Салықтардың қажеттілігі, мәні мен маңызы және экономикадағы ролі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
1.1 Салықтардың объективті қажеттілігі, және экономикадағы мәні
1.2 Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдардың сипаттамасы
1.3. Салықтардың экономикадағы ролі
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАМТИТЫН САЛЫҚТАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджетке түсетін салықтар мен төлемдерді
есептеу және төлеу тәртібі
2.2. Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын салықтар мен алымдар талдау және бағалау
2.3 Республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуына салықтық ауыртпашылықтың әсері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ЌОЛДАНЫЛЃАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
1.1 Салықтардың объективті қажеттілігі, және экономикадағы мәні
1.2 Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдардың сипаттамасы
1.3. Салықтардың экономикадағы ролі
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАМТИТЫН САЛЫҚТАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджетке түсетін салықтар мен төлемдерді
есептеу және төлеу тәртібі
2.2. Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын салықтар мен алымдар талдау және бағалау
2.3 Республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуына салықтық ауыртпашылықтың әсері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ЌОЛДАНЫЛЃАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Мемлекетті басқарудағы негізгі тапсырмалар орталықтанған өкімет органдарына жүктелген.
Осы міндеттемелерді орындау барысында, жалпы мемлекеттік қаржылық шараларды қамтамасыз ету орталықтанған қаржы қоры – республикалық бюджетті қалыптастырады.
Республикалық бюджет – салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомоствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етруге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған ақша қоры.
Республикалық бюджет арқылы жалпы ішкі өнімді және еліміздің ұлттық табысын экономика саласында, аймақтық, әлеуметтік – ұлттық топтар арасында, бөлу және қайта бөлу процесін іске асырады.
Республикалық бюджетте жалпы мемлекеттік шараларды қаржыландыруға байланысты қорғаныс қабілеттілігін қамтамасыз ету, басқарма, ғылыми жетілдіру, аса білікті мамандар дайындау міндеттелген.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлімін қалыптастыруда салықтар маңызды орын алады. Бүгінгі таңда республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің 85% астам мөлшері салықтық түсімдерден қалыптасады. Олардың тиімді жиналуынан республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің орындалуы тәуелді.
Сондықтан салықтық түсімдердің үнемді жұмылдырылуы негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салықтардың экономикалық маңызын қарастырып, республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтудағы ролін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі тапсырмалар қойылды:
- салықтардың қажеттілігін қарастырып, олардың экономикалық маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдарды
Мемлекетті басқарудағы негізгі тапсырмалар орталықтанған өкімет органдарына жүктелген.
Осы міндеттемелерді орындау барысында, жалпы мемлекеттік қаржылық шараларды қамтамасыз ету орталықтанған қаржы қоры – республикалық бюджетті қалыптастырады.
Республикалық бюджет – салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомоствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етруге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған ақша қоры.
Республикалық бюджет арқылы жалпы ішкі өнімді және еліміздің ұлттық табысын экономика саласында, аймақтық, әлеуметтік – ұлттық топтар арасында, бөлу және қайта бөлу процесін іске асырады.
Республикалық бюджетте жалпы мемлекеттік шараларды қаржыландыруға байланысты қорғаныс қабілеттілігін қамтамасыз ету, басқарма, ғылыми жетілдіру, аса білікті мамандар дайындау міндеттелген.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлімін қалыптастыруда салықтар маңызды орын алады. Бүгінгі таңда республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің 85% астам мөлшері салықтық түсімдерден қалыптасады. Олардың тиімді жиналуынан республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің орындалуы тәуелді.
Сондықтан салықтық түсімдердің үнемді жұмылдырылуы негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салықтардың экономикалық маңызын қарастырып, республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтудағы ролін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі тапсырмалар қойылды:
- салықтардың қажеттілігін қарастырып, олардың экономикалық маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдарды
ЌОЛДАНЫЛЃАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы. 1998 ж. 7 казанында енгізілген өзгертулер мен толыќтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ кодексі. 2002 ж. 12 желтоќсанынан
№ 209 – II. А: 2004 – 238 б.
3. Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері) – А : Юрист. 2002 – 329 б.
4. Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ кодексі. 2002 ж. 12 желтоќсанынан
№ 209 – II. А: 2004 – 238 б.
5. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңырау жолында» ҚР Президенті Н. А. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
6. «2030 ж стратегиясы» ҚР Президенті Н. А. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
7. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Государственные и муниципиальные финансы. – М.: ЮНИТИ, 1999 – 687 с.
8. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер. с англ. / Гл. ред. серии Я.В.Соколов. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 569 с.
9. Дюрнберг Р.Л. Международное налогообложение. – М.: ЮНИТИ, 1997. – 201 с.
10. Налоги в развитых странах / Под ред. И.Русаковой. – М.: ЮНИТИ, 1991 – 231 с.
11. Налоги и налогообложение / Под ред. И.Русаковой. – М.: ЮНИТИ, 2001 – 462 с.
12. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – А.:«LEM»- 2002. – 160 с.
13. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2003. – 583 с.
14. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. – А.: Норма-К, 2002 – 392 с.
15. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятия, элементы, установление, виды. – А.: ТОО «Баспа», 1998 – 160 с.
16. Лукпанова Ж. «Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства». // Ќаржы – ќаражат, №6 – 2003 –стр.58.
17. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. – М.:ИНФРА – М, 1998 – 429 с
18. «Аймаќтыњ фискалды саясаты». // Аль-Пари, №1, - 2003, 136 бет.
19. «Салыќ мәдениеті – салыќты дұрыс төлеп, адал өмір сүру» // Егемен Ќазаќстан 2002 ж. 7 маусым, 3 бет.
20. «Салыќ кодексіндегі соњѓы өзгерістер».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 22 ќањтар, 2 бет.
21. «Экономиканыњ ќамќоршысы ќаржы полициясы».// Жас Алаш 2004 ж. 9 ќыркүйек, 3 бет.
22. «Салыќ жењілдіктерініњ маќсаты».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 10 ќазан, 2 бет.
23. «Кәсіпкерлікті ќолдау».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 1 ќараша, 2 бет
24. «Салыќ кодексіне түзетулер енгізіледі».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 12 ќыркүйек, 1 бет.
25. «Влияние налогового бремени на предпринимательскую деятельность». / / Қаржы-қаражат 2003, № 6.
26. «О внесениях изменениях в Налоговой кодекс на 2003 год».// Файл Бухгалера 2004 г. 8 сентября, 8-9 стр.
27. «Финансовые инструменты регулирования местных финансов». // Қаржы-қаражат 2003, № 1.
1. Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы. 1998 ж. 7 казанында енгізілген өзгертулер мен толыќтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ кодексі. 2002 ж. 12 желтоќсанынан
№ 209 – II. А: 2004 – 238 б.
3. Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері) – А : Юрист. 2002 – 329 б.
4. Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ кодексі. 2002 ж. 12 желтоќсанынан
№ 209 – II. А: 2004 – 238 б.
5. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңырау жолында» ҚР Президенті Н. А. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
6. «2030 ж стратегиясы» ҚР Президенті Н. А. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
7. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Государственные и муниципиальные финансы. – М.: ЮНИТИ, 1999 – 687 с.
8. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер. с англ. / Гл. ред. серии Я.В.Соколов. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 569 с.
9. Дюрнберг Р.Л. Международное налогообложение. – М.: ЮНИТИ, 1997. – 201 с.
10. Налоги в развитых странах / Под ред. И.Русаковой. – М.: ЮНИТИ, 1991 – 231 с.
11. Налоги и налогообложение / Под ред. И.Русаковой. – М.: ЮНИТИ, 2001 – 462 с.
12. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – А.:«LEM»- 2002. – 160 с.
13. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2003. – 583 с.
14. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. – А.: Норма-К, 2002 – 392 с.
15. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятия, элементы, установление, виды. – А.: ТОО «Баспа», 1998 – 160 с.
16. Лукпанова Ж. «Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства». // Ќаржы – ќаражат, №6 – 2003 –стр.58.
17. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. – М.:ИНФРА – М, 1998 – 429 с
18. «Аймаќтыњ фискалды саясаты». // Аль-Пари, №1, - 2003, 136 бет.
19. «Салыќ мәдениеті – салыќты дұрыс төлеп, адал өмір сүру» // Егемен Ќазаќстан 2002 ж. 7 маусым, 3 бет.
20. «Салыќ кодексіндегі соњѓы өзгерістер».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 22 ќањтар, 2 бет.
21. «Экономиканыњ ќамќоршысы ќаржы полициясы».// Жас Алаш 2004 ж. 9 ќыркүйек, 3 бет.
22. «Салыќ жењілдіктерініњ маќсаты».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 10 ќазан, 2 бет.
23. «Кәсіпкерлікті ќолдау».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 1 ќараша, 2 бет
24. «Салыќ кодексіне түзетулер енгізіледі».// Егемен Ќазаќстан 2004 ж. 12 ќыркүйек, 1 бет.
25. «Влияние налогового бремени на предпринимательскую деятельность». / / Қаржы-қаражат 2003, № 6.
26. «О внесениях изменениях в Налоговой кодекс на 2003 год».// Файл Бухгалера 2004 г. 8 сентября, 8-9 стр.
27. «Финансовые инструменты регулирования местных финансов». // Қаржы-қаражат 2003, № 1.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
1.1 Салықтардың объективті қажеттілігі, және экономикадағы мәні
1.2 Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдардың
сипаттамасы
1.3. Салықтардың экономикадағы ролі
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАМТИТЫН САЛЫҚТАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ
БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджетке түсетін салықтар мен төлемдерді
есептеу және төлеу тәртібі
2.2. Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын салықтар мен алымдар
талдау және бағалау
2.3 Республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуына салықтық
ауыртпашылықтың әсері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ЌОЛДАНЫЛЃАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Мемлекетті басқарудағы негізгі тапсырмалар орталықтанған өкімет органдарына
жүктелген.
Осы міндеттемелерді орындау барысында, жалпы мемлекеттік қаржылық
шараларды қамтамасыз ету орталықтанған қаржы қоры – республикалық бюджетті
қалыптастырады.
Республикалық бюджет – салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомоствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етруге және мемлекеттік саясаттың жалпы
республикалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған ақша қоры.
Республикалық бюджет арқылы жалпы ішкі өнімді және еліміздің ұлттық табысын
экономика саласында, аймақтық, әлеуметтік – ұлттық топтар арасында, бөлу
және қайта бөлу процесін іске асырады.
Республикалық бюджетте жалпы мемлекеттік шараларды қаржыландыруға
байланысты қорғаныс қабілеттілігін қамтамасыз ету, басқарма, ғылыми
жетілдіру, аса білікті мамандар дайындау міндеттелген.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлімін қалыптастыруда салықтар маңызды орын
алады. Бүгінгі таңда республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің 85% астам
мөлшері салықтық түсімдерден қалыптасады. Олардың тиімді жиналуынан
республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің орындалуы тәуелді.
Сондықтан салықтық түсімдердің үнемді жұмылдырылуы негізгі мәселелердің
бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салықтардың экономикалық маңызын қарастырып,
республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтудағы ролін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі тапсырмалар қойылды:
- салықтардың қажеттілігін қарастырып, олардың экономикалық маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдарды қарастыру;
- салықтардың экономикадағы ролін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы республикалық бюджеттің кіріс бөлігін
қамтитын салықтар мен алымдарды талдау;
- Қазақстан Республикасында салық салуды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасында төленетін
салықтар мен алымдар қарастырылып, олардың экономикалық маңызы ашылды.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасындағы
республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын салықтар мен алымдарға
талдау беріліп олардың экономикадағы ролі анықталды.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында Қазақстан Республикасында салық салуды
жетілдіру жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып Қазақстан Республикасының
заңдары және нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігінің нұсқамалары мен ресми мағлұматтары, жетекші экономистердің
монографиялары, баспасөз баптары, статистикалық берілімдері алынды.
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
1.1 Салықтардың объективті қажеттілігі, және экономикадағы мәні
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай–ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуы мен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің
қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әр-бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір
мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы көздері.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
1) реттеушілік;
2) фискальдық;
3) қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру,
бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірісітің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен катар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады.
Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа
да экономикалық тетіктері мен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық
реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше.
Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсендетеді, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін
азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына
әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы да бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50% пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50% пайыз аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40% пайыз мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Өйткені, тек салықтар мемлекеттік
бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы бақа
да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет
пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді
салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өніміндегі салықтардың үлес салмағы 40% пайыздан көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болады. Оған
тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) Салық салу объектісіне байланысты;
2) Қолданылуына қарай;
3) Салық салу органына байланысты;
4) Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай;
Салық салу объектісіне қарай салықтар (тура) тікілей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
1) корпорациялық табыс салығы
2) қосылған құн салығы;
3) жеке табыс салығы;
4) мүлік салығы;
5) жер салығы;
6) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салықтары
мен төлемдері;
7) әлеуметтік салық;
8) көлік құралдарына салынатын салық және тағыда басқа;
9) акциз.
Тікелей (тура) салықтар-салық төлеушінің кірісімен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақтылы және жеке салықтарға
жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне
(үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және тағы сол сияқтыларға) салынады.
Жеке салықтар – бұл жеке адамдар заңи үйымдардың табыстары мен мүлкіне
салынатын салықтар.Нақты салықтардан айрмашылығы, жеке салық салу әрбір
салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Жанама салықтар-тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы
алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
1) қосылған құнға салынатын салық;
2) акциздер;
Жанама салықтарды салушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық еңгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнайы)
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттеріне шоғырландырылады және жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай
салықтар республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Республикалық бюджетті қамтамасыз ететін салықтар:
а) Корпорациялық табыс салығы;
ә) Қосылған құн салығы;
Жергілікті бюджетке түсетін салықтар:
а) жеке табыс салығы;
б) мүлік салығы;
в) жер салығы;
г) әлеуметтік салық;
д) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
е) акциздер.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға
салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісіне түсетін табысынан алынады. Оларға мыналар жатады: корпорациялық
табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, және тағы да
басқалары.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер
жатадаы.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес
салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады.
Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға: корпорациялық табыс салығы
мен жеке табыс салығы жатады.
1.2 Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен
алымдардың сипаттамасы
Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен
қатар, ел экономикасы қайта құруға, өндірісітің ұлғайып дамуына және саяси
- әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған
“Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз
Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл
еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі.
Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске
аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің
еркіндігі; меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негізде
жүргізілуі тағы да басқа.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың, бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары
мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да
салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітіледі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат
болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы
мен алар орны ерекше.
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан
Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған
мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар. Басты себеп, сол біз
салық жүйесін құрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми немесе практикалық
тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай
жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді.
Еліміздің алғаш қабылданған салық жүйесінде біз жоғарыда айтып кеткен
дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады.
Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен
жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті
дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз ролін жете
атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну
болып табылды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз
берілген салық женілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша
бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және
тағы да басқа кемшіліктер салық жүйесінің одан әрі қарай реформалаудың
қажет екенін айқын көрсетті.
Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау бір екі жылдың ішінде
мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан салық жүйесі де біртіндеп
қалыптасады, түзеледі, әрі қарай дамиды.
Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
концепциясын қабылдады.
Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте
халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.
Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан Республикасы
Президентінің 24.04.95. жылы қабылданған Заң күші бар “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық
жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық
қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес
табыстан салық алынатын болды.
Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда қарапайымдылық,
әділеттілік, салыстыру принциптері біршама өз шешімін тапқан.
Айта кететін бір жаңалық, жаңа салық заңы бойынша салықтық әкімшіліктің
жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі
салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа
байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне
төленуге жатады.
Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде
төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторларының шоттарынан са-
лық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық
төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті төлеуге келісетін болса,
өндіріп алынады.
Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін қаматамасыз
ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның дебиторларының
шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін иеленуге құқылы.
Берешек өтелген жағдайда мүлікті иелену туралы шешім жойылады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық салық салудың
тәртібін енгізу болып табылады. Яғни 2001 жылы қабылданған жаңа заң 2002
жылы өз күшіне енген.
Аталып отырған жаңа салық жүйесі туралы заң өмір талабына сай, одан әрі
қарай өзгеріп, дамуда.
Салық жүйесінің бір орында өзгеріссіз тұруы мүмкін емес.
Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс
–тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін талдап –
жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара
түсуі тиіс.
Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатыны сөзсіз. Енді
соларға тоқталып өтсек.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналар:
Салықтар:
1) Корпорациялық табыс салығы;
2) Жеке табыс салығы;
3) Қосылған құнға салынатын салық;
4) Акциздер;
5) Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салынатын салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Алымдар:
1) Зады тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
2) Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
3) Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
4) Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
5) Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
6) Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
7) Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
8) Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
9) Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
10) Аукциондардан алынатын алым;
11) Консульдық алым;
12) Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
13) Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спекторын
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Енді кейбір салықтар мен алымдарға сипаттама беріп өтейік:
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады. Бұл
салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мемкелерді қоспағанда Қазақстан
Республикасы резидент – заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
республикадағы көздерден тыс алатын бейрезидент – заңы тұлғалар төлейді.
Корпорациялыќ табыс салыѓыныњ ставкалары 1 кестеде көрсетілген. Салыќ
төлеушілер салыќ кодексінде белгіленген тәртіппен аванстыќ төлемдерді
еңгізу жолымен салыќ кезењі ішінде корпорациялыќ табыс салыѓын төлейді.
1 кесте
Корпорациялыќ табыс салыѓыныњ ставкалары
Салыќ төлеушініњ салыќ ауыртпашылыѓына әсер ететін көрсеткіштерСтавка
мөлшері
Зањды тұлѓалардан корпоративтік табыс салыѓыныњ ставкасы 30%
Жерді пайдаланатын зањды тұлѓалар үшін салыќ ставкасы 10%
Төлем көзінен салыќ ставкасы 15%
Тұраќты мекеме арќылы ќызмет атќаратын бейрезидент – зањды 15%
тұлѓа үшін салыќ ставкасы
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалардың салықты
есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, женілдіктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Жеке табыс салығы. Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы барлық салық төлемдерінің 0,9% пайызын алады.Салық
салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып
табылады. Салық салу объектісі – төлем көзінен салық салынатын табыстар
және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.
Қосылған құнға салынатын салық дүркінді, тауарларды өндіру мен өткізудің әр
бір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар қозғалысының өткен
стадияларындағы барлық алымдарды қосып алады, бірақ мемлекетке тек осы
тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен өткізу стадиясында алынған қосылған
құнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге кәсіпкерлердің салық жүйесі
алдындағы теңдігі пайда болады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын
салық.
Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшелігіне қарай монопольды түрде жоғары
бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарлады өндірушілер төлейді.
Акциздер көрсетілген қызметтерге де алынуы мүмкін, бұл орайда салық сомасы
тарифке кіріктіріледі.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері Қазақстан
Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер
қойнуын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде
салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір
топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер
қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем,
орманды пайдаланғаны үшін төлем, және тағы да басқалары жатады.
Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда
болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметте
пайдаланатын материалды, шикізатты, минералды ресурстарды алу,
тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты.
Техногендік минералды құралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса, Қазақстан
Республикасында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге
асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме
пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып табылады.
Жер қойнауын пайдаланғаны үшін белгіленген салық режимі тек қана Қазақстан
Республикасының үкметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға
жасалатын келісім шартта айқындалады.
Әлеуметтік салыќты есептеу аныќталѓан әлеуметтік салыќ салу объектісіне
белгіленген ставканы ќолдану арќылы ай сайын жүргізіліп отырады. 2004
жылдыњ 1 ќањтарынан бастап осы салыќ жеке адамныњ табысына тәрізді
есептелінетін тәсіл бойынша аныќталады (2 кесте).
2. кесте
Әлеуметтік салыќтыњ ставкалары
Салыќ салынатын объект Салыќ ставкалары
15 еселенген жылдыќ есептік Салыќ салынатын кіріс сомасынан 20%
көрсеткішке дейін
15 еселенген жылдыќ есептік 15 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 40 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 15%
40 еселенген жылдык есептік 40 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 200 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 9%
200 еселенген жылдыќ есептік 200 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 600 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 9%
600 еселенген жылдыќ есептік 600 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен және одан жоѓары көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
асатын сомадан 7%
Осыѓан ќоса шетел мамандарыныњ кірістері үшін әлеуметтік салыќты есептеу
тәртібі өзгертілген.
2004 жылдыњ 1 ќањтарынан бастап салыќ салынатын база жоѓарлаѓан кезде
салыќ ставкасы төмендейтін тәсіл бойынша есептелінеді.Бұл мынадай көрініс
алады (3 кесте).
3 кесте
Шетел мамандарыныњ кірістері үшін әлеуметтік
салыќтыњ ставкалары
Салыќ салынатын табыс Салык ставкалары
40 еселенген жылдыќ есептік Салыќ салынатын кіріс сомасынан 11%
көрсеткішке дейін
40 еселенген жылдыќ есептік 40 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 200 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 9%
200 еселенген жылдыќ есептік 200 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 600 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 7%
600 еселенген жылдыќ есептік 600 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен және одан жоѓары көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
асатын сомадан 5%
Әлеуметтік салыќты төлеу салыќ төлеушініњ тіркеу есебін алынѓан әсері
бойынша есепті айдан кейінгі айдыњ 15 - інен кешіктірілмей жүргізіледі. Осы
салыќ жөніндегі декларация салыќ органдарына есепті тоќсаннан кейінгі айдыњ
15 - інен кешіктірмей тоќсан сайын тапсырылып отырады.
Жер салығы – бұл салықты еңгізу мынадай мақсаттарды көздейді: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері үшін міндетті болып саналады.
Көлік құралдарына салынатын салықты меншік құқығына салық салу объектілері
бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару
құқығына салық салу объектілері бар заңды тұлғалар, және
олардың құрылымдық бөлімшелері төлеушілер болып табылады.
Мүлікке салынатын салық тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері мүліктің
табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады. Салық
мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады.
Ал енді кейбір алымдарға тоқталайық:
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеген үшін алым (бұдан әрі алым) заңды
тұлғаларды және олардың филиалдары мен өкілдіктерін құру мен қызметін
тоқтатуды мемлекеттік (есептік) тіркеу, оларды қайта тіркеу, сондай-ақ
олардың мемлекеттік (есептік) тіркеу (бұдан әрі-тіркеу) туралы куәліктің
дубликатын алуы кезінде алынады. Тіркеуді Қазақстан Республикасының заң
актісінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда уәкілетті орган (бұдан әрі
– төлеуші орган) жүзеге асырады.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым (бұдан әрі - алым) және
кәсіпкерлер ретінде Қазақстан Республикасының аумағында заңды тұлға құрмай
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды мемлекеттік тіркеу
(бұдан әрі - тіркеу) кезінде, сондай-ақ олар мемлекеттік тіркеуді
куәландыратын құжаттың дубликатын алған кезде алынады. Тіркеуді Қазақстан
Республикасының заң актісінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда салық
органдары (бұдан әрі – тіркеуші орган) жүзеге асырады.
Жекелеген қызмет түрімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым (бұдан әрі -
алым) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес лицензиялануға тиісті
белгілі бір қызмет түрімен айналысуға лицензия (лицензияның дубликатын)
беру кезінде алынады. Лицензия беруді Қазақстан Республикасының Заң
актісінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда уәкілетті орган (бұдан әрі
- лицензиялар) жүзеге асырады.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың және басқа
міндетті төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған.
Салық қатынастарын реттеуші құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының
Салық кодексінде сараланған және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген.
Салық қызметтері органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер
кезіңде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің
салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
“Салық” және “Салық салу” ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағдайда –
бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде – экономикалық-
құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу
және алу) процесі.
1.3. Салықтардың экономикадағы ролі
Салықтар әлеуметтік, экономикалық қызметтерді атқару үшін қажетті және
мемлекеттің ақшалай кірістерінің қалыптасуымен байланысты қаржылық қарым-
қатынастар жиынтығын (бюджет және бюджеттен тыс қорлар) білдіреді.
Өндірістік қарым - қатынастардың ажырамас бөлігі ретінде салықтар
экономикалық базисқа жатады.
Мемлекет объективтік тұрғыдан сәйкес салықтық жүйені қалыптастырады,
мемлекеттің қаржы жүйесінде оның құрылымын жетілдіріп қызмет ету механзмін
құрайды. Әлеуметтік және экономикалық фокторлар салықтар бөлігінде
өндірістік қарым-қатынастардың жаңартылуына әкеледі: нарықтық жүйеге көшу
процесі мемлекет тарапынан объективтік түрде салықтық жүйе мен бюджеттік
саясатты қайта құруын қажет етті. Еңбек нарығының қалыптасуы және оның
қызмет етуі мемлекеттік қорды құрусыз тиімді болмайды. Мұндай қор
шаруашылық субъектілердің міндетті аударымдары арқылы құралады. Сонымен
қатар міндетті медициналық сақтандыру қоры құралады.
Нарықтық экономикада салықтар түбегейлі қайта құрушы ролін атқарады. Олар
барлық деңгейдегі бюджетті қалыптастырудың басты көзі, әлеуметтік
кепілдіктерді қамтамасыз ету құралы, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қаржылық негізі болып қана қоймай, сонымен бірге мемлекеттің шаруашылық
субъектілерімен халықтың қаржылық мүмкіндегі мүдделерін
теңестіру қызметін де атқарады.
Салықпен реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділігіне
бағытталған. Бұған салық салу мөлшері арқылы қол жеткізеді.
Салық деңгейі ең алдымен қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға байланысты.
Егер олар салық түсімдерінен құрылатын жалпы мемлекеттік қорлар арқылы
қанағаттандырылса, онда салықтар деңгейі жоғары, ал халықтың жеке табыстары
мен кәсіпорындардың қаржысынан құрылса, салық деңгейі төмен болады. Егер
салық түсімдері мемлекет шығындарын қаржыландыруға жетіспесе бюджет
тапшылығы пайда болып, инфляция туады. Тапшылық ақшаның құнын түсіреді де,
кәсіпорындар да халық та зиян негізді, егер осы кезде мемлекет шаралар
қолданып, қаржы жинап, ақша айналысы жақсарса, онда экономика қалпына келіп
уақытылы іркіліс қана қалады, ал кері жағдайда қаржыландырудың тапшылығы
натуралдық заттай және ақшалай теңгермеушілікке, инфляцияға және ақшаның
одан сайын құнсыздануына әкеп соғады.
Салықпен реттеуде салықтар ставкаларының мөлшері мен факторынан басқа
салық жеңілдіктері жүйесінің де маңызы зор.
Дамудың қоғам үшін қажетті қаражаттарды әлеуметтік сфераға, табиғатты
қорғау мен қайырымдық іс-шараларына, өнімдердің, жұмыстардың, қызметтердің
жаңа түрлерін өндіруге, өнім мен қызмет көрсетудің әлеуметтік маңызды
түрлерін ұлғайтуға жұмсау сияқты бағыттары жеңілдіктер арқылы ынталандырып
отырады.
Алайда жеңілдіктер жасаудың да экономикалық жақтан негізделген шектері
болуға тиіс.
Әйтпесе салық жеңілдіктері шаруашылық субъектілерінің өзін-өзі
қаржыландыру мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға ұмтылдырмайды, оның үстіне
салық салудың негізгі принципі - салық алынатын субъектердің теңдігі
принципі бұзылады.
Адамдардың тұтыну қажеттерін қанағаттандыру үшін адамгершілік тұрғысынан
әлеуметтік сфераны қаржыландыруға женілдіктер жасаумен келісуге болады.
Бұл жөнінен экономикалық жағынан дамыған елдердің тәжірибесі турарлық, олар
салық ставкаларын бір мезгілде азайта отырып, жеңілдіктердің көпшілігін
жойған.
Салықпен реттеуде маңызды екі жанама салықтың қосылған құнға алынатын
салықпен акциздердің фискальдық мәнінің - өзгешелігін білген жоқ.
Қосылған құнға салынатын салық жиналатын қаржының салық базасына бірдей
талап қояды, яғни бұл салыққа өндіріс өнімдерінің қалай өндірілгені
бәрібір. Осы фактордың арқасында бастапқы өндіріс ұлғайтылса, салықтың
мөлшері арта түседі.
Шикізат және өндіруші салалар басым болмаған елде салықтың маңызды орасан
зор. Бірақ, салықтың мұндай қасиеті өндірістің ақырғы технологиялық
шектерін дамытуға нұқсан келтірмейді, бұл аралас өндірістің қоғам
қажеттерін қанағаттандыруға бағытталған экономиканы жан-жақты дамыту
талабы.
Жанама салықтардың басқа түрі - акциздер өнімнің өңделу дәрежесіне
сезімтал келеді. Олар да тауарлардың бағасына кіреді. Акциздердің түсімдері
көпшілік қолды тұтыну тауарларын өндіретін өндірістің көлеміне, бағыт
бағдарына тікелей байланысты.
Үкімет акциздердің мөлшері мен салық салынатын тауарлардың түрлерін
өзгертіп, қажетіне қарай реттеп отырады, мұндай жағдайда мемлекет тарапынан
тұтынудың деңгейін реттеу мүмкіндіктері елеулі түрде кеңейтіледі. Бұл
жағдай акциздердің жасырын әсер етуі қасиетімен күшейе түседі,өйткені олар
тауардың бағасына кіреді және айқын бөлінбейді.
Қосымша табысқа салынатын салық іс-әрекетінің де өзіндік ерекшеліктері
бар.
Дағдарыс кезінде кәсіпорындар пайдасын едәуір бөлігі, өндірісті неғұрлым
қысқа мерзімде ұлғайту үшін оның дамуын қаржыландыруға жұмсалады. Бұған
бүкіл қоғам мүдделі, сондықтан бюджетке түсетін табыстың бір бөлігін беруге
тура келеді. Екінші жағынан, өндірістің ұлғаюы салық базасын кеңейтеді,
сөйтіп салық базасының төмендетілуінің есесі қайтарылады.
Қосымша табысқа салынатын салыққа қойылатын келесі талап – біркелкілік,
яғни пайда ауқымы қанша болса да, ставка бірдей болуға тиіс. Салықтың өсіп
отыратын ставкалар, өсіп отыратын табыс үшін бір жаза іспетті болғандықтан
кәсіпорындарды тежейді, өндірістің ұлғайтылуына өнімдердің саны мен
сапасының артуына жол бермейді. Мұндай жағдайда акциздер мен белгілі бір
өндіріс саласында еңбек ететін жеке адамдарға салынатын салығы шектеп
реттеу ролін атқарады.
Жергілікті бюджетке түсетін түсімдер біріңғай ставка шегінде болуға тиіс,
оның біріңғайлылығы меншіктің барлық формалары мен өндірістің барлық
салаларына түгел таралады.
Бұл қазіргі уақытта рентабельділігі неғұрлым жоғары салаларға қаржының
нарықтың табысына, талабына сәйкес құйылуын және халық шаруашылығындағы
рентабельділіктің орташа деңгейін көтеру үшін қажет.
Орташа деңгейден рентабельділігі жоғары өнімдерге қол жеткізу нарықтың
қажеттерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Алынған пайданың көлеміне
қарай салықтың сатылы ставкасын қалыптастыру жөніндегі ұсыныс. Мұндай
ставкалар аса ірі корпорациялары бар дамыған елдерде қолданылады. Мысалы,
Америка Құрама Штаттарында табыс 75 мың доллардан асса, 34% салық алынады.
Ондай елдерде ірі кәсіпорындардың артықшылықтары бар: олардың қаржы жағдайы
қатаң бәсекеге қарамай неғұрлым тұрақты болып келеді.
Ал нарық енді қалыптаса бастаған Қазақстан Республикасының жағдайында ірі
кәсіпорындардың ондай артықшылықтары жоқ.
Керісінше, орташа және шағын кәсіпорындармен бәсеке барысында ірі
кәсіпорындар көп шығындалады.
Ал шағын кәсіпорындардың жаңа өнімдері игеруге икемі мол, қаржы жүйесі де
қолайлырақ, меншіктің әр түрлі формаларына ауысуы да оңай, яғни нарықтың
бастапқы кезінде олардың өміршеңдігі ірі кәсіпорындардан кем соқпайды оның
үстіне ірі кәсіпорындар монополияға қарсы шаралардың қысымына ұшырайды.
Елдің экономикасының дамуына, өндіріс факторларын: табиғат ресурстарын,
еңбекті және капиталды территория бойынша орналастыру үлкен әсер тигізеді.
Сонымен жоғарыдағылар бойынша мынадай қорытындыға келуге болады: жалпы
салықтар – экономика жағдайына, әлеуметтік қоғамға, және мемлекеттің саяси
жағдайына ықпалы мен елдің экономикасын нығайтушы күштердің негізі болып
табылады.
Қорыта келгенде, салықтар өндіріс саласынан ақша қаражаттарын алу және
оларды өндірістік емес салаға жұмсау немесе тұтынушының сұранымды
төмендететін тұтыну саласынан ақша алу, бұның барлығы экономика жағдайына
кері әсер етеді. Бұл “салық экономиканың туындысы” деген тезиске күдік
келтіреді. Кез-келген объективті құбылыс сияқты экономика өзіне кері әсер
ететін қатты туындатпайды.
Алайда салықтар экономикалық дамуға негативті әсер етеді деген қорытынды
оларды толық жою талабының себебі бола алмайды. Өйткені, салықтардағы
қажеттілік қоғамның мемлекеттегі қажетілігімен келісілген. Біздің қиын
кезеңде әртүрлі жағдайларда қақтығысатын себепті - кезеңді байланыстар бар.
Бір құбылысқа зиянын келтіретін зат, екінші біреуге пайдалы болуы мүмкін.
Соңына, қоғамдық маңызы жоғары болса, барлық төменгі тәртіптегі құбылыстар
негативті факторлармен келісуге тура келеді.
Сонымен қатар, салықтар экономикаға кері әсер етеді деген тұжырымдама тым
қатал айтылған. Шынында да, кәсіпкер салық төлей отырып, белгілі сомадан
айырылады, бұл қаражаттарды өндірісті дамытуға, еңбекақы мөлшерін ұлғайтуға
жұмсауына болар еді. Бірақ кәсіпкер өзінің жұмысын жүргізуге жеңілдік
беретін, құқығын қорғайтын, меншігіне зиянын тигізетін қылмыскерлерден
сақтайтын заңды қажет етеді. Ал мұның барлығын салықтар есебінен өмір
сүретін мемлекет береді.
Сондықтан, мемлекеттің болуы – экономиканың өмір сүру жағдайы. Егер
экономика үшін мемлекет қажет болса, онда ол осы мемлекеттің өмір сүруінің
материалды негізі болып табылатын салықтарға көнуі тиіс.
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАМТИТЫН САЛЫҚТАР МЕН
ТӨЛЕМДЕРДІ БАҒАЛАУ
ЖӘНЕ ТАЛДАУ
Республикалық бюджетке түсетін салықтар мен төлемдерді
есептеу және төлеу тәртібі
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетің басты бөлігі республиалық
бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық
бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Республикалық бюджеттің атқарылуына, оның атқарылуы бойынша есепке алу мен
есептеме жүргізуге, оның атқарылуын бағалауға республикалық деңгейде
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті,
жергілікті деңгейде маслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
бюджеттік қатынастарды реттеу саласында республикалық бюджеттің атқарылуына
сыртқы бақылауды жүргізу тәртібін белгілейді. Ішкі бақылау жөніндегі
орталық уәкілетті органмен бірлесіп мемлекеттік қаржы бақылауының
стандарттарын әзірлейді, сондай-ақ оларды бекітеді және олардың сақталуына
республикалық бюджеттің және төтенше мемлекеттік бюджеттің атқарылуына,
бақылау іс - шараларының қорытындылары бойынша қабылданған шешімдердің
орындалуына бақылауды және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге
де өкілеттіктерді жүзеге асырады. Тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын негізгі салықтар ол:
корпорациялық табыс салығы мен қосылған құн салығы.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немсе Қазақстан Республикасындағы
көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар (бұдан әрі бөлім
бойынша – салық төлеушілер) жатады.
Салық салу объектілері мыналар:
1) салық салынатын табыс;
2) төлем көзінен салық салынатын табыс;
3) Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы
салынатын объектілер болып табылады.
Салық кодексінің 79 бабына сәйкес салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен түзетулерді ескере отырып көзделген шегерімдер арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Жылдық жиынтық табыс.
1) Резидент заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық кезеңі ішінде
Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс (алынған)
табыстардан тұрады.
Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық кодексінің 184-
бабында анықталған.
2) Жылдық жиынтық табыста салық төлеуші табыстарының барлық түрлері,
соның ішінде:
а) тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс;
ә) үйлерді, ғимараттарды, құрлыстарды, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс;
б) міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар;
в) күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар;
г) мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
д) Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рұқсат етілген
банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар
жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар;
3) борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар;
4) кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтатуға келісім үшін алынған
табыстар;
5) шығып қалған активтер құнының ішкі топтың құн балансынан асып түсуінен
алынатын табыстар;
6) кең орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығыстар сомасынан
кең орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар;
7) ортақ үлестік меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын
табыстар;
8) бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыпұлдардан басқа,
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
санкциялардың басқа да түрлері, егер осы сомалар бұрын шегеріп тасталмаған
болса;
9) бұрын жүргізген шегерімдер бойынша алынған өтемақылар;
10) өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер;
11) девиденттер;
12) таза табысты бөлген кезде алынған және әрбір құрылтайшының, қатысушының
қатысу үлесін сақтай отырып, резидент заңды тұлғаның жарғылық қорын
ұлғайтуға бағытталған табыс;
13) сыйақылар;
14) оң бағамдық айырма сомасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып
кетуі;
15) ұтыстар;
16) роялти;
17) әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығыстардан артығы қамтылады.
Салық кодексі бойынша жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді алып тастау
қажет.
Шегерімдер:
1) Есептелген шектерде мемлекеттік бюджетке төленген салықтар шегерімге
жатады, оларға:
а) жылдық жиынтық табыс анықталғанға дейін есептен шығарылатын салықтар;
ә) Қазақстан Республикасының аумағы мен басқа мемлекеттерде төленген
корпорациялық табыс салығы мен табыс салығы;
б) үстеме пайдаға салынатын салық қосылмайды.
2) Өткен салық кезеңі үшін ағымдағы салық кезеңінде төленген салықтар
төлем жүргізілген салық кезіңде шегерімге жатады.
Жылдық жиынтық табысты қарастыра отырып түзетулер еңгізу қажет.
1) Салық төлеушілердің жылдық жиынтық табысынан:
а) Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған,
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғасынан алынатын девиденттер.
ә) эмитент өз акцияларын орналастыру кезіңде алған олардың құнының
номиналдық құнынан асып кетуі және эмитенттің өз акцияларын өткізуі
кезіндегі құн өсімі;
б) мемлекеттік бағалы қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған
операциялардан түскен табыстар;
в) Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық
табыстар;
г) Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
заңдарына сәйкес алынған және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының
активтерін ұлғайтуға жіберілген инвестициялық табыстар;
3) Активтерді бағалаудың салық төлеуші осының алдындағы салық кезеңінде
қолданған әдісінен өзге әдіске ауысқан кезде салық төлеушінің жылдық
жиынтық табыс бағалаудың жаңа әдісін қолдану нәтижесінде алынған оң айырма
сомасына ұлғайтылуға және теріс айырма сомасына азайтылуға тиіс.
Енді жылдық жиынтық табыстан залалдарды шегереміз:
1) Түзетілген жылдық жиынтық табыстан шегерімдердің асып түсуі кәсіпкерлік
қызметтен шегетін залал деп танылады.
2) Бағалы қағаздарды өткізуден шегетін залал мыналар:
а) борыштық бағалы қағаздарды қоспағанда, бағалы қағаздар бойынша -
өткізу құны мен иемденіп алу құны арасындағы теріс айырма.
ә) борыштық бағалы қағаздар бойынша - өткізген дисконт амортизациясы мен
(немесе) сыйлықақы есептегендегі өткізу құны мен иемденіп алу құны
арасындағы теріс айырма;
б) кәсіпкерлік қызметтен шегетін залалдар, сондай-ақ салық төлеушінің
кәсіпкерлік қызметінде пайдаланылған үйлерді, құрылыстарды, ғимараттарды
өткізуден шеккен залалдар кейінгі салық кезеңдерінің салық салынатын табысы
есебінен өтеу үшін үш жылға дейінгі мерзімге, үшінші жылы қоса есептеліп,
ауыстырылады.
Корпорациялық табыс салығын есептеп шығару тәртібі мен оны төлеу
мерзімдері.
Аванстық төлемдер сомасын есептеп шығару.
Салық төлеушілер салық кодексінде белгіленген тәртіппен аванстық төлемдерді
енгізу жолымен салық кезеңі ішінде корпорациялық табыс салығын төлейді.
Салық кезеңі ішінде төленетін корпорациялық табыс салығы бойынша аванстық
төлемдер сомаларын салық төлеуші ағымдағы салық кезеңі үшін корпорациялық
табыс салығының болжамды сомасын негізге ала отырып, бірақ
егер өзгеше көздемесе, өткен салық кезеңі үшін аванстық төлемдер сомасының
есебіндегі аванстық төлемдердің орташа айлық есептелген сомасынан кем емес
етіп есептеп шығарады.
Өткен салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы бойынша декларацияда
көрсетілген іс-жүзіндегі салық міндеттемесінің сомасы өткен салық кезеңі
үшін аванстық төлемдер сомаларынан асып кеткен кезде, салық төлеуші өткен
салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы бойынша декларацияда
көрсетілген іс жүзіндегі салық міндеттемесі мөлшерін негізге ала отырып,
декларация тапсырғаннан кейінгі кезең үшін аванстық төлемдер сомаларын
есептеуге міндетті.
Салық төлеуші төлеуге тиіс аванстық төлемдер сомалары салық кезеңі ішінде
тең үлестермен төленеді.
Салық төлеуші корпорациялық табыс салығы бойынша декларация тапсырғанға
дейінгі кезең ішінде төленуге тиіс аванстық төлемдер сомаларының есебін
жасап, есепті салық кезеңінің 20 қаңтарына дейін салық төлеушінің
тіркелген орны бойынша салық органына табыс етеді.
Корпорациялық табыс салығы бойынша декларация тапсырылғаннан кейін төленуге
тиіс аванстық төлемдер сомаларының есебін салық төлеуші декларация
тапсырған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде, бірақ есептік салық
кезіңінің 20 сәуірінен кешіктірмей табыс етеді.
Салық кезеңінің қорытындысы бойынша залал шеккен немесе салық салынатын
табысы жоқ салық төлеушілер корпорациялық табыс салығы бойынша декларация
тапсырған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде, сондай-ақ жаңадан
құрылған салық төлеушілер құрылған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде
салық кезеңі ішінде төленуге тиіс аванстық төлемдердің болжамды сомасының
есебін салық органына табыс етуге міндетті.
Салық төлеуші салық кезеңі ішінде, өткен салық кезеңі үшін декларация
тапсырғанға дейін төленуге тиіс аванстық төлемдердің сомаларын қоспағанда,
түзетудің себептерін жазбаша негіздей отырып, салық кезеңінің алдағы айлары
үшін аванстық төлемдер сомаларының түзетілген есебін беруге құқылы.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып жатқан
орны бойынша жүзеге асырады.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді
бюджетке салық кодекстің 126 бабына сәйкес анықталған мөлшерде ағымдағы
айдың 20-сынан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Салық кезеңі ішінде еңгізілген аванстық төлемдер сомалары салық кезеңі үшін
корпорациялық табыс салығы жөніндегі декларация бойынша есептеп шығарылған
корпорациялық табыс салығын төлеу есебіне жатқызылады.
Салық төлеуші кезеңінің қорытындысы бойынша корпорациялық табыс салығы
бойынша түпкілікті есеп айырысуды (төлемді) декларация тапсыру үшін
белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күннен кешіктірмей жүзеге асырады.
Келесі Республикалық бюджетті қамтитын қосылған құн салығы.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген
қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
1.1 Салықтардың объективті қажеттілігі, және экономикадағы мәні
1.2 Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдардың
сипаттамасы
1.3. Салықтардың экономикадағы ролі
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАМТИТЫН САЛЫҚТАР МЕН ТӨЛЕМДЕРДІ
БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1. Республикалық бюджетке түсетін салықтар мен төлемдерді
есептеу және төлеу тәртібі
2.2. Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын салықтар мен алымдар
талдау және бағалау
2.3 Республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуына салықтық
ауыртпашылықтың әсері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ЌОЛДАНЫЛЃАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Мемлекетті басқарудағы негізгі тапсырмалар орталықтанған өкімет органдарына
жүктелген.
Осы міндеттемелерді орындау барысында, жалпы мемлекеттік қаржылық
шараларды қамтамасыз ету орталықтанған қаржы қоры – республикалық бюджетті
қалыптастырады.
Республикалық бюджет – салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомоствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен
функцияларын қаржымен қамтамасыз етруге және мемлекеттік саясаттың жалпы
республикалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған ақша қоры.
Республикалық бюджет арқылы жалпы ішкі өнімді және еліміздің ұлттық табысын
экономика саласында, аймақтық, әлеуметтік – ұлттық топтар арасында, бөлу
және қайта бөлу процесін іске асырады.
Республикалық бюджетте жалпы мемлекеттік шараларды қаржыландыруға
байланысты қорғаныс қабілеттілігін қамтамасыз ету, басқарма, ғылыми
жетілдіру, аса білікті мамандар дайындау міндеттелген.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлімін қалыптастыруда салықтар маңызды орын
алады. Бүгінгі таңда республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің 85% астам
мөлшері салықтық түсімдерден қалыптасады. Олардың тиімді жиналуынан
республикалық бюджеттің кіріс бөлімінің орындалуы тәуелді.
Сондықтан салықтық түсімдердің үнемді жұмылдырылуы негізгі мәселелердің
бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – салықтардың экономикалық маңызын қарастырып,
республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтудағы ролін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін келесі тапсырмалар қойылды:
- салықтардың қажеттілігін қарастырып, олардың экономикалық маңызын ашу;
- Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен алымдарды қарастыру;
- салықтардың экономикадағы ролін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы республикалық бюджеттің кіріс бөлігін
қамтитын салықтар мен алымдарды талдау;
- Қазақстан Республикасында салық салуды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасында төленетін
салықтар мен алымдар қарастырылып, олардың экономикалық маңызы ашылды.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасындағы
республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын салықтар мен алымдарға
талдау беріліп олардың экономикадағы ролі анықталды.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында Қазақстан Республикасында салық салуды
жетілдіру жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып Қазақстан Республикасының
заңдары және нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлігінің нұсқамалары мен ресми мағлұматтары, жетекші экономистердің
монографиялары, баспасөз баптары, статистикалық берілімдері алынды.
1 САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РОЛІ
1.1 Салықтардың объективті қажеттілігі, және экономикадағы мәні
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай–ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуы мен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің
қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әр-бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір
мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы көздері.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
1) реттеушілік;
2) фискальдық;
3) қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру,
бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірісітің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен катар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады.
Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа
да экономикалық тетіктері мен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық
реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше.
Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсендетеді, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін
азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына
әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы да бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50% пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50% пайыз аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40% пайыз мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Өйткені, тек салықтар мемлекеттік
бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы бақа
да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет
пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді
салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өніміндегі салықтардың үлес салмағы 40% пайыздан көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болады. Оған
тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) Салық салу объектісіне байланысты;
2) Қолданылуына қарай;
3) Салық салу органына байланысты;
4) Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай;
Салық салу объектісіне қарай салықтар (тура) тікілей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
1) корпорациялық табыс салығы
2) қосылған құн салығы;
3) жеке табыс салығы;
4) мүлік салығы;
5) жер салығы;
6) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салықтары
мен төлемдері;
7) әлеуметтік салық;
8) көлік құралдарына салынатын салық және тағыда басқа;
9) акциз.
Тікелей (тура) салықтар-салық төлеушінің кірісімен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақтылы және жеке салықтарға
жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне
(үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және тағы сол сияқтыларға) салынады.
Жеке салықтар – бұл жеке адамдар заңи үйымдардың табыстары мен мүлкіне
салынатын салықтар.Нақты салықтардан айрмашылығы, жеке салық салу әрбір
салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Жанама салықтар-тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы
алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
1) қосылған құнға салынатын салық;
2) акциздер;
Жанама салықтарды салушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық еңгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнайы)
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттеріне шоғырландырылады және жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай
салықтар республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Республикалық бюджетті қамтамасыз ететін салықтар:
а) Корпорациялық табыс салығы;
ә) Қосылған құн салығы;
Жергілікті бюджетке түсетін салықтар:
а) жеке табыс салығы;
б) мүлік салығы;
в) жер салығы;
г) әлеуметтік салық;
д) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
е) акциздер.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға
салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісіне түсетін табысынан алынады. Оларға мыналар жатады: корпорациялық
табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, және тағы да
басқалары.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер
жатадаы.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес
салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табыстың мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады.
Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға: корпорациялық табыс салығы
мен жеке табыс салығы жатады.
1.2 Қазақстан Республикасында төленетін салықтар мен
алымдардың сипаттамасы
Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен
қатар, ел экономикасы қайта құруға, өндірісітің ұлғайып дамуына және саяси
- әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған
“Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз
Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл
еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі.
Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске
аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің
еркіндігі; меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негізде
жүргізілуі тағы да басқа.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың, бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары
мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да
салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітіледі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат
болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы
мен алар орны ерекше.
Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан
Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған
мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар. Басты себеп, сол біз
салық жүйесін құрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми немесе практикалық
тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай
жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді.
Еліміздің алғаш қабылданған салық жүйесінде біз жоғарыда айтып кеткен
дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады.
Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен
жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті
дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз ролін жете
атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну
болып табылды.
Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз
берілген салық женілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша
бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және
тағы да басқа кемшіліктер салық жүйесінің одан әрі қарай реформалаудың
қажет екенін айқын көрсетті.
Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау бір екі жылдың ішінде
мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан салық жүйесі де біртіндеп
қалыптасады, түзеледі, әрі қарай дамиды.
Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді
концепциясын қабылдады.
Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте
халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.
Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан Республикасы
Президентінің 24.04.95. жылы қабылданған Заң күші бар “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” жарлығы болып табылады.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық
жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық
қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше
жақындатылған.
Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес
табыстан салық алынатын болды.
Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда қарапайымдылық,
әділеттілік, салыстыру принциптері біршама өз шешімін тапқан.
Айта кететін бір жаңалық, жаңа салық заңы бойынша салықтық әкімшіліктің
жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі
салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа
байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне
төленуге жатады.
Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде
төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторларының шоттарынан са-
лық, айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық
төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті төлеуге келісетін болса,
өндіріп алынады.
Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін қаматамасыз
ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның дебиторларының
шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін иеленуге құқылы.
Берешек өтелген жағдайда мүлікті иелену туралы шешім жойылады.
Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың бірі халықаралық салық салудың
тәртібін енгізу болып табылады. Яғни 2001 жылы қабылданған жаңа заң 2002
жылы өз күшіне енген.
Аталып отырған жаңа салық жүйесі туралы заң өмір талабына сай, одан әрі
қарай өзгеріп, дамуда.
Салық жүйесінің бір орында өзгеріссіз тұруы мүмкін емес.
Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс
–тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін талдап –
жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара
түсуі тиіс.
Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатыны сөзсіз. Енді
соларға тоқталып өтсек.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналар:
Салықтар:
1) Корпорациялық табыс салығы;
2) Жеке табыс салығы;
3) Қосылған құнға салынатын салық;
4) Акциздер;
5) Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салынатын салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Алымдар:
1) Зады тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
2) Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
3) Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
4) Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
5) Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
6) Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
7) Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
8) Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
9) Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
10) Аукциондардан алынатын алым;
11) Консульдық алым;
12) Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
13) Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спекторын
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Енді кейбір салықтар мен алымдарға сипаттама беріп өтейік:
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады. Бұл
салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мемкелерді қоспағанда Қазақстан
Республикасы резидент – заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
республикадағы көздерден тыс алатын бейрезидент – заңы тұлғалар төлейді.
Корпорациялыќ табыс салыѓыныњ ставкалары 1 кестеде көрсетілген. Салыќ
төлеушілер салыќ кодексінде белгіленген тәртіппен аванстыќ төлемдерді
еңгізу жолымен салыќ кезењі ішінде корпорациялыќ табыс салыѓын төлейді.
1 кесте
Корпорациялыќ табыс салыѓыныњ ставкалары
Салыќ төлеушініњ салыќ ауыртпашылыѓына әсер ететін көрсеткіштерСтавка
мөлшері
Зањды тұлѓалардан корпоративтік табыс салыѓыныњ ставкасы 30%
Жерді пайдаланатын зањды тұлѓалар үшін салыќ ставкасы 10%
Төлем көзінен салыќ ставкасы 15%
Тұраќты мекеме арќылы ќызмет атќаратын бейрезидент – зањды 15%
тұлѓа үшін салыќ ставкасы
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалардың салықты
есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, женілдіктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Жеке табыс салығы. Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы барлық салық төлемдерінің 0,9% пайызын алады.Салық
салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып
табылады. Салық салу объектісі – төлем көзінен салық салынатын табыстар
және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.
Қосылған құнға салынатын салық дүркінді, тауарларды өндіру мен өткізудің әр
бір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар қозғалысының өткен
стадияларындағы барлық алымдарды қосып алады, бірақ мемлекетке тек осы
тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен өткізу стадиясында алынған қосылған
құнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге кәсіпкерлердің салық жүйесі
алдындағы теңдігі пайда болады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын
салық.
Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшелігіне қарай монопольды түрде жоғары
бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарлады өндірушілер төлейді.
Акциздер көрсетілген қызметтерге де алынуы мүмкін, бұл орайда салық сомасы
тарифке кіріктіріледі.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері Қазақстан
Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер
қойнуын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде
салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір
топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер
қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем,
орманды пайдаланғаны үшін төлем, және тағы да басқалары жатады.
Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда
болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметте
пайдаланатын материалды, шикізатты, минералды ресурстарды алу,
тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты.
Техногендік минералды құралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса, Қазақстан
Республикасында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге
асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме
пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып табылады.
Жер қойнауын пайдаланғаны үшін белгіленген салық режимі тек қана Қазақстан
Республикасының үкметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға
жасалатын келісім шартта айқындалады.
Әлеуметтік салыќты есептеу аныќталѓан әлеуметтік салыќ салу объектісіне
белгіленген ставканы ќолдану арќылы ай сайын жүргізіліп отырады. 2004
жылдыњ 1 ќањтарынан бастап осы салыќ жеке адамныњ табысына тәрізді
есептелінетін тәсіл бойынша аныќталады (2 кесте).
2. кесте
Әлеуметтік салыќтыњ ставкалары
Салыќ салынатын объект Салыќ ставкалары
15 еселенген жылдыќ есептік Салыќ салынатын кіріс сомасынан 20%
көрсеткішке дейін
15 еселенген жылдыќ есептік 15 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 40 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 15%
40 еселенген жылдык есептік 40 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 200 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 9%
200 еселенген жылдыќ есептік 200 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 600 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 9%
600 еселенген жылдыќ есептік 600 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен және одан жоѓары көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
асатын сомадан 7%
Осыѓан ќоса шетел мамандарыныњ кірістері үшін әлеуметтік салыќты есептеу
тәртібі өзгертілген.
2004 жылдыњ 1 ќањтарынан бастап салыќ салынатын база жоѓарлаѓан кезде
салыќ ставкасы төмендейтін тәсіл бойынша есептелінеді.Бұл мынадай көрініс
алады (3 кесте).
3 кесте
Шетел мамандарыныњ кірістері үшін әлеуметтік
салыќтыњ ставкалары
Салыќ салынатын табыс Салык ставкалары
40 еселенген жылдыќ есептік Салыќ салынатын кіріс сомасынан 11%
көрсеткішке дейін
40 еселенген жылдыќ есептік 40 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 200 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 9%
200 еселенген жылдыќ есептік 200 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен 600 еселенген жылдыќ көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 7%
600 еселенген жылдыќ есептік 600 еселенген жылдыќ есептік
көрсеткіштен және одан жоѓары көрсеткіштен салыќ сомасы + одан
асатын сомадан 5%
Әлеуметтік салыќты төлеу салыќ төлеушініњ тіркеу есебін алынѓан әсері
бойынша есепті айдан кейінгі айдыњ 15 - інен кешіктірілмей жүргізіледі. Осы
салыќ жөніндегі декларация салыќ органдарына есепті тоќсаннан кейінгі айдыњ
15 - інен кешіктірмей тоќсан сайын тапсырылып отырады.
Жер салығы – бұл салықты еңгізу мынадай мақсаттарды көздейді: экономикалық
әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын
арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге
аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер
салығын төлеу барлық жер иелері үшін міндетті болып саналады.
Көлік құралдарына салынатын салықты меншік құқығына салық салу объектілері
бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару
құқығына салық салу объектілері бар заңды тұлғалар, және
олардың құрылымдық бөлімшелері төлеушілер болып табылады.
Мүлікке салынатын салық тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері мүліктің
табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады. Салық
мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады.
Ал енді кейбір алымдарға тоқталайық:
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеген үшін алым (бұдан әрі алым) заңды
тұлғаларды және олардың филиалдары мен өкілдіктерін құру мен қызметін
тоқтатуды мемлекеттік (есептік) тіркеу, оларды қайта тіркеу, сондай-ақ
олардың мемлекеттік (есептік) тіркеу (бұдан әрі-тіркеу) туралы куәліктің
дубликатын алуы кезінде алынады. Тіркеуді Қазақстан Республикасының заң
актісінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда уәкілетті орган (бұдан әрі
– төлеуші орган) жүзеге асырады.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым (бұдан әрі - алым) және
кәсіпкерлер ретінде Қазақстан Республикасының аумағында заңды тұлға құрмай
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды мемлекеттік тіркеу
(бұдан әрі - тіркеу) кезінде, сондай-ақ олар мемлекеттік тіркеуді
куәландыратын құжаттың дубликатын алған кезде алынады. Тіркеуді Қазақстан
Республикасының заң актісінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда салық
органдары (бұдан әрі – тіркеуші орган) жүзеге асырады.
Жекелеген қызмет түрімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым (бұдан әрі -
алым) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес лицензиялануға тиісті
белгілі бір қызмет түрімен айналысуға лицензия (лицензияның дубликатын)
беру кезінде алынады. Лицензия беруді Қазақстан Республикасының Заң
актісінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда уәкілетті орган (бұдан әрі
- лицензиялар) жүзеге асырады.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың және басқа
міндетті төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған.
Салық қатынастарын реттеуші құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының
Салық кодексінде сараланған және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген.
Салық қызметтері органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер
кезіңде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің
салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
“Салық” және “Салық салу” ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағдайда –
бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде – экономикалық-
құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу
және алу) процесі.
1.3. Салықтардың экономикадағы ролі
Салықтар әлеуметтік, экономикалық қызметтерді атқару үшін қажетті және
мемлекеттің ақшалай кірістерінің қалыптасуымен байланысты қаржылық қарым-
қатынастар жиынтығын (бюджет және бюджеттен тыс қорлар) білдіреді.
Өндірістік қарым - қатынастардың ажырамас бөлігі ретінде салықтар
экономикалық базисқа жатады.
Мемлекет объективтік тұрғыдан сәйкес салықтық жүйені қалыптастырады,
мемлекеттің қаржы жүйесінде оның құрылымын жетілдіріп қызмет ету механзмін
құрайды. Әлеуметтік және экономикалық фокторлар салықтар бөлігінде
өндірістік қарым-қатынастардың жаңартылуына әкеледі: нарықтық жүйеге көшу
процесі мемлекет тарапынан объективтік түрде салықтық жүйе мен бюджеттік
саясатты қайта құруын қажет етті. Еңбек нарығының қалыптасуы және оның
қызмет етуі мемлекеттік қорды құрусыз тиімді болмайды. Мұндай қор
шаруашылық субъектілердің міндетті аударымдары арқылы құралады. Сонымен
қатар міндетті медициналық сақтандыру қоры құралады.
Нарықтық экономикада салықтар түбегейлі қайта құрушы ролін атқарады. Олар
барлық деңгейдегі бюджетті қалыптастырудың басты көзі, әлеуметтік
кепілдіктерді қамтамасыз ету құралы, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қаржылық негізі болып қана қоймай, сонымен бірге мемлекеттің шаруашылық
субъектілерімен халықтың қаржылық мүмкіндегі мүдделерін
теңестіру қызметін де атқарады.
Салықпен реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділігіне
бағытталған. Бұған салық салу мөлшері арқылы қол жеткізеді.
Салық деңгейі ең алдымен қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға байланысты.
Егер олар салық түсімдерінен құрылатын жалпы мемлекеттік қорлар арқылы
қанағаттандырылса, онда салықтар деңгейі жоғары, ал халықтың жеке табыстары
мен кәсіпорындардың қаржысынан құрылса, салық деңгейі төмен болады. Егер
салық түсімдері мемлекет шығындарын қаржыландыруға жетіспесе бюджет
тапшылығы пайда болып, инфляция туады. Тапшылық ақшаның құнын түсіреді де,
кәсіпорындар да халық та зиян негізді, егер осы кезде мемлекет шаралар
қолданып, қаржы жинап, ақша айналысы жақсарса, онда экономика қалпына келіп
уақытылы іркіліс қана қалады, ал кері жағдайда қаржыландырудың тапшылығы
натуралдық заттай және ақшалай теңгермеушілікке, инфляцияға және ақшаның
одан сайын құнсыздануына әкеп соғады.
Салықпен реттеуде салықтар ставкаларының мөлшері мен факторынан басқа
салық жеңілдіктері жүйесінің де маңызы зор.
Дамудың қоғам үшін қажетті қаражаттарды әлеуметтік сфераға, табиғатты
қорғау мен қайырымдық іс-шараларына, өнімдердің, жұмыстардың, қызметтердің
жаңа түрлерін өндіруге, өнім мен қызмет көрсетудің әлеуметтік маңызды
түрлерін ұлғайтуға жұмсау сияқты бағыттары жеңілдіктер арқылы ынталандырып
отырады.
Алайда жеңілдіктер жасаудың да экономикалық жақтан негізделген шектері
болуға тиіс.
Әйтпесе салық жеңілдіктері шаруашылық субъектілерінің өзін-өзі
қаржыландыру мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға ұмтылдырмайды, оның үстіне
салық салудың негізгі принципі - салық алынатын субъектердің теңдігі
принципі бұзылады.
Адамдардың тұтыну қажеттерін қанағаттандыру үшін адамгершілік тұрғысынан
әлеуметтік сфераны қаржыландыруға женілдіктер жасаумен келісуге болады.
Бұл жөнінен экономикалық жағынан дамыған елдердің тәжірибесі турарлық, олар
салық ставкаларын бір мезгілде азайта отырып, жеңілдіктердің көпшілігін
жойған.
Салықпен реттеуде маңызды екі жанама салықтың қосылған құнға алынатын
салықпен акциздердің фискальдық мәнінің - өзгешелігін білген жоқ.
Қосылған құнға салынатын салық жиналатын қаржының салық базасына бірдей
талап қояды, яғни бұл салыққа өндіріс өнімдерінің қалай өндірілгені
бәрібір. Осы фактордың арқасында бастапқы өндіріс ұлғайтылса, салықтың
мөлшері арта түседі.
Шикізат және өндіруші салалар басым болмаған елде салықтың маңызды орасан
зор. Бірақ, салықтың мұндай қасиеті өндірістің ақырғы технологиялық
шектерін дамытуға нұқсан келтірмейді, бұл аралас өндірістің қоғам
қажеттерін қанағаттандыруға бағытталған экономиканы жан-жақты дамыту
талабы.
Жанама салықтардың басқа түрі - акциздер өнімнің өңделу дәрежесіне
сезімтал келеді. Олар да тауарлардың бағасына кіреді. Акциздердің түсімдері
көпшілік қолды тұтыну тауарларын өндіретін өндірістің көлеміне, бағыт
бағдарына тікелей байланысты.
Үкімет акциздердің мөлшері мен салық салынатын тауарлардың түрлерін
өзгертіп, қажетіне қарай реттеп отырады, мұндай жағдайда мемлекет тарапынан
тұтынудың деңгейін реттеу мүмкіндіктері елеулі түрде кеңейтіледі. Бұл
жағдай акциздердің жасырын әсер етуі қасиетімен күшейе түседі,өйткені олар
тауардың бағасына кіреді және айқын бөлінбейді.
Қосымша табысқа салынатын салық іс-әрекетінің де өзіндік ерекшеліктері
бар.
Дағдарыс кезінде кәсіпорындар пайдасын едәуір бөлігі, өндірісті неғұрлым
қысқа мерзімде ұлғайту үшін оның дамуын қаржыландыруға жұмсалады. Бұған
бүкіл қоғам мүдделі, сондықтан бюджетке түсетін табыстың бір бөлігін беруге
тура келеді. Екінші жағынан, өндірістің ұлғаюы салық базасын кеңейтеді,
сөйтіп салық базасының төмендетілуінің есесі қайтарылады.
Қосымша табысқа салынатын салыққа қойылатын келесі талап – біркелкілік,
яғни пайда ауқымы қанша болса да, ставка бірдей болуға тиіс. Салықтың өсіп
отыратын ставкалар, өсіп отыратын табыс үшін бір жаза іспетті болғандықтан
кәсіпорындарды тежейді, өндірістің ұлғайтылуына өнімдердің саны мен
сапасының артуына жол бермейді. Мұндай жағдайда акциздер мен белгілі бір
өндіріс саласында еңбек ететін жеке адамдарға салынатын салығы шектеп
реттеу ролін атқарады.
Жергілікті бюджетке түсетін түсімдер біріңғай ставка шегінде болуға тиіс,
оның біріңғайлылығы меншіктің барлық формалары мен өндірістің барлық
салаларына түгел таралады.
Бұл қазіргі уақытта рентабельділігі неғұрлым жоғары салаларға қаржының
нарықтың табысына, талабына сәйкес құйылуын және халық шаруашылығындағы
рентабельділіктің орташа деңгейін көтеру үшін қажет.
Орташа деңгейден рентабельділігі жоғары өнімдерге қол жеткізу нарықтың
қажеттерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Алынған пайданың көлеміне
қарай салықтың сатылы ставкасын қалыптастыру жөніндегі ұсыныс. Мұндай
ставкалар аса ірі корпорациялары бар дамыған елдерде қолданылады. Мысалы,
Америка Құрама Штаттарында табыс 75 мың доллардан асса, 34% салық алынады.
Ондай елдерде ірі кәсіпорындардың артықшылықтары бар: олардың қаржы жағдайы
қатаң бәсекеге қарамай неғұрлым тұрақты болып келеді.
Ал нарық енді қалыптаса бастаған Қазақстан Республикасының жағдайында ірі
кәсіпорындардың ондай артықшылықтары жоқ.
Керісінше, орташа және шағын кәсіпорындармен бәсеке барысында ірі
кәсіпорындар көп шығындалады.
Ал шағын кәсіпорындардың жаңа өнімдері игеруге икемі мол, қаржы жүйесі де
қолайлырақ, меншіктің әр түрлі формаларына ауысуы да оңай, яғни нарықтың
бастапқы кезінде олардың өміршеңдігі ірі кәсіпорындардан кем соқпайды оның
үстіне ірі кәсіпорындар монополияға қарсы шаралардың қысымына ұшырайды.
Елдің экономикасының дамуына, өндіріс факторларын: табиғат ресурстарын,
еңбекті және капиталды территория бойынша орналастыру үлкен әсер тигізеді.
Сонымен жоғарыдағылар бойынша мынадай қорытындыға келуге болады: жалпы
салықтар – экономика жағдайына, әлеуметтік қоғамға, және мемлекеттің саяси
жағдайына ықпалы мен елдің экономикасын нығайтушы күштердің негізі болып
табылады.
Қорыта келгенде, салықтар өндіріс саласынан ақша қаражаттарын алу және
оларды өндірістік емес салаға жұмсау немесе тұтынушының сұранымды
төмендететін тұтыну саласынан ақша алу, бұның барлығы экономика жағдайына
кері әсер етеді. Бұл “салық экономиканың туындысы” деген тезиске күдік
келтіреді. Кез-келген объективті құбылыс сияқты экономика өзіне кері әсер
ететін қатты туындатпайды.
Алайда салықтар экономикалық дамуға негативті әсер етеді деген қорытынды
оларды толық жою талабының себебі бола алмайды. Өйткені, салықтардағы
қажеттілік қоғамның мемлекеттегі қажетілігімен келісілген. Біздің қиын
кезеңде әртүрлі жағдайларда қақтығысатын себепті - кезеңді байланыстар бар.
Бір құбылысқа зиянын келтіретін зат, екінші біреуге пайдалы болуы мүмкін.
Соңына, қоғамдық маңызы жоғары болса, барлық төменгі тәртіптегі құбылыстар
негативті факторлармен келісуге тура келеді.
Сонымен қатар, салықтар экономикаға кері әсер етеді деген тұжырымдама тым
қатал айтылған. Шынында да, кәсіпкер салық төлей отырып, белгілі сомадан
айырылады, бұл қаражаттарды өндірісті дамытуға, еңбекақы мөлшерін ұлғайтуға
жұмсауына болар еді. Бірақ кәсіпкер өзінің жұмысын жүргізуге жеңілдік
беретін, құқығын қорғайтын, меншігіне зиянын тигізетін қылмыскерлерден
сақтайтын заңды қажет етеді. Ал мұның барлығын салықтар есебінен өмір
сүретін мемлекет береді.
Сондықтан, мемлекеттің болуы – экономиканың өмір сүру жағдайы. Егер
экономика үшін мемлекет қажет болса, онда ол осы мемлекеттің өмір сүруінің
материалды негізі болып табылатын салықтарға көнуі тиіс.
2. РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ КІРІС БӨЛІГІН ҚАМТИТЫН САЛЫҚТАР МЕН
ТӨЛЕМДЕРДІ БАҒАЛАУ
ЖӘНЕ ТАЛДАУ
Республикалық бюджетке түсетін салықтар мен төлемдерді
есептеу және төлеу тәртібі
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетің басты бөлігі республиалық
бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық
бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Республикалық бюджеттің атқарылуына, оның атқарылуы бойынша есепке алу мен
есептеме жүргізуге, оның атқарылуын бағалауға республикалық деңгейде
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті,
жергілікті деңгейде маслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
бюджеттік қатынастарды реттеу саласында республикалық бюджеттің атқарылуына
сыртқы бақылауды жүргізу тәртібін белгілейді. Ішкі бақылау жөніндегі
орталық уәкілетті органмен бірлесіп мемлекеттік қаржы бақылауының
стандарттарын әзірлейді, сондай-ақ оларды бекітеді және олардың сақталуына
республикалық бюджеттің және төтенше мемлекеттік бюджеттің атқарылуына,
бақылау іс - шараларының қорытындылары бойынша қабылданған шешімдердің
орындалуына бақылауды және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге
де өкілеттіктерді жүзеге асырады. Тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қамтитын негізгі салықтар ол:
корпорациялық табыс салығы мен қосылған құн салығы.
Корпорациялық табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немсе Қазақстан Республикасындағы
көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар (бұдан әрі бөлім
бойынша – салық төлеушілер) жатады.
Салық салу объектілері мыналар:
1) салық салынатын табыс;
2) төлем көзінен салық салынатын табыс;
3) Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы
салынатын объектілер болып табылады.
Салық кодексінің 79 бабына сәйкес салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен түзетулерді ескере отырып көзделген шегерімдер арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Жылдық жиынтық табыс.
1) Резидент заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық кезеңі ішінде
Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс (алынған)
табыстардан тұрады.
Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық кодексінің 184-
бабында анықталған.
2) Жылдық жиынтық табыста салық төлеуші табыстарының барлық түрлері,
соның ішінде:
а) тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс;
ә) үйлерді, ғимараттарды, құрлыстарды, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс;
б) міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар;
в) күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар;
г) мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
д) Қазақстан Республикасының заңдарымен провизиялар жасауға рұқсат етілген
банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар
жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар;
3) борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар;
4) кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтатуға келісім үшін алынған
табыстар;
5) шығып қалған активтер құнының ішкі топтың құн балансынан асып түсуінен
алынатын табыстар;
6) кең орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығыстар сомасынан
кең орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып түсуінен
алынатын табыстар;
7) ортақ үлестік меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын
табыстар;
8) бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыпұлдардан басқа,
борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және
санкциялардың басқа да түрлері, егер осы сомалар бұрын шегеріп тасталмаған
болса;
9) бұрын жүргізген шегерімдер бойынша алынған өтемақылар;
10) өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер;
11) девиденттер;
12) таза табысты бөлген кезде алынған және әрбір құрылтайшының, қатысушының
қатысу үлесін сақтай отырып, резидент заңды тұлғаның жарғылық қорын
ұлғайтуға бағытталған табыс;
13) сыйақылар;
14) оң бағамдық айырма сомасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып
кетуі;
15) ұтыстар;
16) роялти;
17) әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың
шығыстардан артығы қамтылады.
Салық кодексі бойынша жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді алып тастау
қажет.
Шегерімдер:
1) Есептелген шектерде мемлекеттік бюджетке төленген салықтар шегерімге
жатады, оларға:
а) жылдық жиынтық табыс анықталғанға дейін есептен шығарылатын салықтар;
ә) Қазақстан Республикасының аумағы мен басқа мемлекеттерде төленген
корпорациялық табыс салығы мен табыс салығы;
б) үстеме пайдаға салынатын салық қосылмайды.
2) Өткен салық кезеңі үшін ағымдағы салық кезеңінде төленген салықтар
төлем жүргізілген салық кезіңде шегерімге жатады.
Жылдық жиынтық табысты қарастыра отырып түзетулер еңгізу қажет.
1) Салық төлеушілердің жылдық жиынтық табысынан:
а) Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған,
Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғасынан алынатын девиденттер.
ә) эмитент өз акцияларын орналастыру кезіңде алған олардың құнының
номиналдық құнынан асып кетуі және эмитенттің өз акцияларын өткізуі
кезіндегі құн өсімі;
б) мемлекеттік бағалы қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған
операциялардан түскен табыстар;
в) Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарына
сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық
табыстар;
г) Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
заңдарына сәйкес алынған және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының
активтерін ұлғайтуға жіберілген инвестициялық табыстар;
3) Активтерді бағалаудың салық төлеуші осының алдындағы салық кезеңінде
қолданған әдісінен өзге әдіске ауысқан кезде салық төлеушінің жылдық
жиынтық табыс бағалаудың жаңа әдісін қолдану нәтижесінде алынған оң айырма
сомасына ұлғайтылуға және теріс айырма сомасына азайтылуға тиіс.
Енді жылдық жиынтық табыстан залалдарды шегереміз:
1) Түзетілген жылдық жиынтық табыстан шегерімдердің асып түсуі кәсіпкерлік
қызметтен шегетін залал деп танылады.
2) Бағалы қағаздарды өткізуден шегетін залал мыналар:
а) борыштық бағалы қағаздарды қоспағанда, бағалы қағаздар бойынша -
өткізу құны мен иемденіп алу құны арасындағы теріс айырма.
ә) борыштық бағалы қағаздар бойынша - өткізген дисконт амортизациясы мен
(немесе) сыйлықақы есептегендегі өткізу құны мен иемденіп алу құны
арасындағы теріс айырма;
б) кәсіпкерлік қызметтен шегетін залалдар, сондай-ақ салық төлеушінің
кәсіпкерлік қызметінде пайдаланылған үйлерді, құрылыстарды, ғимараттарды
өткізуден шеккен залалдар кейінгі салық кезеңдерінің салық салынатын табысы
есебінен өтеу үшін үш жылға дейінгі мерзімге, үшінші жылы қоса есептеліп,
ауыстырылады.
Корпорациялық табыс салығын есептеп шығару тәртібі мен оны төлеу
мерзімдері.
Аванстық төлемдер сомасын есептеп шығару.
Салық төлеушілер салық кодексінде белгіленген тәртіппен аванстық төлемдерді
енгізу жолымен салық кезеңі ішінде корпорациялық табыс салығын төлейді.
Салық кезеңі ішінде төленетін корпорациялық табыс салығы бойынша аванстық
төлемдер сомаларын салық төлеуші ағымдағы салық кезеңі үшін корпорациялық
табыс салығының болжамды сомасын негізге ала отырып, бірақ
егер өзгеше көздемесе, өткен салық кезеңі үшін аванстық төлемдер сомасының
есебіндегі аванстық төлемдердің орташа айлық есептелген сомасынан кем емес
етіп есептеп шығарады.
Өткен салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы бойынша декларацияда
көрсетілген іс-жүзіндегі салық міндеттемесінің сомасы өткен салық кезеңі
үшін аванстық төлемдер сомаларынан асып кеткен кезде, салық төлеуші өткен
салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы бойынша декларацияда
көрсетілген іс жүзіндегі салық міндеттемесі мөлшерін негізге ала отырып,
декларация тапсырғаннан кейінгі кезең үшін аванстық төлемдер сомаларын
есептеуге міндетті.
Салық төлеуші төлеуге тиіс аванстық төлемдер сомалары салық кезеңі ішінде
тең үлестермен төленеді.
Салық төлеуші корпорациялық табыс салығы бойынша декларация тапсырғанға
дейінгі кезең ішінде төленуге тиіс аванстық төлемдер сомаларының есебін
жасап, есепті салық кезеңінің 20 қаңтарына дейін салық төлеушінің
тіркелген орны бойынша салық органына табыс етеді.
Корпорациялық табыс салығы бойынша декларация тапсырылғаннан кейін төленуге
тиіс аванстық төлемдер сомаларының есебін салық төлеуші декларация
тапсырған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде, бірақ есептік салық
кезіңінің 20 сәуірінен кешіктірмей табыс етеді.
Салық кезеңінің қорытындысы бойынша залал шеккен немесе салық салынатын
табысы жоқ салық төлеушілер корпорациялық табыс салығы бойынша декларация
тапсырған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде, сондай-ақ жаңадан
құрылған салық төлеушілер құрылған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде
салық кезеңі ішінде төленуге тиіс аванстық төлемдердің болжамды сомасының
есебін салық органына табыс етуге міндетті.
Салық төлеуші салық кезеңі ішінде, өткен салық кезеңі үшін декларация
тапсырғанға дейін төленуге тиіс аванстық төлемдердің сомаларын қоспағанда,
түзетудің себептерін жазбаша негіздей отырып, салық кезеңінің алдағы айлары
үшін аванстық төлемдер сомаларының түзетілген есебін беруге құқылы.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып жатқан
орны бойынша жүзеге асырады.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді
бюджетке салық кодекстің 126 бабына сәйкес анықталған мөлшерде ағымдағы
айдың 20-сынан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Салық кезеңі ішінде еңгізілген аванстық төлемдер сомалары салық кезеңі үшін
корпорациялық табыс салығы жөніндегі декларация бойынша есептеп шығарылған
корпорациялық табыс салығын төлеу есебіне жатқызылады.
Салық төлеуші кезеңінің қорытындысы бойынша корпорациялық табыс салығы
бойынша түпкілікті есеп айырысуды (төлемді) декларация тапсыру үшін
белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күннен кешіктірмей жүзеге асырады.
Келесі Республикалық бюджетті қамтитын қосылған құн салығы.
Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық
салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
білдіреді.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн
салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген
қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсетулер) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz