев Е.В. Основы налогоблажения и налогового права. – М.: Инфра - М. 2000.
33. Сатыбалдин С.С., Фурсов В.Г. Налоговая система в условиях рыночной экономики Казахстана.
34. Лесбеков Г.А. Анализ особенностей функционирования основных налогов в РК. // Вестник КазГУ: 2000 №6, с.73.
35. Лесбеков Г.А. Динамика основных показателей системы налогооблажения РК. // Материалы международной конференции. Алматы, КазГУ, 2001 г.
2. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Қазақстан Республикасы үкіметінің 1992 жылғы 4 шілдедегі №1543-12 заңы.
3. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы.
4. Ермекбаева Б.Ж. Жалпымемлекеттік салықтар. Алматы, Экономика, 1997.
5. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев А.Б., Кулжабаева М.Т. Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999.
6. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогооблажение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Смагулова Г.Э. Аграрлық салаға арналған салық режимі. Жинақ. Астана, 2001.
8. Заяц Н.Е. Теория налогово: Учебник.- Минск БГЭУ, 2002.
9. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник – М.: Инфра – М,2000.
10. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогооблажения. Уч. пособие. Алматы, 2002.
11. Худяков А.М., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. –Алматы: Баспа, 1998.
12. Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Каржы –каражат, 1994.
13. Черник Д.Г. Налоги. 3 –е издание. – Москва: фис, 1997.
14. “Финансы” Мельников В.Д. , Ильясов К.К. Алматы. 1997 год.
15. В.Д. Мельников, В.Д. Ли “Общий курс финансов” Алматы: 2001 .
16. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. “Основы налогооблажения” Алматы 2002г.
17. “Налоги: понятие, элементы, установление, виды” А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев, Алматы 1998г.
18. “Налоги: сущность, практика, использования” Г. Карагусова, Алматы “Қаржы-қаражат” 1994 г.
19. “Налоги” 4-е издание Д.Г. Черника, Москва 1998 год.
20. “Налоги”Д.Г. Черник, Москва 1994 г.
21. “Основы налоговой системы” Д.Г. Черник, А.П. Починок, В.П. Морозов, Москва 1998 г.
22. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Казақстан Республикасының Салық Кодексі 12 маусым 2001 жыл.
23. Алиев Р., КамаевМ. Чтобы повысить эффективность//Қаржы-қаражат – 2000-2004
24. “Налоговые проблемы” А.А.Сурашов//Вестник КазГУ – 2002 год.
25. “Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер” А.Б. Байдуйсенов// Вестник КазГУ – 2001-2004
26. Салық азайса да түсім көбейеді//Егемен Қазақстан 18 сәуір 2003
27. Әкімова А.Қ. Арнайы салық режимі бойынша шағын бизнес субъектілері үшін. Жинақ. Астана, 2001.
28. Тургенев Н. Опыт теории налогов. – М., 1937.
29. Гривус А. Налоги как орудие экономической политики. Баку, 1925.
30. Соколов А. Теория налогов. – М., 1928.
31. Основы налогового права. Учебно – методическое пособие. Под.ред. С.Ч.Пепеляева. Москва: 1995.
32. Евстигнеев Е.В. Основы налогоблажения и налогового права. – М.: Инфра - М. 2000.
33. Сатыбалдин С.С., Фурсов В.Г. Налоговая система в условиях рыночной экономики Казахстана.
34. Лесбеков Г.А. Анализ особенностей функционирования основных налогов в РК. // Вестник КазГУ: 2000 №6, с.73.
35. Лесбеков Г.А. Динамика основных показателей системы налогооблажения РК. // Материалы международной конференции. Алматы, КазГУ, 2001 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 4
1. Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік-экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...4
2. ҚР-ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық
санкциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2 ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІ
БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1. Салықтан жалтару себептері және әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және салықтан, жалтару тәжірибелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Қазақстандағы салықтар, алымдар мен төлемдердің,
алыну ерекшеліктері және салық ауыртпалығын
аудару ... ... ... ... ... .23
3. ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ
МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1. Салық санкцияларын пайдалану проблемалары мен шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51
3.2. Салық саясатындағы салық санкцияларының рөлін
арттыру ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық
экономикалық құрылысы мен салал іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет
кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін
қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі
әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қаббаттаса жүреді.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар
экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтарда мемлекеттің
экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті
борышы деген еді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Бірақ, нарық экономикасының кейбір объективті және субъективті
жағдайларына байланысты салықтан жалтару және салық салық санкциялары
мәселелері туындалады. Кәзіргі уақытта салықтан жалтару – еліміздің
негативті факторы болып саналады. Осы мәселенің маңызы зор болғандықтан
және зерттеуге тұратындығынан, таңдаған тақырыптың өзектілігі белгіленеді..
Диплом жұмысының мақсаты – қазіргі бәсеклестік экономикада салықтан
жалтарыдың себептерін анықтай отырып, салық санкцияларын салу механизмін
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттеріне мыналар жатады:
- салықтың әлеуметтік-экономикалық мәнін ашу және қызметтерін
көрсету;
- салық салуды ұйымдастыру прициптерін қарастыру;
- салық жүйесінің құрылмын қарастыру;
- салық салуды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсеті;
- ҚР-ға салық ұйымдарының салық салықтан жалтаруды анықтау және
салық салу сакцияларын қолдану механизміне баға беру;
- Салық сакцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Жұмыстың құрылымы – кіріспе, қорытынды және 3 тараудан тұрады:
І тарау – Салықтар және салық жүйесін ұйымдастырудың теориялық негізі.
ІІ тарау – Салықтан жалтару және салық органдарының салықтық түсімдерді
бақылауы. ІІІ тарау – Салықтан жалтаруға байланысты салық сакцияларын салу
механизмін механизмін жетілдіру.
1 ТАРАУ. САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні
Салық және салық салу түсініктерін айыра білген жөн. Салық бұл –
экономикалық және қаржылық категория, ал салық салу бұл – экономикалық -
хұқықтық механизмді пайдалана отырып жүзеге асырылатын алым алу үрдісі.
Салықтар – бұл мемлекеттің белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта
салатын міндетті төлемдері.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің өз функциялары мен мақсаттарын
жүзеге асыру үшін жарамды ұлттық табысының бір бөлігін құрайтындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің қалыптасу кезінде пайда болып, оның өмір сүруінің
негізі болып табылады. Адамзат дамуының тарихында салықтардың формалары
(нысандары) мен тәсілдері өзгеріп, өңделіп, мемлекеттің талаптарына
бейімделіп отырған. Салықтардың ең дамыған кезі ақша-тауар қатынастарының
дамыған жүйесінде болған.
Салық ауыртпалығын бөлудің тарихи қалыптасқан 2 қағидаты бар:
1) Түсірілген пайда қағидаты (алынған, игіліктердің).
2) Қайырымдылық қағидаты (төлем төлеу қабілетіне).
Алғашқы қағидат бойынша әр субъектіге салық оның мемлекет қызметінен
күтетін пайдасына пропорционал көлемде салынуға тиіс: үкіметтің ұсынатын
тауарларынан игіліктер мен қызметтерді ең көп алатындар сол тауарлар мен
қызметтерді қаржыландыру үшін қажетті салықтарды төлеуге міндетті. Мысалы,
жолды жөндеу қорын қалыптастыратын көлік жолдарын пайдаланушылардың
төлемдері және басқа да төлемдер.
Бұл қағидаттың қолданылуы қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім жүйесі
сияқты және тағы басқа игіліктерге қатысты тиімсіз болып табылады.
Тұрмыстық жағдайы нашарлар мен жұмыссыздарға төленетін қайырымдылық
жәрдемақыларын қаржыландыру кезінде бұл қағидатты қолдану мүмкін емес.
Екінші қағидатқа сәйкес субъектілерге салық салу оларға “қайырымдылық”
тиімді болатындай етіп салынуы керек, яғни салық ауыртпалығы таза табыс пен
жетілген жағдай деңгейіне тәуелділікте болуы керек. Бұл қағидат бойынша
жоғары табыс табатын жеке тұлғалар, кәсіпкерлер мен кәсіпорындар табысты аз
мөлшерде табатындарға қарағанда салықтарды жоғары көлемде төлеуге міндетті.
Бұл қағидаттың мәні – табыстың әрбір қосымша бөлігі қанағаттандырылудың
өсімінің азаюына әкеледі, өйткені шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарын
бірдей көлемде жұмсамайды. Түскен табыстың бір бөлігі кез-келген уақытта
күнделікті қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге, яғни неғұрлым пайдалы
тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Қалған бөлігі басқа да тауарлар мен
қызметтерге жұмсалады. Демек, жағдайы нашар адамнан алынатын ақша ауқатты
адамнан алынатын ақшаға қарағанда үлкен қиындықпен (құрбандықпен) беріледі.
Сондықтан да түскен табыстан салыққа кететін шығындарды баланстау үшін
салықты түсетін табыс мөлшеріне сәйкес салу керек.
Төлем төлеу мүмкіншілігі мен алынған игіліктерге салық салу қағидаттары
салық мөлшерін белгілеу мен оның табыс мөлшеріне байланысты өзгерісіне алып
келеді.
Салықтарды рационалды түрде (дұрыс) ұйымдастырудың классикалық қағидатын
А.Смитт ұсынған еді. Бұл қағидат бойынша:
а) Салық әрбір салық төлеушінің табысына сәйкес мөлшерде салынуы керек
(әділеттік қағидаты).
б) Салық мөлшері мен төлем мерзімі алдын-ала анықталуы керек (анықталу
қағидаты).
в) Салық салық төлеушіге ыңғайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алыну
керек (ыңғайлылық қағидаты).
г) Салық алу шығындары минималды мөлшерде болуы керек (үнемдеу
қағидаты).
Бұл қағидаттың қолданылуы салық салу үрдісіне белгілі бір тәртіп
енгізіп, А.Смитт бұдан мынадай қорытындыға келді: “салық салық төлеушілер
үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше еркіндік белгісі болып табылады”.
Салықтық одан әрі дамуында салық салу қағидаттары өзгеріп, толықтырылып,
айқындалып отырған:
1. Салық салудың әділеттілік қағидаты 2 аспектте қарастырылады:
а) “көлденең теңдікке” қол жеткізу “көлденең теңдік” салық төлеушінің
табысы қандай мөлшерде табылып, қандай мөлшерде жұмсалатындығына қарамастан
салық салу барлығына бірдей мөлшерде болуын талап етеді.
б) Қоғамдық жағдай мен табыс деңгейі әртүрлі салық төлеушілер міндеттері
бойынша заң алдында төлеушілер міндеттері бойынша заң алдында “вертикалды
теңдікті” сақтау керек.
Демек, ауқатты адамдардың табыстарының бір бөлігінің салықты аз мөлшерде
немесе мүлдем төлемеуге тиіс тұрмыс жағдайы нашарларға қайта бөлу үшін жеке
тұлғаларға салық прогрессивтік шкала бойынша дифференциалданған
мөлшерлемені қолдана отырып салынуы керек.
2. Қарапайымдылық қағидаты.
Бұл қағидат бойынша салықтың мәні мен қызметі, қолдану сферасы мен
жүзеге асу механизмі, салық туралы заң салық төлеушіге түсінікті әрі
қарапайым болуы керек. Салық салу нысанын анықтаған кезде техникалық
жағынан қарапайым нысандарына көңіл бөлу керек, өйткені салық төлеушілердің
көп бөлігі салық төлеуден бас тарту үшін өз табыстарын төмендетеді.
Сызықтық пропорционалды салықтарды қолданудың прогрессивті салықтарға
қарағанда артықшылығы бар. Тұтынуға салынатын сызықтық салықты қосылған
құнға салынатын салық, қызметкерлер мен жұмысшылардың табысымен біртұтас
сызықтық салық, пайдаға салынатын біртұтас сызықтық салық түрінде салған
жөн. Мұндай салықтың мөлшерлемесі салық төлеуші кәсіпорынның нысанына
қарамастан бәріне бірдей болуы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың теңдігі, мемлекеттің бүкіл территориясында және барлық
шаруашылық субъектілері үшін талқылау мен қолданудың бірегейлігі.
4. Кейбір ерекше жағдайлардан басқа кезде мемлекет салық төлеушілерді
салық жүйесі арқылы жазалауға немесе көтермелеуге тиісті емес. Бұл мақсат
үшін бюджеттің кіріс бөлігінде салықтарды қысқартудың орнына шығыстар
бөлігінде арнайы баптар болуы шарт. Бұл ашық түрде жүзеге асуы қажет.
Сондай-ақ белгілі бір өнімдер мен қызметтер, әлеуметтік топтарды салықтан
кез-келген босатуды қолданбаған жөн.
Әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениеттің дамуы үшін мемлекеттік
қаржыландыру қажет, бірақ бұған қажетті қаржыны салықтық мөлшерлемені
өзгерту, манипуляциялау арқылы алуға болмайды. Саяси билік жеке топтардан
қысым көрмеуге тиіс.
Бұл қағидат нарықтық экономика көзқарасымен де маңызды болып табылады.
Нақты бағаларсыз нарықтың болуы да мүмкін емес. Кез-келген салықтық
жеңілдіктер баға жүйесіне әсер етіп, әрбір өнімнің нақты құнын көрсете
алмайды.
Қазақстанның салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер
туралы заңында салық салудың міндетті болуы, салық жүйесінің біртұтастығы,
салық заңының күші сияқты қағидаттары да атап көрсетілген.
Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің өзіне тән ерекшелігі бұл –
олардың әртүрлі қоғам қажеттіліктеріне ырықсыз жұмсалуы болып табылады.
Салықтар осы ерекшелігімен мемлекет және басқа да билік органдары
белгілейтін міндетті мақсатты салымдардан, әртүрлі төлем түрлерінен
ерекшеленеді. Бұл төлемдерге әлеуметтік сақтандырудың мақсатты төлемдері,
салымдар, арнайы қорларға қаржы-қаражат аудару, сондай-ақ, өнімнің өзіндік
құнынан, қызметтерден, табыстардан, еңбекке ақы төлеу фонды, амортизациядан
белгілі бір ұзақ мерзімде аударылатын бюджеттен тыс төлемдер жатады.
Салықтардың мәні олардың функцияларында көрінеді. Жалпы, қаржы
категориясы тұрғысынан қарағанда, салықтар субкатегория болып табылады.
Сондықтан да, салық функцияларын қаржыға қатысты қарастыратын болсақ,
оларды қаржының бөлу функциясын құрайтын қосымша функциялар деп қарастыру
қажет.
1. Тарихи алғашқы функция болып фискалды функция табылады. Бұл функция
мемлекеттік бюджетке қаржы-қаражаттардың түсімін қамтамасыз етеді.
Фискалды функция мемлекетке ақшалай табыстардың түсім көлемінің өсімін
өндірістің ақша-тауар қатынастарының дамуына байланысты анықтайды.
2. Салықтардың қайта бөлу функциясының қызметі бұл - әртүрлі
субъектілердің табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөліп
беру. Бұл функциядағы өлшемдер (масштабтар) салықтардың ЖҰӨ - дегі
үлесіне байланысты анықталады. Үлес ҰТ-тың мемлекеттен деңгейін
көрсетеді, ол 2004 ж. – 19,7%, 2005. ж. - 16,6%, 2006 ж. - 17,4%
болды.
3. Үшінші функция – реттеуші функция – мемлекеттің экономикалық
қызметінің кеңеюіне байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың
дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес мақсатты түрде әсер етеді.
Бұл жерде салық түрін таңдау, олардың мөлшерлемесін өзгерту, алу
тәсілдері, жеңілдіктер қолданылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық
өндірістің құрылымы мен пропорциясына, шоғырлану мен тұтыну көлеміне
әсер етеді. Сөйтіп, соңғы жылдар Қазақстанға салықтық төлемдердің
қажетті мөлшерден төмен деңгейде болуы тән болып отыр. Ол салықтардың
жеткіліксіз түрде жиналуымен – салық бас тартушылықпен түсіндіріледі.
Мемлекет салық саясатын – салық аясындағы жүргізілетін шаралар жиынтығын
- қоғамның дамуының әрбір нақты кезеңінің алдына қойылған мақсаттары мен
тапсырмаларына байланысты, қалыптасқан экономикалық саясатқа сәйкес жүзеге
асырады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты бұл - өзін ақтамаған жергілікті халықтың нақты табысының маңызды
бөлігін тұтынушылардың орталықтандырылған қоғамдық қорлар арқылы құрастыру
принципінің қалдығы. Бұл еңбектің күшеюін көздейтін мотивациялық-
экономикалық механизм арқылы еңбекке жарамды халықтың табысын біршама
ұлғайтуға алып келеді. Соның жүйесі арқылы қоғамның жұмысқа жарамсыз
бөлігін әлеуметтік қорғаудың неғұрлым сенімді және нәтижелі түрі қамтамасыз
етіледі.
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және бір
мерзімде алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін мемлекетте
жинақталатын ұлттық табыстың бір бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен
әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп,
жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар–ақша қатынастарының
жүйесінде жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
▪ горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
▪ вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу үшін
дифференциалды ставкаларды пайдаланып, прогрессивтік шкаламен салынуы
тиіс;
2) қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге
түсінікті әрі қарапайым болуы керек;
3) жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер құндық
пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін
тең емес жағдайларға қояды;
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестицияның өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына кедергі
келтірмеуі керек;
5) салық ставкалараның осы елдің экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша
салыстырмалылығы;
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.
Салықтардың мәні функциясында көрініс табады:
1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз ететін тарихи бірінші
қызметі салықтың фиксалдық қызметі болып табылады;
2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта бөлу болып
табылады. Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі салықтардың
үлесімен анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттендіру деңгейін көрсетеді:
бұл үлес 1997 жылы – 79,7%; 1998 жылы – 16,6%; 1999 жылы – 17,4%; 2000
жылы – 20,2% - ды құрады;
3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі – мемлекеттің экономикалық
қызметін кеңейтумен байланысты пайда болады. Ол мақсатты түрде ұлттық
шаруашылық бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық
нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, жеңілдік алу әдістерін өзгерту
пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы мен
пропорциясына, жинақтау және тұтыну көлеміне әсер етеді.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін – экономикалық саясатқа
сәйкес әлеуметтік экономикалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір
нақты даму кезеңдеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын
жүргізеді.
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиынтығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым –қатынастары және салық салу
объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы,
экономикалық сипаты бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке
және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша капиталына
салынатын салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы, отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық, жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар – тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының
иесі тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
тұлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді
(мысалы: әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің кез
келген объектіден алған табысына салық салу, екінші жағдайда – бұл
тауарлар мен қызметтерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың
төрт тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, төлем көзіне байланысты,
патент бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есептеп, төлетеді.
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау және ескеру өте қиын.
Салықтық есептің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу кезінен
бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу жүргізіледі.
Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелінетін есептеу әдісі бойынша табыстар мен
шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс – салық қызметтері
үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық төлеушілері қолданады. Оның
төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдерін жеткізу уақытында болмаған
жағдайдың өзінде төленіп, айналым қаржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:
1. Салықтар
1) корпоративтік табысқа салынатын салық;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған құнға салынатын салық;
4) акциздер;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен
салығы (қол қойылған бонус, коммерциялық табу бонусы,
роялти, үстем пайда салығы);
6) әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
қарастырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимде салық төлеу мынадай негізде
жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған
декларация. Бұл режим табысқа, мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың
комбинациясын сипаттайды.
2. Алымдар
1) заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2) жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3) жылжымайтын мүлік және ол бойынша құқықтарын мемлекеттік
тіркегені үшін;
4) радиоэлектронды құралдар мен жоғары жоғары жиілікті
құралдарды мемлекеттік тіркегені үшін;
5) көлік құралдарын және тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6) теңіз, өзен және аз өлшемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алымдар;
7) азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін;
8) дәрі –дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алымдар;
9) Қазақстан Республикасы аумағынан автокөлік құралдарын
өткізу үшін;
10) аукциондардан алынатын алым;
11) елтаңбалық алым;
12) белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін
алынатын лизензиялық алым;
13) радио – теледидар ұйымдарына берілетін радиожиілік
спектрін пайдалану рұқсаты үшін.
3. Төлемдер
1) жер учаскелерін пайдалун үшін;
2) су ресурстарын (жер үсті көздерінен) пайдалану үшін;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4) аңдар әлемін пайдланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше күзетілетін табиғи территорияларды пайдаланғаны
үшін;
7) радиожиілік спекторды пайдаланғаны үшін;
8) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9) сыртқы (визуальды) жарнаманы пайдалану үшін.
4. Мемлекеттік баждар
5. Кедендік баждар
1) кедендік баждар;
2) кедендік алымдар.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі және басқа міндетті төлемдер түрлері
айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін құқықтық
нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес ережелерде
көрсетілген.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен
және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы,
сонымен қатар қаржы полициясымен көрсетілген. Салық қызметі салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы республика заңдарының
орындалуына бақылау жасайды.
1.2. ҚР-ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық
санкциялары
Мемлекетте жиналатын салық түрлерінің, нысандары мен тәсілдерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық түрлерінің, оны төлеушілердің, жинау тәсілдерінің салық
жеңілдіктерінің көптігіне байланысты салық жүйесін күрделі модель деп
айтуға болады. Салықтарды әртүрлі қағидаттар бойынша сыныптауға болады:
- салық салынатын объект және мемлекет пен салық төлеушінің қарым-
қатынасы бойынша;
- қолданылуы бойынша;
- салық жинаушы органға байланысты;
- экономикалық нышаны бойынша.
Бірінші нышаны бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтарға тікелей табыс немесе мүлікке белгіленетін салықтар
жатады (пайда салығы, мүлік салығы, жер салығы, т.б.).
Тікелей салықтардың өзі нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салық
сыртқы нышандары бойынша салынады, яғни салық салу кезінде объектінің
пайдалылығы емес, объектттің өзіне назар аударылады. Тікелей нақты
салықтарға жататындар: жер салығы, мүлік салығы, ақшалай капиталға
салынатын салық.
Жеке салықтарда табыс қана емес, сонымен бірге салық төлеушінің қаржы
жағдайы, мысалы, отбасы жағдайы ескеріледі. Оларға жататындар: табыс
салығы, мұра мен сыйға салынатын салық, жан басына салық, т.б.
Жанама салықтар тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады
(қосылған құн салығы, акциздер).
Иемденуші тауарлар мен қызметтер сатып өткізілгеннен кейін салық
сомасын мемлекетке береді.
Қолданылу нышандары бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке жиналады да, қолданылған кезде ырықсызданады.
Арнайы салықтардың өзіне тән міндеттері болады (мысалы, жолды жөндеу қорын
қалыптастыруға арналған көлік салығы).
Салықтарды жинап, оларды иемденетін органдарға байланысты салықтар
орталықтандырылған (жалпы мемлекеттік) және жергілікті болады.
Объекттің экономикалық нышандарына сәйкес салықтар табыс салығы және
тұтынуға салынатын салық болып бөлінеді. Табыс салығы салық төлеушінің
салық салынатын кез-келген объектісінен түсетін табысынан алынады. Тұтынуға
салынатын салық бұл – тауарлар мен қызметтерді тұтыну кезінде болатын
шығындарға салынатын салық.
Салық салынатын объектті есепке алу мен бағалау тәсілдеріне байланысты
салық салудың 4 түрі бар: кадастрлық, салық салушының мәлімхаты бойынша
(декларация), табыс көзінен алынатын салық, патент бойынша салық салу.
Кадастрлық тәсілінде салық салу объектісінің нақтылы табысты есепке
алмай, табыс нормасын көрсетіп жазу арқылы жүзеге асады. Декларацияда салық
төлеуші табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді көрсетіп жазып, салық сомасын
төлейді.
Табыс көзінен алынатын салық салық төлеушінің қызмет орнындағы
бухгалтерияда есептеліп, төленеді.
Патент бойынша салық салық төлеушінің дәл анықтау қиынға соғатын қызмет
түрлерінен түсетін табыстарына салынады:
Салық есебінің 2 тәсілі бар:
1. Кассалық,
2.Есептеу тәсілі.
Кассалық тәсіл бойынша табыстар мен шегерулер төлем мерзіміне
қарамастан, жұмыстың орындалу кезінен, қызметтердің көрсетілген, жүкті
жөнелту кезінен бастап ескеріледі.
Есептеу тәсілі салық қызметі үшін нығұрлым қолайлы тәсіл болып табылады,
және де осы тәсіл Қазақстанның барлық салық төлеушілерімен қабылданған еді.
Оның салық төлеушілер үшін бір ғана кемшілігі бар – салықтың төлемдер
жеткізіп берулер мерзімінде төленбеген уақытта да аударылуы керек.
Қазақстан Республикасының жүйесінің құрамына салық баж түрлері, салық
қатынастарын реттейтін хұқтық нормалар және салық қызметінің органдары
Салық төлеушілердің кейбіреулері үшін арнайы салық түрлерін төлеу мен
есептеу тәртібін қолдануды қарастыратын арнайы салық тәртібі бар. Оларға
жататындар: кіші бизнес субъектілері, шаруа шаруашылықтары, ауыл шаруашылық
өнімін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерліктің кейбір түрлері.
Салық жүйесіне, сондай-ақ, мемлекеттік салық қызметі кіреді. Қазақстанда
ол табыс министрлігі; облыс, қала және региондардағы салық комитеттері және
салық полициясы түрінде құрылған. Салық қызметі бағалар мен тарифтерге
шығындарды ескере отырып, Республиканың салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы заңының жүзеге асырылуын бақылап қадағалайды.
5. Экономикалық қолайлылық - салықтар экономиканың дамуы мен күрделі
қаржының өсіміне кедергі болмауы тиіс. Неғұрлым көп жұмыс жасайтындарға
салықты соғұрлым көп салу дұрыс емес. Салықтардың өнім өндіруге, өндіріске
және күрделі қаржыға әсерін үнемі ескеріп отыру шарт. Егер, осылардың ең
болмаса біреуіне салықтың теріс әсері болса, мұндай салық салуды
қолданбаған жөн.
6. Экономикалық қатынастар бойынша көршілес елдердің негізгі салық
түрлері бойынша салық мөлшерлемесін салыстыру қежеттілігі. Бұл
инвестициялық салымдарды тарту үшін қажет, ал төмен мөлшерлемелер
табыстардың капиталды экспорттайтын мемлекеттердің бюджетіне ағылуына
әкеліп, импортер мемлекеттің бюджнтіне кері әсерін тигізеді. Ал, жоғары
мөлшерлемелер мемлекет экономикасына шетел инвестицияларының ағымына бөгет
жасайды.
Салық салуды ұйымдастыру салық механизмін, яғни салық түрлерінің нақты
атаулары, сонымен қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс -әрекет
әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субъект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциялар.
Салық субъектісі (салық төлеушісі) – бұл заң арқылы салық төлеу
міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жек тұлғалар.
Салық объектісі – салық салудың негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс, табиғи ресурстарды пайдалану,
өнімге (оның құнына) қосылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық
айналым (тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық
номенклатурасы (түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен
алады.
Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша
(мысалы, табысқа салынтан салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді;
кейбір жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын
мүлкінің бір бөлігі болуы мүмкін.
Салық өлшем бірлігі – санау үшін белгіленген салық объектісінің өлшем
бірлігі (1 тенге, табыс және т.б.).
Салық ставкасы – бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол
салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен
бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық ставкаларының құрылуы жағынан
тұрақты және пайыздық болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар табыс көлеміне байланыссыз, салық салыну бірлігіне
абсолютті сомада белгіленеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке
және т.б. қолданылады).
Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық, прогрессивтік,
регрессивтік.
Пропорционалдық ставкалар салық объектісі көлемінен тәуелсіз бір
пайызбен тағайындалады; прогрессивтік – табыс немесе мүлік өсіміне сәйкес
ставкада өсіп, шкала түрінде көрсетіледі.
Прогрессивті ставкаларда екі түрлі прогрессия қолданылады: жай және
күрделі; жай прогрессияда мүлік құнының немесе табыстың өсуіне байланысты
салық ставкасы да өседі, күрделіде – бөліктерге бөлініп, әрқайсысына
көтерілетін салық ставкасы қойылады. Прогрессивтік ставканың кемшілігі оның
экономикалық және еңбек қызметіне кері әсері болуында. Салық салу
прогрессиясы жоғары болған сайын, салық салыну субъектілерінің
қарамағындағы табыстардағы дифференциясы әлсіз, бірақ экономиканың
тиімділігі соғұрлым төмен.
Регрессивтік ставкалар салық объектісінің ұлғаюына байланысты
төмендейді.
Нарықтық экономика жағдайында ставкалар салық төлеушілердің төлем
қабілеті мен жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді ескеріп қолданылады.
Ставкалар заңды түрде белгіленіп, мемлекеттік бюджеттің әр жылына
байланысты қабылданғанда түзетілуі мүмкін.
Салық оклады – субъектінің бір объектіден төленетін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңды түрде төлеушілерді салық төлеуден толық не
жартылай босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
– салық салынбайтын минимум – толығымен салықтан босатылатын салық
объектісінің ең аз мөлшері.
– есептелген табыс сомасынан жеңілдіктер.
– белгілі бір субъектілерге және кейбір салық төлеушілерге салық
ставкасын азайту.
Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: төлеудің мерзімін шегеру және
салық ставкаларын азайту.
Жеңілдік кезеңі – заң бойынша салық жеңілдігі қолданылатын мерзім.
Салық салу кезеңі – салық салу немесе жинау жүргізілетін уақыт.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері билік
органдарымен және басқару органдарымен салық туралы заңдармен реттеледі.
Салық жинау және басқа да міндетті төлемдерді жинаудың дұрыстығына
бақылауды төлеушінің орналасқан немесе қызметінің орны орналасқан жағынан
мемлекеттік салық қызметі жүзеге асырады. Салық органдарының мақсаттары,
өкілеттігі, қызмет тәртібі, төлеушілер алдындағы құқықтарын бұзу жөніндегі
жауапкершілігі мемлекет заңдарымен анықталады. Салық төлеушілерден (салық
заңдарын бұзатын) жасырған сомаларды өндіру, табысты жасырғаны, бюджетке
төлемдерді кешіктіргені үшін айыппұл, өсім салынады.
2 ТАРАУ. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІ
БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Салықтан жалтару себептері және оның әсері
Салық төлеуден жалтару – төлеушінің әдейі салым объектілерін (пайда,
табыс, тауар айналыс, мүліктерді) жасыру және азайтуы, бұл жерде төлеуші
салық төлемдерін жартылай немесе толық төлемеуді мақсат етеді. Мұндай
әрекеті заңсыз әрекеті салық төлеушінің мемлекеттік қазынаға ірі зиянын
тигізеді.
Салықтан ауытқу себептері әртүрлі болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік және басқа да қызметті атқаруға қиындық
келтіретін көлемді салық ауыртпалығы; салықтардың ірі көлемі және жоғары
мөлшерлемесі субъекттің “жасырын” экономикаға кетуіне әсер етуі мүмкін.
2) салық заңдылығының күрделілігі, сонымен бірге түсініксіздігі, ондағы
өзгертулердің, түзетулердің, толықтырулардың көп болуы.
3) салық жұмысындағы жеткіліксіздіктер: төменгі квалификация және
жұмысшылардың білімсіздігі, құқықтық сұрақтар, экономикалық білімнің
аралас салаларын жеткілікті білмеу: тексеру кезінде жұмысшылардың ұят
қылықтарға баруы.
4) субъекттердің әдейі ойластырған “көлеңкелі” экономика үшін салық
сомаларын төлемеуі.
“Көлеңкелі” экономиканың ірі масштабтары, басқа елдердің банктеріндегі
шоттарына ақша аударымдары, кәсіпкерлік қызметтің нақты масштабын тиімді
азайту, мүліктің құнының көлемі – мемлекеттік бақылаудан (шығуы) ірі
салықтың түсімдерді шығарады.
Кейбір деректерде Қазақстанда “көлеңкелі” экономика 13 ден 40%-ін
құрайды жалпы ішкі өнімнің. Дұрыс экономика кезіндегі қиын жағдай оның
салықтық базасын мемлекеттік қаржы ресурстарын толықтыруға толықтыруға
толық мүмкіндік бермейді.
“Екілік” есептің практикасы қалыптасты: кәсіпкерлердің өзіндік қолдануы
үшін және кейбір ресми орындар үшін. Мұнда 2 –сінде қызметтің минимальды
жіберілетін көрсеткіштер көрінсе, 1 – сінде шын көрсеткіштер, бизнестің
дамуы мен басқарылуы үшін, көрінеді.
Салықтар бойынша әкімшілік жағдайларға салықтық орындардың әртүрлі
бекітілген тәртіптен ауытқулар немесе салықты есептеу және төлеу кезіндегі
стандартты емес жағдайларға байланысты әртүрлі белгіленген әрекет
варианттар белгіленген. Мысалы: бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібін
бұзылғанда, есептік құжаттарды жоғалтқанда немесе жойғанда, өз тұтынуы
шығындарына декларациядағы кірістерге сәйкес келмеуі, және басқа да
жағдайларды салым объектісінің тәсілін анықтау.
Салықты күштеп салу шаралары бекітілген; салық төлеушінің мүлкіне тиым
салу мүлікті (мүмкін болатын) игеру мүмкіндігімен бірге және салыққа,
штраф, шаруашылық операцияларын тоқтату төлемдеріне тиісті шотқа сомасын
аудару. Салықтық заңдылықтың әртүріне жауапкершілік анықталған: мысалы,
салық орындарына салық төлемдерін төлемеу немесе белгіленген мезгілін бұзып
төлеу заң бұзушыларға салық сомасының 5% өлшемінде салықтық санкция төлеуді
жүктейді, салық есептемесін мезгілінен 6 айға дейін асыру бұл соманың 10%
өлшемінде төледі.
Салық және басқа да міндетті төлемдерді бюджетке жартылай сомасымен
немесе мүлде төлемеу төленбеген салық және басқа да міндетті төлемдердің
сомаларынан 50% мөлшерде санкция төлеуді жүктейді. Бұл жерде төлемеу
жолдарына салым объектісін көрсетпей не төмендету, салықты қате алу, өтірік
немесе әдейі банкроттылық жариялау, мүлікті жасыру, дұрыс емес шот-
фактураларды пайдалану жатады. Осы әрекеттерді 1 жыл ішінде кері қайталаса
оларға төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде
санкция салынады.
ҚҚС бойынша бюджетке ағымдағы төлемдердің сомасын азайтқаны үшін
салықтың сомасының 50% өлшемінде санкция салынады;
салық төлеушілердің жасанды шот-фактуралары үшін 100% өлшемде санкция
салынады;
ҚҚС бойынша сынаққа кіретін расталмаған деректер туралы арыз үшін
расталмаған соманың 50% өлшемін де, осы әрекет 1 жыл ішінде қайталанса
соманың 100% өлшемінде санкция салынады.
Корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомасын салық
төлеушілердің азайтуы салық кезеңінде алынған салықтың 10 нан 25%- ін
құраса, салық салынатын кірістің 2% өлшемінде салықтық санкция, ал 25% дан
көп болса аталған соманың 5% өлшемінде салықтық санкция салады.
Салық төлеушіде салық есебінің болмауы немесе салық есебін белгіленген
тәртіпке сай жүргізбей төленбеген салықтардың 50% өлшемінде санкция төлеуге
әкеліп соғады, егер осы әрекеттердің барлығы 1 салықтық кезеңде жасалса
ғана, ал егер олар салық төлеу кезеңін 1 ден көп кезеңіндерінде жасалып
және салық салым объектісінің азаюына желіп соқса, онда төленбеген салықтар
сомасының 100% өлшемінде салықтық санкция төленеді.
Банктердің банк операцияларын салық төлеушілердің банк құжаттарына
тіркеу номерінсіз жүргізуі үшін жауапкершілігі анықталған; салық орындарына
бюджет алдындағы берешектерін күштеп өтету жағдайындағы жұмыс жасаушы
субъекттердің банктік шоттарында қалған ақшаларын туралы деректер бермеуі;
салық органдарының құжатынсыз банктік шоттарды ашу, бұл органдарды салық
төлеушілердің тіркеу есебіне тұрғандығын дәлелдейтін бұл – салық
орындарының құжаты. Осындай жағдайларда банктерге салық төлеушілердің
банктік шоттары бойынша жұмсаған шығындарының сомасының 5% өлшемінде
санкциялар қойылады.
Мемлекетке елеулі зиян келтіріп салық заңдылықтарын қатал бұзу қылмыстық
тәртіптің жауапкершілігіне тартылады: шаруашылық субъектілерінің жауапты
тұлғалары Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бойынша жазаланады,
белгіленген мерзімде белгілі қызмет орнын иелену құқығынан айырады немесе
белгілі-бір қызметпен айналысуға шек қояды, қоғамдық не түзету жұмыстарына
тартылады, сол сияқты 3 жылға дейін бас бостандығынан айырады.
Алайда бұл жазалардың барлығы салықтан ауытқу проблемасын жоймай отыр.
Тек (тексеру) салық орындарының тексеру нәтижелерінде шығатын сомалар
бюджет табысының үштен бірін құрайды. Салық төлеушілердің салықтық салым
объектісін және табыстарды жасырудың жетілдірілген түрлерін, тәсілдерін
қолдануда, салық орындарына қате деректер беру де жиілеуде.
Салық салудан ауытқудың әртүрлі әдістері бар. Ең кең таралғаны тікелей
салықтарды төлеуден жалтару. Жанама салықтарда ол олардың алыну
ерекшелігіне байланысты қиындау. Бірақ банктерсіз ақша-тауар операцияларын
жүргізу, яғни сату-сатып алу операцияларын есептен жасыру акциздерді
төлемеу, қосылған салық төлемеуге жағдай туғызады.
Жұмыс жасаушы субъектке “әрекетсіз” статусын беру оған салықтан кетуге
жағдай туғызады. Бухгалтерияға әрекеті шаруа субъектілерінің әрекетсіз
заңды тұлға болып табылатын жеткізіп берушілерден салықтық шот-фактуралар
түседі. Өтірік шот-фактуралардың арқасында кәсіпорындар ҚҚС-нан жалтарады
себебі заңдылық бойынша оның ақиқаттылығына жауапкершілік жеткізіп берушіге
жүктелген; егер кәсіпорын – сатып алушы осы схеманы пайдаланушы салық
орындарының әрекетіне сотқа шағым түсірсе, бұл жағдайда шешім кәсіпорынның
пайдасына шешіледі (“бағасыз” жеткізіп ештеңе алынбайды).
Әрекетсіз субъектілер басқа заңды тұлғалардың бөлушілері болуы мүмкін,
оларға жарғылық капитал ретінде активтер енгізеді; осыдан кейін қожайындар
банкроттық жариялайды, бюджет алдындағы берешегін өтемей тұрын жариялайды
(жалған банкроттылық).
Жасырыну салық орындары мен әділет орындарында тіркеу мерзімдерінің
сәйкессіздігін тудырады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер барлық құқықтарды иеленеді, бірақ
қаржылық міндеттемелерге жарғылық қордың өлшемдері арқылы жауап береді;
жарғылық капиталдың минимальды өлшеміне нақты ие бола отырып олар бюджет
алдағы несиелік берешектерін тәуекел мен зардаптарға қарамастан елеулі
өлшемдерге апара алады.
Табыстарға салық салу бойынша жалтарудың кең таралғанына өндіріс
шығындары мен айналысты өсіру арқылы табыс өлшемін азайту жатады; өнімнің
өзіндік құнына жоғары баға арқылы материалдық шығындар енеді, мысалы,
оларды иеленуді бос арзан баға арқылы жүргізу, немесе есеп айырысу
құжаттарын тікелей қолдан жасау. Сәйкесінше, амортизациялық шығындар
сомасын арттыру мақсатында құрылғылардың және басқа да негізгі құралдардың
құнын өсіру мүмкін.
Салық салынатын табыстың азайтылуы да шығындарды шегеру қатынастарымен
жүргізіледі. Олар кәсіпкерлік байланыссыз шығындар мен төлеушінің
меншігінде қалған табыстар есебінен жабылады. Оларға жататындар белгіленген
мөлшерден тыс жолақылық шығындар, негізгі құралдарды алу; өкілдік
шығындарды мөлшерден артық төлеу, мәдени-ағарту мерекелеріне қатысқаны үшін
шығындар; өнімді жеткізуге келісім жасау, жұмыс, қызмет көрсетуді жеткізуге
салыққа жеңілдіктері (жеткізілмеуге және келісімді орындамау үшін штраф
салуды қосқанда) бар мекемелермен келісім шарт жасасу; өндіріске берілетін
материалды құндылықтардың барлық құнын шығынға шығару; ереже бойынша жеке
тұлғалардан алынатын тауар-ақша құндылықтары мен қызметтерді қолма-қол
ақшамен төлеулерді қиын тексерілетін алғашқы құжаттар бойынша шығынға
жалған шығындарға шығару, салықтық заңдылықты бұзғаны үшін салық
орындарының салған штрафтарын өшіру.
Өзіндік құн ҚҚС салынған әртүрлі қызмет көрсетулерді, тауар-ақша
құндылықтарының құнының бөлшектерінің шығындарына ҚҚС өшіру есебінде
көтеріледі.
Табыстың салық салудан жалтаруының кең таралған тәсіліне кәсіпкерлік
қызметтен түскен түсімді жасыру және кеміту жатады. Бұл заң бұзушылық қиын
ашылады, себебі нақты түсімді анықтау үшін тауардың қозғалысымен жүруі
мүмкін шаруашылық-қаржылық және бартерлік операциялардың фактілерінің
талдауы қажет; барлық төлеушілер мен олардың операцияландыру
компьютерлеусіз заң бұзушылықты ашу көп уақытты алады.
Салық салудан жалтару бухгалтерлік есептің қанағаттандырылмайтын түрде
қойылуы немесе оның мүлде болмауымен байланысты болуы мүмкін. Мысалы:
шаруашылық және фермерлі қожалықтарда. Мұндай жағдайларда шаруашылық
қызметтің нәтижелерін орнына келтіру үшін жанама немесе сәйкес тәсілді
қолданады: жұмсалған электр энергиясы, өлшеу құралдарының көрсеткені басқа
да ресурстар, нақты шығындар, айналыс, активтердің құны, қызметтің сәйкес
түрлерінің нақты шығындары.
Жеке табыс салығын толық төлемеу немесе мүлде төлемеу еңбекке ақы
төлеудің есеп айырысу практикасымен байланысты, яғни кәсіпорын өнімі мен
бартерден алған өнім бойынша есеп айырысу. Мұндай жағдайларда қиындықтар
салық салу мақсатында азайтылған нақты төлемнің бағасынан туындайды.
Еңбекке ақы төлеудің шығындарын көбейту тәжірибесі тұлғаларға наряд
жазу, келісім-шарт бойынша жұмыс “атқаруға” жұмысшыларды тарту, басқа
жақтан құжатталатын қызмет көрсету жолдары арқылы жүргізу кең таралған.
Өзіндік құнды көбейту арқылы табысты жасыру оған меншік иелерінің,
басқарушылардың және жұмысшылардың тұтыну шығындарын енгізу арқылы
жүргізіледі. Бір уақытта бұл тәсіл әлеуметтік және табыс салығын төлеуде
ысырапсыз пайдалануға мүмкіндік туғызады, себебі натуральды төлем орнын
алады. Фирма есебін басқарушылардың пәтерлері жабдықталады, жиһаздар
сатылып алынады, газеттер мен журналдарға жазылу жүргізіледі. “Фирмалық
киім” атауының астында қымбат жеке киім мен аяқ киімдерді жасыруға болады.
Жалтаруға тән басқа жағдайлар:
1. Салықтық заңдылықтарды қате түсінуге апаратын заңдар мен құқықтық
акттердің анық болмауы, түсініксіздігі, заңдардың болмауы, олардың
қабылдануы экономикалық және салықтық қарым-қатынастардың тәжірибесімен
сипатталады, салық төлеушілер салық декларацияларын уақытымен көрсетеді,
бірақ құқықтық нормативтік актегі пробелдерге байланысты табысты жасыруды
жіберіп алады.
2. Актілік бухгалтерия жүргізу жағдайында салық төлеушілер салық
орындарының талабын орындайды, салықтық декларацияларды, есеп айырысуларды,
анықтамаларды береді. Алайда салық органдарының қарсы тексеріс жүргізбеуіне
байланысты салық төлеушілер ресми құжаттарда алынған табыс пен пайдалану
көлемінің төмендетілген мөлшерін көрсету мүмкіндігін алады.
3. Салық орындарында тіркелмеген кәсіпкерлік қызметті жүргізу жағдайында
кәсіпкерлер келісім-шарттарда, шот-фактураларда, келісімдерде, банктік
құжаттарда және т.б. құжаттарда ойдан шығарылмаған РНН қояды. Салық
орындары алдында есеп бермейді және сәйкесінше көп өмір сүрмейді.
4. Бюджетке төлемдік берешектерінің көбеюіне байланысты “салық
органдарымен байланысын жоғалтқан” категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс
жасайды. Салықтық есеп, береді, бірақ бюджетке төлемдерді және олардың
жинақталуына қарай бар активтерін іске асырады және салық орындарымен
байланысын үзеді. Тәуекелділіктің азаюы үшін ереже бойынша жалған мекен
жайлар мен жалған тұлғалар қолданылады.
5. Жалған банкроттылық: бір жұмыс берушілер бірнеше фирма ашады, бірнеше
уақыттан кейін біріншісінің активін екіншісіне аударады, сосын біріншісін
банкрот деп жариялайды.
6. Жасалмаған операциялар мен жоғары бағаларға наклоднойлар бөлу. Бұл
форма экономиканың кез-келген секторына тән және табыстардың азаюына жалған
баға қолдану арқылы жетед. Оның үстіне олардың қаржылық-шаруашылық
қызметтен табысты елеулі азайту мүмкіндігін беретін бухгалтерлік кітаптарда
көрініс алуы үшін оларға наклоднойлар жазылады. Жалтарудың бұл түрі аса
қауіпті және оны анықтау, егер қызмет көрсету шетелде, кейбір елдерде
(офшорлы), шекара сыртын да жасалған болса, қиынға соғады.
7. Жалған тұлғаларды пайдалану. Бұл жағдайда экономикалық әрекет ресми 1
тұлғаға бекітілсе, іс жүзінде оны басқа адам жүзеге асырады.
8. Жеке тұлғаларға қызмет көрсету және тауарларды беру. Салықтан
жалтарудың бұл формасы жеткілікті таралған және оны тоқтату қиын. Ол кіші
коммерциялық мекемелер арасында жүреді. Жеке тұлғалармен тікелей контакт
мекемелерге жасалған мәмілеге накладной жазбай-ақ қызмет көрсетіп, тауар
беру мүмкіндігін туғызады, егер жеке тұлғалар сәйкес накладнойлар алуға
жұмыстанбаса. Бұл форма халықаралық сипат алады, себебі көп тауарлар
шетелден алынады. Бұл жағдайда салықтан жалтарудың екі түрі көрінеді:
біріншісі – импорт кезеңінде, екіншісі – сату кезеңінде. Кедендік
декларацияда көрсетілген фактілік құн олардың нақты құнынан көбіне өзгеше
болады.
Мүлікке немесе табысқа салық салуда жеке тұлға санына салу прогрессиясын
азайту үшін табысты бөлшектеу қолданылады.
Өндіріс шығындарын есептеу, фирмаларды, компанияларды, организацияларды
тіркеу тәртібінің ерекшелігіне байланысты жалтарудың басқа әдістері де
болуы мүмкін.
Осылайша тездетілген төзу тәсілінде шығындарды көбейту мүмкіндігі туады
және сәйкесінше фирманың таза табысын азайтуға (бағаның өнімге тең
болғандағы) мүмкіндік туады. Жарнамаға шығыстар, өкілдік шығындарын
сипаттауды ды жатқызуға болады.
Салым объектісін жалған тіркеу әдісі жеңілдіктің көп мөлшері немесе
салық салымының төмен нормасы жүретін территорияда қолданады.
Салықтық заңдылықты бұзу үшін себептің пайда болуына соттарда салықтық
заң бұзушылықтар туралы шағымдарды қарастыру мезгілдерінің жағымсыз
тәжірибесі әсер етеді.
Салық орындары жағынан келген шағымды ұзақ уақыт қарастыру әдепсіз жауап
берушілердің бұл жағдайды жазадан қашу үшін әртүрлі әдіс-тәсілдер мен
фальсификацияларға баруына мүмкіндік туғызады.
Әсіресе, еңбекке ақы төлеудің өсуіне кедергі қоюды алып тастаумен, баға
либерализациясы мен өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 4
1. Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік-экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...4
2. ҚР-ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық
санкциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2 ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІ
БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1. Салықтан жалтару себептері және әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және салықтан, жалтару тәжірибелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Қазақстандағы салықтар, алымдар мен төлемдердің,
алыну ерекшеліктері және салық ауыртпалығын
аудару ... ... ... ... ... .23
3. ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ
МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1. Салық санкцияларын пайдалану проблемалары мен шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51
3.2. Салық саясатындағы салық санкцияларының рөлін
арттыру ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық
экономикалық құрылысы мен салал іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет
кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін
қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі
әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қаббаттаса жүреді.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар
экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтарда мемлекеттің
экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті
борышы деген еді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді
төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Бірақ, нарық экономикасының кейбір объективті және субъективті
жағдайларына байланысты салықтан жалтару және салық салық санкциялары
мәселелері туындалады. Кәзіргі уақытта салықтан жалтару – еліміздің
негативті факторы болып саналады. Осы мәселенің маңызы зор болғандықтан
және зерттеуге тұратындығынан, таңдаған тақырыптың өзектілігі белгіленеді..
Диплом жұмысының мақсаты – қазіргі бәсеклестік экономикада салықтан
жалтарыдың себептерін анықтай отырып, салық санкцияларын салу механизмін
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттеріне мыналар жатады:
- салықтың әлеуметтік-экономикалық мәнін ашу және қызметтерін
көрсету;
- салық салуды ұйымдастыру прициптерін қарастыру;
- салық жүйесінің құрылмын қарастыру;
- салық салуды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсеті;
- ҚР-ға салық ұйымдарының салық салықтан жалтаруды анықтау және
салық салу сакцияларын қолдану механизміне баға беру;
- Салық сакцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Жұмыстың құрылымы – кіріспе, қорытынды және 3 тараудан тұрады:
І тарау – Салықтар және салық жүйесін ұйымдастырудың теориялық негізі.
ІІ тарау – Салықтан жалтару және салық органдарының салықтық түсімдерді
бақылауы. ІІІ тарау – Салықтан жалтаруға байланысты салық сакцияларын салу
механизмін механизмін жетілдіру.
1 ТАРАУ. САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні
Салық және салық салу түсініктерін айыра білген жөн. Салық бұл –
экономикалық және қаржылық категория, ал салық салу бұл – экономикалық -
хұқықтық механизмді пайдалана отырып жүзеге асырылатын алым алу үрдісі.
Салықтар – бұл мемлекеттің белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта
салатын міндетті төлемдері.
Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің өз функциялары мен мақсаттарын
жүзеге асыру үшін жарамды ұлттық табысының бір бөлігін құрайтындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекеттің қалыптасу кезінде пайда болып, оның өмір сүруінің
негізі болып табылады. Адамзат дамуының тарихында салықтардың формалары
(нысандары) мен тәсілдері өзгеріп, өңделіп, мемлекеттің талаптарына
бейімделіп отырған. Салықтардың ең дамыған кезі ақша-тауар қатынастарының
дамыған жүйесінде болған.
Салық ауыртпалығын бөлудің тарихи қалыптасқан 2 қағидаты бар:
1) Түсірілген пайда қағидаты (алынған, игіліктердің).
2) Қайырымдылық қағидаты (төлем төлеу қабілетіне).
Алғашқы қағидат бойынша әр субъектіге салық оның мемлекет қызметінен
күтетін пайдасына пропорционал көлемде салынуға тиіс: үкіметтің ұсынатын
тауарларынан игіліктер мен қызметтерді ең көп алатындар сол тауарлар мен
қызметтерді қаржыландыру үшін қажетті салықтарды төлеуге міндетті. Мысалы,
жолды жөндеу қорын қалыптастыратын көлік жолдарын пайдаланушылардың
төлемдері және басқа да төлемдер.
Бұл қағидаттың қолданылуы қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім жүйесі
сияқты және тағы басқа игіліктерге қатысты тиімсіз болып табылады.
Тұрмыстық жағдайы нашарлар мен жұмыссыздарға төленетін қайырымдылық
жәрдемақыларын қаржыландыру кезінде бұл қағидатты қолдану мүмкін емес.
Екінші қағидатқа сәйкес субъектілерге салық салу оларға “қайырымдылық”
тиімді болатындай етіп салынуы керек, яғни салық ауыртпалығы таза табыс пен
жетілген жағдай деңгейіне тәуелділікте болуы керек. Бұл қағидат бойынша
жоғары табыс табатын жеке тұлғалар, кәсіпкерлер мен кәсіпорындар табысты аз
мөлшерде табатындарға қарағанда салықтарды жоғары көлемде төлеуге міндетті.
Бұл қағидаттың мәні – табыстың әрбір қосымша бөлігі қанағаттандырылудың
өсімінің азаюына әкеледі, өйткені шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарын
бірдей көлемде жұмсамайды. Түскен табыстың бір бөлігі кез-келген уақытта
күнделікті қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге, яғни неғұрлым пайдалы
тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Қалған бөлігі басқа да тауарлар мен
қызметтерге жұмсалады. Демек, жағдайы нашар адамнан алынатын ақша ауқатты
адамнан алынатын ақшаға қарағанда үлкен қиындықпен (құрбандықпен) беріледі.
Сондықтан да түскен табыстан салыққа кететін шығындарды баланстау үшін
салықты түсетін табыс мөлшеріне сәйкес салу керек.
Төлем төлеу мүмкіншілігі мен алынған игіліктерге салық салу қағидаттары
салық мөлшерін белгілеу мен оның табыс мөлшеріне байланысты өзгерісіне алып
келеді.
Салықтарды рационалды түрде (дұрыс) ұйымдастырудың классикалық қағидатын
А.Смитт ұсынған еді. Бұл қағидат бойынша:
а) Салық әрбір салық төлеушінің табысына сәйкес мөлшерде салынуы керек
(әділеттік қағидаты).
б) Салық мөлшері мен төлем мерзімі алдын-ала анықталуы керек (анықталу
қағидаты).
в) Салық салық төлеушіге ыңғайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алыну
керек (ыңғайлылық қағидаты).
г) Салық алу шығындары минималды мөлшерде болуы керек (үнемдеу
қағидаты).
Бұл қағидаттың қолданылуы салық салу үрдісіне белгілі бір тәртіп
енгізіп, А.Смитт бұдан мынадай қорытындыға келді: “салық салық төлеушілер
үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше еркіндік белгісі болып табылады”.
Салықтық одан әрі дамуында салық салу қағидаттары өзгеріп, толықтырылып,
айқындалып отырған:
1. Салық салудың әділеттілік қағидаты 2 аспектте қарастырылады:
а) “көлденең теңдікке” қол жеткізу “көлденең теңдік” салық төлеушінің
табысы қандай мөлшерде табылып, қандай мөлшерде жұмсалатындығына қарамастан
салық салу барлығына бірдей мөлшерде болуын талап етеді.
б) Қоғамдық жағдай мен табыс деңгейі әртүрлі салық төлеушілер міндеттері
бойынша заң алдында төлеушілер міндеттері бойынша заң алдында “вертикалды
теңдікті” сақтау керек.
Демек, ауқатты адамдардың табыстарының бір бөлігінің салықты аз мөлшерде
немесе мүлдем төлемеуге тиіс тұрмыс жағдайы нашарларға қайта бөлу үшін жеке
тұлғаларға салық прогрессивтік шкала бойынша дифференциалданған
мөлшерлемені қолдана отырып салынуы керек.
2. Қарапайымдылық қағидаты.
Бұл қағидат бойынша салықтың мәні мен қызметі, қолдану сферасы мен
жүзеге асу механизмі, салық туралы заң салық төлеушіге түсінікті әрі
қарапайым болуы керек. Салық салу нысанын анықтаған кезде техникалық
жағынан қарапайым нысандарына көңіл бөлу керек, өйткені салық төлеушілердің
көп бөлігі салық төлеуден бас тарту үшін өз табыстарын төмендетеді.
Сызықтық пропорционалды салықтарды қолданудың прогрессивті салықтарға
қарағанда артықшылығы бар. Тұтынуға салынатын сызықтық салықты қосылған
құнға салынатын салық, қызметкерлер мен жұмысшылардың табысымен біртұтас
сызықтық салық, пайдаға салынатын біртұтас сызықтық салық түрінде салған
жөн. Мұндай салықтың мөлшерлемесі салық төлеуші кәсіпорынның нысанына
қарамастан бәріне бірдей болуы керек.
3. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың теңдігі, мемлекеттің бүкіл территориясында және барлық
шаруашылық субъектілері үшін талқылау мен қолданудың бірегейлігі.
4. Кейбір ерекше жағдайлардан басқа кезде мемлекет салық төлеушілерді
салық жүйесі арқылы жазалауға немесе көтермелеуге тиісті емес. Бұл мақсат
үшін бюджеттің кіріс бөлігінде салықтарды қысқартудың орнына шығыстар
бөлігінде арнайы баптар болуы шарт. Бұл ашық түрде жүзеге асуы қажет.
Сондай-ақ белгілі бір өнімдер мен қызметтер, әлеуметтік топтарды салықтан
кез-келген босатуды қолданбаған жөн.
Әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениеттің дамуы үшін мемлекеттік
қаржыландыру қажет, бірақ бұған қажетті қаржыны салықтық мөлшерлемені
өзгерту, манипуляциялау арқылы алуға болмайды. Саяси билік жеке топтардан
қысым көрмеуге тиіс.
Бұл қағидат нарықтық экономика көзқарасымен де маңызды болып табылады.
Нақты бағаларсыз нарықтың болуы да мүмкін емес. Кез-келген салықтық
жеңілдіктер баға жүйесіне әсер етіп, әрбір өнімнің нақты құнын көрсете
алмайды.
Қазақстанның салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер
туралы заңында салық салудың міндетті болуы, салық жүйесінің біртұтастығы,
салық заңының күші сияқты қағидаттары да атап көрсетілген.
Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің өзіне тән ерекшелігі бұл –
олардың әртүрлі қоғам қажеттіліктеріне ырықсыз жұмсалуы болып табылады.
Салықтар осы ерекшелігімен мемлекет және басқа да билік органдары
белгілейтін міндетті мақсатты салымдардан, әртүрлі төлем түрлерінен
ерекшеленеді. Бұл төлемдерге әлеуметтік сақтандырудың мақсатты төлемдері,
салымдар, арнайы қорларға қаржы-қаражат аудару, сондай-ақ, өнімнің өзіндік
құнынан, қызметтерден, табыстардан, еңбекке ақы төлеу фонды, амортизациядан
белгілі бір ұзақ мерзімде аударылатын бюджеттен тыс төлемдер жатады.
Салықтардың мәні олардың функцияларында көрінеді. Жалпы, қаржы
категориясы тұрғысынан қарағанда, салықтар субкатегория болып табылады.
Сондықтан да, салық функцияларын қаржыға қатысты қарастыратын болсақ,
оларды қаржының бөлу функциясын құрайтын қосымша функциялар деп қарастыру
қажет.
1. Тарихи алғашқы функция болып фискалды функция табылады. Бұл функция
мемлекеттік бюджетке қаржы-қаражаттардың түсімін қамтамасыз етеді.
Фискалды функция мемлекетке ақшалай табыстардың түсім көлемінің өсімін
өндірістің ақша-тауар қатынастарының дамуына байланысты анықтайды.
2. Салықтардың қайта бөлу функциясының қызметі бұл - әртүрлі
субъектілердің табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөліп
беру. Бұл функциядағы өлшемдер (масштабтар) салықтардың ЖҰӨ - дегі
үлесіне байланысты анықталады. Үлес ҰТ-тың мемлекеттен деңгейін
көрсетеді, ол 2004 ж. – 19,7%, 2005. ж. - 16,6%, 2006 ж. - 17,4%
болды.
3. Үшінші функция – реттеуші функция – мемлекеттің экономикалық
қызметінің кеңеюіне байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың
дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес мақсатты түрде әсер етеді.
Бұл жерде салық түрін таңдау, олардың мөлшерлемесін өзгерту, алу
тәсілдері, жеңілдіктер қолданылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық
өндірістің құрылымы мен пропорциясына, шоғырлану мен тұтыну көлеміне
әсер етеді. Сөйтіп, соңғы жылдар Қазақстанға салықтық төлемдердің
қажетті мөлшерден төмен деңгейде болуы тән болып отыр. Ол салықтардың
жеткіліксіз түрде жиналуымен – салық бас тартушылықпен түсіндіріледі.
Мемлекет салық саясатын – салық аясындағы жүргізілетін шаралар жиынтығын
- қоғамның дамуының әрбір нақты кезеңінің алдына қойылған мақсаттары мен
тапсырмаларына байланысты, қалыптасқан экономикалық саясатқа сәйкес жүзеге
асырады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты бұл - өзін ақтамаған жергілікті халықтың нақты табысының маңызды
бөлігін тұтынушылардың орталықтандырылған қоғамдық қорлар арқылы құрастыру
принципінің қалдығы. Бұл еңбектің күшеюін көздейтін мотивациялық-
экономикалық механизм арқылы еңбекке жарамды халықтың табысын біршама
ұлғайтуға алып келеді. Соның жүйесі арқылы қоғамның жұмысқа жарамсыз
бөлігін әлеуметтік қорғаудың неғұрлым сенімді және нәтижелі түрі қамтамасыз
етіледі.
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және бір
мерзімде алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін мемлекетте
жинақталатын ұлттық табыстың бір бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен
әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп,
жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар–ақша қатынастарының
жүйесінде жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
▪ горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
▪ вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу үшін
дифференциалды ставкаларды пайдаланып, прогрессивтік шкаламен салынуы
тиіс;
2) қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге
түсінікті әрі қарапайым болуы керек;
3) жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер құндық
пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін
тең емес жағдайларға қояды;
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестицияның өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына кедергі
келтірмеуі керек;
5) салық ставкалараның осы елдің экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша
салыстырмалылығы;
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.
Салықтардың мәні функциясында көрініс табады:
1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз ететін тарихи бірінші
қызметі салықтың фиксалдық қызметі болып табылады;
2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта бөлу болып
табылады. Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі салықтардың
үлесімен анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттендіру деңгейін көрсетеді:
бұл үлес 1997 жылы – 79,7%; 1998 жылы – 16,6%; 1999 жылы – 17,4%; 2000
жылы – 20,2% - ды құрады;
3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі – мемлекеттің экономикалық
қызметін кеңейтумен байланысты пайда болады. Ол мақсатты түрде ұлттық
шаруашылық бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық
нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, жеңілдік алу әдістерін өзгерту
пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы мен
пропорциясына, жинақтау және тұтыну көлеміне әсер етеді.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін – экономикалық саясатқа
сәйкес әлеуметтік экономикалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір
нақты даму кезеңдеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын
жүргізеді.
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиынтығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым –қатынастары және салық салу
объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы,
экономикалық сипаты бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке
және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша капиталына
салынатын салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы, отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық, жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар – тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының
иесі тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
тұлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді
(мысалы: әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің кез
келген объектіден алған табысына салық салу, екінші жағдайда – бұл
тауарлар мен қызметтерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың
төрт тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, төлем көзіне байланысты,
патент бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есептеп, төлетеді.
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау және ескеру өте қиын.
Салықтық есептің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу кезінен
бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу жүргізіледі.
Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелінетін есептеу әдісі бойынша табыстар мен
шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс – салық қызметтері
үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық төлеушілері қолданады. Оның
төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдерін жеткізу уақытында болмаған
жағдайдың өзінде төленіп, айналым қаржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:
1. Салықтар
1) корпоративтік табысқа салынатын салық;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған құнға салынатын салық;
4) акциздер;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен
салығы (қол қойылған бонус, коммерциялық табу бонусы,
роялти, үстем пайда салығы);
6) әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
қарастырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимде салық төлеу мынадай негізде
жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған
декларация. Бұл режим табысқа, мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың
комбинациясын сипаттайды.
2. Алымдар
1) заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2) жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3) жылжымайтын мүлік және ол бойынша құқықтарын мемлекеттік
тіркегені үшін;
4) радиоэлектронды құралдар мен жоғары жоғары жиілікті
құралдарды мемлекеттік тіркегені үшін;
5) көлік құралдарын және тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6) теңіз, өзен және аз өлшемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алымдар;
7) азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін;
8) дәрі –дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алымдар;
9) Қазақстан Республикасы аумағынан автокөлік құралдарын
өткізу үшін;
10) аукциондардан алынатын алым;
11) елтаңбалық алым;
12) белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін
алынатын лизензиялық алым;
13) радио – теледидар ұйымдарына берілетін радиожиілік
спектрін пайдалану рұқсаты үшін.
3. Төлемдер
1) жер учаскелерін пайдалун үшін;
2) су ресурстарын (жер үсті көздерінен) пайдалану үшін;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4) аңдар әлемін пайдланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше күзетілетін табиғи территорияларды пайдаланғаны
үшін;
7) радиожиілік спекторды пайдаланғаны үшін;
8) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9) сыртқы (визуальды) жарнаманы пайдалану үшін.
4. Мемлекеттік баждар
5. Кедендік баждар
1) кедендік баждар;
2) кедендік алымдар.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі және басқа міндетті төлемдер түрлері
айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін құқықтық
нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес ережелерде
көрсетілген.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен
және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы,
сонымен қатар қаржы полициясымен көрсетілген. Салық қызметі салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы республика заңдарының
орындалуына бақылау жасайды.
1.2. ҚР-ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық
санкциялары
Мемлекетте жиналатын салық түрлерінің, нысандары мен тәсілдерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық түрлерінің, оны төлеушілердің, жинау тәсілдерінің салық
жеңілдіктерінің көптігіне байланысты салық жүйесін күрделі модель деп
айтуға болады. Салықтарды әртүрлі қағидаттар бойынша сыныптауға болады:
- салық салынатын объект және мемлекет пен салық төлеушінің қарым-
қатынасы бойынша;
- қолданылуы бойынша;
- салық жинаушы органға байланысты;
- экономикалық нышаны бойынша.
Бірінші нышаны бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтарға тікелей табыс немесе мүлікке белгіленетін салықтар
жатады (пайда салығы, мүлік салығы, жер салығы, т.б.).
Тікелей салықтардың өзі нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салық
сыртқы нышандары бойынша салынады, яғни салық салу кезінде объектінің
пайдалылығы емес, объектттің өзіне назар аударылады. Тікелей нақты
салықтарға жататындар: жер салығы, мүлік салығы, ақшалай капиталға
салынатын салық.
Жеке салықтарда табыс қана емес, сонымен бірге салық төлеушінің қаржы
жағдайы, мысалы, отбасы жағдайы ескеріледі. Оларға жататындар: табыс
салығы, мұра мен сыйға салынатын салық, жан басына салық, т.б.
Жанама салықтар тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады
(қосылған құн салығы, акциздер).
Иемденуші тауарлар мен қызметтер сатып өткізілгеннен кейін салық
сомасын мемлекетке береді.
Қолданылу нышандары бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке жиналады да, қолданылған кезде ырықсызданады.
Арнайы салықтардың өзіне тән міндеттері болады (мысалы, жолды жөндеу қорын
қалыптастыруға арналған көлік салығы).
Салықтарды жинап, оларды иемденетін органдарға байланысты салықтар
орталықтандырылған (жалпы мемлекеттік) және жергілікті болады.
Объекттің экономикалық нышандарына сәйкес салықтар табыс салығы және
тұтынуға салынатын салық болып бөлінеді. Табыс салығы салық төлеушінің
салық салынатын кез-келген объектісінен түсетін табысынан алынады. Тұтынуға
салынатын салық бұл – тауарлар мен қызметтерді тұтыну кезінде болатын
шығындарға салынатын салық.
Салық салынатын объектті есепке алу мен бағалау тәсілдеріне байланысты
салық салудың 4 түрі бар: кадастрлық, салық салушының мәлімхаты бойынша
(декларация), табыс көзінен алынатын салық, патент бойынша салық салу.
Кадастрлық тәсілінде салық салу объектісінің нақтылы табысты есепке
алмай, табыс нормасын көрсетіп жазу арқылы жүзеге асады. Декларацияда салық
төлеуші табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді көрсетіп жазып, салық сомасын
төлейді.
Табыс көзінен алынатын салық салық төлеушінің қызмет орнындағы
бухгалтерияда есептеліп, төленеді.
Патент бойынша салық салық төлеушінің дәл анықтау қиынға соғатын қызмет
түрлерінен түсетін табыстарына салынады:
Салық есебінің 2 тәсілі бар:
1. Кассалық,
2.Есептеу тәсілі.
Кассалық тәсіл бойынша табыстар мен шегерулер төлем мерзіміне
қарамастан, жұмыстың орындалу кезінен, қызметтердің көрсетілген, жүкті
жөнелту кезінен бастап ескеріледі.
Есептеу тәсілі салық қызметі үшін нығұрлым қолайлы тәсіл болып табылады,
және де осы тәсіл Қазақстанның барлық салық төлеушілерімен қабылданған еді.
Оның салық төлеушілер үшін бір ғана кемшілігі бар – салықтың төлемдер
жеткізіп берулер мерзімінде төленбеген уақытта да аударылуы керек.
Қазақстан Республикасының жүйесінің құрамына салық баж түрлері, салық
қатынастарын реттейтін хұқтық нормалар және салық қызметінің органдары
Салық төлеушілердің кейбіреулері үшін арнайы салық түрлерін төлеу мен
есептеу тәртібін қолдануды қарастыратын арнайы салық тәртібі бар. Оларға
жататындар: кіші бизнес субъектілері, шаруа шаруашылықтары, ауыл шаруашылық
өнімін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерліктің кейбір түрлері.
Салық жүйесіне, сондай-ақ, мемлекеттік салық қызметі кіреді. Қазақстанда
ол табыс министрлігі; облыс, қала және региондардағы салық комитеттері және
салық полициясы түрінде құрылған. Салық қызметі бағалар мен тарифтерге
шығындарды ескере отырып, Республиканың салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы заңының жүзеге асырылуын бақылап қадағалайды.
5. Экономикалық қолайлылық - салықтар экономиканың дамуы мен күрделі
қаржының өсіміне кедергі болмауы тиіс. Неғұрлым көп жұмыс жасайтындарға
салықты соғұрлым көп салу дұрыс емес. Салықтардың өнім өндіруге, өндіріске
және күрделі қаржыға әсерін үнемі ескеріп отыру шарт. Егер, осылардың ең
болмаса біреуіне салықтың теріс әсері болса, мұндай салық салуды
қолданбаған жөн.
6. Экономикалық қатынастар бойынша көршілес елдердің негізгі салық
түрлері бойынша салық мөлшерлемесін салыстыру қежеттілігі. Бұл
инвестициялық салымдарды тарту үшін қажет, ал төмен мөлшерлемелер
табыстардың капиталды экспорттайтын мемлекеттердің бюджетіне ағылуына
әкеліп, импортер мемлекеттің бюджнтіне кері әсерін тигізеді. Ал, жоғары
мөлшерлемелер мемлекет экономикасына шетел инвестицияларының ағымына бөгет
жасайды.
Салық салуды ұйымдастыру салық механизмін, яғни салық түрлерінің нақты
атаулары, сонымен қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс -әрекет
әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субъект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциялар.
Салық субъектісі (салық төлеушісі) – бұл заң арқылы салық төлеу
міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жек тұлғалар.
Салық объектісі – салық салудың негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс, табиғи ресурстарды пайдалану,
өнімге (оның құнына) қосылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық
айналым (тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық
номенклатурасы (түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен
алады.
Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша
(мысалы, табысқа салынтан салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді;
кейбір жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын
мүлкінің бір бөлігі болуы мүмкін.
Салық өлшем бірлігі – санау үшін белгіленген салық объектісінің өлшем
бірлігі (1 тенге, табыс және т.б.).
Салық ставкасы – бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол
салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен
бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық ставкаларының құрылуы жағынан
тұрақты және пайыздық болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар табыс көлеміне байланыссыз, салық салыну бірлігіне
абсолютті сомада белгіленеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке
және т.б. қолданылады).
Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық, прогрессивтік,
регрессивтік.
Пропорционалдық ставкалар салық объектісі көлемінен тәуелсіз бір
пайызбен тағайындалады; прогрессивтік – табыс немесе мүлік өсіміне сәйкес
ставкада өсіп, шкала түрінде көрсетіледі.
Прогрессивті ставкаларда екі түрлі прогрессия қолданылады: жай және
күрделі; жай прогрессияда мүлік құнының немесе табыстың өсуіне байланысты
салық ставкасы да өседі, күрделіде – бөліктерге бөлініп, әрқайсысына
көтерілетін салық ставкасы қойылады. Прогрессивтік ставканың кемшілігі оның
экономикалық және еңбек қызметіне кері әсері болуында. Салық салу
прогрессиясы жоғары болған сайын, салық салыну субъектілерінің
қарамағындағы табыстардағы дифференциясы әлсіз, бірақ экономиканың
тиімділігі соғұрлым төмен.
Регрессивтік ставкалар салық объектісінің ұлғаюына байланысты
төмендейді.
Нарықтық экономика жағдайында ставкалар салық төлеушілердің төлем
қабілеті мен жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді ескеріп қолданылады.
Ставкалар заңды түрде белгіленіп, мемлекеттік бюджеттің әр жылына
байланысты қабылданғанда түзетілуі мүмкін.
Салық оклады – субъектінің бір объектіден төленетін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңды түрде төлеушілерді салық төлеуден толық не
жартылай босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
– салық салынбайтын минимум – толығымен салықтан босатылатын салық
объектісінің ең аз мөлшері.
– есептелген табыс сомасынан жеңілдіктер.
– белгілі бір субъектілерге және кейбір салық төлеушілерге салық
ставкасын азайту.
Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: төлеудің мерзімін шегеру және
салық ставкаларын азайту.
Жеңілдік кезеңі – заң бойынша салық жеңілдігі қолданылатын мерзім.
Салық салу кезеңі – салық салу немесе жинау жүргізілетін уақыт.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері билік
органдарымен және басқару органдарымен салық туралы заңдармен реттеледі.
Салық жинау және басқа да міндетті төлемдерді жинаудың дұрыстығына
бақылауды төлеушінің орналасқан немесе қызметінің орны орналасқан жағынан
мемлекеттік салық қызметі жүзеге асырады. Салық органдарының мақсаттары,
өкілеттігі, қызмет тәртібі, төлеушілер алдындағы құқықтарын бұзу жөніндегі
жауапкершілігі мемлекет заңдарымен анықталады. Салық төлеушілерден (салық
заңдарын бұзатын) жасырған сомаларды өндіру, табысты жасырғаны, бюджетке
төлемдерді кешіктіргені үшін айыппұл, өсім салынады.
2 ТАРАУ. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІ
БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Салықтан жалтару себептері және оның әсері
Салық төлеуден жалтару – төлеушінің әдейі салым объектілерін (пайда,
табыс, тауар айналыс, мүліктерді) жасыру және азайтуы, бұл жерде төлеуші
салық төлемдерін жартылай немесе толық төлемеуді мақсат етеді. Мұндай
әрекеті заңсыз әрекеті салық төлеушінің мемлекеттік қазынаға ірі зиянын
тигізеді.
Салықтан ауытқу себептері әртүрлі болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік және басқа да қызметті атқаруға қиындық
келтіретін көлемді салық ауыртпалығы; салықтардың ірі көлемі және жоғары
мөлшерлемесі субъекттің “жасырын” экономикаға кетуіне әсер етуі мүмкін.
2) салық заңдылығының күрделілігі, сонымен бірге түсініксіздігі, ондағы
өзгертулердің, түзетулердің, толықтырулардың көп болуы.
3) салық жұмысындағы жеткіліксіздіктер: төменгі квалификация және
жұмысшылардың білімсіздігі, құқықтық сұрақтар, экономикалық білімнің
аралас салаларын жеткілікті білмеу: тексеру кезінде жұмысшылардың ұят
қылықтарға баруы.
4) субъекттердің әдейі ойластырған “көлеңкелі” экономика үшін салық
сомаларын төлемеуі.
“Көлеңкелі” экономиканың ірі масштабтары, басқа елдердің банктеріндегі
шоттарына ақша аударымдары, кәсіпкерлік қызметтің нақты масштабын тиімді
азайту, мүліктің құнының көлемі – мемлекеттік бақылаудан (шығуы) ірі
салықтың түсімдерді шығарады.
Кейбір деректерде Қазақстанда “көлеңкелі” экономика 13 ден 40%-ін
құрайды жалпы ішкі өнімнің. Дұрыс экономика кезіндегі қиын жағдай оның
салықтық базасын мемлекеттік қаржы ресурстарын толықтыруға толықтыруға
толық мүмкіндік бермейді.
“Екілік” есептің практикасы қалыптасты: кәсіпкерлердің өзіндік қолдануы
үшін және кейбір ресми орындар үшін. Мұнда 2 –сінде қызметтің минимальды
жіберілетін көрсеткіштер көрінсе, 1 – сінде шын көрсеткіштер, бизнестің
дамуы мен басқарылуы үшін, көрінеді.
Салықтар бойынша әкімшілік жағдайларға салықтық орындардың әртүрлі
бекітілген тәртіптен ауытқулар немесе салықты есептеу және төлеу кезіндегі
стандартты емес жағдайларға байланысты әртүрлі белгіленген әрекет
варианттар белгіленген. Мысалы: бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібін
бұзылғанда, есептік құжаттарды жоғалтқанда немесе жойғанда, өз тұтынуы
шығындарына декларациядағы кірістерге сәйкес келмеуі, және басқа да
жағдайларды салым объектісінің тәсілін анықтау.
Салықты күштеп салу шаралары бекітілген; салық төлеушінің мүлкіне тиым
салу мүлікті (мүмкін болатын) игеру мүмкіндігімен бірге және салыққа,
штраф, шаруашылық операцияларын тоқтату төлемдеріне тиісті шотқа сомасын
аудару. Салықтық заңдылықтың әртүріне жауапкершілік анықталған: мысалы,
салық орындарына салық төлемдерін төлемеу немесе белгіленген мезгілін бұзып
төлеу заң бұзушыларға салық сомасының 5% өлшемінде салықтық санкция төлеуді
жүктейді, салық есептемесін мезгілінен 6 айға дейін асыру бұл соманың 10%
өлшемінде төледі.
Салық және басқа да міндетті төлемдерді бюджетке жартылай сомасымен
немесе мүлде төлемеу төленбеген салық және басқа да міндетті төлемдердің
сомаларынан 50% мөлшерде санкция төлеуді жүктейді. Бұл жерде төлемеу
жолдарына салым объектісін көрсетпей не төмендету, салықты қате алу, өтірік
немесе әдейі банкроттылық жариялау, мүлікті жасыру, дұрыс емес шот-
фактураларды пайдалану жатады. Осы әрекеттерді 1 жыл ішінде кері қайталаса
оларға төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде
санкция салынады.
ҚҚС бойынша бюджетке ағымдағы төлемдердің сомасын азайтқаны үшін
салықтың сомасының 50% өлшемінде санкция салынады;
салық төлеушілердің жасанды шот-фактуралары үшін 100% өлшемде санкция
салынады;
ҚҚС бойынша сынаққа кіретін расталмаған деректер туралы арыз үшін
расталмаған соманың 50% өлшемін де, осы әрекет 1 жыл ішінде қайталанса
соманың 100% өлшемінде санкция салынады.
Корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомасын салық
төлеушілердің азайтуы салық кезеңінде алынған салықтың 10 нан 25%- ін
құраса, салық салынатын кірістің 2% өлшемінде салықтық санкция, ал 25% дан
көп болса аталған соманың 5% өлшемінде салықтық санкция салады.
Салық төлеушіде салық есебінің болмауы немесе салық есебін белгіленген
тәртіпке сай жүргізбей төленбеген салықтардың 50% өлшемінде санкция төлеуге
әкеліп соғады, егер осы әрекеттердің барлығы 1 салықтық кезеңде жасалса
ғана, ал егер олар салық төлеу кезеңін 1 ден көп кезеңіндерінде жасалып
және салық салым объектісінің азаюына желіп соқса, онда төленбеген салықтар
сомасының 100% өлшемінде салықтық санкция төленеді.
Банктердің банк операцияларын салық төлеушілердің банк құжаттарына
тіркеу номерінсіз жүргізуі үшін жауапкершілігі анықталған; салық орындарына
бюджет алдындағы берешектерін күштеп өтету жағдайындағы жұмыс жасаушы
субъекттердің банктік шоттарында қалған ақшаларын туралы деректер бермеуі;
салық органдарының құжатынсыз банктік шоттарды ашу, бұл органдарды салық
төлеушілердің тіркеу есебіне тұрғандығын дәлелдейтін бұл – салық
орындарының құжаты. Осындай жағдайларда банктерге салық төлеушілердің
банктік шоттары бойынша жұмсаған шығындарының сомасының 5% өлшемінде
санкциялар қойылады.
Мемлекетке елеулі зиян келтіріп салық заңдылықтарын қатал бұзу қылмыстық
тәртіптің жауапкершілігіне тартылады: шаруашылық субъектілерінің жауапты
тұлғалары Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бойынша жазаланады,
белгіленген мерзімде белгілі қызмет орнын иелену құқығынан айырады немесе
белгілі-бір қызметпен айналысуға шек қояды, қоғамдық не түзету жұмыстарына
тартылады, сол сияқты 3 жылға дейін бас бостандығынан айырады.
Алайда бұл жазалардың барлығы салықтан ауытқу проблемасын жоймай отыр.
Тек (тексеру) салық орындарының тексеру нәтижелерінде шығатын сомалар
бюджет табысының үштен бірін құрайды. Салық төлеушілердің салықтық салым
объектісін және табыстарды жасырудың жетілдірілген түрлерін, тәсілдерін
қолдануда, салық орындарына қате деректер беру де жиілеуде.
Салық салудан ауытқудың әртүрлі әдістері бар. Ең кең таралғаны тікелей
салықтарды төлеуден жалтару. Жанама салықтарда ол олардың алыну
ерекшелігіне байланысты қиындау. Бірақ банктерсіз ақша-тауар операцияларын
жүргізу, яғни сату-сатып алу операцияларын есептен жасыру акциздерді
төлемеу, қосылған салық төлемеуге жағдай туғызады.
Жұмыс жасаушы субъектке “әрекетсіз” статусын беру оған салықтан кетуге
жағдай туғызады. Бухгалтерияға әрекеті шаруа субъектілерінің әрекетсіз
заңды тұлға болып табылатын жеткізіп берушілерден салықтық шот-фактуралар
түседі. Өтірік шот-фактуралардың арқасында кәсіпорындар ҚҚС-нан жалтарады
себебі заңдылық бойынша оның ақиқаттылығына жауапкершілік жеткізіп берушіге
жүктелген; егер кәсіпорын – сатып алушы осы схеманы пайдаланушы салық
орындарының әрекетіне сотқа шағым түсірсе, бұл жағдайда шешім кәсіпорынның
пайдасына шешіледі (“бағасыз” жеткізіп ештеңе алынбайды).
Әрекетсіз субъектілер басқа заңды тұлғалардың бөлушілері болуы мүмкін,
оларға жарғылық капитал ретінде активтер енгізеді; осыдан кейін қожайындар
банкроттық жариялайды, бюджет алдындағы берешегін өтемей тұрын жариялайды
(жалған банкроттылық).
Жасырыну салық орындары мен әділет орындарында тіркеу мерзімдерінің
сәйкессіздігін тудырады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер барлық құқықтарды иеленеді, бірақ
қаржылық міндеттемелерге жарғылық қордың өлшемдері арқылы жауап береді;
жарғылық капиталдың минимальды өлшеміне нақты ие бола отырып олар бюджет
алдағы несиелік берешектерін тәуекел мен зардаптарға қарамастан елеулі
өлшемдерге апара алады.
Табыстарға салық салу бойынша жалтарудың кең таралғанына өндіріс
шығындары мен айналысты өсіру арқылы табыс өлшемін азайту жатады; өнімнің
өзіндік құнына жоғары баға арқылы материалдық шығындар енеді, мысалы,
оларды иеленуді бос арзан баға арқылы жүргізу, немесе есеп айырысу
құжаттарын тікелей қолдан жасау. Сәйкесінше, амортизациялық шығындар
сомасын арттыру мақсатында құрылғылардың және басқа да негізгі құралдардың
құнын өсіру мүмкін.
Салық салынатын табыстың азайтылуы да шығындарды шегеру қатынастарымен
жүргізіледі. Олар кәсіпкерлік байланыссыз шығындар мен төлеушінің
меншігінде қалған табыстар есебінен жабылады. Оларға жататындар белгіленген
мөлшерден тыс жолақылық шығындар, негізгі құралдарды алу; өкілдік
шығындарды мөлшерден артық төлеу, мәдени-ағарту мерекелеріне қатысқаны үшін
шығындар; өнімді жеткізуге келісім жасау, жұмыс, қызмет көрсетуді жеткізуге
салыққа жеңілдіктері (жеткізілмеуге және келісімді орындамау үшін штраф
салуды қосқанда) бар мекемелермен келісім шарт жасасу; өндіріске берілетін
материалды құндылықтардың барлық құнын шығынға шығару; ереже бойынша жеке
тұлғалардан алынатын тауар-ақша құндылықтары мен қызметтерді қолма-қол
ақшамен төлеулерді қиын тексерілетін алғашқы құжаттар бойынша шығынға
жалған шығындарға шығару, салықтық заңдылықты бұзғаны үшін салық
орындарының салған штрафтарын өшіру.
Өзіндік құн ҚҚС салынған әртүрлі қызмет көрсетулерді, тауар-ақша
құндылықтарының құнының бөлшектерінің шығындарына ҚҚС өшіру есебінде
көтеріледі.
Табыстың салық салудан жалтаруының кең таралған тәсіліне кәсіпкерлік
қызметтен түскен түсімді жасыру және кеміту жатады. Бұл заң бұзушылық қиын
ашылады, себебі нақты түсімді анықтау үшін тауардың қозғалысымен жүруі
мүмкін шаруашылық-қаржылық және бартерлік операциялардың фактілерінің
талдауы қажет; барлық төлеушілер мен олардың операцияландыру
компьютерлеусіз заң бұзушылықты ашу көп уақытты алады.
Салық салудан жалтару бухгалтерлік есептің қанағаттандырылмайтын түрде
қойылуы немесе оның мүлде болмауымен байланысты болуы мүмкін. Мысалы:
шаруашылық және фермерлі қожалықтарда. Мұндай жағдайларда шаруашылық
қызметтің нәтижелерін орнына келтіру үшін жанама немесе сәйкес тәсілді
қолданады: жұмсалған электр энергиясы, өлшеу құралдарының көрсеткені басқа
да ресурстар, нақты шығындар, айналыс, активтердің құны, қызметтің сәйкес
түрлерінің нақты шығындары.
Жеке табыс салығын толық төлемеу немесе мүлде төлемеу еңбекке ақы
төлеудің есеп айырысу практикасымен байланысты, яғни кәсіпорын өнімі мен
бартерден алған өнім бойынша есеп айырысу. Мұндай жағдайларда қиындықтар
салық салу мақсатында азайтылған нақты төлемнің бағасынан туындайды.
Еңбекке ақы төлеудің шығындарын көбейту тәжірибесі тұлғаларға наряд
жазу, келісім-шарт бойынша жұмыс “атқаруға” жұмысшыларды тарту, басқа
жақтан құжатталатын қызмет көрсету жолдары арқылы жүргізу кең таралған.
Өзіндік құнды көбейту арқылы табысты жасыру оған меншік иелерінің,
басқарушылардың және жұмысшылардың тұтыну шығындарын енгізу арқылы
жүргізіледі. Бір уақытта бұл тәсіл әлеуметтік және табыс салығын төлеуде
ысырапсыз пайдалануға мүмкіндік туғызады, себебі натуральды төлем орнын
алады. Фирма есебін басқарушылардың пәтерлері жабдықталады, жиһаздар
сатылып алынады, газеттер мен журналдарға жазылу жүргізіледі. “Фирмалық
киім” атауының астында қымбат жеке киім мен аяқ киімдерді жасыруға болады.
Жалтаруға тән басқа жағдайлар:
1. Салықтық заңдылықтарды қате түсінуге апаратын заңдар мен құқықтық
акттердің анық болмауы, түсініксіздігі, заңдардың болмауы, олардың
қабылдануы экономикалық және салықтық қарым-қатынастардың тәжірибесімен
сипатталады, салық төлеушілер салық декларацияларын уақытымен көрсетеді,
бірақ құқықтық нормативтік актегі пробелдерге байланысты табысты жасыруды
жіберіп алады.
2. Актілік бухгалтерия жүргізу жағдайында салық төлеушілер салық
орындарының талабын орындайды, салықтық декларацияларды, есеп айырысуларды,
анықтамаларды береді. Алайда салық органдарының қарсы тексеріс жүргізбеуіне
байланысты салық төлеушілер ресми құжаттарда алынған табыс пен пайдалану
көлемінің төмендетілген мөлшерін көрсету мүмкіндігін алады.
3. Салық орындарында тіркелмеген кәсіпкерлік қызметті жүргізу жағдайында
кәсіпкерлер келісім-шарттарда, шот-фактураларда, келісімдерде, банктік
құжаттарда және т.б. құжаттарда ойдан шығарылмаған РНН қояды. Салық
орындары алдында есеп бермейді және сәйкесінше көп өмір сүрмейді.
4. Бюджетке төлемдік берешектерінің көбеюіне байланысты “салық
органдарымен байланысын жоғалтқан” категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс
жасайды. Салықтық есеп, береді, бірақ бюджетке төлемдерді және олардың
жинақталуына қарай бар активтерін іске асырады және салық орындарымен
байланысын үзеді. Тәуекелділіктің азаюы үшін ереже бойынша жалған мекен
жайлар мен жалған тұлғалар қолданылады.
5. Жалған банкроттылық: бір жұмыс берушілер бірнеше фирма ашады, бірнеше
уақыттан кейін біріншісінің активін екіншісіне аударады, сосын біріншісін
банкрот деп жариялайды.
6. Жасалмаған операциялар мен жоғары бағаларға наклоднойлар бөлу. Бұл
форма экономиканың кез-келген секторына тән және табыстардың азаюына жалған
баға қолдану арқылы жетед. Оның үстіне олардың қаржылық-шаруашылық
қызметтен табысты елеулі азайту мүмкіндігін беретін бухгалтерлік кітаптарда
көрініс алуы үшін оларға наклоднойлар жазылады. Жалтарудың бұл түрі аса
қауіпті және оны анықтау, егер қызмет көрсету шетелде, кейбір елдерде
(офшорлы), шекара сыртын да жасалған болса, қиынға соғады.
7. Жалған тұлғаларды пайдалану. Бұл жағдайда экономикалық әрекет ресми 1
тұлғаға бекітілсе, іс жүзінде оны басқа адам жүзеге асырады.
8. Жеке тұлғаларға қызмет көрсету және тауарларды беру. Салықтан
жалтарудың бұл формасы жеткілікті таралған және оны тоқтату қиын. Ол кіші
коммерциялық мекемелер арасында жүреді. Жеке тұлғалармен тікелей контакт
мекемелерге жасалған мәмілеге накладной жазбай-ақ қызмет көрсетіп, тауар
беру мүмкіндігін туғызады, егер жеке тұлғалар сәйкес накладнойлар алуға
жұмыстанбаса. Бұл форма халықаралық сипат алады, себебі көп тауарлар
шетелден алынады. Бұл жағдайда салықтан жалтарудың екі түрі көрінеді:
біріншісі – импорт кезеңінде, екіншісі – сату кезеңінде. Кедендік
декларацияда көрсетілген фактілік құн олардың нақты құнынан көбіне өзгеше
болады.
Мүлікке немесе табысқа салық салуда жеке тұлға санына салу прогрессиясын
азайту үшін табысты бөлшектеу қолданылады.
Өндіріс шығындарын есептеу, фирмаларды, компанияларды, организацияларды
тіркеу тәртібінің ерекшелігіне байланысты жалтарудың басқа әдістері де
болуы мүмкін.
Осылайша тездетілген төзу тәсілінде шығындарды көбейту мүмкіндігі туады
және сәйкесінше фирманың таза табысын азайтуға (бағаның өнімге тең
болғандағы) мүмкіндік туады. Жарнамаға шығыстар, өкілдік шығындарын
сипаттауды ды жатқызуға болады.
Салым объектісін жалған тіркеу әдісі жеңілдіктің көп мөлшері немесе
салық салымының төмен нормасы жүретін территорияда қолданады.
Салықтық заңдылықты бұзу үшін себептің пайда болуына соттарда салықтық
заң бұзушылықтар туралы шағымдарды қарастыру мезгілдерінің жағымсыз
тәжірибесі әсер етеді.
Салық орындары жағынан келген шағымды ұзақ уақыт қарастыру әдепсіз жауап
берушілердің бұл жағдайды жазадан қашу үшін әртүрлі әдіс-тәсілдер мен
фальсификацияларға баруына мүмкіндік туғызады.
Әсіресе, еңбекке ақы төлеудің өсуіне кедергі қоюды алып тастаумен, баға
либерализациясы мен өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz