Мектепке дейінгі балалардың дамуы және тәрбиесінің практикалық негізі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бала дамуындағы еңбектің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Дамудағы әлеуметтік орта мен тәрбиенің жетекші ролі ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Тәрбие жүйесінде мектеп жасына дейінгі балаларды жас шамасына қарай бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдісінің даму ... ... ... ... ... ...31
2.2. Еңбек және ойын . балаларды дамыту және тәрбиелеу құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3. Психологиялық ойын.жаттығуларды еңбек іс.тәжірибесінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бала дамуындағы еңбектің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Дамудағы әлеуметтік орта мен тәрбиенің жетекші ролі ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Тәрбие жүйесінде мектеп жасына дейінгі балаларды жас шамасына қарай бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдісінің даму ... ... ... ... ... ...31
2.2. Еңбек және ойын . балаларды дамыту және тәрбиелеу құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3. Психологиялық ойын.жаттығуларды еңбек іс.тәжірибесінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Жас ұрпақ тәрбиесі – адамзаттың мәңгілік тақырыбы. Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Баланың шын мәнісіндегі адам болып қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Ұлы абай: «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады», - десе, француз педагогы Жан Жак Руссо: «Бала туғанда ақ қағаздай болып туады, оның үстінде шимайды қалай салсан, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді», - деген екен.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын дейтін ғылымның өз қағидасы бар. Ол — өмірлік өсиет, ұлағатты сөз. Бұл тарих тағылымының тәрбиелік үлгісі, еңбек етудің алғы шарты болса керек. Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп оның ішінде ғылымның, тәрбиенің, бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда тәрбие мен еңбек бөлінбестей берік, маңызды да мәнді рөл атқарады. Расында, адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары қандай ұшан-теңіз болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бірі баршаға бірдей қазына. Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) бұл қазынаның барлығын халық жасайды, ол адал да ерінбей еткен еңбектің жемісі деген болатын.
Әл-Фараби тәрбие мәселесін логикамен байланыстыра уағыздағанын білеміз. Ол "Ақыл мен түсінік" атты еңбегінде ақылдылық пен адамгершілік үлгілі тәрбиеге байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде тәрбиенің негізінен туындайды делінеді.[2;55]
Қоғамның даму тарихына байланысты, соған сәйкес еңбек тәрбиесі әр түрлі нысанда дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Орта ғасырлық мектеп тәрбиесіне қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский (1592-1670) педагогикасының негізі - гуманизм мен демократизм болғаны педагогика тарихынан белгілі. Демек, бұл тек педагогика емес, бүгінгі қоғамды қайта құрудың басты принципі - гуманистік және демократиялық принциппен үндес келіп отыр. Я.Коменский мектеп - балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін "адамгершілік шеберханасы" болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тәрбиені, осыған сәйкес жүргізу қажет деп есептеді. Ағылшын педагогы Джон Локк (1632-1704) тәрбиедегі Коменский ұсынған "табиғатқа сәйкестілік" еңбек және дене тәрбиесі арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп берді. Ағылшын табиғат зерттеушісі, жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін табиғи сұрыптау арқылы пайда болуы жөніндегі эволюциялық ілімнің негізін салушы Чарльз Дарвин еңбектің, еңбекке баулудық, оның теориялық негізі - еңбек тәрбиесінің маңызын жоғары бағалаған еді. Швейцария педагогы Генрих Песталоцци (1746-1827) тәрбиесінің мақсаты - баланың күшін дамытады. Әр түрлі қимылға, қозғалысқа баланың өзі ұмтылады. Сөйтіп, Песталоцци дене тәрбиесін еңбек тәрбие-сімен ұштастыруа жүргізуді дәлелдеп береді. Сондай-ақ, оқуды өнімді еңбекпен ұштастыру, соның ішінде қол өнері және ауыл-шаруашылық еңбегімен ұштастыруу Песталоццидің педагогикалық теориясы мен қызметінің негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Песталоцци еңбек адамгершілікке үйретеді, балалардың бір-бірімен өзара және олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады деп санады. Дұрыс ұйымдастырылған еңбек балалардың ақыл-ойын дамытады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады. Осы негізде ол -еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру деп уағыздады.[13;55]
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын дейтін ғылымның өз қағидасы бар. Ол — өмірлік өсиет, ұлағатты сөз. Бұл тарих тағылымының тәрбиелік үлгісі, еңбек етудің алғы шарты болса керек. Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп оның ішінде ғылымның, тәрбиенің, бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда тәрбие мен еңбек бөлінбестей берік, маңызды да мәнді рөл атқарады. Расында, адамзаттың жинақталған материалдық байлықтары қандай ұшан-теңіз болса, оның рухани байлығының қоры да сондай көп. Бұлардың бірі баршаға бірдей қазына. Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) бұл қазынаның барлығын халық жасайды, ол адал да ерінбей еткен еңбектің жемісі деген болатын.
Әл-Фараби тәрбие мәселесін логикамен байланыстыра уағыздағанын білеміз. Ол "Ақыл мен түсінік" атты еңбегінде ақылдылық пен адамгершілік үлгілі тәрбиеге байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде тәрбиенің негізінен туындайды делінеді.[2;55]
Қоғамның даму тарихына байланысты, соған сәйкес еңбек тәрбиесі әр түрлі нысанда дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Орта ғасырлық мектеп тәрбиесіне қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский (1592-1670) педагогикасының негізі - гуманизм мен демократизм болғаны педагогика тарихынан белгілі. Демек, бұл тек педагогика емес, бүгінгі қоғамды қайта құрудың басты принципі - гуманистік және демократиялық принциппен үндес келіп отыр. Я.Коменский мектеп - балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін "адамгершілік шеберханасы" болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тәрбиені, осыған сәйкес жүргізу қажет деп есептеді. Ағылшын педагогы Джон Локк (1632-1704) тәрбиедегі Коменский ұсынған "табиғатқа сәйкестілік" еңбек және дене тәрбиесі арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп берді. Ағылшын табиғат зерттеушісі, жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін табиғи сұрыптау арқылы пайда болуы жөніндегі эволюциялық ілімнің негізін салушы Чарльз Дарвин еңбектің, еңбекке баулудық, оның теориялық негізі - еңбек тәрбиесінің маңызын жоғары бағалаған еді. Швейцария педагогы Генрих Песталоцци (1746-1827) тәрбиесінің мақсаты - баланың күшін дамытады. Әр түрлі қимылға, қозғалысқа баланың өзі ұмтылады. Сөйтіп, Песталоцци дене тәрбиесін еңбек тәрбие-сімен ұштастыруа жүргізуді дәлелдеп береді. Сондай-ақ, оқуды өнімді еңбекпен ұштастыру, соның ішінде қол өнері және ауыл-шаруашылық еңбегімен ұштастыруу Песталоццидің педагогикалық теориясы мен қызметінің негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Песталоцци еңбек адамгершілікке үйретеді, балалардың бір-бірімен өзара және олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады деп санады. Дұрыс ұйымдастырылған еңбек балалардың ақыл-ойын дамытады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады. Осы негізде ол -еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты қоғам өміріне белсене қатысатын жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру деп уағыздады.[13;55]
1. Ә. Меңжанова «Мектепке дейінгі педагогика» - Алматы «РАУАН» 1992
20 – 46 беті
2. Ф. Н. Жумабекова «Мектепке дейінгі педагогика» Астана «ФОЛИАНТ» 2008 55 – 78 беті.
3. «Мектепалды даярлық» журналы № 6 2009жылы 19 – 20 беті.
4. «Мектепалды даярлық» журналы № 4 2009 жылы 11 – 12 беті.
5. «Республикалық ғылыми - әдістемелік журналы» № 3 2009 жылы 6 – 8 беті.
6. «Отбасы және балабақша» журналы № 1 2008 жылы 11 – 13 беті.
7. «Отбасы және балабақша» журналы № 5 2008 жылы 8 – 9 беті
8. Әбиев «Мектепке дейінгі педагогика» Алматы 2005
9. В. С. Мухина «Балалар жас психологиясы» Алматы «РАУАНА» 1998 жылы 26 – 43 беті.
10. Т.Сабыров «Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері» Алматы 1977 124 – 131 беті.
11. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов «Бала бақыты» Алматы, 1979 жылы 25-28 беті.
12. Р. Қоянбаев «Тәрбие теориясы» - Алматы, 1991 жылы. 68-74 беті
13. Е.Сағындықұлы «Педагогика» Алматы 1999 жылы 45-55 беті
14. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976. 214-221 беті
15. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-Москва 1968 124 – 132 беті
.
20 – 46 беті
2. Ф. Н. Жумабекова «Мектепке дейінгі педагогика» Астана «ФОЛИАНТ» 2008 55 – 78 беті.
3. «Мектепалды даярлық» журналы № 6 2009жылы 19 – 20 беті.
4. «Мектепалды даярлық» журналы № 4 2009 жылы 11 – 12 беті.
5. «Республикалық ғылыми - әдістемелік журналы» № 3 2009 жылы 6 – 8 беті.
6. «Отбасы және балабақша» журналы № 1 2008 жылы 11 – 13 беті.
7. «Отбасы және балабақша» журналы № 5 2008 жылы 8 – 9 беті
8. Әбиев «Мектепке дейінгі педагогика» Алматы 2005
9. В. С. Мухина «Балалар жас психологиясы» Алматы «РАУАНА» 1998 жылы 26 – 43 беті.
10. Т.Сабыров «Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері» Алматы 1977 124 – 131 беті.
11. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов «Бала бақыты» Алматы, 1979 жылы 25-28 беті.
12. Р. Қоянбаев «Тәрбие теориясы» - Алматы, 1991 жылы. 68-74 беті
13. Е.Сағындықұлы «Педагогика» Алматы 1999 жылы 45-55 беті
14. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976. 214-221 беті
15. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-Москва 1968 124 – 132 беті
.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бала дамуындағы еңбектің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Дамудағы әлеуметтік орта мен тәрбиенің жетекші
ролі ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Тәрбие жүйесінде мектеп жасына дейінгі балаларды жас шамасына қарай
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдісінің
даму ... ... ... ... ... ...31
2.2. Еңбек және ойын – балаларды дамыту және тәрбиелеу
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Психологиялық ойын-жаттығуларды еңбек іс-тәжірибесінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..49
Кіріспе.
Жас ұрпақ тәрбиесі – адамзаттың мәңгілік тақырыбы. Ұлттың бүгіні де,
болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Баланың шын мәнісіндегі адам болып
қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы
кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Ұлы абай: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды
дағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады, - десе,
француз педагогы Жан Жак Руссо: Бала туғанда ақ қағаздай болып туады, оның
үстінде шимайды қалай салсан, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол
сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді, - деген екен.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын
дейтін ғылымның өз қағидасы бар. Ол — өмірлік өсиет, ұлағатты сөз. Бұл
тарих тағылымының тәрбиелік үлгісі, еңбек етудің алғы шарты болса керек.
Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп оның ішінде ғылымның, тәрбиенің,
бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда тәрбие мен еңбек бөлінбестей
берік, маңызды да мәнді рөл атқарады. Расында, адамзаттың жинақталған
материалдық байлықтары қандай ұшан-теңіз болса, оның рухани байлығының қоры
да сондай көп. Бұлардың бірі баршаға бірдей қазына. Әбу Насыр әл-Фараби
(870-950) бұл қазынаның барлығын халық жасайды, ол адал да ерінбей еткен
еңбектің жемісі деген болатын.
Әл-Фараби тәрбие мәселесін логикамен байланыстыра уағыздағанын білеміз. Ол
"Ақыл мен түсінік" атты еңбегінде ақылдылық пен адамгершілік үлгілі
тәрбиеге байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде тәрбиенің
негізінен туындайды делінеді.[2;55]
Қоғамның даму тарихына байланысты, соған сәйкес еңбек
тәрбиесі әр түрлі нысанда дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Орта
ғасырлық мектеп тәрбиесіне қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский
(1592-1670) педагогикасының негізі - гуманизм мен демократизм болғаны
педагогика тарихынан белгілі. Демек, бұл тек педагогика емес, бүгінгі
қоғамды қайта құрудың басты принципі - гуманистік және демократиялық
принциппен үндес келіп отыр. Я.Коменский мектеп - балаға сүйіспеншілік,
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін "адамгершілік шеберханасы" болуға
тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тәрбиені, осыған сәйкес
жүргізу қажет деп есептеді. Ағылшын педагогы Джон Локк (1632-1704)
тәрбиедегі Коменский ұсынған "табиғатқа сәйкестілік" еңбек және дене
тәрбиесі арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп берді. Ағылшын табиғат
зерттеушісі, жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін табиғи сұрыптау арқылы
пайда болуы жөніндегі эволюциялық ілімнің негізін салушы Чарльз Дарвин
еңбектің, еңбекке баулудық, оның теориялық негізі - еңбек тәрбиесінің
маңызын жоғары бағалаған еді. Швейцария педагогы Генрих Песталоцци (1746-
1827) тәрбиесінің мақсаты - баланың күшін дамытады. Әр түрлі қимылға,
қозғалысқа баланың өзі ұмтылады. Сөйтіп, Песталоцци дене тәрбиесін еңбек
тәрбие-сімен ұштастыруа жүргізуді дәлелдеп береді. Сондай-ақ, оқуды өнімді
еңбекпен ұштастыру, соның ішінде қол өнері және ауыл-шаруашылық еңбегімен
ұштастыруу Песталоццидің педагогикалық теориясы мен қызметінің негізгі
мәселелерінің бірі болып табылады. Песталоцци еңбек адамгершілікке
үйретеді, балалардың бір-бірімен өзара және олардың ересектермен дұрыс
қарым-қатынаста болуын қалыптастырады деп санады. Дұрыс ұйымдастырылған
еңбек балалардың ақыл-ойын дамытады, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырады. Осы негізде ол -еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты қоғам
өміріне белсене қатысатын жан-жақты
дамыған адамды қалыптастыру деп уағ ыздады.[13;55]
Еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда басты рөл атқарған
К.Д.Ушинский болды. Ол өзінің еңбегінде адамның жан-жақты дамуы үшін
еңбектің маңызының зор екендігін көрсетті. К.Д.Ушинский өзінің "Еңбектің
психикалық және тәрбиелік мәні" деген мақаласында еңбек тәрбиесінің мәнін
арнайы қарастырады: Ал "Балалар әлемі", "Ана тілі" оқулықтарында осы тәрбие
жөнінен балаларға арнап сан алуан материалдар жазды.
К.Д .Ушинский талаптарының ең бастыларының бірі - еңбек-сүйгіштікке, еңбек
ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу. Кімде-кім пайдалы еңбекпен
айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы бола алады деп білді Ушинский
баланың санасына сәби кезінен-ақ, еңбек етудің қажеттілігі мен маңыздылығын
ұялатуды, пайдалы іс істеуге тырысушылыққа және қандай істе болса да шын
ниетпен және ұқыпты орындауға тәрбиелеуді ұсынды.
Еңбек тәрбиесінің ең басты да, негізгі міндеттерінің бірі
-жасөспірімдерді қоғамдық пайдалы, ауыл шаруашылығының жетістіктерін жете
түсіну және оған өздері тікелей араласу, өндірісті білу, онымен жұмыс істеу
тәжірибесін бойына сіңіріп отыру дейді. Сондай-ақ, ол "Балалар жұмыс
істейтін бағы, бақшасы, аз да болса жері жоқ мектеп шын мәніндегі мектеп
бола алмақ емес", - деп атап көрсетті. Сонымен бірге Ушинский ой еңбегі мен
дене еңбегінің алмасып отыруына да ерекше мән бер-ді. "Ой еңбегінен кейін
дене еңбегімен айналысу жанға жайлы ғана емес, ол өте пайдалы тынығу"-
деп есептеді.[2;56]
Қазақ ағартушыларының бірі Ы.Алтынс арин педагогикалық
тақырыптағы өлеңдері мен әңгімелерінде, аудармаларында өнімді еңбек –
еңбек тәрбиесінің құралы деп тұжыры м жасады.
Абай нағыз пайдалы еңбек деп әр түрлі қолөнерді, егіншілікті
және білім алуды, оқуды есептеді. Ақыл-білім алу күрделі еңбек арқылы
келеді деп философиялық тұжырым жасады.Ол жастарды ең алдымен отбасында,
мектепте және әдебиет арқылы тәрбиелеуді маңызды рөлін ерекше бағалады.
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі
болып табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің,
сандық және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың,
салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің
жетілуімен, қимылдардың үйлесімділігімен т.б. байланысты. Психикалық даму
процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның
психикалық сипаттары мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер
болады. Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке
адам ретінде адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы
дегеніміз – оның тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық
көрінісі емес. Даму – бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен
ағза мен психикада болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның
жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
12 жылдық білім берудің қажеттілігі, бес жасар балаларды мектепалды
даярлықтан өткізу мәселелерімен бірге, жалпы білім беретін мектептерде және
балалар бақшасында білім, білімділік бағдармалардың сапасын арттырып,
тәрбие жұмысын жетілдіруді көздейді.
Балаларды мектепке дайындауда психологиялық өріс-еркіндік, батылдық,
имандылық тәрбиелерін бала бойына сіңіріп, оларды жеке тұлға ретінде
қалыптастыру шешуші роль атқарады.
Сондай-ақ, балаларды мектепалды даярлықтан өткізу барысында оқыту мен
тәрбиелеудің төрт міндеті қарастырылады.
Бірінші міндет: әлеуметтік дамуда баланың үлкендермен қарым-қатынасы
және өз құрбы-құрдастармен баланың ой-өрісінің қалыптасу мүмкіндіктері
көзделеді, өз отанына, отбасына халқының салт-дәстүріне көңіл бөлу жолдары
қарастырылады.
Екінші міндеті: танымдық даму барысында мына міндеттер ерекшеленеді:
айнала қоршаған өмірмен таныстыру мәселелерін түйіндеу, оның тәсілдері мен
қасиетін сезіну.
Үшінші міндеті: әсемдік даму эстетикалық барысында өмірге деген
құштарлық мен көркемдік танымды қалыптастырады.
Төртінші міндеті: дене тәрбиесі дамуында салауатты өмір салтын
қалыптастыру, дене мәдениетінің жан-жақты күтімі мен дұрыс дамуы, өзін
қоршаған ортамен байланысы, өз денсаулығына, ауру-сырқау т.б. қауіп
қатерден сақтану қарастырылады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруде дамытудың
мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі
мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге
қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше
көңіл бөлініп отыр.[4;11-12]
Мектепалды даярлықтың негізгі мақсаты 5 - 6 жастағы балалардың дене
дамуымен психикалық саулығын қорғау және нығайту ақыл ойын жетілдіру,
олардың бойында қарапайым білім негіздерін іскерлікпен, дағдылардың
алғышарттарын қарай отырып, бастауыш мектепте білім алуға бірдей бастапқы
мүмкіндіктермен қамтамасыз ету. 5 – 6 жасар балалардың мектепалды даярлығы
отбасыдан, мектепке дейінгі ұйымдардың мектепалды даярлық топтарында
немесе жалпы білім беретін мектептердің мектепалды сыныптарында, мектепке
дейінгі шағын орталықтарда мектепалды даярлық бағдарламасы негізінде жүзеге
асады.[12;68-69]
1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1. Бала дамуындағы еңбектің ролі.
И. П. Павловтың ілімі бойынша, даму – ішкі және сыртқы әсерлердің өзара
әрекеттестігі, ағзаның айналадағы ортамен үйлесуі, сәйкес келуі.
Даму - өте күрделі процесс. Баланың дамуына үш негізгі фактор: тұқым
қуалаушылық, орта және тәрбие ықпал етеді.
Еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан өткізген халқымыз баланы еңбекке
тәрбиелеуді отбасынан бастаған. Ер бала мен қыз бала тәрбиесін бөлісіп
алған.
Еңбекті дәріптеп жастарға еңбек адамын үлгі-өнеге ретінде ұсыну "Аяз
би" ертегісіндегі Аяз би "Кер құла атты Кендебайдағы" Кендебай, т.б.
бейнелері арқылы беріліп отырған.
Қазақ халқы жастарды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс
тіршілігіне байланысты төрт түлік малды бағып-қағуды, аң аулап кәсіп етуді
ойластырған.
Халқымыз еңбек пен өнерді егіз санаған. Жүн иіріп, өрнек тоқу,
киіз басып, үй жабу, ою ойып, сырмақ, түс киіз өрнектеу, тері илеп, бас
киім тігу қыздар,әйелдер үшін ерекше өнер сан аған.
Ал тері, ағаш, темірмен байланысты кәсіптерді ер адамдар атқарған. Аяқ киім
(етік, мөсі, кебіс, шоқай, шәркей тігетін етікшілік, қайыстан жүген тартып,
өмілдірік, қүйысқан, қамшы, шідер секілді әбзел істейтін өрімшілік үлкен
өнер болып есептелген.
Ағаштан - ашамай, арба, шанажасайтын балташыларды темірден - құрал-
сайман еңбек құралдарын немесе әшекей зергерлік бұйымдар жасаушы
ұсталарды халық жоғары бағалаған.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
қазіргі педагогика теориясы принциптерімен ұштасып жатыр. Еркін еңбек
барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылық жасайды. Шығармашылық еңбек
барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін анықтайды. Қоғамның басты
талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық күш-жігерін
жұмсап, қоғамдағы байлықты еселей түсуге еңбек үлесін қосуы,
еңбекке адал,саналы қатынасу болып табылады.[7;8-9]
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды
бөлігі.Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамдық пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы
көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің жеке адамды адамгершілік және
зиялылық жағынан қалыптастырудық негізгі көзі болып табылады, осымен қатар
мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет.
Еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты - жас жеткіншектерге еңбек
туралы тәрбие беру және жеке адамды жан-жа қты дамыту.
Еңбек тәрбиесінің мақсаты еңбекке даярлау ғана емес, сонымен қатар жас
жеткіншектерді біліммен, іскерлікпен және дағдымен мен қаруландыру
қабілеттілігін дамыту, мамандық таңдауға көмек беру болып табылады.
Еңбектің тәрбиелік қызметін оқушы бойына дарыту барысында
оның экономикалық (дәрежесіне) нәтижесіне мән беру қажеттілігін ғалымдар
дәлелдеп берді. Еңбек нәтижесіз болса, ол адам бойында еңбекке деген жек
көрушілік сезімін туғызады. Ең маңыздысы, мақсатты ұйымдастырған еңбек
үрдісінде еңбектің бір түрінен екінші түрі туындап, үздіксіз еңбек ету адам
ағзасының күнделікті дағдысына айна лады.
Тұлғаның ақыл-ой, дене, адамгершілік және басқа жақтарынан
дамуының нәтижесі оның мамандық таңдау даярлығына жггкілікті дәрежеде
әсер ететін болады.[10;124-126]
Бүгінгі заманда жұмысты жалпы адамзаттың құндылыққа, өзара
түсінушілікке, ынтымақтастыққа бағдарлау мен құра білу табысты еңбек
етудің кепілі болып табылады.
Еңбек тәрбиесінің мазмұны және жүйе сі
Оқу барысындағы еңбек. Сабақ барысында еңбек дағдылары, іскерлік,
төзімділік қалыптасып, кейін жаппай еңбек іс-әрекеті түрінде байқалады.
Еңбек тәрбиесі үшін еңбек сабағы өте маңызды, онда оқушылар еңбек
дағдыларына үйренеді,техникалық біл імді игереді.
Еңбек сабақтарының процесін жетілдіру, оқушылардың еңбекке шығармашылық
қатынасын қалыптастырады. Оқушылар өндірістік бригада базасында, демалыс
лагерьлерінде ұйымдастырылған еңбек сабақтарына қатыса жүріп, әр түрлі
өсімдіктер өсіреді, тәжірибелер жасайды, кейбір
мамандықтың түрлерін игереді.
Еңбек сабақтарының педагогикалық тиімділігі, олардың білім және
тәрбие беру мәнділігінде. Еңбекке тәрбиелеу мен оқытудың міндеттері еңбек
пәні сабағында шешіледі. Яғни, оқушылар бастауыш сыныптан бастап еңбек
сабағында алған тәжірибелерін, мектеп жанындағы үлесті жер бөлшектерінде
еңбек еткен кезде пайдаланады. Өзіне-өзі қызмет көрсету.
Балалар өзіне-өзі қызмет көрсете отырып, әр түрлі еңбек іс-
әрекеттерін орындаудық тәсілдеріне үйренеді, өздерінің жауапкершілігін
сезеді, өзімнің адамгершілік борышым деп есептеп, үлкендер еңбегін
бағалайды, олардан үлгі алады.[11;25-26]
Мектеп жағдайында өзіне-өзі қызмет көрсету: оқу-құралдарын,
кабинеттерді, сынып бөлмесін, дәліздерді жинау, т.б.
Отбасында өзіне-өзі қызмет көрсетуге: төсек-орынды, пәтерді жинау, кір
жуу,тамақ дайындау ,т.б.жатады.
Мектеп жұмысының негізгі міндеті - өзіне-өзі қызмет етудің берік
жүйесін жасап, тұрмыстық еңбекті әр адамның күнделікті өмір игілігіне
айналдыру. Жалқау, еріншек балаларға дұрыс бағыт беру мұғалімдердің, ата-
аналардың адамгершілік борышы.
Қоғамдағы пайдалы еңбек - қоғамдағы қажеттілікті
қанағаттандыру, жеке адамның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау құралы.
Қоғамдық пайдалы еңбек барысында оқушылардың дүниетінымы қалыптасады.
Мамандықты тануда көзқарасы кеңейіп, денсаулығы жаңсарады, саяси сенімі
және мәдени-адамгершілік ұғымы арта ды.
Қоғамдық пайдалы жұмыстың мектеп өмірінде бірнеше түрлерін атауға
болады:
• халық қоныс тепкен жерлерді, көшелерді, тротуарларды жөндеуге қатысу,
экологиялық жағдайға байланысты тазалықты сақтау, табиғатты күту және
қорғау;
• мәдени-ағарту жұмысы оқушыларды белсенділікке, қоғамшылдыққа тәрбиелеп,
олардың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасын кеңейтеді;
• шефтік жұмыс - адамгершілікке тәрбиелеудің ең жоғары формасы. Ол баланы
қамқорлыққа, қайырымдылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді.
Мектеп өміріндегі пайдаланып жүрген шефтік жұмыстарға Отан соғысы және
еңбек мүгедектеріне, кері адамдарға, көп балалы аналарға, мәдени
мұраларды қорғауы жатады.
Өнімді еңбек арқылы адам баласы өзіне және қоғамға қажетті
материалдық құндылықты жасайды.
Өнімді еңбек жалпы білім беретін орта мектептегі оқу-өндіріс кооперативтері
оқушылардың өндірістік бригадалары арқылы жүзеге асырылады. Өнімді еңбек
барысында оқушылар өз мүмкіндіктеріне сәйкес жалпы халықтың іске үлес
қосады. ()қушылардың өндірістік бригадасының жұмысы екі бағытта
жүргізіледі: өнімді еңбек процесін ұйымдастыру және ауылшаруашылық
тәжірибелік жұмысын істеу.
Сонымен, оқуды еңбекпен ұштастыруда, оқушылардың кәгіби ынтасын,
қызығушылығын, ауылшаруашылық еңбегін дамытуда, еңбек және адамгершілік
тәрбиесін кешенді тұрғыдан іске асыруда оқушылардың
өндірістік бригадасының рөлі зор.
Сыныптан тыс үйірме және жаппай жұмыстың еңбек тәрбиесін іске
асыруда тәрбиелік мүмкіндігі өте зор. "Жас натуралистер", "Жас техниктер",
"Жас тәрбиешілер" сияқты үйірмелер оқушыларды еңбекке баулиды, олардың
шығармашылық ойларының дамуына көмектеседі.
Әрбір оқушының үйірме сабақтарында шығармашылық қатынасы байқалады,
әдебиеттерімен жұмыс істеу, жазып алу, мәліметтерді жинақтай білуге де
үйретеді.
Оқушының қызғылықты, үлкен тәрбиелік мәні бар көптеген
шараларға қатысады және оларды тікелей ұйымдастырады.
Баланы еңбекее баулу келесі факторларға да байланысты болады:
• баланы еңбекке неғұрлым ертерек қатыстыруына;
• балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және өнегелік негізі
болуына;
• еңбек тапсырмасын орындағаннан кейінгі нәтиже баланың сенімін
қуаттануына,қуаныш сезімін артуына;
• еңбекті балалардың психикалық және физологиялық ерекшеліктеріне сай
ұйымдастыруына;
• кіші мектеп жасындағы балалардың еңбегін ойынмен ұштастыруға.
Осы сияңты шарттарды, талаптарды еңбек процесінде ұтымды пайдалану
мұғалімнен іскерлік пен педагогикалық шеберлікті талап етеді.
Кәсіптік бағдар беру жұмысының жүйесі
Кәсіптік бағдар беру дегеніміз - педагогтардың, психологтардың,
дәрігерлердің және басқа да қызметкерлердің қоғамның қажеттілігіне қарай
әрбір оқушының қабілеттілігі мен бейімділігін ескере отырып, кәсіптік
қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыруға және мамандық таңдауға
көмектесуде, мақсатты істелетін жұмыс.
Мамандық туралы жеткіліксіз білу - мамандық таңдауда кездейсоқтыққа әкеліп
соңтырады. Мамандық таңдауда қателесу сайып келгенде, таңдаған мамандығын
жек көріп, жұмыс орнын жиі өзгертуге себепші болады.
Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының негізгі міндеттері төмендегідей:
• Оқушыларды көпшілік мамандықтар туралы түсінікпен қаруландыру.
• Кәсіптік қызығуы мен бейімділігін, қабілеттілігін қалыптастыру және
дамыту мақсатында оқушылардың дара ерекшеліктерін зерттеу.
• Мектеп бітірушілерге мамандық таңдауға көмектесу.
• Оқушыларды белгілі мамандықтың түрін меңгеруге бейімдеу.
Кәсіптік бағдар беру жүйесінің құрамды бөліктеріне (компоненттерге),
кәсіптік ақпарат, кәсіптік ағарту жұмысы, кәсіптік ақыл-кеңес және кәсіптік
іріктеу (профотбор), кәсіптік бейімделу жатады.
Кәсіптік ақпарат - орта мектептегі кәсіптік бағдар берудің ең негізгі
нысандарының бірі. Кәсіптік ақпарат арқылы оқушылар әр түрлі мамандықтардың
маңызы мен мәні туралы түсініктер алады. Мамандық бойынша адамға қойылатын
талаптармен таныстырылады. Мамандықтың ерекшелігі, оның қоғамда алатын орны
туралы түсініктер беріледі.
Кәсіптік ақпарат өте қиын, жан-жақты жұмыс. Ол әрбір экономикалық ауданның
мамандарға қажеттілігі мен оның даму келешегі ескеріле отырып
жүргізіледі.[15;124-128]
Кәсіптік ақпараттың мазмұны, ұйымдастыру мен әдістері әр жас
кезеңінде әр түрлі болады. Сондықтан да мектеп оқушыларының жас
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу керек. Мәселен, бастауыш класта
мамандық таңдау емес, еңбекті сүю,құрметтеу бағытында жүргізілу керек. Ү-
ҮІІІ сыныптарда оқушылардың политехникалық ой-өрісін кеңейту, оларды сол
экоиомикалық ауданға қажетті кең тараған мамандықтың түрлерімен таныстыру
керек. Ал ІХ-ХІ сыныптарда әрбір мамандықты терең оқытуға көңіл бөлініп,
белгілі бір кәсіпке қызықтыру қабілеттілігін дамыту керек болып табылады.
Бұл кездегі оқушылармен жұмыстың негізгі түрлері-факультативтер, техникалық
үйірмелер, әр - түрлі мамандық таңдауға бағытталған клубтар,т.б.
Кәсіптік ақпараттың өте көп тараған түрлерінің бірі -
өндіріске саяхат жасау, әр түрлі мамандық иелерімен кездесу және кештер
өткізу, жоғары сынып оқушылары мен өндіріс ұжымдары және кәсіптік-
техникалық мектептердің оқушыларымен бірік-кен конференциялар, кәсіптік
бағдар беру университеттерін ұйымдастыру, т.б. болып табылады.
Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының ішінде кәсіптік ақыл-кеңес ерекше
орын алады. Негізгі мақсаты - балалардың денсаулық, анатомиялық-
физиологиялық және әлеуметтік психологиялық жағдайын талдау негізінде
жоғары сынып оқушыларының назарына кәсіптік топтар мен мамандықтарды ұсыну.
Косіптік ақыл-кеңес жұмысына ата-аналар құрамынан, шефтік мекемелер мен
өндіріс орындарынан қызметкер мамандар тартылады. Кей жағдайда кәсіптік
ақыл-кеңес жұмысы өндіріс орындарында, кәсіптік техникалық училищелерде
өндірістік оқу цехтарында, кәсіптік бағдар беру кабинеттерінде жүргізіледі.
Кәсіптік іріктеу - (профотбор) мамандықты меңгеруге
жарамдылығын арнаулы әдістеме арқылы анықтауға бағытталған зерттеу процесі.
Қоғамда кәсіптік іріктеу белгілі бір мамандықтың түріне зорлықпен
жүргізілетін "бейімдеушілік" түрінде болса, кәсіп-тік іріктеудің
(профотбор) негізіне оның гуманистік, тәрбиелік мәні, жастардың жаңа
жағдайда жұмысқа "үйренуі" жатады.
Кәсіптік бейімделу (профадаптация) жұмыс орнында, тәжірибелік
еңбек әрекетінде іске асады.
Кәсіптік бейімделу дегеніміз - мамандыққа жаңа жағдайда
бейімделу. Онда жастардың алғашқы әсерлері, олардың еңбек әрекетінің
мақсатын саналы түсінуі мен сезінуі және мамандыққа қызығуын
қанағаттандыруының мөні ерекше. Кәсіптік бейімделудің тиімділігі тек қана
нақтылы еңбек нәтижелерінен көрінбейді, ол сонымен қатар өндіріс ұжымында,
еңбекке жаңл араласқан жастармен жүргізілетін жүйелі жұмыстың нәтижесінде
іске асады.[1;20]
А.С.Макаренко тәрбиенің осы сияқты кейбір күрделі
мәселелерін педагогикалық теорема деп атады. Мұндай теорияның қатарында "үш
күш одағы"- мектепті, үйелменді, жұртшылықты жатқызуға болады. Мектеп
оқушыларға кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастырушы және үйлестіруші
орталық. Мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастыратын-мұғалім,
сынып жетекшісі, еңбек сабағының оқытушысы, сыныптан және мектептен тыс
тәрбие жұмысын ұйымдастырушы, яғни, бүкіл педагогикалық ұжым. Сынып
жетекшісі барлық бағдар беру жұмысын басқарады. Оқушыларды белгілі
мамандықты тыңдауға даярлайды. Сынып жетекшісі кәсіптік бағдар беру
жүйесінің құрылымына сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысы жоспарында негізгі
бағыттарды белгілейді. Мысалы: кәсіптік ақпаратты ұйымдастыру, кәсіптік
ақыл-кеңес беруге көмектесу, мектеп бітірушілерді жұмысқа орналастыру,т .б.
Еңбек пәнінің оқытушысы - еңбек тәрбиесі, оқыту және кәсіптік
бағдар беру жұмысының негізгі тұлғасы. Еңбек сабақтарында алған білімдерін
тәжірибеде қолдана білуге, мамандықты таңдауға бағыт береді.
Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушының негізгі
қызметі: біріншіден кәсіптік бағдар беру кабинетінде анықтамалық ақыл-кеңес
материалдарын жинау, екіншіден, әр түрлі сыныптарда кәсіптік бағдар беру
әдісі және оқушыларға психологиялық-педагогикалық мінездеме дайындау
жөнінде мұғалімдер және сынып жетекшілері үшін ақыл кеңес ұйымдастыру;
үшіншіден, мамандық жайында оқушылармен әңгімелесетін кәсіпорын өкілдерімен
кездесу өткізу; төртіншіден, бүкіл кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау,
қорытынды жасау.
Мектеп директоры мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысына көп көңіл
бөледі,оны бақылайды, басқарады.
Кітапханада кітапхана меңгерушісі еңбек тәрбиесі,
политехникалық білім беру және мамандық таңдау мәселелеріне арналған
көрнекті педагогтар мен психологтардың еңбектерін, сңбек жайындағы
заңдарды, жастарды жұмысқа орналастыру жайындағы әдебиеттерді, жоғары және
арнайы орта оқу орындарына, кәсіптік-техникалық мектептерге түсу туралы
анықтамалықтарды күні бұрын іріктеп алуға тиіс. Осылардың бәрі мектеп
бітірушілер үшін қажетті ғылыми еңбектер және құжаттар болып есептеледі.
Мектепте кітапхана меңгерушісі жұмысының негізгі
бағыттары:
• Мұғалімдерге, сынып жетекшілеріне көмек көрсету. Ол үшін кесіптік бағдар
беру мәселелеріне байланысты әдебиеттердің картотекасын жасау, жаңа
әдебиеттер жөнінде педагогикалық кеңесте, оқушылар алдында шолу жасау.
• Мамандық жөніндегі кітаптардың, мақалалардың тақырыптық көрмесін
ұйымдастыру, әдебиеттердің библиографияның тізімдерін жасау, ілу.
• Әр түрлі мамандықтардың ерекшеліктеріне байланысты оқушылар үшін
оқырмандар конференциясын, пікірталастар, тақырыптық кештер
ұйымдастыру, т.б.
Кітапхана жұмысын осы бағытта ұйымдастыру кәсіптік бағдар беру
ісін жетілдіруге мүмкіншілік жасайд ы.
Әрбір ата-ана кәсіптік бағдар беру жұмысын өздерінің
мамандықтарымен таныстырудан бастауы керек. Оларды өздері жұмыс істейтін
кәсіпорындардағы еңбектің мазмұны мен механизмдерімен, өндірістің
принципімен және технологиялық мроцестерімен таныстырады. Тәрбие жұмысының
мұндай түрлері ата-аналардың еңбек іс-әрекетіне балалардың ынтасын
көтереді. Балалардың кәсіби ынтасын дамыту үшін ата-аналар әр түрлі
мамандықтар жөнінде олармен әңгіме өткізеді. [8]
2. Дамудағы әлеуметтік орта мен тәрбиенің жетекші ролі
Орта деген ұғымға стихиялы түрде балаға ықпал ететін әр қилы сыртқы
құбылыстардың жиынтығы жатады.
Бұлар балалар өміріне, денесі мен жүйкесінің тарихи дамуына байланысты
өзгеріп отырады. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақтын күшімен құрылған жаңа
қоғамдық жағдайда туып, өседі. Адам әлеуметтік ортассыз адам болудан
қалады. Адам – қоғамдық қарым-қатынастың жемісі.
Адамның психологиялық дамуы оның анатомиялық-физиологиялық дамуы
негізінде мидың дамуына, жүйкенің жетілуіне байланысты. Алғашқы қарапайым
сезім, түйсік, бейімділік баланың тіршілігі үшін аса маңызды
тітіргендіргіштердің әсерінен пайда болады. Баланың дұрыс дамуына тиімді
педагогикалық басшылықпен жағдай қажет. Оған дұрыс жасалған күн тәртібін
сақтау, баланы езгілімен ұйықтау, өсіп келе жатқан ағзаны лайықты нәрлі
тамақпен қамтамассыз ету, мақсат көздей отырып, олардың іс-әрекетін
ұйымдастыру, оқыту, үйрету, тәрбиелеу жатады.
Балалар айналасындағы ортаны, дүниені ересек адамдардың басшылығымен
танып-біледі. Тәрбиеде балалардың іс-әрекетін басқарудың, ұйымдастырудың
маңызы зор. Іс-әрекет үстінде балалар заттардың жеке қасиеттермен танысады,
құрбы-құрдастармен араласады, өмір сүруге қажетті тәжірибе жинақтайды,
бойында жаңа адамдық қасиеттер, имандылық сапалар қалыптасады.
Баланың мінезі де қоршаған орта мен айналасындағы адамдардың ықпалы,
тәрбиесі арқылы қалыптасады. Егер бала тыныш, салмақты, байсалды, көңілді,
өзгелермен аралысқыш, ұйымшыл, жақсылыққа жаңы құштар отбасында өссе, оның
міңез-құлқы да байсалды, жайдарлы болып дамиды; егер тұйық, ашуланшақ,
танымсыз адамдардың арасында өссе, баланың мінезі де сондай болып
қалыптасады.
Кейде балаға ашуланшақ мінез биологиялық жолмен ауысуы да мүмкін. Онда
баланың дамуына дұрыс педагогикалық, медициналық ықпал жасау арқылы, таза,
тыңыш, ыңғайлы жағдай тудыру арқылы, тәрбие арқылы мінезін түзеуге болады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Африкада, Үндістанда,
Инденезия елдерінің ормандарында түрлі себептерімен аңдардық үңгірлерінде
әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас баланың санасын ояту, қабілетін
дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер дәлел бола алады. 1920
жылы Үндістанның Гадамури деревнясында тұрғындардық хабарлауымен аңшылар
қасқырдық інінен бет әлпеті адамға ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі
қыз баланы табады. Оларға Камала және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8
жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен
және оттан қатты қорқып, тек шикі ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп,
көбінесе күндіз ұйықтап түнде бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат
ондарда, түнгі сағат бірлерде, таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты
болған. Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және
екі аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді
үйренеді. Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45
сөз ғана түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге
келгенде ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала
17 жасқа дейін өмір сүрген.[9;26-29]
Олай болса, адам мінезі әлеуметтік ортадағы, отбасындағы тәрбие үстінде
дамып, адамдармен қарым-қатынаста қалыптасады.
Балаланың туа біткен нышандарын тәрбие арқылы дамытпаса, ол бірте-бірте
өшуі мүмкін. Тұқым қуалаушылық жолымен келген нышан дайын қабілет емес,
дамуға қажетті алғышарт, мүмкіншілік қана.оны дамыту үшін қажетті жағдай,
тәрбие керек. Тәрбиессіз күшті нышанның басылып қалуы, тәрбие арқылы орташа
нышанның талантқа айналуы мүмкін. Тәрбиенің негізгі міндеті – баланың
икемділігін анықтай білу. Белгілі бір пәнге балаланың икемділіг анықтау
оның дамуына үлкен ықпал етеді. Икемділік кейде өткінші де болады.
Нышанды дамытып, талантқа айналдырудың екінші бір жағы – жұмысқа
қабілеттілік және еңбек сүйгіштік. Қандай табиғи дарыны болса да, жалқау
аданың қабілеті дамымайды. М. Горький Талантты адам – ол жұмысқа ерекше
қабілетті адам. Еңбек сүйгіштік – ұзақ уақыт, тапжылмай жұмыс істеу білу.
Бұл қасиет, ең алдымен, тәрбиенің нәтижесі, - десе, А. С. Пушкин Еңбексіз
нағыз ұлылық жоқ екенін жазған. Дарынды, талантты адам, еңбекссіз, шабыт
арқылы ғана табысқа жетеді.
Тәрбие бала денесінің дамуына да мәнді ықпал етеді. Мысалы: күнделікті
арнаулы жаттығулар, машықтанулар жүргізу арқылы балаланың денсаулығын мықты
етуге, шынықтыруға болады. Ал күнделікті ақыл-ойды шынықтыру, жағдай жасау,
еңбектену арқылы баланың дарындылығын дамытуға болады. Адамның дарыны ұшқын
сияқты ыңғайлы мүмкіншілік болса, ол лаулап жануы да, мүмкіншілік болмаса,
сөніп қалуы да ықтимал.
Тәрбиенің тиімділігі баланың жеке психологиялық ерекшеліктерін білуге
байланысты. Өйткені әр жастағы баланың өзіндік даму заңдылықтары бар.
Сонымен қатар әр баланы жан-жақты жете білу, зерттеу қажет. Белгілі бір
жастағы балалардың бәрі бірдей емес. Әр балаланың қызығушылығы мен
бейімділігін, қабілетін, талантын білудің мәні зор, бірақ оны асыра
бағаламау керек. [3]
Кейбір талант ерте танылады. Мысалы: Австрия композиторы В. А. Моцарттың
(1756 – 1791) музыкаға қабілеті 3 жасында көрініс тауып, 7 жасында Европаны
таңдандырған. Поляк композиторы Ф. Шопеннің анасы (музыкант) баласының
талантын 2 – 3 жасында байқаған. Музыка естісе, көзіне жас келеді екен, оны
арнаулы мұғалім оқытып, тәрбиелеген.
Кейбір баланың қабілеттілігі өте кеш көрініс табады. Мысалы, неміс
халқынын көрнекті географы, геофизигі, гидрографы, табиғат зерттеушісі
Вильгелм Гумбольт жас кезінде ойға шорқақ, ағылшынның данышпан физигі,
астрономы, математигі, ұлы ғалымы Исаак Ньютонның оқуға қабілеті төмен,
ағылшынның ұлы физигі Майкл Фарадейдің есте сақтау қабілетін өте нашар
болған.
Баланың дұрыс дамуына қоғамдағы халықтың материалдық тұрмыс жағдайының
жақсаруы, хал-ахуалы мен мәдени дәрежесінің артуы жеткіліксіз, оған
мақсатқа бағытталған педагогикалық байыпты басшылық қажет. Педагог баланың
бейімділігінтанып, оған сүйене отырып, қызыушылығының, ынтасының нақты
қабілеттілікке айналуына, ан-жақты дамуына жағдай жасайды. Дарынды
балаларға жеке әдіс-тәсіл қолдана отырып, дамуы уақытша кешеуілдеген
балалардың дамуына толық жағдай тудыру абзал.
Қорыта келгенде, тұқым қуалаушылық жолымен ауысқан биологиялық
ерекшеліктер адамның дүниеге көзқарасын, сенімін қалыптастыруға ықпал ете
алмайды. Айналадағы орта мен мақсатқа бағытталған тәрбие, баланың жүйелі
әрекетін ұйымдастыру, оған дұрыс басшылық ету ғана бала дамуында шешуші
роль атқарады.[12;70-71]
1.3. Тәрбие жүйесінде мектеп жасына дейінгі балаларды жас шамасына қарай
бөлу.
Белгілі бір шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан
педагогика және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Сана-сезімнің,
дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне байланысты.
Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып, ақыл-саналары
дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас ерекшелігін есепке алу,
оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің бірі. Жас ұрпақты
қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін іске асыруда,
баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие, қоғамдық, әлеуметтік
орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю - ата-ананың бақыты, олардың қоғам
алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру - бүкіл тіршілік дүниесінің
эволюциялық жемісі. Адам табиғаттан тыс өмір сүрмейді, олай болса, оның
табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Тәрбие ісінде балалардың жас
ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін педагогика ғылымы ерте кезде-ақ
көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру
кезінде бала табиғатын, оның қабылдау, ойлау ерекшеліктерін еске алып
отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика ғылымы жас ерекшеліктерін анықтауға баланың
дамуын үнемі қозғалыс үрдісі ретінде қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан
жағынан жинақталу, сапа жағынан елеулі өзгерістер болатынын алға тартады.
Мәселеге бұлайша қарау балалардың дене және психикалық дамуының бірқатар
кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік береді. Балаларға тәлім-тәрбие беру ісінің
табысты болуы олардың жас және даму ерекшелігін тәрбиешінің дұрыс біліп,
өмірін, іс-әрекетін ұйымдастыруда басшылыққа алуына байланысты.[13;54-55]
Қазіргі мектепке дейінгі педагогика, психология ғылымдары бала дамуының
бір қалыпты өтпейтіндігін ескеріп, балалық шақты жас шамасына қарай бірнеше
кезеңге бөледі. Психолог В.С. Мухина: туғаннан бастап мектепке барғанға
дейінгі кезеңде бала үш дағдырыс сәттерін: бір жаста, үш жаста, жеті жаста
басынан кешіреді. Осыған сәйкес бұл жастағы балалар өмірі үш кезеңге
бөлінеді: 1. Нәрестелік кезең – туғаннан бір жасқа дейін. 2. Сәбилік кезең
– бір жастан үш жасқа дейін. 3. Мектепке дейінгі кезең – үштенжеті жасқа
дейін. Бұл бағдармалар, әдестемелік құралдар, оқулықтар жасауда, оқу-тәрбие
мазмұнын айқындауда, күн тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруда нақты негіз
болып табылады. Бала тәрбиесімен айналасатын болашақ мамандарға, ата-
аналарға баланың даму кезеңдеріне сай психикалық жеке ерекшеліктерін білу
тәрбие ісінде жетістіктерге жеткізеді.
1. Баланың нәрестелік кезеңіне сипаттама жасайтын болсақ, бұл кезеңде тез
өсіп дамиды. Осыны ескеріп, мақсатты тәрбие, жақсы күтім жасалса,
нәрестененің денсаулығы, дене бітімі мен психикасы бірқалыпты дұрыс дамиды.
Ай сайын ол 600 – 700 г салмақ қосып, бойы 2 – 3 см өсіп отырады. Жарты
жылдан кейін бойының өсуі де, салмақ қосуы да сәл саябырсиды. Дегенмен әрі
қарай дамуы үдемелі қарқымен жалғаса береді. Бір жасқа толғанда салмағы 10
– 10,5 кг, бойы 74 – 75 см болады. Жаңа туғанда баланың миының салмағы 300
г болса, ай сайын 40 г қосып отырады. Ми қабығының жетілуі күнделікті
ұйымдастыратын қимыл-әрекетке байланысты дамиды. Жүйкесі орталық және шеткі
деп бөлінеді. Орталық жүйке бас миы мен жұлыннан, шеткісі жұлын мен ми
сүйегі және жүйке түйіндерінен тұрады.
Адам ағзасының айналадағы ортамен байланысы жүйке арқылы өтеді. Жаңа
туған нәрестенің жүйкесі толық жетілмеген, ол өсу барысында бірте-бірте
толысады.
Бірқалыпты дамып, дұрыс өсіп келе жатқан баланың 6 – 8 айлығында сүт тісі
шығады да, бір жасқа толғанда сегізге жетеді. Нәрестелік кезеңде барлық
сезім мүшелерінің қызметі дамып, жағымды эмоция көрініс табады. Заттарға
ұмытылу, ұстауға талпыну сияқты қимылдың оңай түрлерін игереді, сөйлеуге
икемделіп уілдейді, былдырлайды. Бұл шақта бала сезімтал келеді, ауа
райының құбылмалы сәттерін, тұрмыс жағдайының, күн тәртібінің өзгеру әсерін
тез сезінеді.
Бала өмірінің бір жасқа дейінгі нәрестелік шағының көзі бір-бірінен
сапалық айырмашылығы бар төрт кезеңге бөлінеді. Оның бірінші кезеңі:
туғаннан 2,5 – 3 айға дейінгі дамуы. Нәресте дүниеге шартсыз рефлекстердің
(тамақ, қорғаныс, бағдарлау) дайын жүйесімен келеді.
Тәуліктің 18 – 20 сағатын ұйқымен өткізеді. Әр 3 сағаттан кейін тәулігіне
7 рет тамақтанады. Нәресте ұйықтау, тамақтану т.б. қажеттіліктермен қатар
алғашқы күннен бастап есту, көру, сезу және т.б. әсерленулері болады. Егер
нәрестенің мұндай тітіркенуді жеткілікті дәрежеде қабылдамаса, ол
психикалық дамуы жағынан артта қалған болып табылады. Бала белгілі
физиологиялық, генетикалық және жүйке қызметінің ерекшеліктерімен, мидың
құрылысы қалыптасқан түрде дүниеге келгенмен, ми жартысы қызметінің дамуына
сыртқы ортадан баратын импульстер әсер етеді. Мысалы, есту анализаторының
қызметі бала ана құрсағында жатқанда сыртқы дыбыстардың әсерінен
қалыптасады. Балаланың психикалық дамуы сыртқы ортамен байланысымен,
тәрбиенің әсерімен, оқытумен анықталатын ғалымдар дәлелдеген. Олай болса
нәрестелік шақта баланың қалыптасуының алғышарттары жасалып, денсаулығының
негізі қаланады. Жаңа туған нәресте көз тоқтатып қарай алмайды, оны
қимылдататын бұлшық еттердің әлсіздігінен қилы болып көрінуі де мүмкін, тек
3 – 4 аптада ғана қарай алады.
Есту қабілеті әлсіз болғанмен, өте қатты дыбысты естиді. Күшті шу шықса,
емуін тоқтата қояды. Есту мен көздің арасындағы үйлесімділік ерте пайда
болады. Дыбыс шыққан жаққа басы мен көзін бұрады.
Дәм сезу едәуір ерте жетілген: тәттіні ынталана сорады, ащыға бет-ауызын
тыржитады.
Иіс сезімі онша жетіле қоймағанмен, өмірінің алғашқы аптасында-ақ иіске
әсерленеді, қимылы, демалысы өзгереді.
Нәрестенің алақаны, беті, табаны сезімтал келеді. Оның қуанышы езу
тартуы, уілі арқылы байқалады.
Екі айлығында басын біршама тік ұстап, айналаға көз қиығын салады. Үш
айлығында етпетінен жатқызса, басын көтеріп, қолын тірей алады. Бұл әрекет
баланың тыныс алуына, қан айналымын жақсартып, еңбектеуге даярлайды.
Осы кезде нәрестенің ересектермен қатынасы дамиды. Үлкен адам жылы
шыраймен сөйлессе, көңілді эмоция пайда болады. Адамды, ойыншықты көргенде
қуанады.
Енді 2,5 – 3 айдан 5 – 6 айға дейінгі екінші кезеңде нәресте тәулігіне
2,5 – 3 сағаттан 6 рет ұйықтайды, 1,5 – 2 сағаттан 4 мезгіл сергек жүреді.
Әрбір, 3,5 – 4 сағаттан кейін тәулігіне 6 рет тамақтанады. Тамақтану
кезінде екі қолмен ыдысты ұстайды, ауызына апаруға тырысады. Қою тамақты
қасықпен жеуге үйренеді. Қол созым жердегі ойыншықты ересек адамның қолынан
алады.
3 айда анасын, 6 айда таныс адамдарды ажырата алады. Бөтен адамдарды
жатырқайды.
Заттардың формасын, түсін ажырата бастайды. Өзіне арналған сөзді
түсінеді. Жылы сөйлессе, қуанады, зекісе, жылайды.
4 – айда ыңылдайды, уілдейді. 6 – 7 айда былдырлайды. Уілдің әуенді
дыбысты ұзақ уақыт іштен дем шығару арқылы айтылады. Бұл – баланың тілі
шығуы үшін дем алысының қалыптасуы. 3 – 4 айлық нәрестемен тілдескенде
ыңылдау әуенімен айтылатын дыбыстарды, 5 – 6 айлық нәрестемен тілдескенде
буындарды қолдану керек.
Нәрестенің көңілін музыкаға және музыкалық ойыншықтардың дыбыстарына,
әуезді үніне аудару, көбірек қуанту, күлдіру қажет. Баланың көру және сезу
қабілетін ойыншықтар арқылы жетілдіреді.
5 – 6 айдан 9 – 10 айға дейінгі үшінші кезеңде нәресте жаңа күн тәртібіне
көшеді, тәулігіне 2 сағаттан 3 рет ұйықтайды. Әрбір 2 – 2,5 сағатта сергек
күйде болады, әрбір 4 сағаттан кейін тәулігіне 5 рет тамақтанады. 7
айлығынан бастап тамақтанарда қолына нанның қабығын беруге болады. 6
айлығынан бастап айналасындағы адамдарға, заттарға, жануарларға зейін қоюы
артады. Кейбір дыбыстарды қайталау құштарлығы оянады. Осы кезде ересек
адамның бет жүзінен, дауыс ырғағынан көңіл күйін сезеді. 6,5 айда сөзді
затпен байланыстыруды үйренеді. Егер заттын тұрған орнын ауыстырса, таба
алмай қалады, себебі ол үшін зат тұрған орнымен байланысты қабылданған.
6,5 – 7 айлығында бала орнынан жер бауырлап, қозғалып, екі қолмен, екі
аяғымен еңбектей бастайды. Еңбектеу арқылы сүйек, бұлшық ет жүйесі дамиды.
Айналаны бағдарлау өрісі кеңейді. Еңбектеп үйренген нәресте өзі отыра
бастайды. Бала отырған күйінен жатуға, одан қайта отыруға үйренеді.
9 айлығында қолымен заттардан ұстап, тәй-тәй басады. 9 – 10 айлығында
затқа бұрылып қарайды, оларды көзімен іздеп табады. Қош бол, Алақан
соқ, Қолынды бер т.б. үйренген қимылдардың аттарын, отыр, жат деген
сөздерді түсінеді. 9 – 10 айдан 1 жасқа дейінгі төртінші кезеңдегі дамуында
нәресте жаңа күн тәртібіне көшеді, 1,5 – 2,5 сағаттан тәулігіне 2 рет
ұйықтайды, 2,5 – 3 сағат сергек жүреді. 10 айлығынан бастап түнде 1 рет
тамақтанады. [14;214-215]
Бір жаста өзі жүре алады. Өзі жүретін нәрестенің қолы босап, заттарды
ұстап, тану өрісі кеңейеді. Соның арқасында саусақтардың бұлшық еті өсіп-
жетіледі, көз бен қол қимылының үйлесімділігі дамиды, көрнекі, әсерлі
ойлауы пайда болады, еркіндігі дамиды, ойын әрекетінің негізі қалыптасады.
Жыл аяғында айналасындағылармен қарым-қатынасы күшейеді, адамдарға деген
ынтасы артады.
Нәрестенің дұрыс дамуы үшін күн тәртібіне сай тамақ пен тазалық та қажет.
Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы бөлме немесе бұрыш белгілеп,
сонда әлпештеп күту жөн. Бөлмені күніне бірнеше рет дымқыл шүберекпен
сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап етіледі. Бала жататын бөлмеде
шылым тартуға, кір жууға, жаялықтарды кептіруге болмайды.
Қорыта айтқанда, аталған ойын-сабақтардың, күн тәртібі, тазалық талаптары
мен күтімінің, тәрбие шараларының бәрі – нәрестенің дұрыс дамуы үшін
қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне
байланысты. Атап айтсақ, 2,5 – 3 және 5 – 6 айлық баланың қол қимылы
дамуының қалыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда басым келеді. Осынын
салдарынан нәрестенің психикалық дамуына туа біткен атавизмдік рефлекстер:
жармасу, итеру қимылдары емес, саусақтардың тітіркенуінен пайда болатын
қармау ықпал етеді, ал еңбектеу итеруден емес, қолдың қозғалысынан
басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға қажетті қимылдарды
үлкендердің үйретуі мен жаттықтыруы негізінде қалыптасатынын ғалымдардың
зерттеу нәтижелері дәлелдеген.
Үлкендермен қарым-қатынас негізінде нәрестеде жандану процесі пайда
болады. Жандану дегеніміз баланың өзіне назар аударып қараған адамға көз
тоқтатуы, жымиып күлімсеруі, қол-аяғы қимылдатып, уілдеп дыбыс шығаруы.
Қарым-қатынас үстінде үлкендер баланың мінез-құлқын, іс-әрекетін мақұлдап,
бас изеп күлімсерейді, немесе дұрыс істемедің деп қабағын түйіп, басын
шайқайды. Бала оны түсінеді де бірте-бірте жақсы мінез-құлыққа әдеттенеді.
Сонымен, нәрестенің психикалық дамуы мен мінез-құлық сапалары күнделікті
тұрмыс жағдайында, тәрбие мен үйретудің әсер-ықпал нәтижесінде қалыптасады.
2. Сәбилік кезең. Бала өмірінің екінші жылы бөбектік шақ деп аталады. Бұл
шақта дамуы біршама баяулағанмен, денесі мен психикасы жағынан жетілуі одан
әрі жалғасады.
Екі жастағы баланың салмағы 12 – 12,7 кг, бойы – 85 – 86 см, сүт тісінің
саны 20-ға жетеді. Қимыл-қозғалысы, дербестігі арта түседі. Ағзасы әлі де
әлсіз, кінәмшіл, ауыруға, тез ашулануға бейім келеді. Өмірдегі жаңа
жағдайға шабан көндігеді, өзін-өзі тежей алмайды, мида қозу процесі басым
болады. Ми қызметі мен жүйкенің әлсіздігінен бөбек лезде шаршайды.
Психикалық дамуында ілгері жылжуы, сенсорлық дамуының жылдамдығы
байқалады, сол себептен де зерттеуші Н. М. Шелеванов бөбектік шақты
сенсорлық дамудың алтын кезеңі деп көрсеткен. Ішкі сыртқы сезімі,
заттармен әрекеті, қимыл-қозғалысы, ойы мен жүйкесінің дамуы, адамдармен
қарым-қатынасы біршама қалыптасқанмен, әлі тұрақты емес. Дегенмен,
адамдармен қарым-қатынасы жаңа мазмұнға ие болған. Үлкендер күнделікті
тұрмыста үйрету, баулу арқылы бала үшін маңызды іс-әрекетті қалыптастырады.
Бөбектің жүруді игеріп, қолын босатуына байланысты айнала туралы түсінігі,
дүниетанымы кеңейіп, сөйлеген адамның бетіне қарап сөз тыңдауы, ойы, тілі,
затпен әрекет жасауы, зейіні, есте сақтау қабілеті, көңіл-күйінің дамуы
сенсорлық тәжірибенің артуына мүмкіндік тудырады. Ал көңіл-күй баланың
мінез-құлқынын қалыптасуына ықпал етеді. Бірақ бұл кезде баланың дамуы
біркелкі өтпейді, мінез-құлқы өзгермелі болады, өздері үлкендерге тәуелді,
олардың қарым-қатынасын қажет етеді.
Бөбектік шақ бір-бірінен сапалық ерекшелігі бар екі кезеңге бөлінеді:
Бір жастан бір жас 5 – 6 айға дейінгі кезеңде бөбектердің дамуында елеулі
ілгері басқандық байқалғанымен, ағзасы бір жастағы кезеңімен ұқсас.
Шаршағыш, жарақаттанғыш, денсаулығы да, ішкі сезім жағдайы да тез және жиі
бұзылғыш келеді. Жүруді үйренгенімен, нық басуы, қозғалысы жетіле қоймаған
көптеген артық қимылдар жасайды.
Негізінен тілді түсіну қабілеті жетіліп, заттың белгілерін сөз бойынша
ажырата алады. Киім кию, ойнау, тамақтану кезінде заттардың аты мен оған
байланысты әрекеттерді толық түсінеді. Сол сияқты есте сақтау қабілеті
едәуір жетіліп, білетін заттары мен құбылыстарының шеңбері ұлғаяды, сөзді
қасына жоқ нәрсемен де байланыстырып, есіне түсіреді. Сөздік қоры көбейіп,
активті тілді пайдаланып, сөз сөйлеуі белсенді сипат алады. Осы кезде 30 –
40 сөз жинайды, оның ішінде қысқарған сөз, біріккен сөздер де орын алады.
Бөбектер заттардың түрлі қасиеттерін танып, күрделі әрекеттерді игереді.
Бала сезімінің дамуына байланысты електеуі арта түседі. Қуыршақты, күшікті,
мысықты тамақтандырады, яғни не көрсе, соны істейді, қайталайды,
елестетеді. Бұл ойын әрекетінің басталуы.
Бір жарымнан 2 жасқа дейінгі кезеңде дербестікке ұмтылғыш, бірақ қабілет
дәрежесі жетілмеген болады. Дене бітімі шымырланып, жүрісі қалыптаса
бастайды. Осы шақта жаңа жағдайға оңай бейімделіп, қоршаған ортаның әсерін
қабылдауға қабілеті жетеді. Сенсорлық қабілеті артып, заттардың түсіне,
көлеміне қарай ұқсастығын белгілеп, салыстыра бастайды, екі түсті шардан
өзіне қажеттісін тауып алады.
Бөбектердің осы кезде көріп, қабылдауы да жетіле түсіде. Белсенді
сөйлеуінде үлкен секіріс болады. Екі жаста 200 – 300 сөз игереді. Екі-үш,
төрт сөзден тұратын сөйлем құрай бастайды.
Бөбектерде жаңа сұраныстар пайда болады, өзін қоршаған заттарды тез
білуге ұмтылады да, оның тілегі мен мүмкіндігінің арасында сәйкессіздік
туады, өйткені балада сезім мен тілек басым келеді. Үлкендер бөбектердің
онды ішкі сезімдерін реттеп, дұрыс қарым-қатынас жасамаса, теріс қарым-
қатынастан зиянды әрекеттер пайда болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Бала дамуындағы еңбектің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Дамудағы әлеуметтік орта мен тәрбиенің жетекші
ролі ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Тәрбие жүйесінде мектеп жасына дейінгі балаларды жас шамасына қарай
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үрдісінің
даму ... ... ... ... ... ...31
2.2. Еңбек және ойын – балаларды дамыту және тәрбиелеу
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Психологиялық ойын-жаттығуларды еңбек іс-тәжірибесінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..49
Кіріспе.
Жас ұрпақ тәрбиесі – адамзаттың мәңгілік тақырыбы. Ұлттың бүгіні де,
болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Баланың шын мәнісіндегі адам болып
қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін, зор еңбекті қажет ететін, ауқымы
кең, жауапкершілігі мол жұмыс. Ұлы абай: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды
дағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады, - десе,
француз педагогы Жан Жак Руссо: Бала туғанда ақ қағаздай болып туады, оның
үстінде шимайды қалай салсан, қағаз бетіне солай түседі, бала тәрбиесі сол
сияқты, өзің қалай тәрбиелесең, ол солай тәрбиеленеді, - деген екен.
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын
дейтін ғылымның өз қағидасы бар. Ол — өмірлік өсиет, ұлағатты сөз. Бұл
тарих тағылымының тәрбиелік үлгісі, еңбек етудің алғы шарты болса керек.
Өміріміздің даму барысын дұрыс түсініп оның ішінде ғылымның, тәрбиенің,
бүгіні мен ертеңін танып, бағдарлап отыруда тәрбие мен еңбек бөлінбестей
берік, маңызды да мәнді рөл атқарады. Расында, адамзаттың жинақталған
материалдық байлықтары қандай ұшан-теңіз болса, оның рухани байлығының қоры
да сондай көп. Бұлардың бірі баршаға бірдей қазына. Әбу Насыр әл-Фараби
(870-950) бұл қазынаның барлығын халық жасайды, ол адал да ерінбей еткен
еңбектің жемісі деген болатын.
Әл-Фараби тәрбие мәселесін логикамен байланыстыра уағыздағанын білеміз. Ол
"Ақыл мен түсінік" атты еңбегінде ақылдылық пен адамгершілік үлгілі
тәрбиеге байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде тәрбиенің
негізінен туындайды делінеді.[2;55]
Қоғамның даму тарихына байланысты, соған сәйкес еңбек
тәрбиесі әр түрлі нысанда дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Орта
ғасырлық мектеп тәрбиесіне қарсы шыққан, чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский
(1592-1670) педагогикасының негізі - гуманизм мен демократизм болғаны
педагогика тарихынан белгілі. Демек, бұл тек педагогика емес, бүгінгі
қоғамды қайта құрудың басты принципі - гуманистік және демократиялық
принциппен үндес келіп отыр. Я.Коменский мектеп - балаға сүйіспеншілік,
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін "адамгершілік шеберханасы" болуға
тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тәрбиені, осыған сәйкес
жүргізу қажет деп есептеді. Ағылшын педагогы Джон Локк (1632-1704)
тәрбиедегі Коменский ұсынған "табиғатқа сәйкестілік" еңбек және дене
тәрбиесі арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп берді. Ағылшын табиғат
зерттеушісі, жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін табиғи сұрыптау арқылы
пайда болуы жөніндегі эволюциялық ілімнің негізін салушы Чарльз Дарвин
еңбектің, еңбекке баулудық, оның теориялық негізі - еңбек тәрбиесінің
маңызын жоғары бағалаған еді. Швейцария педагогы Генрих Песталоцци (1746-
1827) тәрбиесінің мақсаты - баланың күшін дамытады. Әр түрлі қимылға,
қозғалысқа баланың өзі ұмтылады. Сөйтіп, Песталоцци дене тәрбиесін еңбек
тәрбие-сімен ұштастыруа жүргізуді дәлелдеп береді. Сондай-ақ, оқуды өнімді
еңбекпен ұштастыру, соның ішінде қол өнері және ауыл-шаруашылық еңбегімен
ұштастыруу Песталоццидің педагогикалық теориясы мен қызметінің негізгі
мәселелерінің бірі болып табылады. Песталоцци еңбек адамгершілікке
үйретеді, балалардың бір-бірімен өзара және олардың ересектермен дұрыс
қарым-қатынаста болуын қалыптастырады деп санады. Дұрыс ұйымдастырылған
еңбек балалардың ақыл-ойын дамытады, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырады. Осы негізде ол -еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты қоғам
өміріне белсене қатысатын жан-жақты
дамыған адамды қалыптастыру деп уағ ыздады.[13;55]
Еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда басты рөл атқарған
К.Д.Ушинский болды. Ол өзінің еңбегінде адамның жан-жақты дамуы үшін
еңбектің маңызының зор екендігін көрсетті. К.Д.Ушинский өзінің "Еңбектің
психикалық және тәрбиелік мәні" деген мақаласында еңбек тәрбиесінің мәнін
арнайы қарастырады: Ал "Балалар әлемі", "Ана тілі" оқулықтарында осы тәрбие
жөнінен балаларға арнап сан алуан материалдар жазды.
К.Д .Ушинский талаптарының ең бастыларының бірі - еңбек-сүйгіштікке, еңбек
ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу. Кімде-кім пайдалы еңбекпен
айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы бола алады деп білді Ушинский
баланың санасына сәби кезінен-ақ, еңбек етудің қажеттілігі мен маңыздылығын
ұялатуды, пайдалы іс істеуге тырысушылыққа және қандай істе болса да шын
ниетпен және ұқыпты орындауға тәрбиелеуді ұсынды.
Еңбек тәрбиесінің ең басты да, негізгі міндеттерінің бірі
-жасөспірімдерді қоғамдық пайдалы, ауыл шаруашылығының жетістіктерін жете
түсіну және оған өздері тікелей араласу, өндірісті білу, онымен жұмыс істеу
тәжірибесін бойына сіңіріп отыру дейді. Сондай-ақ, ол "Балалар жұмыс
істейтін бағы, бақшасы, аз да болса жері жоқ мектеп шын мәніндегі мектеп
бола алмақ емес", - деп атап көрсетті. Сонымен бірге Ушинский ой еңбегі мен
дене еңбегінің алмасып отыруына да ерекше мән бер-ді. "Ой еңбегінен кейін
дене еңбегімен айналысу жанға жайлы ғана емес, ол өте пайдалы тынығу"-
деп есептеді.[2;56]
Қазақ ағартушыларының бірі Ы.Алтынс арин педагогикалық
тақырыптағы өлеңдері мен әңгімелерінде, аудармаларында өнімді еңбек –
еңбек тәрбиесінің құралы деп тұжыры м жасады.
Абай нағыз пайдалы еңбек деп әр түрлі қолөнерді, егіншілікті
және білім алуды, оқуды есептеді. Ақыл-білім алу күрделі еңбек арқылы
келеді деп философиялық тұжырым жасады.Ол жастарды ең алдымен отбасында,
мектепте және әдебиет арқылы тәрбиелеуді маңызды рөлін ерекше бағалады.
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі
болып табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің,
сандық және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың,
салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің
жетілуімен, қимылдардың үйлесімділігімен т.б. байланысты. Психикалық даму
процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның
психикалық сипаттары мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер
болады. Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке
адам ретінде адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы
дегеніміз – оның тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық
көрінісі емес. Даму – бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен
ағза мен психикада болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның
жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
12 жылдық білім берудің қажеттілігі, бес жасар балаларды мектепалды
даярлықтан өткізу мәселелерімен бірге, жалпы білім беретін мектептерде және
балалар бақшасында білім, білімділік бағдармалардың сапасын арттырып,
тәрбие жұмысын жетілдіруді көздейді.
Балаларды мектепке дайындауда психологиялық өріс-еркіндік, батылдық,
имандылық тәрбиелерін бала бойына сіңіріп, оларды жеке тұлға ретінде
қалыптастыру шешуші роль атқарады.
Сондай-ақ, балаларды мектепалды даярлықтан өткізу барысында оқыту мен
тәрбиелеудің төрт міндеті қарастырылады.
Бірінші міндет: әлеуметтік дамуда баланың үлкендермен қарым-қатынасы
және өз құрбы-құрдастармен баланың ой-өрісінің қалыптасу мүмкіндіктері
көзделеді, өз отанына, отбасына халқының салт-дәстүріне көңіл бөлу жолдары
қарастырылады.
Екінші міндеті: танымдық даму барысында мына міндеттер ерекшеленеді:
айнала қоршаған өмірмен таныстыру мәселелерін түйіндеу, оның тәсілдері мен
қасиетін сезіну.
Үшінші міндеті: әсемдік даму эстетикалық барысында өмірге деген
құштарлық мен көркемдік танымды қалыптастырады.
Төртінші міндеті: дене тәрбиесі дамуында салауатты өмір салтын
қалыптастыру, дене мәдениетінің жан-жақты күтімі мен дұрыс дамуы, өзін
қоршаған ортамен байланысы, өз денсаулығына, ауру-сырқау т.б. қауіп
қатерден сақтану қарастырылады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі білім беруде дамытудың
мемлекеттік бағдарламасында үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі
мектепке дейінгі тәрбие және оқытуда баланың бойында оқу қызметін меңгеруге
қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеуге, яғни мектепалды дайындыққа ерекше
көңіл бөлініп отыр.[4;11-12]
Мектепалды даярлықтың негізгі мақсаты 5 - 6 жастағы балалардың дене
дамуымен психикалық саулығын қорғау және нығайту ақыл ойын жетілдіру,
олардың бойында қарапайым білім негіздерін іскерлікпен, дағдылардың
алғышарттарын қарай отырып, бастауыш мектепте білім алуға бірдей бастапқы
мүмкіндіктермен қамтамасыз ету. 5 – 6 жасар балалардың мектепалды даярлығы
отбасыдан, мектепке дейінгі ұйымдардың мектепалды даярлық топтарында
немесе жалпы білім беретін мектептердің мектепалды сыныптарында, мектепке
дейінгі шағын орталықтарда мектепалды даярлық бағдарламасы негізінде жүзеге
асады.[12;68-69]
1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1. Бала дамуындағы еңбектің ролі.
И. П. Павловтың ілімі бойынша, даму – ішкі және сыртқы әсерлердің өзара
әрекеттестігі, ағзаның айналадағы ортамен үйлесуі, сәйкес келуі.
Даму - өте күрделі процесс. Баланың дамуына үш негізгі фактор: тұқым
қуалаушылық, орта және тәрбие ықпал етеді.
Еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан өткізген халқымыз баланы еңбекке
тәрбиелеуді отбасынан бастаған. Ер бала мен қыз бала тәрбиесін бөлісіп
алған.
Еңбекті дәріптеп жастарға еңбек адамын үлгі-өнеге ретінде ұсыну "Аяз
би" ертегісіндегі Аяз би "Кер құла атты Кендебайдағы" Кендебай, т.б.
бейнелері арқылы беріліп отырған.
Қазақ халқы жастарды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс
тіршілігіне байланысты төрт түлік малды бағып-қағуды, аң аулап кәсіп етуді
ойластырған.
Халқымыз еңбек пен өнерді егіз санаған. Жүн иіріп, өрнек тоқу,
киіз басып, үй жабу, ою ойып, сырмақ, түс киіз өрнектеу, тері илеп, бас
киім тігу қыздар,әйелдер үшін ерекше өнер сан аған.
Ал тері, ағаш, темірмен байланысты кәсіптерді ер адамдар атқарған. Аяқ киім
(етік, мөсі, кебіс, шоқай, шәркей тігетін етікшілік, қайыстан жүген тартып,
өмілдірік, қүйысқан, қамшы, шідер секілді әбзел істейтін өрімшілік үлкен
өнер болып есептелген.
Ағаштан - ашамай, арба, шанажасайтын балташыларды темірден - құрал-
сайман еңбек құралдарын немесе әшекей зергерлік бұйымдар жасаушы
ұсталарды халық жоғары бағалаған.
Халық педагогикасынан орын алған еңбек және еңбекке тәрбиелеу
қазіргі педагогика теориясы принциптерімен ұштасып жатыр. Еркін еңбек
барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылық жасайды. Шығармашылық еңбек
барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін анықтайды. Қоғамның басты
талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық күш-жігерін
жұмсап, қоғамдағы байлықты еселей түсуге еңбек үлесін қосуы,
еңбекке адал,саналы қатынасу болып табылады.[7;8-9]
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды
бөлігі.Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамдық пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы
көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің жеке адамды адамгершілік және
зиялылық жағынан қалыптастырудық негізгі көзі болып табылады, осымен қатар
мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет.
Еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты - жас жеткіншектерге еңбек
туралы тәрбие беру және жеке адамды жан-жа қты дамыту.
Еңбек тәрбиесінің мақсаты еңбекке даярлау ғана емес, сонымен қатар жас
жеткіншектерді біліммен, іскерлікпен және дағдымен мен қаруландыру
қабілеттілігін дамыту, мамандық таңдауға көмек беру болып табылады.
Еңбектің тәрбиелік қызметін оқушы бойына дарыту барысында
оның экономикалық (дәрежесіне) нәтижесіне мән беру қажеттілігін ғалымдар
дәлелдеп берді. Еңбек нәтижесіз болса, ол адам бойында еңбекке деген жек
көрушілік сезімін туғызады. Ең маңыздысы, мақсатты ұйымдастырған еңбек
үрдісінде еңбектің бір түрінен екінші түрі туындап, үздіксіз еңбек ету адам
ағзасының күнделікті дағдысына айна лады.
Тұлғаның ақыл-ой, дене, адамгершілік және басқа жақтарынан
дамуының нәтижесі оның мамандық таңдау даярлығына жггкілікті дәрежеде
әсер ететін болады.[10;124-126]
Бүгінгі заманда жұмысты жалпы адамзаттың құндылыққа, өзара
түсінушілікке, ынтымақтастыққа бағдарлау мен құра білу табысты еңбек
етудің кепілі болып табылады.
Еңбек тәрбиесінің мазмұны және жүйе сі
Оқу барысындағы еңбек. Сабақ барысында еңбек дағдылары, іскерлік,
төзімділік қалыптасып, кейін жаппай еңбек іс-әрекеті түрінде байқалады.
Еңбек тәрбиесі үшін еңбек сабағы өте маңызды, онда оқушылар еңбек
дағдыларына үйренеді,техникалық біл імді игереді.
Еңбек сабақтарының процесін жетілдіру, оқушылардың еңбекке шығармашылық
қатынасын қалыптастырады. Оқушылар өндірістік бригада базасында, демалыс
лагерьлерінде ұйымдастырылған еңбек сабақтарына қатыса жүріп, әр түрлі
өсімдіктер өсіреді, тәжірибелер жасайды, кейбір
мамандықтың түрлерін игереді.
Еңбек сабақтарының педагогикалық тиімділігі, олардың білім және
тәрбие беру мәнділігінде. Еңбекке тәрбиелеу мен оқытудың міндеттері еңбек
пәні сабағында шешіледі. Яғни, оқушылар бастауыш сыныптан бастап еңбек
сабағында алған тәжірибелерін, мектеп жанындағы үлесті жер бөлшектерінде
еңбек еткен кезде пайдаланады. Өзіне-өзі қызмет көрсету.
Балалар өзіне-өзі қызмет көрсете отырып, әр түрлі еңбек іс-
әрекеттерін орындаудық тәсілдеріне үйренеді, өздерінің жауапкершілігін
сезеді, өзімнің адамгершілік борышым деп есептеп, үлкендер еңбегін
бағалайды, олардан үлгі алады.[11;25-26]
Мектеп жағдайында өзіне-өзі қызмет көрсету: оқу-құралдарын,
кабинеттерді, сынып бөлмесін, дәліздерді жинау, т.б.
Отбасында өзіне-өзі қызмет көрсетуге: төсек-орынды, пәтерді жинау, кір
жуу,тамақ дайындау ,т.б.жатады.
Мектеп жұмысының негізгі міндеті - өзіне-өзі қызмет етудің берік
жүйесін жасап, тұрмыстық еңбекті әр адамның күнделікті өмір игілігіне
айналдыру. Жалқау, еріншек балаларға дұрыс бағыт беру мұғалімдердің, ата-
аналардың адамгершілік борышы.
Қоғамдағы пайдалы еңбек - қоғамдағы қажеттілікті
қанағаттандыру, жеке адамның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау құралы.
Қоғамдық пайдалы еңбек барысында оқушылардың дүниетінымы қалыптасады.
Мамандықты тануда көзқарасы кеңейіп, денсаулығы жаңсарады, саяси сенімі
және мәдени-адамгершілік ұғымы арта ды.
Қоғамдық пайдалы жұмыстың мектеп өмірінде бірнеше түрлерін атауға
болады:
• халық қоныс тепкен жерлерді, көшелерді, тротуарларды жөндеуге қатысу,
экологиялық жағдайға байланысты тазалықты сақтау, табиғатты күту және
қорғау;
• мәдени-ағарту жұмысы оқушыларды белсенділікке, қоғамшылдыққа тәрбиелеп,
олардың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасын кеңейтеді;
• шефтік жұмыс - адамгершілікке тәрбиелеудің ең жоғары формасы. Ол баланы
қамқорлыққа, қайырымдылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді.
Мектеп өміріндегі пайдаланып жүрген шефтік жұмыстарға Отан соғысы және
еңбек мүгедектеріне, кері адамдарға, көп балалы аналарға, мәдени
мұраларды қорғауы жатады.
Өнімді еңбек арқылы адам баласы өзіне және қоғамға қажетті
материалдық құндылықты жасайды.
Өнімді еңбек жалпы білім беретін орта мектептегі оқу-өндіріс кооперативтері
оқушылардың өндірістік бригадалары арқылы жүзеге асырылады. Өнімді еңбек
барысында оқушылар өз мүмкіндіктеріне сәйкес жалпы халықтың іске үлес
қосады. ()қушылардың өндірістік бригадасының жұмысы екі бағытта
жүргізіледі: өнімді еңбек процесін ұйымдастыру және ауылшаруашылық
тәжірибелік жұмысын істеу.
Сонымен, оқуды еңбекпен ұштастыруда, оқушылардың кәгіби ынтасын,
қызығушылығын, ауылшаруашылық еңбегін дамытуда, еңбек және адамгершілік
тәрбиесін кешенді тұрғыдан іске асыруда оқушылардың
өндірістік бригадасының рөлі зор.
Сыныптан тыс үйірме және жаппай жұмыстың еңбек тәрбиесін іске
асыруда тәрбиелік мүмкіндігі өте зор. "Жас натуралистер", "Жас техниктер",
"Жас тәрбиешілер" сияқты үйірмелер оқушыларды еңбекке баулиды, олардың
шығармашылық ойларының дамуына көмектеседі.
Әрбір оқушының үйірме сабақтарында шығармашылық қатынасы байқалады,
әдебиеттерімен жұмыс істеу, жазып алу, мәліметтерді жинақтай білуге де
үйретеді.
Оқушының қызғылықты, үлкен тәрбиелік мәні бар көптеген
шараларға қатысады және оларды тікелей ұйымдастырады.
Баланы еңбекее баулу келесі факторларға да байланысты болады:
• баланы еңбекке неғұрлым ертерек қатыстыруына;
• балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және өнегелік негізі
болуына;
• еңбек тапсырмасын орындағаннан кейінгі нәтиже баланың сенімін
қуаттануына,қуаныш сезімін артуына;
• еңбекті балалардың психикалық және физологиялық ерекшеліктеріне сай
ұйымдастыруына;
• кіші мектеп жасындағы балалардың еңбегін ойынмен ұштастыруға.
Осы сияңты шарттарды, талаптарды еңбек процесінде ұтымды пайдалану
мұғалімнен іскерлік пен педагогикалық шеберлікті талап етеді.
Кәсіптік бағдар беру жұмысының жүйесі
Кәсіптік бағдар беру дегеніміз - педагогтардың, психологтардың,
дәрігерлердің және басқа да қызметкерлердің қоғамның қажеттілігіне қарай
әрбір оқушының қабілеттілігі мен бейімділігін ескере отырып, кәсіптік
қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыруға және мамандық таңдауға
көмектесуде, мақсатты істелетін жұмыс.
Мамандық туралы жеткіліксіз білу - мамандық таңдауда кездейсоқтыққа әкеліп
соңтырады. Мамандық таңдауда қателесу сайып келгенде, таңдаған мамандығын
жек көріп, жұмыс орнын жиі өзгертуге себепші болады.
Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының негізгі міндеттері төмендегідей:
• Оқушыларды көпшілік мамандықтар туралы түсінікпен қаруландыру.
• Кәсіптік қызығуы мен бейімділігін, қабілеттілігін қалыптастыру және
дамыту мақсатында оқушылардың дара ерекшеліктерін зерттеу.
• Мектеп бітірушілерге мамандық таңдауға көмектесу.
• Оқушыларды белгілі мамандықтың түрін меңгеруге бейімдеу.
Кәсіптік бағдар беру жүйесінің құрамды бөліктеріне (компоненттерге),
кәсіптік ақпарат, кәсіптік ағарту жұмысы, кәсіптік ақыл-кеңес және кәсіптік
іріктеу (профотбор), кәсіптік бейімделу жатады.
Кәсіптік ақпарат - орта мектептегі кәсіптік бағдар берудің ең негізгі
нысандарының бірі. Кәсіптік ақпарат арқылы оқушылар әр түрлі мамандықтардың
маңызы мен мәні туралы түсініктер алады. Мамандық бойынша адамға қойылатын
талаптармен таныстырылады. Мамандықтың ерекшелігі, оның қоғамда алатын орны
туралы түсініктер беріледі.
Кәсіптік ақпарат өте қиын, жан-жақты жұмыс. Ол әрбір экономикалық ауданның
мамандарға қажеттілігі мен оның даму келешегі ескеріле отырып
жүргізіледі.[15;124-128]
Кәсіптік ақпараттың мазмұны, ұйымдастыру мен әдістері әр жас
кезеңінде әр түрлі болады. Сондықтан да мектеп оқушыларының жас
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу керек. Мәселен, бастауыш класта
мамандық таңдау емес, еңбекті сүю,құрметтеу бағытында жүргізілу керек. Ү-
ҮІІІ сыныптарда оқушылардың политехникалық ой-өрісін кеңейту, оларды сол
экоиомикалық ауданға қажетті кең тараған мамандықтың түрлерімен таныстыру
керек. Ал ІХ-ХІ сыныптарда әрбір мамандықты терең оқытуға көңіл бөлініп,
белгілі бір кәсіпке қызықтыру қабілеттілігін дамыту керек болып табылады.
Бұл кездегі оқушылармен жұмыстың негізгі түрлері-факультативтер, техникалық
үйірмелер, әр - түрлі мамандық таңдауға бағытталған клубтар,т.б.
Кәсіптік ақпараттың өте көп тараған түрлерінің бірі -
өндіріске саяхат жасау, әр түрлі мамандық иелерімен кездесу және кештер
өткізу, жоғары сынып оқушылары мен өндіріс ұжымдары және кәсіптік-
техникалық мектептердің оқушыларымен бірік-кен конференциялар, кәсіптік
бағдар беру университеттерін ұйымдастыру, т.б. болып табылады.
Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының ішінде кәсіптік ақыл-кеңес ерекше
орын алады. Негізгі мақсаты - балалардың денсаулық, анатомиялық-
физиологиялық және әлеуметтік психологиялық жағдайын талдау негізінде
жоғары сынып оқушыларының назарына кәсіптік топтар мен мамандықтарды ұсыну.
Косіптік ақыл-кеңес жұмысына ата-аналар құрамынан, шефтік мекемелер мен
өндіріс орындарынан қызметкер мамандар тартылады. Кей жағдайда кәсіптік
ақыл-кеңес жұмысы өндіріс орындарында, кәсіптік техникалық училищелерде
өндірістік оқу цехтарында, кәсіптік бағдар беру кабинеттерінде жүргізіледі.
Кәсіптік іріктеу - (профотбор) мамандықты меңгеруге
жарамдылығын арнаулы әдістеме арқылы анықтауға бағытталған зерттеу процесі.
Қоғамда кәсіптік іріктеу белгілі бір мамандықтың түріне зорлықпен
жүргізілетін "бейімдеушілік" түрінде болса, кәсіп-тік іріктеудің
(профотбор) негізіне оның гуманистік, тәрбиелік мәні, жастардың жаңа
жағдайда жұмысқа "үйренуі" жатады.
Кәсіптік бейімделу (профадаптация) жұмыс орнында, тәжірибелік
еңбек әрекетінде іске асады.
Кәсіптік бейімделу дегеніміз - мамандыққа жаңа жағдайда
бейімделу. Онда жастардың алғашқы әсерлері, олардың еңбек әрекетінің
мақсатын саналы түсінуі мен сезінуі және мамандыққа қызығуын
қанағаттандыруының мөні ерекше. Кәсіптік бейімделудің тиімділігі тек қана
нақтылы еңбек нәтижелерінен көрінбейді, ол сонымен қатар өндіріс ұжымында,
еңбекке жаңл араласқан жастармен жүргізілетін жүйелі жұмыстың нәтижесінде
іске асады.[1;20]
А.С.Макаренко тәрбиенің осы сияқты кейбір күрделі
мәселелерін педагогикалық теорема деп атады. Мұндай теорияның қатарында "үш
күш одағы"- мектепті, үйелменді, жұртшылықты жатқызуға болады. Мектеп
оқушыларға кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастырушы және үйлестіруші
орталық. Мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастыратын-мұғалім,
сынып жетекшісі, еңбек сабағының оқытушысы, сыныптан және мектептен тыс
тәрбие жұмысын ұйымдастырушы, яғни, бүкіл педагогикалық ұжым. Сынып
жетекшісі барлық бағдар беру жұмысын басқарады. Оқушыларды белгілі
мамандықты тыңдауға даярлайды. Сынып жетекшісі кәсіптік бағдар беру
жүйесінің құрылымына сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысы жоспарында негізгі
бағыттарды белгілейді. Мысалы: кәсіптік ақпаратты ұйымдастыру, кәсіптік
ақыл-кеңес беруге көмектесу, мектеп бітірушілерді жұмысқа орналастыру,т .б.
Еңбек пәнінің оқытушысы - еңбек тәрбиесі, оқыту және кәсіптік
бағдар беру жұмысының негізгі тұлғасы. Еңбек сабақтарында алған білімдерін
тәжірибеде қолдана білуге, мамандықты таңдауға бағыт береді.
Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушының негізгі
қызметі: біріншіден кәсіптік бағдар беру кабинетінде анықтамалық ақыл-кеңес
материалдарын жинау, екіншіден, әр түрлі сыныптарда кәсіптік бағдар беру
әдісі және оқушыларға психологиялық-педагогикалық мінездеме дайындау
жөнінде мұғалімдер және сынып жетекшілері үшін ақыл кеңес ұйымдастыру;
үшіншіден, мамандық жайында оқушылармен әңгімелесетін кәсіпорын өкілдерімен
кездесу өткізу; төртіншіден, бүкіл кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау,
қорытынды жасау.
Мектеп директоры мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысына көп көңіл
бөледі,оны бақылайды, басқарады.
Кітапханада кітапхана меңгерушісі еңбек тәрбиесі,
политехникалық білім беру және мамандық таңдау мәселелеріне арналған
көрнекті педагогтар мен психологтардың еңбектерін, сңбек жайындағы
заңдарды, жастарды жұмысқа орналастыру жайындағы әдебиеттерді, жоғары және
арнайы орта оқу орындарына, кәсіптік-техникалық мектептерге түсу туралы
анықтамалықтарды күні бұрын іріктеп алуға тиіс. Осылардың бәрі мектеп
бітірушілер үшін қажетті ғылыми еңбектер және құжаттар болып есептеледі.
Мектепте кітапхана меңгерушісі жұмысының негізгі
бағыттары:
• Мұғалімдерге, сынып жетекшілеріне көмек көрсету. Ол үшін кесіптік бағдар
беру мәселелеріне байланысты әдебиеттердің картотекасын жасау, жаңа
әдебиеттер жөнінде педагогикалық кеңесте, оқушылар алдында шолу жасау.
• Мамандық жөніндегі кітаптардың, мақалалардың тақырыптық көрмесін
ұйымдастыру, әдебиеттердің библиографияның тізімдерін жасау, ілу.
• Әр түрлі мамандықтардың ерекшеліктеріне байланысты оқушылар үшін
оқырмандар конференциясын, пікірталастар, тақырыптық кештер
ұйымдастыру, т.б.
Кітапхана жұмысын осы бағытта ұйымдастыру кәсіптік бағдар беру
ісін жетілдіруге мүмкіншілік жасайд ы.
Әрбір ата-ана кәсіптік бағдар беру жұмысын өздерінің
мамандықтарымен таныстырудан бастауы керек. Оларды өздері жұмыс істейтін
кәсіпорындардағы еңбектің мазмұны мен механизмдерімен, өндірістің
принципімен және технологиялық мроцестерімен таныстырады. Тәрбие жұмысының
мұндай түрлері ата-аналардың еңбек іс-әрекетіне балалардың ынтасын
көтереді. Балалардың кәсіби ынтасын дамыту үшін ата-аналар әр түрлі
мамандықтар жөнінде олармен әңгіме өткізеді. [8]
2. Дамудағы әлеуметтік орта мен тәрбиенің жетекші ролі
Орта деген ұғымға стихиялы түрде балаға ықпал ететін әр қилы сыртқы
құбылыстардың жиынтығы жатады.
Бұлар балалар өміріне, денесі мен жүйкесінің тарихи дамуына байланысты
өзгеріп отырады. Әрбір жаңа ұрпақ аға ұрпақтын күшімен құрылған жаңа
қоғамдық жағдайда туып, өседі. Адам әлеуметтік ортассыз адам болудан
қалады. Адам – қоғамдық қарым-қатынастың жемісі.
Адамның психологиялық дамуы оның анатомиялық-физиологиялық дамуы
негізінде мидың дамуына, жүйкенің жетілуіне байланысты. Алғашқы қарапайым
сезім, түйсік, бейімділік баланың тіршілігі үшін аса маңызды
тітіргендіргіштердің әсерінен пайда болады. Баланың дұрыс дамуына тиімді
педагогикалық басшылықпен жағдай қажет. Оған дұрыс жасалған күн тәртібін
сақтау, баланы езгілімен ұйықтау, өсіп келе жатқан ағзаны лайықты нәрлі
тамақпен қамтамассыз ету, мақсат көздей отырып, олардың іс-әрекетін
ұйымдастыру, оқыту, үйрету, тәрбиелеу жатады.
Балалар айналасындағы ортаны, дүниені ересек адамдардың басшылығымен
танып-біледі. Тәрбиеде балалардың іс-әрекетін басқарудың, ұйымдастырудың
маңызы зор. Іс-әрекет үстінде балалар заттардың жеке қасиеттермен танысады,
құрбы-құрдастармен араласады, өмір сүруге қажетті тәжірибе жинақтайды,
бойында жаңа адамдық қасиеттер, имандылық сапалар қалыптасады.
Баланың мінезі де қоршаған орта мен айналасындағы адамдардың ықпалы,
тәрбиесі арқылы қалыптасады. Егер бала тыныш, салмақты, байсалды, көңілді,
өзгелермен аралысқыш, ұйымшыл, жақсылыққа жаңы құштар отбасында өссе, оның
міңез-құлқы да байсалды, жайдарлы болып дамиды; егер тұйық, ашуланшақ,
танымсыз адамдардың арасында өссе, баланың мінезі де сондай болып
қалыптасады.
Кейде балаға ашуланшақ мінез биологиялық жолмен ауысуы да мүмкін. Онда
баланың дамуына дұрыс педагогикалық, медициналық ықпал жасау арқылы, таза,
тыңыш, ыңғайлы жағдай тудыру арқылы, тәрбие арқылы мінезін түзеуге болады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Африкада, Үндістанда,
Инденезия елдерінің ормандарында түрлі себептерімен аңдардық үңгірлерінде
әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас баланың санасын ояту, қабілетін
дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер дәлел бола алады. 1920
жылы Үндістанның Гадамури деревнясында тұрғындардық хабарлауымен аңшылар
қасқырдық інінен бет әлпеті адамға ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі
қыз баланы табады. Оларға Камала және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8
жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен
және оттан қатты қорқып, тек шикі ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп,
көбінесе күндіз ұйықтап түнде бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат
ондарда, түнгі сағат бірлерде, таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты
болған. Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және
екі аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді
үйренеді. Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45
сөз ғана түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге
келгенде ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала
17 жасқа дейін өмір сүрген.[9;26-29]
Олай болса, адам мінезі әлеуметтік ортадағы, отбасындағы тәрбие үстінде
дамып, адамдармен қарым-қатынаста қалыптасады.
Балаланың туа біткен нышандарын тәрбие арқылы дамытпаса, ол бірте-бірте
өшуі мүмкін. Тұқым қуалаушылық жолымен келген нышан дайын қабілет емес,
дамуға қажетті алғышарт, мүмкіншілік қана.оны дамыту үшін қажетті жағдай,
тәрбие керек. Тәрбиессіз күшті нышанның басылып қалуы, тәрбие арқылы орташа
нышанның талантқа айналуы мүмкін. Тәрбиенің негізгі міндеті – баланың
икемділігін анықтай білу. Белгілі бір пәнге балаланың икемділіг анықтау
оның дамуына үлкен ықпал етеді. Икемділік кейде өткінші де болады.
Нышанды дамытып, талантқа айналдырудың екінші бір жағы – жұмысқа
қабілеттілік және еңбек сүйгіштік. Қандай табиғи дарыны болса да, жалқау
аданың қабілеті дамымайды. М. Горький Талантты адам – ол жұмысқа ерекше
қабілетті адам. Еңбек сүйгіштік – ұзақ уақыт, тапжылмай жұмыс істеу білу.
Бұл қасиет, ең алдымен, тәрбиенің нәтижесі, - десе, А. С. Пушкин Еңбексіз
нағыз ұлылық жоқ екенін жазған. Дарынды, талантты адам, еңбекссіз, шабыт
арқылы ғана табысқа жетеді.
Тәрбие бала денесінің дамуына да мәнді ықпал етеді. Мысалы: күнделікті
арнаулы жаттығулар, машықтанулар жүргізу арқылы балаланың денсаулығын мықты
етуге, шынықтыруға болады. Ал күнделікті ақыл-ойды шынықтыру, жағдай жасау,
еңбектену арқылы баланың дарындылығын дамытуға болады. Адамның дарыны ұшқын
сияқты ыңғайлы мүмкіншілік болса, ол лаулап жануы да, мүмкіншілік болмаса,
сөніп қалуы да ықтимал.
Тәрбиенің тиімділігі баланың жеке психологиялық ерекшеліктерін білуге
байланысты. Өйткені әр жастағы баланың өзіндік даму заңдылықтары бар.
Сонымен қатар әр баланы жан-жақты жете білу, зерттеу қажет. Белгілі бір
жастағы балалардың бәрі бірдей емес. Әр балаланың қызығушылығы мен
бейімділігін, қабілетін, талантын білудің мәні зор, бірақ оны асыра
бағаламау керек. [3]
Кейбір талант ерте танылады. Мысалы: Австрия композиторы В. А. Моцарттың
(1756 – 1791) музыкаға қабілеті 3 жасында көрініс тауып, 7 жасында Европаны
таңдандырған. Поляк композиторы Ф. Шопеннің анасы (музыкант) баласының
талантын 2 – 3 жасында байқаған. Музыка естісе, көзіне жас келеді екен, оны
арнаулы мұғалім оқытып, тәрбиелеген.
Кейбір баланың қабілеттілігі өте кеш көрініс табады. Мысалы, неміс
халқынын көрнекті географы, геофизигі, гидрографы, табиғат зерттеушісі
Вильгелм Гумбольт жас кезінде ойға шорқақ, ағылшынның данышпан физигі,
астрономы, математигі, ұлы ғалымы Исаак Ньютонның оқуға қабілеті төмен,
ағылшынның ұлы физигі Майкл Фарадейдің есте сақтау қабілетін өте нашар
болған.
Баланың дұрыс дамуына қоғамдағы халықтың материалдық тұрмыс жағдайының
жақсаруы, хал-ахуалы мен мәдени дәрежесінің артуы жеткіліксіз, оған
мақсатқа бағытталған педагогикалық байыпты басшылық қажет. Педагог баланың
бейімділігінтанып, оған сүйене отырып, қызыушылығының, ынтасының нақты
қабілеттілікке айналуына, ан-жақты дамуына жағдай жасайды. Дарынды
балаларға жеке әдіс-тәсіл қолдана отырып, дамуы уақытша кешеуілдеген
балалардың дамуына толық жағдай тудыру абзал.
Қорыта келгенде, тұқым қуалаушылық жолымен ауысқан биологиялық
ерекшеліктер адамның дүниеге көзқарасын, сенімін қалыптастыруға ықпал ете
алмайды. Айналадағы орта мен мақсатқа бағытталған тәрбие, баланың жүйелі
әрекетін ұйымдастыру, оған дұрыс басшылық ету ғана бала дамуында шешуші
роль атқарады.[12;70-71]
1.3. Тәрбие жүйесінде мектеп жасына дейінгі балаларды жас шамасына қарай
бөлу.
Белгілі бір шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан
педагогика және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Сана-сезімнің,
дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне байланысты.
Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып, ақыл-саналары
дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас ерекшелігін есепке алу,
оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің бірі. Жас ұрпақты
қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін іске асыруда,
баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие, қоғамдық, әлеуметтік
орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю - ата-ананың бақыты, олардың қоғам
алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру - бүкіл тіршілік дүниесінің
эволюциялық жемісі. Адам табиғаттан тыс өмір сүрмейді, олай болса, оның
табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Тәрбие ісінде балалардың жас
ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін педагогика ғылымы ерте кезде-ақ
көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру
кезінде бала табиғатын, оның қабылдау, ойлау ерекшеліктерін еске алып
отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика ғылымы жас ерекшеліктерін анықтауға баланың
дамуын үнемі қозғалыс үрдісі ретінде қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан
жағынан жинақталу, сапа жағынан елеулі өзгерістер болатынын алға тартады.
Мәселеге бұлайша қарау балалардың дене және психикалық дамуының бірқатар
кезеңдерін белгілеуге мүмкіндік береді. Балаларға тәлім-тәрбие беру ісінің
табысты болуы олардың жас және даму ерекшелігін тәрбиешінің дұрыс біліп,
өмірін, іс-әрекетін ұйымдастыруда басшылыққа алуына байланысты.[13;54-55]
Қазіргі мектепке дейінгі педагогика, психология ғылымдары бала дамуының
бір қалыпты өтпейтіндігін ескеріп, балалық шақты жас шамасына қарай бірнеше
кезеңге бөледі. Психолог В.С. Мухина: туғаннан бастап мектепке барғанға
дейінгі кезеңде бала үш дағдырыс сәттерін: бір жаста, үш жаста, жеті жаста
басынан кешіреді. Осыған сәйкес бұл жастағы балалар өмірі үш кезеңге
бөлінеді: 1. Нәрестелік кезең – туғаннан бір жасқа дейін. 2. Сәбилік кезең
– бір жастан үш жасқа дейін. 3. Мектепке дейінгі кезең – үштенжеті жасқа
дейін. Бұл бағдармалар, әдестемелік құралдар, оқулықтар жасауда, оқу-тәрбие
мазмұнын айқындауда, күн тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруда нақты негіз
болып табылады. Бала тәрбиесімен айналасатын болашақ мамандарға, ата-
аналарға баланың даму кезеңдеріне сай психикалық жеке ерекшеліктерін білу
тәрбие ісінде жетістіктерге жеткізеді.
1. Баланың нәрестелік кезеңіне сипаттама жасайтын болсақ, бұл кезеңде тез
өсіп дамиды. Осыны ескеріп, мақсатты тәрбие, жақсы күтім жасалса,
нәрестененің денсаулығы, дене бітімі мен психикасы бірқалыпты дұрыс дамиды.
Ай сайын ол 600 – 700 г салмақ қосып, бойы 2 – 3 см өсіп отырады. Жарты
жылдан кейін бойының өсуі де, салмақ қосуы да сәл саябырсиды. Дегенмен әрі
қарай дамуы үдемелі қарқымен жалғаса береді. Бір жасқа толғанда салмағы 10
– 10,5 кг, бойы 74 – 75 см болады. Жаңа туғанда баланың миының салмағы 300
г болса, ай сайын 40 г қосып отырады. Ми қабығының жетілуі күнделікті
ұйымдастыратын қимыл-әрекетке байланысты дамиды. Жүйкесі орталық және шеткі
деп бөлінеді. Орталық жүйке бас миы мен жұлыннан, шеткісі жұлын мен ми
сүйегі және жүйке түйіндерінен тұрады.
Адам ағзасының айналадағы ортамен байланысы жүйке арқылы өтеді. Жаңа
туған нәрестенің жүйкесі толық жетілмеген, ол өсу барысында бірте-бірте
толысады.
Бірқалыпты дамып, дұрыс өсіп келе жатқан баланың 6 – 8 айлығында сүт тісі
шығады да, бір жасқа толғанда сегізге жетеді. Нәрестелік кезеңде барлық
сезім мүшелерінің қызметі дамып, жағымды эмоция көрініс табады. Заттарға
ұмытылу, ұстауға талпыну сияқты қимылдың оңай түрлерін игереді, сөйлеуге
икемделіп уілдейді, былдырлайды. Бұл шақта бала сезімтал келеді, ауа
райының құбылмалы сәттерін, тұрмыс жағдайының, күн тәртібінің өзгеру әсерін
тез сезінеді.
Бала өмірінің бір жасқа дейінгі нәрестелік шағының көзі бір-бірінен
сапалық айырмашылығы бар төрт кезеңге бөлінеді. Оның бірінші кезеңі:
туғаннан 2,5 – 3 айға дейінгі дамуы. Нәресте дүниеге шартсыз рефлекстердің
(тамақ, қорғаныс, бағдарлау) дайын жүйесімен келеді.
Тәуліктің 18 – 20 сағатын ұйқымен өткізеді. Әр 3 сағаттан кейін тәулігіне
7 рет тамақтанады. Нәресте ұйықтау, тамақтану т.б. қажеттіліктермен қатар
алғашқы күннен бастап есту, көру, сезу және т.б. әсерленулері болады. Егер
нәрестенің мұндай тітіркенуді жеткілікті дәрежеде қабылдамаса, ол
психикалық дамуы жағынан артта қалған болып табылады. Бала белгілі
физиологиялық, генетикалық және жүйке қызметінің ерекшеліктерімен, мидың
құрылысы қалыптасқан түрде дүниеге келгенмен, ми жартысы қызметінің дамуына
сыртқы ортадан баратын импульстер әсер етеді. Мысалы, есту анализаторының
қызметі бала ана құрсағында жатқанда сыртқы дыбыстардың әсерінен
қалыптасады. Балаланың психикалық дамуы сыртқы ортамен байланысымен,
тәрбиенің әсерімен, оқытумен анықталатын ғалымдар дәлелдеген. Олай болса
нәрестелік шақта баланың қалыптасуының алғышарттары жасалып, денсаулығының
негізі қаланады. Жаңа туған нәресте көз тоқтатып қарай алмайды, оны
қимылдататын бұлшық еттердің әлсіздігінен қилы болып көрінуі де мүмкін, тек
3 – 4 аптада ғана қарай алады.
Есту қабілеті әлсіз болғанмен, өте қатты дыбысты естиді. Күшті шу шықса,
емуін тоқтата қояды. Есту мен көздің арасындағы үйлесімділік ерте пайда
болады. Дыбыс шыққан жаққа басы мен көзін бұрады.
Дәм сезу едәуір ерте жетілген: тәттіні ынталана сорады, ащыға бет-ауызын
тыржитады.
Иіс сезімі онша жетіле қоймағанмен, өмірінің алғашқы аптасында-ақ иіске
әсерленеді, қимылы, демалысы өзгереді.
Нәрестенің алақаны, беті, табаны сезімтал келеді. Оның қуанышы езу
тартуы, уілі арқылы байқалады.
Екі айлығында басын біршама тік ұстап, айналаға көз қиығын салады. Үш
айлығында етпетінен жатқызса, басын көтеріп, қолын тірей алады. Бұл әрекет
баланың тыныс алуына, қан айналымын жақсартып, еңбектеуге даярлайды.
Осы кезде нәрестенің ересектермен қатынасы дамиды. Үлкен адам жылы
шыраймен сөйлессе, көңілді эмоция пайда болады. Адамды, ойыншықты көргенде
қуанады.
Енді 2,5 – 3 айдан 5 – 6 айға дейінгі екінші кезеңде нәресте тәулігіне
2,5 – 3 сағаттан 6 рет ұйықтайды, 1,5 – 2 сағаттан 4 мезгіл сергек жүреді.
Әрбір, 3,5 – 4 сағаттан кейін тәулігіне 6 рет тамақтанады. Тамақтану
кезінде екі қолмен ыдысты ұстайды, ауызына апаруға тырысады. Қою тамақты
қасықпен жеуге үйренеді. Қол созым жердегі ойыншықты ересек адамның қолынан
алады.
3 айда анасын, 6 айда таныс адамдарды ажырата алады. Бөтен адамдарды
жатырқайды.
Заттардың формасын, түсін ажырата бастайды. Өзіне арналған сөзді
түсінеді. Жылы сөйлессе, қуанады, зекісе, жылайды.
4 – айда ыңылдайды, уілдейді. 6 – 7 айда былдырлайды. Уілдің әуенді
дыбысты ұзақ уақыт іштен дем шығару арқылы айтылады. Бұл – баланың тілі
шығуы үшін дем алысының қалыптасуы. 3 – 4 айлық нәрестемен тілдескенде
ыңылдау әуенімен айтылатын дыбыстарды, 5 – 6 айлық нәрестемен тілдескенде
буындарды қолдану керек.
Нәрестенің көңілін музыкаға және музыкалық ойыншықтардың дыбыстарына,
әуезді үніне аудару, көбірек қуанту, күлдіру қажет. Баланың көру және сезу
қабілетін ойыншықтар арқылы жетілдіреді.
5 – 6 айдан 9 – 10 айға дейінгі үшінші кезеңде нәресте жаңа күн тәртібіне
көшеді, тәулігіне 2 сағаттан 3 рет ұйықтайды. Әрбір 2 – 2,5 сағатта сергек
күйде болады, әрбір 4 сағаттан кейін тәулігіне 5 рет тамақтанады. 7
айлығынан бастап тамақтанарда қолына нанның қабығын беруге болады. 6
айлығынан бастап айналасындағы адамдарға, заттарға, жануарларға зейін қоюы
артады. Кейбір дыбыстарды қайталау құштарлығы оянады. Осы кезде ересек
адамның бет жүзінен, дауыс ырғағынан көңіл күйін сезеді. 6,5 айда сөзді
затпен байланыстыруды үйренеді. Егер заттын тұрған орнын ауыстырса, таба
алмай қалады, себебі ол үшін зат тұрған орнымен байланысты қабылданған.
6,5 – 7 айлығында бала орнынан жер бауырлап, қозғалып, екі қолмен, екі
аяғымен еңбектей бастайды. Еңбектеу арқылы сүйек, бұлшық ет жүйесі дамиды.
Айналаны бағдарлау өрісі кеңейді. Еңбектеп үйренген нәресте өзі отыра
бастайды. Бала отырған күйінен жатуға, одан қайта отыруға үйренеді.
9 айлығында қолымен заттардан ұстап, тәй-тәй басады. 9 – 10 айлығында
затқа бұрылып қарайды, оларды көзімен іздеп табады. Қош бол, Алақан
соқ, Қолынды бер т.б. үйренген қимылдардың аттарын, отыр, жат деген
сөздерді түсінеді. 9 – 10 айдан 1 жасқа дейінгі төртінші кезеңдегі дамуында
нәресте жаңа күн тәртібіне көшеді, 1,5 – 2,5 сағаттан тәулігіне 2 рет
ұйықтайды, 2,5 – 3 сағат сергек жүреді. 10 айлығынан бастап түнде 1 рет
тамақтанады. [14;214-215]
Бір жаста өзі жүре алады. Өзі жүретін нәрестенің қолы босап, заттарды
ұстап, тану өрісі кеңейеді. Соның арқасында саусақтардың бұлшық еті өсіп-
жетіледі, көз бен қол қимылының үйлесімділігі дамиды, көрнекі, әсерлі
ойлауы пайда болады, еркіндігі дамиды, ойын әрекетінің негізі қалыптасады.
Жыл аяғында айналасындағылармен қарым-қатынасы күшейеді, адамдарға деген
ынтасы артады.
Нәрестенің дұрыс дамуы үшін күн тәртібіне сай тамақ пен тазалық та қажет.
Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы бөлме немесе бұрыш белгілеп,
сонда әлпештеп күту жөн. Бөлмені күніне бірнеше рет дымқыл шүберекпен
сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап етіледі. Бала жататын бөлмеде
шылым тартуға, кір жууға, жаялықтарды кептіруге болмайды.
Қорыта айтқанда, аталған ойын-сабақтардың, күн тәртібі, тазалық талаптары
мен күтімінің, тәрбие шараларының бәрі – нәрестенің дұрыс дамуы үшін
қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне
байланысты. Атап айтсақ, 2,5 – 3 және 5 – 6 айлық баланың қол қимылы
дамуының қалыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда басым келеді. Осынын
салдарынан нәрестенің психикалық дамуына туа біткен атавизмдік рефлекстер:
жармасу, итеру қимылдары емес, саусақтардың тітіркенуінен пайда болатын
қармау ықпал етеді, ал еңбектеу итеруден емес, қолдың қозғалысынан
басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға қажетті қимылдарды
үлкендердің үйретуі мен жаттықтыруы негізінде қалыптасатынын ғалымдардың
зерттеу нәтижелері дәлелдеген.
Үлкендермен қарым-қатынас негізінде нәрестеде жандану процесі пайда
болады. Жандану дегеніміз баланың өзіне назар аударып қараған адамға көз
тоқтатуы, жымиып күлімсеруі, қол-аяғы қимылдатып, уілдеп дыбыс шығаруы.
Қарым-қатынас үстінде үлкендер баланың мінез-құлқын, іс-әрекетін мақұлдап,
бас изеп күлімсерейді, немесе дұрыс істемедің деп қабағын түйіп, басын
шайқайды. Бала оны түсінеді де бірте-бірте жақсы мінез-құлыққа әдеттенеді.
Сонымен, нәрестенің психикалық дамуы мен мінез-құлық сапалары күнделікті
тұрмыс жағдайында, тәрбие мен үйретудің әсер-ықпал нәтижесінде қалыптасады.
2. Сәбилік кезең. Бала өмірінің екінші жылы бөбектік шақ деп аталады. Бұл
шақта дамуы біршама баяулағанмен, денесі мен психикасы жағынан жетілуі одан
әрі жалғасады.
Екі жастағы баланың салмағы 12 – 12,7 кг, бойы – 85 – 86 см, сүт тісінің
саны 20-ға жетеді. Қимыл-қозғалысы, дербестігі арта түседі. Ағзасы әлі де
әлсіз, кінәмшіл, ауыруға, тез ашулануға бейім келеді. Өмірдегі жаңа
жағдайға шабан көндігеді, өзін-өзі тежей алмайды, мида қозу процесі басым
болады. Ми қызметі мен жүйкенің әлсіздігінен бөбек лезде шаршайды.
Психикалық дамуында ілгері жылжуы, сенсорлық дамуының жылдамдығы
байқалады, сол себептен де зерттеуші Н. М. Шелеванов бөбектік шақты
сенсорлық дамудың алтын кезеңі деп көрсеткен. Ішкі сыртқы сезімі,
заттармен әрекеті, қимыл-қозғалысы, ойы мен жүйкесінің дамуы, адамдармен
қарым-қатынасы біршама қалыптасқанмен, әлі тұрақты емес. Дегенмен,
адамдармен қарым-қатынасы жаңа мазмұнға ие болған. Үлкендер күнделікті
тұрмыста үйрету, баулу арқылы бала үшін маңызды іс-әрекетті қалыптастырады.
Бөбектің жүруді игеріп, қолын босатуына байланысты айнала туралы түсінігі,
дүниетанымы кеңейіп, сөйлеген адамның бетіне қарап сөз тыңдауы, ойы, тілі,
затпен әрекет жасауы, зейіні, есте сақтау қабілеті, көңіл-күйінің дамуы
сенсорлық тәжірибенің артуына мүмкіндік тудырады. Ал көңіл-күй баланың
мінез-құлқынын қалыптасуына ықпал етеді. Бірақ бұл кезде баланың дамуы
біркелкі өтпейді, мінез-құлқы өзгермелі болады, өздері үлкендерге тәуелді,
олардың қарым-қатынасын қажет етеді.
Бөбектік шақ бір-бірінен сапалық ерекшелігі бар екі кезеңге бөлінеді:
Бір жастан бір жас 5 – 6 айға дейінгі кезеңде бөбектердің дамуында елеулі
ілгері басқандық байқалғанымен, ағзасы бір жастағы кезеңімен ұқсас.
Шаршағыш, жарақаттанғыш, денсаулығы да, ішкі сезім жағдайы да тез және жиі
бұзылғыш келеді. Жүруді үйренгенімен, нық басуы, қозғалысы жетіле қоймаған
көптеген артық қимылдар жасайды.
Негізінен тілді түсіну қабілеті жетіліп, заттың белгілерін сөз бойынша
ажырата алады. Киім кию, ойнау, тамақтану кезінде заттардың аты мен оған
байланысты әрекеттерді толық түсінеді. Сол сияқты есте сақтау қабілеті
едәуір жетіліп, білетін заттары мен құбылыстарының шеңбері ұлғаяды, сөзді
қасына жоқ нәрсемен де байланыстырып, есіне түсіреді. Сөздік қоры көбейіп,
активті тілді пайдаланып, сөз сөйлеуі белсенді сипат алады. Осы кезде 30 –
40 сөз жинайды, оның ішінде қысқарған сөз, біріккен сөздер де орын алады.
Бөбектер заттардың түрлі қасиеттерін танып, күрделі әрекеттерді игереді.
Бала сезімінің дамуына байланысты електеуі арта түседі. Қуыршақты, күшікті,
мысықты тамақтандырады, яғни не көрсе, соны істейді, қайталайды,
елестетеді. Бұл ойын әрекетінің басталуы.
Бір жарымнан 2 жасқа дейінгі кезеңде дербестікке ұмтылғыш, бірақ қабілет
дәрежесі жетілмеген болады. Дене бітімі шымырланып, жүрісі қалыптаса
бастайды. Осы шақта жаңа жағдайға оңай бейімделіп, қоршаған ортаның әсерін
қабылдауға қабілеті жетеді. Сенсорлық қабілеті артып, заттардың түсіне,
көлеміне қарай ұқсастығын белгілеп, салыстыра бастайды, екі түсті шардан
өзіне қажеттісін тауып алады.
Бөбектердің осы кезде көріп, қабылдауы да жетіле түсіде. Белсенді
сөйлеуінде үлкен секіріс болады. Екі жаста 200 – 300 сөз игереді. Екі-үш,
төрт сөзден тұратын сөйлем құрай бастайды.
Бөбектерде жаңа сұраныстар пайда болады, өзін қоршаған заттарды тез
білуге ұмтылады да, оның тілегі мен мүмкіндігінің арасында сәйкессіздік
туады, өйткені балада сезім мен тілек басым келеді. Үлкендер бөбектердің
онды ішкі сезімдерін реттеп, дұрыс қарым-қатынас жасамаса, теріс қарым-
қатынастан зиянды әрекеттер пайда болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz