Әл-Фарабидің педагогикалық-психологиялық көзқарастары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1. ТАРАУ.ӘЛ.ФАРАБИДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ГУМАНДЫЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫН ЗЕРТТЕУ.

1.1 Гуманизм . психологиялық. педагогикалық категория ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9

1.2 Әл.Фарабидің гумандылық көзқарастарын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

1.3 Әл.Фарабидің еңбек тәрбиесінің теориясын жасауы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22

1.4 Әл.Фарабидің ұстаздық шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

2.ТАРАУ. ӘЛ.ФАРАБИДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ.

2.1 Әл.Фараби еңбектеріндегі жалпы педагогикалық идеялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

2.2 Ғұламаның педагогикадағы оқыту теориясы мәселелері ... ... ... ... ... ... .. 40

2.3 Әл.Фараби еңбектеріндегі психологиялық идеялар ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64

К І Р І С П Е

Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ топырағынан көкірегі ояу, көзі ашық ойшыл азаматтарымыз бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге танылғандары да аз емес. Солардың бірі — бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби.
Бірнеше ғасырдан бері Әл-Фараби мұрасы әлемдік көркем ойға өз үлесін қосқан педагогикалық мұраның қатарында көрінді. Осындай биік рухани өсу біздің қазақ педагогикасының өткені мен оның даму тарихына,яғни Әл-Фараби мұрасына қатысты екені ақиқат.Сондықтан да оның қазіргі кездегі мұрасы сан-салалы гуманитарлық –педагогикалық арналары бойынша қазақ ғалымдарының зерттеуімен Әл-Фарабидің әрбір ғылымының арнасы айқындалып,ол біздің еліміздің рухани игілігіне айналуда. Фарабидің өмірі жөнінде бізге жеткен мағлұматтар үзік-үзік,аңыз-шыны аралас болып келеді.
Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты -жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед иби Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысының территориясында. Сол тұста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған./1/ Зерттеулерге қарағанда оқу-ағарту жүйесінің дамуы мен пайда болуы орта ғасырлар заманындағы ғұлама оқымысты,ұлы энциклопедист Әл-Фарабидің ғылыми мұраларымен тығыз байланысты.Оған американдық ғалым Николас Решердің еңбектері дәлел.Ол ұзақ ізденістің нәтижесінде 1962ж.ағылшын тілінде «Фарабидің аннотацияланған библиографиясы» деп аталатын Әл-Фарабиді зерттеулер үшін құнды кітап жариялады.Мұнда мың жыл бойы Әл-Фараби жөнінде кім не жазды,оның шығармалары қай тілге аударылды,оның мұрасы жайында алдағы уақытта қолға алынатын жұмыстар жөнінде айтып,мәселелер қойылды.
Қоғамды гуманитарландыру жиырма бірінші ғасыр бастамасындағы өркениетті дамудың талабы.Гуманитарландырудың талабы, басты міндеті- тәрбие,білім беру,оқу-ағарту мен мәдениет кешендерін гуманистік бағдардағы адам тәрбиесіне жұмылдыру болып табылады. Сондықтан Әл-Фарабидің мұрасындағы гуманизмді зерттеу қазіргі заман талабындағы көкейкесті мәселе.
Әбунасыр бастауыш білімді туған қаласы Отырарда алады.Одан соң Хорасанға барады.Кейінірек білімін толықтыру мақсатымен сол кездегі мәдени орталық Бағдатқа кетеді.Ғылым- білімге құмартқан зерек шәкірт мұсылман бола- тұра «кәпірлерден» де сабақ алудан тайсалмайды.Мәселен, тәуіптік өнер мен логиканы христиан оқымыстысынан , жаратылыстану ғылымы мен грек тілін атақты аудармашыдан үйренеді.
Фараби ғылымды көбінесе өз бетінше оқып игерген.Ол әсіресе , грек ғалымы мен философиясына , Аристотельдің бай мұрасына зер қойған.Осы жолда Әбунасыр шыдамдылық пен ыждағаттылық үлгісін көрсетеді.
Ол алғашқы кезде Бағдатта жұмыс істейді, кейіннен Дамаскіде, содан соң Аллеппода әмір Сайф әд-Дауланың қарамағында болды. Осы уақыттары да ол өз бетінше ғылыммен шұғылдануын тастамаған. Мәселен, бір әңгіме бойынша, ол Дамаскіде жүрген кезінде қала шетіндегі бау - бақшада қарауылдық қызмет атқарып, түнімен күндіз тапқан ақшасына сатып алған шырағын жағып, ғылыми еңбектерін жазады екен. Фараби өте қарапайым, қанағатшыл кісі болған, жұпыны киініп, жаман әдеттерден барынша аулақ жүруге тырысқан.
Ол өмірінің соңғы жылдарында Египетке барып қайтқан. Одан бұрынырақ өз Отаны — Түркістанға да ат ізін салған секілді. Кейбір мағлұмат бойынша, сол тұстағы Бұхардың әмірі Мансур ибн Нұхтың өтінуі бойынша «екінші тәлім» (Ат - талим ас - сани) атты шығарма жазған. Фараби хиджра есебі бойынша 339 ж. раджаб айында (бізше 950 ж. декабрдің аяғы немесе 951 ж. январдың басы) Дамаскіде қайтыс болады. Тарихшы ибн Халлаканның айтуынша, оның денесі Дамаскінің «Баб ассағир» (Кіші дарбаза) зиратына қойылған. /1,75/.
Ғалым мұраларының бізге жетуін төрт кезеңге бөлуге болады:
1) орта ғасырлардағы араб, парсы және басқа тілдерде жазған ғұламалар арқылы (Ән-Надим, әл-Бейақи, ибн Сайид әл-Кифти, Хаджи Халифа, Венике, Камерариус, т.б.);
2) Жаңа дәуір кезеңдеріндегі Батыс Еуропа мен Америка ғалымдары арқылы (Леонардо да Винчи, Спиноза, И.Г.Л.Козегартен, Г.Зутер, Ф.Дитереци, К.Брокель, т.б.);
3) 20 ғ., әсіресе, Кеңес одағы шығыстанушы ғалымдары арқылы (В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, Б.Ғафуров, С.Н.Григорьян, В.П.Зубов, А.Сагадеев, Ю.Завадовский, түріктер А.Сайылы, Х.Үлкен, т.б.);
4) Қазақстан мен Орта Азия оқымысталары арқылы (Ә.Марғұлан, А.Машанов, О.Жәутіков, А.Қасымжанов, А.Көбесов, М.Бурабаев, Ә.Дербісалиев, Қ.Жарықбаев, М.Хайруллаев, т.б.). /3/.
Бабамыз Фараби мирасы біртіндеп игеріліп келеді. «Ештен кеш жақсы» дегендей, түрлі себептермен кешеуілдеп болса да, ұлы ғалымның мұрасы қазіргі қауымға, ұрпаққа жетіп, олардың рухани игілігіне айналуда.
Қоғамды гуманитарландыру XXI ғасыр бастамасындағы өркениетті дамудың талабы. Гуманитарландырудың талабы, міндеті – тәрбие, білім беру, оқу, ағарту мен мәдениет кешендерін гуманистік бағдардағы адам тәрбиесіне жұмылдыру болып табылады.
Гуманизм идеясының өзіндік тарихи даму жолы бар. Ол ертедегі Шығыс ойшылдары Әл - Фараби, Әл - Беруни, ибн - Сина, Ж. Баласағұн және т.б. еңбектерінен орын алып, гуманистік педагогиканың қалыптасып, дамуына негіз болды. Гуманистік педагогиканың негізін қалаушылар алыс және жақын шетел ғалымдары (Я. А. Коменский, Ж. Ж. Руссо, И. Г. Песталоции, К. Д. Ушинский, А. С. Макаренко, В. А. Сухомлинский және т.б.), қазақ ағартушылары (Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев), қазақ зиялылары (Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Әуезов және т.б.) болды. Олар балалар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудың бастау көзі отбасы екендігін ерекше атап көрсетті. /4/.
Бүгінгі таңда гуманизм проблемалары педагогикалық процестің әр қырынан зерттелуде. Мәселен, ТМД ғалымдары Е. Е. Акопжанованың, Н. Ф. Бугаеваның, А. А. Сизыйдың және т.б. еңбектерінде оқушыларды оқу процесінде гумандыққа тәрбиелеу, Л. К. Бабаеваның, П. С. Дементьевтің және т.б. мектептегі тәрбие жұмысы арқылы гумандық қасиеттерді қалыптастыру, А. А. Даниловтың зерттеуінде гумандылықтың өнер бағыты, А. А. Гордееваның зерттеуінде гумандылықтың эстетикалық бағыты, И. В. Гребенниковтың, А. О. Пинттің, Ю. П. Азаровтың және т.б. отбасы тәрбиесінде гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселері қарастырылады.
Жоғары оқу орнындағы білім берудің гуманистік бағыты С. Е. Құрбанбаевтің, көп балалы отбасындағы гуманизм мәселелері М. О. Сангинованың еңбектерінде зерттеледі.
Қазақстан Республикасында отбасы тәрбиесіндегі гуманизм мәселері көптеген ғалымдар мектебінің зерттеу объектісі болып отыр. Атап айтсақ: А. А. Бисенбаева (оқу процесін пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы гумандықты қалыптастыру мәселелері), С. А. Ұзақбаева (халықтық педагогика негізінде оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастыру), Т. С. Сабыров (мұғалімдердің оқу процесіндегі дидактикалық даярлығын қалыптастыру арқылы), Г. К. Нұрғалиева (гумандылықтың құндылық бағдар негізі), Н. Д. Хмель (тұтас педагогикалық процестегі гумандылық), Г. А. Уманов (қиын балаларды қайта тәрбиелеу арқылы гумандық қасиеттерді қалыптастыру), Г. К. Байгелдинова, В. И. Лысенко, Б. Р. Айтмамбетова (отбасы тәрбиесіндегі гуманизм мәселері) және т.б. мектептері. /4,2/.
Гумандық қасиеттер көрінісі психологиялық тұрғыда да бірқатар ғалымдардың (Л. И. Божович, Н. Айғабулов, Қ. Жарықбаев т.б.) еңбектерінде қарастырылады.
Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастыру қазақ педагогтарының бүгінгі таңдағы негізгі мәселесі. Тәуелсіз еліміздің бүгінгі таңында гумандық мәселелерді оқушы бойына дарытуға көптеген педагогтар ат салысуда. Солардың қатарында Қалыбекова А. А., Елубаев Р. С, Марченко О. И., Атемова Қ. Т т.б. еңбектерінде көрініс табуда.
Әл - Фарабидің гуманитарлық - педагогикалық мұрасы педагогика саласы бойынша әр - түрлі қырынан қаралып жүрген мәселелердің бірі. Оның сан -салалы шығармалары жайында жазылған еңбектері де, ол туралы айтылып келе жатқан пікірлер де баршылық.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1) Көбесов А.
«Әл – Фараби» Алматы «Қазақстан », 1971
2) Көбесов Ауданбек
«Әбу Насыр Әл – Фараби» Алматы – 2004
3) Көбесов А.
«Әл – Фарабидің ашылмаған әлемі» Алматы – 2002
4) Бейсенов А.
«Әл – Фарабидің тұжырымдары» // Ақиқат. – 2006. - № 6. -70 -73б
5) Әуелбеков Ә.
« Әл – Фараби - ұлы ұстаз ғұлама.»
// Оңтүстік Қазақстан. 2006. – 18 наурыз.
6) «Ұлттың ұлы ұстазы: (Әл – Фараби туралы)»
Егемен Қазақстан. 2003- 12 желтоқсан
7) « Әбу Насыр Әл – фараби» // Алдаспан. – 2003. - № 1-2.- 7 бет.
8) Медетбаев Т.С.
« Әл – Фарабидің әдеби - ғылыми мұрасы».
Автореферат». – Алматы, 1998 ж.
9) Қазақстан ұлттық энциклопедия
10) «Әл – Фараби», 1 том . Алматы, 1998 ж.
11) Қари Қ.
«Әл – Фараби еңбектері елге қайта ма?» // Жас қазақ. – 2006. -27 қазан. 9б.
12) Мұсаева Н.
«Шығыстың Аристотелі (Әл – Фараби туралы)»
// Оңтүстік Қазақстан. -2006. – 16 наурыз
13) Ещанова К.
«Әл – Фараби ұстаз психологиясы хақында»
// Оңтүстік Қазақстан. 1977, 10 желтоқсан
14) Жарықбаев Қ., Алытов Н.
«Әл – Фарабидің психологиялық көзқарастары хақында.»
// Оңтүстік Қазақстан., 1971, 9 июль.
15) Кенжебаев Т.
«Әбу Насыр Әл Фараби дидактика туралы»
// Ұлт тағлымы. -2002 ж. -№ 1 28 бет
16) «Адамзаттың бақытқа жетелейтін - ғылым».
(Әл – Фараби туылғанына 1130 жыл)
// Оңтүстік Қазақстан. – 2001. – 13 қазан 1 бет
17) « Әбу Насыр Әл – Фарабидің тәрбие және еңбек тәрбиесінің
теориясын жасауы.» // Ұлағат. – 1997. - №1
18) Көбесов А.
« Әл – Фараби мен Абай арасындағы тарихи- педагогикалық
сабақтастықтар.» // Ұлағат. -1996. -№1


19) Көбесов А.
« Әл- Фарабидің педагогика – психологилық пайымдаулары.»
// Ұлағат. -1995. -№1
20) Асанбай Асқаров
«Ұлы Тұранның Ұлдары.» Нұрлы әлем» Алматы-1998
21) Қ. Жарықбаев., С Қалиев
«Қазақ тәлім – тәрбиесі» Алматы, «Санат», 1995
22) Ә. Қоңыратбаев, Т. Қоңыратбаев
« Көне мәдениет жазбалары» Алматы «Қазақстан »
23) Қ. Жарықбаев
« Қазақ психологиясының тарихы» Алматы «Қазақстан»
24) Бурабаев М.
«О логическом учении Аль - Фараби» Алматы -1982
25) Адамбав Б.
« Халық даналығы». – Алматы : «Рауан», 1996
26) Қоңыратбаев Ә.
« Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқулық.» – Алматы : Санат, 1994
27) Жұмашев А.
« Бабалар мұрасының үлкені.» // Оңтүстік Қазақстан. – 2001ж. – 11
28) Мырзахметұлы Ш.
«Отырардан шыққан ұлы ойшыл»// Оңтүстік Қазақстан . – 2001ж.
29) Елшібай Ғ.
« Ұлылық ұлықталған күн.» // Шымкент келбеті – 2001 19 қазан
30) «Ұлы ұстаздың топырағын Отырарға әкеле жатыр.»
// Оңтүстік Қазақстан.- 2006. - №38. 14 наурыз. -1б
31) С. Бурабаев, Н.Х. Жалмухамедова, А.М. Кенисадин,
Г.Р. Коянбаева, Г.К. Курмангалиева
«Духовная наследие Аль- Фараби: история и
современность» Алматы – 2001.
32) Қ. Жарықбаев., С. Қалиев
« Қазақтың тәлімдік ой – пікірлер Антологиясы.» 1 том Алматы, 1994.
33) 88.4 /5к/ К.А. Оразбекова
О-65 «Ұлттық психология мен халық тәрбиесі болашықтың
бастауы хақында» Алматы «Дәуір» 2000ж.
34) Машанов А.
« Әл – Фараби 870-1970.» – кітапта: тарихи деректер. 1971. -75-95б
35) Машанов А.
«Әл- Фараби 870-1970.» - кітапта: тарихи деректер. 1971. -75- 95б
36) Күмісбаев Ө «Отырар ойшылы және поэтика.» // Оңтүстік қазақстан.-
1987. -13 желтоқсан.3б
37 ) Көбесов А. «Әл – Фарабидің педогогикалық мұрасы. // Бастауыш мектеп. –
1995.-№1-2-36-44б
38) Әл –Фараби Әбу Насыр Мұхаммет. «Әлеуметтік – этикалық трактаттар.» Алматы: Ғылым, 1975