Тұқымның қоректік заттарды жинаудағы биологиялық ерекшелігі

1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Периспермнің дамуы
4. Тұқымның қор затары
5. Пайдаланылған әдебиеттер

Тұқым – гүлді өсімдіктердің қосарынан ұрықтануының нәтижесінде тұқым бүрінен пайда болатын, көбею және таралу қызметін атқаратын мүшесі. Тұқым гүлді өсімдіктерде жемістің ішінде жетіледі. Сондықтан гүлді өсімдіктер жабық тұқымдылар деп аталады.
Қосарынан ұрықтану аяқталғаннан кейін ұрық қалтасының жұмыртқа клеткасынан (зиготадан) тұқымның ұрығы, ал орталық ядросынан тұқымның қоректік ұлпасы – эндосперм пайда болады. Интегументтер тұқымның қабығына айналады, синергидтер мен антиподтар еріп кетеді де, нуцеллус көптеген өсімдіктерде ұрықтың қалыптасу барысында қоректік зат ретінде жұмсалып, сирек жағдайда қоректік ұлпа – перистермге айналады.
Өсімдіктер тұқымдарының сыртқы пішіні, түсі, мөлшері әр қилы болды. Олардың салмағы миллиграмның жүзден бір бөлігінен (орхидеяларына) кейбір пальмаларда 15 кг-ға жетеді.
Көптеген гүлді өсімдіктердің тұқымы тұқым қабығы, ұрық және эндоспермнен тұрады.
Тұқым қабығы (спермодерма) – тұқымның сыртын жауап тұратын, тұқым бүрінің жабындарынан (интегументтер) пайда болатын бөлігі. Кейде оның пайда болуына нуцеллус қалдықтары қатысады. Әдетте спермодерма құрылысы және атқаратын қызметі жағынан ұлпалардың бірнеше қабатынан: эпидерма, гиподерма және паренхималық клеткалар қабатынан тұрады. Эпидерма ұрықты механикалық зақымданудан, микроорганизмдердің енуінен, кеуіп кетуден, мезгілінен бұрын өсуден сақтайды.
Тұқымның өсуінің бастапқы кезеңінде оның сілемейленіп, тұқымның топыраққа бекінуіне және ылғал жинауына әсерін тигізеді (мысалы, зығырда). Зигота тыныштық кезеңінен өткеннен кейін бөлініп, екі клетка пайа болады. Оның микропиле жақтағысы базальды клетка деп аталады. Бұдан ұрықты ұрық қалтасының қабырғаасына бекітетін ілекер деп аталатын жіңішке, ұзындау келген дене қалыптасады (1-сурет). Базальды клетка көбінесе көлденең бөлінеді. Екінші клетка терминальды деп аталады, бұл клеткадан ұрық дамып, жетіледі. Терминальды клетка өзара перпендикуляр екі қалтарыстарымен бөлініп, төрт клетка мұның әрқайсысы тағы бір реттен бөлініп, сегіз клетка пайда болады. Одан кейінгі бөлінулердің нәтижесінде майда клеткалардан тұратын, пішіні дөңгелек шар тәрізді дене – ұрық дамып, жетіледі. Ұрықтың жоғары жағы тегіс, келіп, ал бүйірлерінен екі төмпешік пайда болды. Қос жарнақтыларды ол екеуі симметриялы дамып, олардан ұрықтың екі тұқым жарнағы жетіледі. Дара жарнақтыларда бір тұқым жарнағының бастамасы қарқынды дамиды, екіншісі баяулап, қалып қояды да, одан бір тұқым жарнағы қалыптасады.
Қос жарнақтылардың толық қалыптасқан ұрығы – екі тұқым жарнағы. Тұқым жарнағының астыңғы қылтасы ұрық тамыршасы мен алғашқы өркеннің бой конусынан (бүршігінен) тұрады.
Дара жарнақтыларда бір тұқым жарнағы пайда болады да, сабақтың бой конусы бүйір жағына қарай орналасады.
Кейбір өсімдіктерде, мысалы, орхидеялар тұқымдасының өкілдері мен көптеген паразитті (сұңғыла, арамсояу және т.б.) және сапрофитті тіршілік ететін өсімдіктердің тұқымында ұрық нашар жетіледі де, ол бірнеше клеткалардың тобынан ғана тұрады.
Қор заттарының жиналатын орнына байланысты тұқымның эндоспермді, эндоспермсіз, периспермді, эндоспермді-периспермді деп 4 типке ажыратылады
Перисперм дамуы
Кейбір жабық тұқымды өсімдіктердің тұқымдары дамыған кезде қор заттарын жинағыш ұлпа ретінде эндоспермнен басқа, нуцеллус атқарады, оны перисперм деп атайды. Бұл жағдайда эндосперм мен периспермнің арасында толық функциалды аналогия болады. Олардың арасындағы ең маңызды айырмашылық олардың шығу тегінде: эндосперм тек ұрықтанған уақыта ғана түзіледі және гибридті табиғаты болады, ал перисперм - нуцеллус клеткаларынан түзілген және аналық организмге жатады. Присперм әдетте “крассинуцеллиятты” бүршіктерден дамиды, ал олардың өзінде мықты нуцеллусы болады.
Периспермнің жақсы даму деңгейі Centrospermae қатарында байқалады. Тұқымдарында периспермі бар тұқымдас, туыс және түрлер өте аз, себебі, нуцеллус барлық жағдайда жоғары деңгейде дамымайды да, эндоспермге тән, ұрық қабы түзілу барысында перисперм эндоспермнің даму әсерінен көп жағдайда жойылып кетеді. Перисперм алабұталар, қалампырлар және т.б. тұқымдастардың тұқымдарында болатыны анықталған.
Периспермнің қор заттары эндосперммен салыстырғанда, алуан түрлі емес, көбіне крахмалдар, майлар, иілікзаттар және т.б. құрамында болады.
Периспермі бар өсімдік тұқымдары систиматикалық жағынан қарапайымдырақ тараған, периспермі жоқ тұқымдармен салыстырмалы түрде қарағанда. Кейбір тұқымдарда периспермнің эндоспермге қарағанда көп болатыны жайлы проблемалар әлі толық зерттелмеген.

• http://group-global.org/ar/node/44945
• http://www.itest.kz/lekciya_iv_tarau_tuqym_qos_zharnaqty_zhane_dara_zharnaqty_tuqymdardyng_qurylysy
• http://www.chem21.info/info/1379319/
• http://yamedik.org/?p=21&c=biologiya/bio_bot_z
• http://89.218.153.154:280/CDO/2007-2008/OsimFiz/Data/Lectures/9.htm