БСҰ-ға кіру жағдайындағы ауыл шаруашылығының бүгінгі жағдайын ғылыми-теориялық тұрғыда талдап, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы экономикасының түсінігі, зерттеу пәні мен объектісі...6
1.2 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік реттеудің рөлі ... ... ... ...10
1.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын құқықтық және ғылыми қамтамасыз ету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 БҮКІЛӘЛЕМДІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының БСҰ.ға кіру қажеттілігі және оның экономикалық алғышарттары ... ... .25
2.2 Ауыл шаруашылығын дамытудағы агромаркетингтің рөлі және оны жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ...31
2.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік тәжірибелер және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3 ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БСҰ.ҒА КІРУ ҚАРСАҢЫНДА ОНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылығы саласының қазіргі жағдайы және оның даму болашағы мен әлеуетін сараптау ... ... ... ... ...44
3.2 Ауыл шаруашылығының инфрақұрылымдық қамтамасыз етілу жағдайы және оны жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.3 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық климат және оны жетілдіру жолдары ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .65
ҚОСЫМШАЛАР
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы экономикасының түсінігі, зерттеу пәні мен объектісі...6
1.2 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік реттеудің рөлі ... ... ... ...10
1.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын құқықтық және ғылыми қамтамасыз ету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 БҮКІЛӘЛЕМДІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының БСҰ.ға кіру қажеттілігі және оның экономикалық алғышарттары ... ... .25
2.2 Ауыл шаруашылығын дамытудағы агромаркетингтің рөлі және оны жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ...31
2.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік тәжірибелер және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3 ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БСҰ.ҒА КІРУ ҚАРСАҢЫНДА ОНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылығы саласының қазіргі жағдайы және оның даму болашағы мен әлеуетін сараптау ... ... ... ... ...44
3.2 Ауыл шаруашылығының инфрақұрылымдық қамтамасыз етілу жағдайы және оны жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.3 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық климат және оны жетілдіру жолдары ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .65
ҚОСЫМШАЛАР
Бүгінде Қазақстан өз алдына БСҰ-ға мүшелікке ену, әлемнің барынша дамыған 50 елінің қатарына қосылу, 2010 жылы ЕЫҚҰ-на төрағалық ету секілді маңызды міндеттер қойып отыр. Бұл мақсаттардың жүзеге асуы ең алдымен экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап тетеді. Тұтас экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің артуы өз кезегінде ауыл шаруашылығының интенсивті дамуға қол жеткізуіне байланысты. Оны Республика Президентi де өз Жолдауында ерекше атап өткен едi. «АӨК туралы айрықша айтқым келеді, өнің дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсізідігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз», – деген сөзi соған дәлел./1/ Қазақстан Республикасы БСҰ-ға кіруге қадам басып жатқан кезде ауыл шаруашылығын реформалауды қайта қарау, оны нарықтық қатынастар жүйесіне толықтай бейімдеу, ауылдың экономикасын көтеру, олар үшін нақты мүмкіндіктер жасау, өндірісті тұрақтандыру мемлекеттік саясаттың негізгі міндеттеріне айналуда. Осыған байланысты кейінгі жылдары ауыл шаруашылығының жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарламалар қабылданды. Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру үшін бірқатар іс-шаралар іске асырылуда. Ауыл шаруашылығын дамытуға инвестициялар тартылды, ауылдың әлеуметтік, транспорттық, инженерлік және басқа да инфрақұрылымдарын қалпына келтіруде едәуір жұмыстар атқарылды. Ауыл шаруашылығының әлемдік ашық экономика жағдайында жұмыс жүргізуіне мүмкіндік берді, сол арқылы республиканың азық-түлік жетіспеушілігі проблемасын шешетін негізгі өндіріс ауыл шаруашылығының дамуына мүмкіндік жасалуда. Дегенмен, ауыл шаруашылығындағы негізгі мақсаттар, нарықтық қатынас жағдайындағы кейбір негізгі мәселелер әлі де болса шешілмей келеді. Олар ауылдағы тауар өндірушілердің еңбек өнісділігін көтеру, тиімділгін арттыру, өнім өндірушілердің тауарларының баға айырмашылығының алшақтығы, көптеген өнім өндірушілердің зиянға ұшырауы және т.б. Ең бастысы, ауыл шаруашылығы өнімдерінің ішкі рынокта да, сыртқы рынокта да бәсекеге қабілеттілігн арттыру болып табылады. Қазақстан тарихи тұрғыда ірі әлеуетке ие аграрлы ел саналады.
1. «Дағдарыстан – жаңару мен дамуға» ҚР Президентінің 2009 жылғы халыққа Жолдауы. Астана. 6 наурыз 2009 жыл
2. Шеденов Ө.Қ, Ядгаров Я.С, Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2003. – 46 б.
3. М.С. Тулегенова. Кластерный подход в создании интегрированных структур //Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2004. – №2(42). – С. 104-111.
4. Исқалиев М.Д. Өткен кезеңнің ойшыл экономистері және қазіргі көзқарас. (методологиялық, теориялық, іс-тәжірибелік аспектілері). – А.: 2004 – 127 б.
5. А.М. Емельянов. Экономика сельского хозяйства. – М.: 1982. – 5 с.
6. Белгібаев Қ.М. Ауыл шаруашылығы экономкасы. – А.: 1991. – 6 б.
7. Есполов.Т.И, Бельгибаев К.М, Сулейменов Ж.Ж. Аграрная экономика. /Учебное пособие/ – А.: 2005. – 15 с.
8. А. Кайгородцев. Государственное регулирование АПК как фактор обеспечения продовольственной безопасности //Транзитная экономика – 2006. – №1. – С.30-38
9. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері /Оқу құралы/ – А.: «Қаржы-қаражат», 1996. – 82 б.
10. «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» ҚР-ның 2005жылғы 8 шілдедегі №66-111314 Заңы.
11. «ҚазССР-ғы ауыл, село және агроөнеркәсіптік кешеннің басымды дамуы туралы» ҚазССР-ның Заңы 27 наурыз 1991 ж
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А.2007
13. Қазақстан Республикасының Жер Кодексі. А.2001
14. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» ҚР Президентінің 2007 жылғы халыққа Жолдауы. Астана. 28 ақпан 2007 жыл
15. http://www.google.kz
16. М.Ш. Алинов Факторы устойчивого развития национальной экономики в условиях глобализации. //Транзитная экономика – 2007. – №1(58). – С. 27-32
17. Ж.Я. Аубакирова. Экономические основы интеграции в условиях глобализации. – А.: 2004. – 109 с.
18. Г. Беспахотный. Новые механизмы приоритетного развития сельского хозяйства. //Экономист. – 2008. – №7. – С.90-95
19. Дж. Порте Кредитная система в сельском хозяйстве Нидерландов. //АПК-экономика, управление. – 2005. – №8. – С.132-137
20. Приходько Т. Новая система налогов в Чехии. //АПК-экономика, управление. – 2004. – №3. – С.93-97
21. Коваленко Н., Янушкеевич Д. Организация сбыта плодоовощной продукции в восточных землях ФРГ. //АПК-экономика, управление. – 2005. – №11. – С.77-82
22. Статистикалық бюллетень. – А, 2006. – №12(96). – 6 б.
23. А.К.Кусайынова. Роль маркетинга в развитии агропромышленного комплекса Казахстана //Материалы международной научной коференции ”Макромаркетинг Республики Казахстан: теория и практика” 25-26 апреля 2002 г. А, 2002. – 158 с.
24. А.Молдалиев. Резервы роста //“Деловая неделя”. – 2007. – №12. 30 наурыз 2007ж.
25. В.Назаренко, Задачи восстановления АПК и продовольственной безопасности России //Российский экономический журнал. – 1999. – №5-6. – С.45-51
26. О.С.Гусева. Агропродовольственный сектор как важнейшее традиционное конкурентное приемущество Казахстана //Материалы I международного конгресса молодых ученых и студентов “Мир науки” 25-27 апреля 2007 г. – А. – 2007. – 57 с.
27. Г.Курганбаева, Г.Куанова, Д.Калиева. Агропродовольственный сектор Республики Казахстан: тенденции и перспективы развития. – А.: 2002. – 53 с.
28. Е.Туймебаев. Проектные решения обеспечения продовольственной безопасности и их эффективность //Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2007. – №6(64). – 120-126
29. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева. Жаhандық экономика және Қазақстан. //“Егемен Қазақстан”. – 2007. – №51-54, 28 ақпан.
30. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» ҚР Президентінің 2005 жылғы халыққа Жолдауы. //“Егемен Қазақстан”. – 2005. – №32-33, 19 ақпан
31. Мамыров Н.К. Основы рыночной инфраструктуры /Учебное пособие/ – А.: – 1997 5 с.
32. «Қазақстан-2030» Стратегиясы
33. Ж.Х. Кажиева. Зарубежный опыт привлечения инвестиций в аграрную сферу. //Транзитная экономика. – 2008. – №4. – С.71-75
34. http://www.stat.kz
2. Шеденов Ө.Қ, Ядгаров Я.С, Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2003. – 46 б.
3. М.С. Тулегенова. Кластерный подход в создании интегрированных структур //Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2004. – №2(42). – С. 104-111.
4. Исқалиев М.Д. Өткен кезеңнің ойшыл экономистері және қазіргі көзқарас. (методологиялық, теориялық, іс-тәжірибелік аспектілері). – А.: 2004 – 127 б.
5. А.М. Емельянов. Экономика сельского хозяйства. – М.: 1982. – 5 с.
6. Белгібаев Қ.М. Ауыл шаруашылығы экономкасы. – А.: 1991. – 6 б.
7. Есполов.Т.И, Бельгибаев К.М, Сулейменов Ж.Ж. Аграрная экономика. /Учебное пособие/ – А.: 2005. – 15 с.
8. А. Кайгородцев. Государственное регулирование АПК как фактор обеспечения продовольственной безопасности //Транзитная экономика – 2006. – №1. – С.30-38
9. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері /Оқу құралы/ – А.: «Қаржы-қаражат», 1996. – 82 б.
10. «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» ҚР-ның 2005жылғы 8 шілдедегі №66-111314 Заңы.
11. «ҚазССР-ғы ауыл, село және агроөнеркәсіптік кешеннің басымды дамуы туралы» ҚазССР-ның Заңы 27 наурыз 1991 ж
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А.2007
13. Қазақстан Республикасының Жер Кодексі. А.2001
14. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» ҚР Президентінің 2007 жылғы халыққа Жолдауы. Астана. 28 ақпан 2007 жыл
15. http://www.google.kz
16. М.Ш. Алинов Факторы устойчивого развития национальной экономики в условиях глобализации. //Транзитная экономика – 2007. – №1(58). – С. 27-32
17. Ж.Я. Аубакирова. Экономические основы интеграции в условиях глобализации. – А.: 2004. – 109 с.
18. Г. Беспахотный. Новые механизмы приоритетного развития сельского хозяйства. //Экономист. – 2008. – №7. – С.90-95
19. Дж. Порте Кредитная система в сельском хозяйстве Нидерландов. //АПК-экономика, управление. – 2005. – №8. – С.132-137
20. Приходько Т. Новая система налогов в Чехии. //АПК-экономика, управление. – 2004. – №3. – С.93-97
21. Коваленко Н., Янушкеевич Д. Организация сбыта плодоовощной продукции в восточных землях ФРГ. //АПК-экономика, управление. – 2005. – №11. – С.77-82
22. Статистикалық бюллетень. – А, 2006. – №12(96). – 6 б.
23. А.К.Кусайынова. Роль маркетинга в развитии агропромышленного комплекса Казахстана //Материалы международной научной коференции ”Макромаркетинг Республики Казахстан: теория и практика” 25-26 апреля 2002 г. А, 2002. – 158 с.
24. А.Молдалиев. Резервы роста //“Деловая неделя”. – 2007. – №12. 30 наурыз 2007ж.
25. В.Назаренко, Задачи восстановления АПК и продовольственной безопасности России //Российский экономический журнал. – 1999. – №5-6. – С.45-51
26. О.С.Гусева. Агропродовольственный сектор как важнейшее традиционное конкурентное приемущество Казахстана //Материалы I международного конгресса молодых ученых и студентов “Мир науки” 25-27 апреля 2007 г. – А. – 2007. – 57 с.
27. Г.Курганбаева, Г.Куанова, Д.Калиева. Агропродовольственный сектор Республики Казахстан: тенденции и перспективы развития. – А.: 2002. – 53 с.
28. Е.Туймебаев. Проектные решения обеспечения продовольственной безопасности и их эффективность //Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2007. – №6(64). – 120-126
29. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева. Жаhандық экономика және Қазақстан. //“Егемен Қазақстан”. – 2007. – №51-54, 28 ақпан.
30. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» ҚР Президентінің 2005 жылғы халыққа Жолдауы. //“Егемен Қазақстан”. – 2005. – №32-33, 19 ақпан
31. Мамыров Н.К. Основы рыночной инфраструктуры /Учебное пособие/ – А.: – 1997 5 с.
32. «Қазақстан-2030» Стратегиясы
33. Ж.Х. Кажиева. Зарубежный опыт привлечения инвестиций в аграрную сферу. //Транзитная экономика. – 2008. – №4. – С.71-75
34. http://www.stat.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы экономикасының түсінігі, зерттеу пәні мен
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік
реттеудің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...10
1.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын
құқықтық және ғылыми қамтамасыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 19
2 БҮКІЛӘЛЕМДІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының БСҰ-ға кіру қажеттілігі және оның
экономикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..25
2.2 Ауыл шаруашылығын дамытудағы агромаркетингтің рөлі және оны
жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік
тәжірибелер және оны Қазақстанда қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..39
3 ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БСҰ-ҒА КІРУ ҚАРСАҢЫНДА
ОНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылығы саласының қазіргі жағдайы және оның даму болашағы
мен әлеуетін
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .44
3.2 Ауыл шаруашылығының инфрақұрылымдық қамтамасыз етілу жағдайы және
оны жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .51
3.3 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық климат және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінде Қазақстан өз алдына БСҰ-ға
мүшелікке ену, әлемнің барынша дамыған 50 елінің қатарына қосылу, 2010 жылы
ЕЫҚҰ-на төрағалық ету секілді маңызды міндеттер қойып отыр. Бұл
мақсаттардың жүзеге асуы ең алдымен экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттыруды талап тетеді. Тұтас экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің артуы
өз кезегінде ауыл шаруашылығының интенсивті дамуға қол жеткізуіне
байланысты. Оны Республика Президентi де өз Жолдауында ерекше атап өткен
едi. АӨК туралы айрықша айтқым келеді, өнің дамуы арқасында біз бір
мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсізідігін
қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз, – деген сөзi
соған дәлел.1 Қазақстан Республикасы БСҰ-ға кіруге қадам басып жатқан
кезде ауыл шаруашылығын реформалауды қайта қарау, оны нарықтық қатынастар
жүйесіне толықтай бейімдеу, ауылдың экономикасын көтеру, олар үшін нақты
мүмкіндіктер жасау, өндірісті тұрақтандыру мемлекеттік саясаттың негізгі
міндеттеріне айналуда. Осыған байланысты кейінгі жылдары ауыл
шаруашылығының жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарламалар қабылданды.
Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру үшін бірқатар іс-шаралар іске асырылуда.
Ауыл шаруашылығын дамытуға инвестициялар тартылды, ауылдың әлеуметтік,
транспорттық, инженерлік және басқа да инфрақұрылымдарын қалпына келтіруде
едәуір жұмыстар атқарылды. Ауыл шаруашылығының әлемдік ашық экономика
жағдайында жұмыс жүргізуіне мүмкіндік берді, сол арқылы республиканың азық-
түлік жетіспеушілігі проблемасын шешетін негізгі өндіріс ауыл
шаруашылығының дамуына мүмкіндік жасалуда. Дегенмен, ауыл шаруашылығындағы
негізгі мақсаттар, нарықтық қатынас жағдайындағы кейбір негізгі мәселелер
әлі де болса шешілмей келеді. Олар ауылдағы тауар өндірушілердің еңбек
өнісділігін көтеру, тиімділгін арттыру, өнім өндірушілердің тауарларының
баға айырмашылығының алшақтығы, көптеген өнім өндірушілердің зиянға ұшырауы
және т.б. Ең бастысы, ауыл шаруашылығы өнімдерінің ішкі рынокта да, сыртқы
рынокта да бәсекеге қабілеттілігн арттыру болып табылады. Қазақстан тарихи
тұрғыда ірі әлеуетке ие аграрлы ел саналады. Кеңестік кезеңде оның әлеуетін
бүкіл КСРО-ның қажеттіліктерін қамтамасыз етуге пайдалану жоспарланған.
Солай бола тұра республика бүгінде азық-түліктің көп бөлігін шет
мемлекеттерден, әсіресе Ресейден импорттауға мәжбүр. Бұл мәселе келесідей
бірқатар теріс факторларға байланысты болып отыр:
1. Ауыл шаруашылығының техника-технологиялық артта қалуы;
2. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау жүйесінің жетілмегендігі;
3. Ауыл шаруашылығына мемлекет тарапынан бөлінген қаржының
бақылаусыздығы;
4. Ауылдың әлеуметтік, транспорттық және инженерлік инфрақұрылымдарының
дамымағандығы;
5. Ауыл шаруашылығына экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда
инвестицияның аз тартылуы;
6. Ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуші кәсіпорындарының аздығы,
олардың бәсекеге қабілетсіздігі және т.с.с.
Сондықтан ауыл шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың жаңа механизмдерін жасау қажет. Осы жерден тақырыптың бүгінгі
күнде айрықша өзекті болып отырғанын байқауға болады.
Дипом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты – БСҰ-
ға кіру жағдайындағы ауыл шаруашылығының бүгінгі жағдайын ғылыми-теориялық
тұрғыда талдап, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын, бағыттарын
анықтау және ұсыну. Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер
орындалады:
- ауыл шаруашылығы экономикасының теориялық мәселелері мен оны мемлекеттік
реттеу шараларын ғылыми тұрғыда зертттеу;
- дамыған шетелдік тәжірибені талдау барысында, оларды отандық ауыл
шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда қолдануға ұсыныстар
жасау;
- ауыл шаруашылығын инфрақұрылымдық және инвестициялық қамтамасыз ету
бағыттарын зерттеу және соның негізінде ауыл шаруашылығының болашақ
әлеуетін сараптау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Жұмыстың объектісі ретінде тұтас
республиканың және мысал ретінде жекелеген облыстардың ауыл шаруашылығы
саласы алынады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні. БСҰ-ға кіру жағдайында ауыл
шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру шаралары және аграрлық
саладағы экономикалық қатынастар диплом жұмысының зерттеу пәні болып
табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Ауыл шаруашылығы экономикасын
зерттеу өте ертеден басталған. Оған физиократтардың “...тек қана тұрақты
ауыл шаруашылығы ұдайы өндірісі ғана барлық мамандықтардың негізі, сауданы,
халықтың әл-ауқатын гүлдендіреді, өндірісті қозғалысқа келтіреді, ұлттың
өсуін қолдайды” деген байламы дәлел.2 Ауыл шаруашылығы экономикасын КСРО
ғылымында 20-30 жылдарда А.В. Чаянов, Н.Д. Кондратьев зерттеген. Одан өзге
ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және оны интенсивті
дамыту мәселелері отандық экономист-ғалымдар Я.Ә. Әубәкіровтың, Ғ.А.
Қалиевтің, Р.Ю. Куватовтың, Д.К. Кабдиевтың, Е.Б. Жатқанбаевтың, Н.К.
Мамыровтың, А.Ф. Дебердеевтың Т.И. Есполовтың, Р.Р. Аутовтың, А.К.
Кошановтың, Ж.О. Ихдановтың, Р.К. Жоламанның, Ө.Қ. Шеденовтың, Қ.Е.
Кубаевтың, М. Кемелдің, Ж.Я. Әубәкірованың, Л.А. Бимендиеваның және Г.Т.
Куренкееваның еңбектерінде зерттелініп келеді. Дегенмен, қазiргi кездегi
агробизнестiң даму ерекшелiктерiн, ауыл шаруашылығын мемлекеттiк реттеу
проблемаларын қарастыру, ауыл шаруашылығының бәсекеге қабiлеттiлiгiн
арттыру, осы мәселелерге байланысты әлемдiк тәжiрибеге талдау жүргiзу және
БСҰ-ға кiру жағдайындағы ауыл шаруашылығының мәнi мен ерекшелiктерiн
анықтау, оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру жолдарын көрсету, жалпы
алғанда саланың әлеуметтiк-экономикалық даму мүмкiндiктерiн теориялық
тұрғыда негiздеу терең зерттеудi талап етедi. Оның үстіне өтпелі кезеңде
ауыл шаруашылғының жағдайы тым шиеленісіп кеткені белгілі. Бұл туралы М.С.
Төлегенова былай дейді: еңбектік, қаржылық, материалдық ресурстардың
ауылдан кетуі және ұжымдық шаруашылықтардың құлдырауы ауылдың басты
келбетіне айналған.3
Диплом жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік негізі.
Ауыл шаруашылығы тақырыбына жазылған шетелдік және отандық монографиялық
еңбектер мен оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары, шетелдік және отандық
ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық
конференциялар материалдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы және
соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасы
ратификациялаған халықаралық шарттар мен пактілер, ҚР Ұлттық Статистика
Агентінің статистикалық деректері, ҚР Ауыл шаруашылығы, Индустрия және
сауда министрліктерінің материалдары, бұқаралық ақпарат құралдарының
материалдары, мерзімді басылым мақалалары зерттеудің әдіснамалық, теориялық
сондай-ақ іс-тәжірибелік негізін құрайды.
Диплом жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы. Диплом
жұмысында қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелерді, сондай-ақ ғылыми
тұжырымдарды іс-тәжірибеде сынақ ретінде қолдануға болады.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. ауыл шаруашылығының теориялық мәні мен мазмұны.
2. ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік
рөлі және оны құқықтық қамтамасыз ету.
3. шетелдік және отандық тәжірибені жалпылама қорытындылау негізінде
агромаркетингтің салалық және қолданбалы маңызы мен мәні.
4. ауыл шаруашылығында маркетингтік қызметті ұйымдастырудың шетелдік
тәжірибесін зерттеу арқылы Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінде
маркетингтік қызметті ұйымдастырудың бағыттары.
5. ҚР ауыл шаруашылығы саласының инфрақұрылымдық және инвестициялық
қамтамасыз етілу жағдайы мен оны жетілдіру жолдары.
6. ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік
тәжірибенің негізінде жасалған ұсыныстар.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бiрiншi бөлiм, ауыл шаруашылығы экономикасының теориялық аспектiлерiн
негiздеуге, оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы мемлекеттiк реттеу
шараларына және оларды құқықтық, сондай-ақ ғылыми қамтамасыз ету
мәселелерiне арналған. Екiншi бөлiмде Қазақстанның БСҰ-ға кiруiнiң маңызы
мен осы саладағы шетелдiк тәжiрибелер талданады. Үшiншi бөлiм, ҚР ауыл
шаруашылығы саласының қазiргi жағдайы мен оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн
арттыру бағыттарын зерттеуге арналған.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Ауыл шаруашылығы экономикасының түсінігі, зерттеу пәні мен объектісі
Ауыл шаруашылығы саласы көптеген дамыған және дамушы елдер
экономикасының негiзгi болып табылады. Ал, аграрлық экономика жалпы
экономикалық теорияның органикалық бөлiмi болып табылады. Экономиканың
басқа салаларындағы секiлдi ауыл шаруашылығында да экономикалық дамудың
жалпы заңдылықтары әрекет етедi. Нарықтық экономиканың көптеген заңдары
басқа салалармен салыстырғанда аграрлық экономикада барынша таза түрiнде
көрiнедi. Сондықтан көптеген оқулықтарда бұл заңдар ауыл шаруашылық
өндiрiсiнiң мысалдарымен түсiндiрiледi. Салалық экономиканың қолданбалы
экономикалық аспектiлерi оның ерекшелiктерi ретiнде зерттеледi. Ал, ауыл
шаруашылығы экономикасында жеке теория ретiнде көрiнiс табады. Ол ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң бірқатар ерекшелiктерiнiң болуымен байланысты
түсiндiрiледi. Ол ерекшелiктер бiрiншiден, халық шаруашылығының негiз
құраушы саласы болып табылады, екiншiден басты өндiрiс құралы ретiнде жер
пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн арттыруда жердi
рационалды пайдалану, топырақтың құнарлылығын арттыруға бағытталған жердi
басқару жүйесiн жасау маңызды роль атқарады. Үшiншi ерекшелiгi ауыл
шаруашылығындағы қоғамдық еңбек бөлiнiсi өнеркәсiп салаларына қарағанда
басқаша. Мысалы, трактор зауыты тек қана трактор және оның қосалқы
бөлшектерiн бередi, ал ауыл шаруашылығында көптүрлi өнiм өндiрiледi.
өсiмдiк және мал шаруашылығы өнiмдерi бiр уақытта, бiр шаруашылықта
өндiрiле алады. Жоғарыдағы ерекшелiктерiне байланысты ауыл шаруашылығының
төртiншi ерекшелiгi келiп шығады. Ол – ауыл шаруашылығындағы өндiрiсiнде
өндiрiс құралы ретiнде тiрi ағзалар, өсiмдiктер мен жануарлар
пайдаланылатындықтан мұндағы экономикалық үдерiс табиғи-климаттық
факторларға тәуелдi. Ауыл шаруашылығындағы өндiрiс кезеңi негiзiнен
өсiмдiктер мен жануарлардың өсуi мен дамуының табиғи шарттарымен
анықталады., сондықтан жұмыс кезеңi өндiрiс кезеңiмен сәйкес келмейдi.
Мұндай сәйкессiздiк ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң маусымдылығын бiлдiредi.
Осы жерден жұмыс күшiн рационалды пайдалану қажеттiлiгi, техникаларды
пайдалану ерекшелiктерi, ақша қаражаттарының түсуi мен олардың айналыс
ерекшелiктерi, өндiрiстiң басқа элементтерi мен салаларының рационалды
байланысы келiп шығады. Ауыл шаруашылығының бесiншi ерекшелiгi – мұнда
алынған өнiмнiң болашақтағы өндiрiс үдерiсiнде шикiзат ретiнде қолданылуы.
Осы тұрғыда ауыл шаруашылығы басқа салалары үшiн шикiзаттық ресурс базасы
болып табылады. Бұдан басқа ауыл шаруашылығының әлеуметтiк-экономикалық
ерекшелiгi бар. Ол салада шаруашылық жүргiзудiң және меншiк нысандарының
әртүрлi болуы. Осы ерекшелiктерiнен өндiрiстi дамытуда халық шаруашылығының
басқа салаларымен салыстырғанда ауыл шаруашылығы кәсiпорындарына барынша
кең шаруашылық еркiндiк беру қажеттiгi туындайды.
Ауыл шаруашылығында қоғамдық еңбектiң, Күн энергиясын, табиғаттың әсер
етушi күштерiн және өсiмдiктер, жануарлар мен микроағзалар өмiрiнiң
биологиялық процестерiн пайдаланудың әсерiнен адамның мүдделерi үшiн
қолданылатын органикалық заттардың көбею үдерiсi болады. Бұл үдерiс тек
ауыл шаруашылығы өндiрiсiне ғана тән. Ауыл шаруашылығындағы ұдайы
өндiрiстiң экономикалық үдерiсі ұдайы өндiрiстiң табиғи үдерiсiмен
ұштастырылады. Ауыл шаруашылығының басқа өндiрiс салаларынан түбегейлi
өзгешелiгi осында жатыр. Ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрудi ұйымдастыру,
оның экономикалық тиiмдiлiгiн арттыру үшiн тек экономикалық заңдардың ғана
емес, соымен бiрге табиғат заңдарының, өсiмдiктер мен жануарлардың ұдайы
өндiрiсiнiң биологиялық заңдылықтарының да әсерiн ескеру қажет. Жер – ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң ең басты және өзгермейтiн құралы болып табылады.
Оның бiрегей қасиетi – дұрыс пайдаланған жағдайда өзiнiң құнарлылығын
арттырады. Ауыл шаруашылығында тiрi ағзалар – агробиологиялық ғылымның
талаптарын орындауда жоғары нәтижелерді қамтамасыз ете алатын мәдени
өсiмдiктер мен жануарлар – өндiрiс құрал-жабдықтары мен еңбек заттары болып
табылады. Егiншiлiк пен мал шаруашылығындағы жүйесi еңбек заттары мен
құралдары ретiнде жердiң, өсiмдiктер мен жануарлардың ерекшелiктерiне
негiзделедi.
Ауыл шаруашылығы өзiнiң даму үдерiсiнде мүлдем бөлек егiншiлiк пен мал
шаруашылығы салаларына бөлiнбейдi. Ол тек белгiлi бiр аймақтың экономикалық
және табиғи жағдайларына сәйкес тауар өнiмiнiң әртүрлi түрлерiн өндiруге
ғана маманданады. Осы табиғи ерекшелiктi ауыл шаруашылығы өндiрiсiн
ұйымдастыруда және мамандандыруда ескеру қажет. Ауыл шаруашылығындағы
өндiрiс үдерiсiнде көптеген табиғи факторлар пайдаланылады. Олар еңбек
үдерiсiне қатысады, бiрақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң құнына кiрмейдi.
Алайда, ауыл шаруашылғы өнiмi оны өндiрумен байланысты шығындарды шегерiп
тастағанда қалғанын физиократтар таза өнiм деп оның өндiрiс бөлiнуi мен
айналысына талдау жасады. Физиократтардың таза өнiмi – қосымша өнiммен
қосымша құнның жақын түрi, оны бiрыңғай жер рентасына жатқызып, жердiң
табиғи өнiмi деп түсiндiрдi.4 Ауыл шаруашылығының осы ерекшелiктерi
экономикалық заңдарға және олардың пайдалану сипатына өз әсерiн тигiзедi.
Ауыл шаруашылығы экономикасы – дербес экономикалық ғылыми пән. Алайда,
оған берілген анықтамалар біржақты емес. Мәселен, А.М. Емельянов Ауыл
шаруашылығының экономикасы ауыл шаруашылығында өндiргiш күштер мен
өндiрiстiк қатынастардың дамуын, социализмнiң экономикалық заңдарының әсер
ету және пайдалану ерекшелiктерiн зерттейтiн ғылым деген анықтама
бередi.5 Алайда, автордың ауыл шаруашылығы экономикасы өндiргiш күштер
мен өндiрiстiк қатынастарды зерттейтiн ғылым деген тұжырымымен келiсуге
болмайды. Мәселе мынада: қоғамның табиғатқа қатынасын бейнелейтiн өндiргiш
күштер жаратылыстану және техникалық ғылымдардың зерттейтiн пәнi болып
табылады. Бұл ретте ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын адамдардың
өндiрiстiк қатынастары ауыл шаруашылығы экономикасының зерттеу пәнi болып
табылады.6 Нарықтық экономика жағдайында республиканың ауыл
шаруашылығының жүйесi әртүрлi меншiк нысандарының базасында қалыптасады.
Республиканың ауыл шаруашылығы жүйесiн нарықтық типтегi ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, iшiнара акционерлiк қоғамдар, өндiрiстiк кооперативтер,
фирмалар, серiктестiктер, шаруа қожалықтары, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың
қосалқы шаруашылықтары, шағын және орта бизнес кәсiпорындары, тұрғындардың
жеке қосалқы шаруашылықтары құрайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы
жүйесiнiң жалпы құрылымын келесі схемадан көруге болады:
Акционерлiк
қоғамдар
Өндiрiстiк
кооперативтер
Фирмалар
Серiктестiктер
ҚР ауыл
шаруашылығының жүйесi
Шаруа қожалықтары
Өнеркәсiптiк
кәсiпорындардың
қосалқы
шаруашылықтары
Шағын және орта
бизнес
кәсiпорындары
Тұрғындардың жеке
қосалқы
шаруашылықтары
1-Сурет. ҚР ауыл шаруашылығының жүйесi
Ауыл шаруашылығының теориялық негiздерiн талдағанда тұтас
агроөнеркәсiптiк кешеннiң құрылымы мен құрамын қарастырмау мүмкiн емес.
Себебi, ауыл шаруашылығы саласы осы агроөнеркәсiптiк кешеннiң негізгі
саласы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешен – бұл халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндірумен, сақтаумен, қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалар жиынтығы.7
АӨК-нің қазіргі құрамы 4 негізгі сферадан тұрады. Бірінші сфера – ауыл
шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізуші өнеркәсіп салаларының жиынтығы.
Осы сфераға жататындар:
• машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын, Қостанай
дизель зауытын және мал шаруашылығына қажетті машиналар шығаратын 3
зауытты жатқызуға болады.(Манкентживмаш, Актюбсельмаш, Мамлют
машина зауыты).
• химия өнеркәсібі. Минералды тыңайтқыш өндірісі мен айналысатын
кәсіпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында
орналасқан. Республикада өндірілетін фосфор тыңайтқыштарының
жартысы ТМД елдеріне экспортталады.
• микробиологиялық өнеркәсіп. Бұл өнеркәсіпке Шымкент гидролиз
зауыты, Түркістан жемдік антибиотиктер зауыты, Степногорскідегі
Прогресс зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері мен ауыл шаруашылығына өндіріс
құралдарын жеткізушілердің өзара қатынасы өндіріс құралдары нарығы арқылы
жүзеге асады. Өндіріс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы
бүкіл негізгі және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндіріс құралдарын алу
үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екінші сфераны өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндірістік-
технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветеринариялық-
санитариялық қызмет көрсету салаларын біріктіретін ауыл шаруашылығы
құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделі экономикалық және табиғи-биологиялық
жүйемен көрінеді. Бұл жердегі ұдайы өндіріс жерді, өсімдік пен жануарларды
пайдалануға және де экономикалық және табиғи-биологиялық заңдардың өзара
әрекет етуіне негізделеді.
Үшінші сфера – ауыл шаруашылығы шикізатын дайындау, сақтау және қайта
өңдеуді қамтамасыз ететін өндіріс салаларының жиынтығы. Мұнда тамақ, ет-
сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсіптері, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желісі
біріктірілген.
Қайта өңдеу өнеркәсібі 25 саланы біріктіреді. Олардың негізгілері ет –
24,7%, сүт – 10,5%, нан және макарон өнімдері – 7,3%, кондитер – 3,9%, ұн
және жем дайындау – 17%, жүнді алғашқы өңдеу – 15,9%.
Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсіпорнынан
айырмашылығы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде оны қайта өңдеу кезеңдерін
де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнімдерді алады. Ал соңғы өнім
тек қана аграрлық сектордың шикізат саласы және өнеркәсіптің қайта өңдеу
салаларымен тығыз өндірістік-экономикалық байланысының негізінде, сондай-ақ
өнімді жеткізу мен өткізуде алынады.
АӨК құрамында төртінші сфера маңызды орын алады. Төртінші сфераға
өндіріс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ететін жол-көлік шаруашылығы,
байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сақтау жүйесі, қойма
шаруашылығы секілді инфрақұрылым салалары кіреді. Әрбір салада өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарда бөліп көрсету қабылданған. өндірістік
инфрақұрылым тікелей өндіріске қызмет етуші салалар, әлеуметтік
инфрақұрылым – адамның өмір сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар.
1.2 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік
реттеудің рөлі
Ауыл шаруашылығы саласының бірден-бір ерекшелігі оның жермен тығыз
байланыстылығы және қашанда табиғи-климаттық факторларға тәуелділігі.
Сондықтан да кез келген мемлекет ауыл шаруашылық саланы белгілі бір мөлшер
мен шектерде реттейді, ал реттеудің өзі мемлекеттік қолдау түрінде жүзеге
асады. Ауыл шаруашылығы Қазақстан Республикасы халық шаруашылығының ірі
саласы, бүгінде ауылды жерлерде республика халқының 43%-ы тұрады. Елдегі
макроэкономикалық және әлеуметтік жағдай көбінесе осы саладағы ахуалға
қатысты болып келеді.
Мемлекеттік реттеу нарықтық экономика жағдайында өз табиғатында болу
үшін оның нақты теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау қажет. Ол ең
алдымен елде экономикалық және саяси келісім орнату мақсатын көздеуі керек.
Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу – экономиканы
әкімшіл-әміршілдік басқарумен салыстырғанда іс жүзінде жаңаша сипатқа ие
болатыны сөзсіз. Мұнда біріншіден, реттеудің әкімшілік емес, экономикалық
әдістерінің басымдылығы мен тиімділігін айту керек, екіншіден, мемлекет
тарапынан ұсынылатын шарт пен бағдарламаны таңдауға мүмкіндік беретін
реттеудің индикативтік әдістеріне көшудің жүзеге асуын айтуға болады,
үшіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара келісімі негізінде
шешім қабылдаудың демократиялық қағидаларына көшу де маңызды роль атқарады.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, таза нарықтық экономика болмайтынын
әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Мемлекет экономикаға әрқашан да араласқан.
Мұнда тек оның мақсаттары, міндеттері, ауқымы мен нысандары ғана әр түрлі
болып келеді. Бүгінде аграршы-ғалымдар ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу
және қолдау мәселелерін түбегейлі зерттеуде. Ауыл шаруашылығының сұраныс
пен ұсыныстың төмен бағалық икемділігі жағдайында мемлекеттік қолдаусыз
өзіндік реттеудің нарықтық механизмдері арқылы ғана тұрақты дамуға қол
жеткізуі мүмкін емес.
Экономиканы мемлекеттік реттеу идеясы нарықтық экономикалы елдерде ХХ
ғасырдың 50-60 жылдарынан бері жүзеге асырылып келеді. Бүгінде көптеген
елдерде ауыл шаруашылығы экономикасын мемлекеттік реттеудің әр түрлі
механизмдері енгізілген. Оларда шаруаларды мемлекеттік қолдау механизмдерін
жасай отырып, нарықтың көрінбейтін қолының еркіндігін шектеу қажеттігі
айқындалған. Мұндай механизмдер өз жеріне меншік иесі бола отырып, оны
тиімді пайдалану мен сақтауға мүдделі ерікті шаруа мүдделеріне
бағытталғанда ғана дұрыс жұмыс істей алады. Дж. Стиглердің мемлекетік
реттеу жөніндегі белгілі зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бизнес мемлекеттік
реттеуден мүлдем алшақтамайды, қайта керісінше ол бәсекедегі тәуекелді
істерді мемлекет тарапынан қорғауды талап етеді. Мұндай құбылыстар нарықтық
қатынастарының қалыптасқанына көп бола қоймаған Қазақстан экономикасының
аграрлық саласына да тән.
Сонымен мемлекеттік реттеу дегеніміз – мемлекеттік басқарушы
органдардың шаруашылық жүргізуші субъектілердің және әлеуметтік-
экономикалық құрылымдардың әрекетіне, экономиканы тұрақты дамыту мақсатында
қолданылатын мемлекеттік шаралар жүйесі. Отандық ғалым А. Кайгородцев
агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеуді ауыл шаруашылығы өнімін
және шикізат пен азық-түлікті өндіру, өңдеу мен өткізуге мемлекеттің
экономикалық, әкімшілік және заңнамалық әсер ету жүйесі деп түсіну керек
деген пікірді алға тартады.8
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қажеттілігі: 1) шикізат пен азық-
түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарының елдің макроэкономикалық
жағдайына әсер етуімен;2) өнімді өндіру, өңдеу және өткізу үрдістерінде
қалыптасатын табыстарды экономикалық әділетті жолмен бөлуді қамтамасыз
етуге нарықтың қабілетсіздігімен;3) табиғи факторлардың оның нәтижелілігіне
әсер етуімен анықталатын ауыл шаруашылығы өндірісінің спецификасымен;4)
ауыл шаруашылығын ауыл территориясын сақтаудың және ауыл тұрғындары іс-
әрекетінің негізгі түрі ретінде қолдаумен байланысты болып келеді. Ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеудің міндеттері: 1) агроөнеркәсіптік
өндірістің дамуы;2) елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;3)
шикізат пен азық-түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарын реттеу;4)
халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту;5) ауыл шаруашылығы мен
экономиканың басқа салаларының теңгермешілігін (паритетін) қолдау;6) ауыл
шаруашылығы мен басқа салалардағы жұмысшылар табыстарының деңгейін
теңдестіру;7) отандық тауар өндірушілерді қорғау болып табылады.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қажеттілігі жөнінде отандық ғалым
Е.Б. Жатқанбаев ... шағын ауыл шаруашылығы кәсіпорындары туралы айтқанда
олардың республика экономикасында ерекше маңызын көрсету керек, өйткені,
ауыл шаруашылығында жүн өндіру халықтың дәстүрлі өндіріс саласы екенін,
оларды жекешелендіру жеңіл болатындығын айтқан абзал. Сонымен бірге
тәжірибе мынаны көрсетті: өмірге келген әсіресе өнім өндіретін шағын
кәсіпкерлік, мемлекет тарапынан көмекке зәру деп тұжырымдайды.9 Бүгінде
республикадағы ең төмен жалақы ауыл шаруашылығы саласында болып отыр.
Толығырақ келесі кестеден салыстыра отырып көруге болады. (1-Кесте)
1-Кесте
Экономиканың негізгі салалары бойынша орташа айлық жалақы мөлшері*
Экономика салалары 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж**
Ауыл шаруашылығы 14981 18811 29385 31350
Құрылыс 47921 55672 59988 61343
Көлік және байланыс 49048 58861 61015 64954
Қаржылық қызмет 79520 97505 127341 125220
Жылжымайтын мүлік операциялары 50662 60482 69586 71385
Коммуналдық, әлеуметтік және жеке қызмет 39058 43082 47165 49958
көрсету
Қонақүй және ресторан 47433 48744 50202 52160
Сауда 33478 40221 42316 44185
Мемлекеттік басқару 31160 35614 47046 49074
Білім беру 20326 23959 35770 37255
Денсаулық сақтау 18043 21311 37018 39118
*Қайнар көзі: Статистикалық бюллетень – Алматы, 2007. №12(96) – 38 б.
**Қайнар көзі: www.stat.kz
Соның ішінде ауыл шаруашылығы саласындағы орташа айлық жалақының өсу
қарқыны өте баяу.
2-Сурет. Ауыл шаруашылығындағы орташа айлық жалақы динамикасы
Мемлекеттің реттеуі мен қолдауынсыз аграрлық сектордың дамуы мүмкін
емес. Сондықтан да аграрлық қатынастарды оңтайлы реттеу үшін мемлекеттік
реттеудің мақсатты бағытталған, тұрақты және белсенді саясаты, яғни реттеу
мен қолдаудың ерекше мемлекеттік саясаты қажет. Шетелдердің ауыл
шаруашылығы саласының дамуында аграрлық сектордың дамуын мемлекеттік реттеу
тек қана қажеттілік емес, сонымен бірге көптеген шет мемлекеттердің дамуы
үшін заңдылық болып табылатынын әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеу көпқырлы және кешенді түсінік болып
табылады. Солай бола отырып, нормативтік-құқықтық актілерді дайындау, азық-
түлік тәуелсіздігіне, ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты дамуына қол
жеткізу үшін мемлекеттік органдар іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарымен
мемлекеттің ұйымдық-шаруашылық іс-әрекетке мақсатты түрде әсер етуін
көрсетеді. Бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізат пен азық-
түлікті өндіру, өңдеу және өткізуге, сонымен қатар өндірістік-техникалық
қызмет көрсетуге және агроөнеркәсіптік өндірістің материалдық-техникалық
қамтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсерін білдіреді.
Экономикалық реформаларды жүргізудің тарихи тәжірибесі көрсеткендей,
қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуде аграрлық реформалардың
бағыты, дұрыстығы мен жүйелілігі үлкен роль атқарады. Мемлекеттік басқару,
жоспарлы үйлестіру жаңа жағдайда мемлекеттің экономикалық саясатын жасаудың
ғылыми негізі ретінде әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, оның ішінде баға
белгілеу, қаржы-несие саясаты мен салықтық реттеу, ғылыми-техникалық болжау
жүйелерін де қамтиды. Қоғамдық мүдде тұрғысынан экономиканың аса маңызды
секторларының (соның ішінде ауыл шаруашылығының) дамуын мемлекеттік
реттеудің әр түрлі әдістерін – инвестиция, салықтар, несиелер,
субвенциялар, әр түрлі жеңілдіктерді пайдалану арқылы қамтамасыз ете
аламыз. Ауыл шаруашылығының қосалқы салаларының, әлеуметтік және өндірістік
инфрақұрылымының дамуы үшін салықтық жеңілдіктер беру маңызды.
Ауыл шаруашылығының құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып,
мемлекеттік салық және қаржы-несие саясаты аграрлық секторға қатысты
мынадай екі негізгі қағиданың негізінде құрылуы қажет:
• ауыл шаруашылығының басымды түрде дамуы;
• шаруашылық жүргізудің барлық ұйымдық-экономикалық түрлерінің
теңдігі.
Осылайша, азық-түлік пен шикізаттың сатып алу бағасын едәуір төмендету
арқылы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін де жақсартуға болады.
Мемлекеттің аграрлық саясатын жан-жақты талдай келе, осы саясат
негізінде шешімін табуға тиіс бірқатар мәселелер жатқанын көреміз:
1. кооперацияның мүмкіндіктерін максималды пайдалану және шаруашылық
жүргізудің әр түрлі тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарында өндірістің
көпукладты аграрлы құрылым құруды аяқтау, осы салада кәсіпкерлік пен
шағын бизнестің еркін дамуын қамтамасыз ету;
2. аграрлық секторды кәсіпорындар мен ұйымдардың экономикалық
ерекіндігімен жанама мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету;
3. аграрлық сектордың дамуын мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын жүзеге
асыру негізінде мемлекеттік қолдау;
4. отандық ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қорғауды және бәсекеге
қабілетті өнімдер мен азық-түлік тауарларымен әлемдік нарыққа шығуын
қамтамасыз ету;
5. салық саясатының және қаржы-несиелік жүйе мен бағалық реттеудің
нарықтық механизмдерін жетілдіру, ауыл шаруашылығы өндірісі мен тамақ
өнеркәсібінің ресурстық әлеуетін жаңалауға инвестиция бағыттау;
6. аграрлық секторды заманауи техникамен, минералды тыңайтқыштармен,
өсімдік қорғау құралдарымен, ветеринарлық медицина құрал-жабдықтарымен
және тауар өндірушілерді агросервистік қызмет көрсетулермен қамтамасыз
ету үшін отандық ауыл шаруашылығы машинасын жасау және химия
өнеркәсібінің дамуын жеделдету;
7. жерді рационалды пайдалану, оны қорғау, өндірістің экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
8. экологиялық таза өнімдер өндірісінде жаңа ресурс жианқтаушы
технологияны игеру;
9. жоғары сапалы және бәсекеге қабілетті өнім өндіру мақсатымен ауыл
шаруашылығы өндірісінің өнеркәсіптік қайта өңдеумен интеграциялық
үрдістерін тереңдете дамыту;
10. агроөнеркәсіптік өндірісте, мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы
дақылдарының селекциясын дамытуда мемлекеттің ғылыми-техникалық
саясатын іске асыру;
11. ауылдың әлеуметтік дамуын жеделдету, ауыл тұрғындарының өмір сүру
деңгейі мен сапасын арттыру, ауылдық елді мекендерде өмір сүруге толық
жағдай жасау.
Қазіргі кезде мемлекеттік реттеудің мақсаты – аграрлық секторды
нарықтық экономиканың тиімді саласына айналдыру; агроөнеркәсіптік
өндірістің тұрақты дамуын қамтамасыз ету; өндірістің қалыпты экономикалық
қызмет етуі үшін жағдай жасау; осы салада кәсіпкерлік қызметтің дамуын
қолдау болып табылады. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін қолдау
мемлекеттің қосымша шығындары бола отырып өндірістің өсуі үшін жағдай
туғызады, инфрақұрылымның дамуын жеделдетеді, жұмыссыздықты төмендетеді,
баға тепе-теңдігін ұстап тұрады, ал тұтастай алғанда әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Мұндай шығындарға іс жүзінде әлемнің барлық
елдері жол береді.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің қағидаларын қарастырмас бұрын
ауыл шаруашылығының әрекет етуінің өзіндік қағидаларына тоқталайық. Олар
келесідей:
- ауыл шаруашылығының барлық салаларының пропорционалды дамуы қағидасы.
Ауыл шаруашылығының көптеген салалары бар, мысалға ауыл шаруашылығы
өнімдірін қайта өңдеуші саласын айтуға болады.
- ауыл шаруашылық кәсіпорындарының басымды дамуы қағидасы. Бұл қағида
елдегі азық-түлік проблемасын түбегейлі шешудегі негізгі база ретінде
аграрлық секторды және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ауыл
шаруашылығы өндірісін ұлғайтудағы шешуші ролін мойындаудан туындайды.
- ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын басқаруда соңғы нәтижеге бағдарлану
қағидасы. Бұл қағида ауыл шаруашылығының барлық жүйесіне қатысты болып
келеді.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйелі сипатта болып келесідей
қағидаларға сүйенуі қажет:
1. Реттеу шараларының мақсатты сипаты;
2. Реттеу қызметтері мен бағыттарын билік деңгейі бойынша анықтап алу;
3. Реттеу көлемінің шектеулілігі, ауыл шаруашылығының нарықтық ортасын
бұзуға жол бермеу;
4. Реттеудің жанама тетіктерін максималды, ал тікелей әсер ету шараларын
минималды қолдану;
5. Ауыл шаруашылығын реттеу үшін бөлінген қаржының жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету;
6. Ауыл шаруашылығын реттеу жүйесінің өзгермелі макроэкономикалық
жағдайларға, нарықтық конъюнктураға, әлемдік
үрдістерге(тенденцияларға) тепе-теңдігі.
Осылайша, экономикалық реттеу өндірістік-шаруашылық іс-әрекеттің
дербестігін қамтамасыз етеді, меншікті басқарудың еркіндігін нығайтуға ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық-өндірістік іс-әрекетінде жаңа
өндірістік базаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістерінің басты қызметі өндіріс
тиімділігінің барынша жоғары деңгейінде қоғамға қажетті өнім өндіру үшін
қолда бар ресурстарды толық пайдалануға мүмкіндік беретіндей өндірушілердің
экономикалық мүдделеріне ықпал етуді қамтамасыз етуінде жатыр. Аграрлық
секторды мемлекеттік реттеудің маңызды элементі – саланы мемлекеттік
қолдау. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау саяси, сондай-ақ экономикалық
факторлармен және аграрлық сектордың ерекшеліктерімен шарттасылған.(ауыл
шаруашылығы өндірісі ұйымдарының бірқатар нысандарының болуы; жерді
өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану; жергілікті топырақтық және
табиғи-климаттық жағдайлардың әр түрлілігі; көптеген кәсіпорындардың
көпсалалық сипаты)
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау өз кезегінде келесідей қағидаларға
сүйенуі керек:
1. ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері өзін-өзі қаржыландыру
негізінде жұмыс істеуі қажет, ал мемлекет тарапынан қолдау
шаралары шаруашылық жүргізудің қалыпты экономикалық жағдайын
қамтамасыз ету үшін толықтырушы роль атқаруы керек.
2. субсидиялар, дотациялар, жеңілдіктер және басқа реттеуші тетіктер
мен құралдар тауар өндірушілерді тиімді шаруашылық жүргізуге
бағдарлауы қажет, оларды қатаң дифференциалды түрде қолдану керек.
Мемлекеттік қолдау әкімшілік әдістер ретінде көрінеді, яғни
құқықтық актілерде көрініс табады.
Өндірістік әлеуетті сақтау, қолдау, жаңалау және жаңғырту бойынша
аграрлық секторды тікелей қаржылық қолдау әр түрлі нысанда көрінуі мүмкін:
• бұрын қабылданған және қазіргі уақытта қолданылмай отырған
мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру;
• ірі өндірістердің әлеуетін қолдау, сондай-ақ шаруа
қожалықтарының жаңа тиімді қуатын қалыптастыру бойынша
жеңілдетілген мақсатты несиелер;
• техникалардың мақсатты лизингін жасау;
• мал шаруашылығының тапшылық өнімдеріне берілетін дотацияны оның
өндірісі мен шаруашылық мамандануының зоналық жағдайы есебінен
сақтау;
• өнім мен мүлікті сақтандыруда көмек көрсету;
• жеке меншіктегі жерге кепілдік операцияларын дамыту;
• салықтарды төмендету, әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта
өңдейтін ауыл кәсіпорындарында;
• нарық инфрақұрылымдарын дамытуда, көтерме нарықтар құруда және
аукциондар өткізуде көмек көрсету;
• импортталатын дайын азық-түлік өнімдеріне кедендік салымдарды
арттыру, экспортты субсидиялау.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру үшін
ел экономикасының осы саласындағы мемлекеттік реттеуші органдардың
құзіреттілігі мен құрылымын тұрақты жетілдіріп отыру қажет. Сөз соңында
аграрлық секторды мемлекеттік қолдаудың келесідей бағыттарын ұсынуға
болады:
1. Шаруа-фермерлерге, әсіресе жұмысын жаңа бастаған фермерлерге
қаржылық қолдау көрсету;
2. Табиғи-климаттық жағдайы қолайсыз аудандарда аграрлық сектордың
дамуы үшін қаржылық қолдау көрсету;
3. Аграрлық секторды көтеру үшін облыстарға субвенция бөлудің құқықтық
негіздерін қарастыру;
4. Аграрлық секторда жеңілдікті салық салудың арнайы режимін анықтау.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу өзіндік құралдар арқылы жүзеге
асады. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің тиімділігін көп жағдайда осы
құралдар анықтайтындықтан оларға тоқталмай кетуге болмайды. Саланы
мемлекеттік реттеудің құралдары келесідей болып келеді: 1) аграрлық нарық
субъектілері үшін арнайы салық режимі;2) мемлекет қажеттілігі үшін ауыл
шаруашылық өнімдері мен азық-түлікті сатып алу, сақтау, өңдеу және
өткізу;3) ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлікке мақсатты бағдарланға,
кепілдікті, интервенциялық баға тағайындау;4) ауыл шаруашылық өнімдері мен
азық-түліктің импорты мен экспортын тарифтік және тарифтік емес реттеу;5)
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері мен аграрлық нарықтың басқа да
субъектілеріне берілетін субсидиялар, субвенциялар, кепілдіктер мен
өтемақылар;6) мемлекеттік инвестициялар;7) техникалық регламент,
лицензиялар мен шектеулердің басқа да түрлері;8) ауыл шаруашылығындағы
тәуекелді басқару;9) аграрлық нарық инфрақұрылымдары мен институттарының
дамуын ынталандыру;10) монополияға қарсы реттеу;11) әкімшілік және
техникалық кедергілерді алып тастау;12) табиғи ландшафттар мен табиғи
ресурстарды сақтау және ауылдық территорияларды тұрақты дамыту
бағдарламасын іске асыру;13) ауыл шаруашылығы субъектілерін ақпараттық
қамтамасыз ету және көнсультациялық қызмет көрсету;14) ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілерін қаржылық сауықтыру;15) ауыл шаруашылығында инновациялық
іс-әрекет пен ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу шаралары көп жағдайда БСҰ
талаптарына қайшы келіп жатады. Соған сәйкес, көптеген зерттеу жұмыстарын
талдай келе, сөз соңында БСҰ-ға кіру жағдайында ауыл шаруашылығындағы қаржы-
несиелік қатынастарды жетілдіруге бағытталған және тұтастай алғанда БСҰ
талаптарына қайшы келейтін келесідей ұсыныстар айтуға болады:
І баға қалыптастыру саласында
1. Ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік өнімдерге баға теңгермешілігі
(паритеті) туралы Заңды жасау және қабылдау. Оның негізі ауыл шаруашылығы
өнімдерінің маңызды түрлеріне орташа жылдық кепілді бағаны анықтау болып
табылады.
2. Астық пен мақтаны тауардың 50%-на дейін кепілді бағамен форвардтық
мәміле бойынша мемлекеттік сатып алу жүйесін қайта қалпына келтіру және
кеңейту, бұл шығындарды азайтуға және белгілі бір деңгейдегі табыстылықты
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар бұл жүйе көктемгі егіс және күзгі жиын-
терін жұмыстарын өз уақытында қаржыландыруға және жоғары өнім алуға
кепілдікті қамтамасыз етеді.
ІІ несиелеу саласында
1. Қысқа мерзімді (ағымдағы шығындар бойынша) және ұзақ мерзімді
(негізгі қорларды толықтыруға қажетті)несиелеу жүйесін жаңарту қажет. Қысқа
мерзімді несиелеу бойынша пайыздық қойылым жылына 10-12%, ұзақ мерзімді
несиелеу бойынша 3-5% болып табыады. Бұл ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілеріне несиелік ресурстарға қол жеткізуге және олардың
қайтарымдылығын арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ипотекалық несиелеу жүйесін
енгізу қажет. Бұл жүйе ұзақ мерзімді инвестицилаудың қосымша көзі ретінде
пайдаланыла алады.
3. Жеке қосалқы шаруашылықты дамыту үшін микронесиелеу шараларын жүзеге
асыру қажет. Ол үшін республика бойынша шаруашылықтар табысының
мониторингін жүргізу керек.(ауылды жерлерде шаруашылықтарды жермен, үй
жануарларымен қамтамасыз етілгендігі бойынша бөлу және т.б.); ауылда,
поселкелерде өндіріске қажетті ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз
етілу талаптарын анықтау, қайта өңдеуші кешендердің жұмысын (құрал-
жабдықтардың, қайта өңдеу технологияларының болуы және т.с.с) өнімді
сақтау, жеткізу және өткізу мүмкіндіктерін бағалау
ІІІ лизинг саласында
1. Техникаға лизингтің мерзімін оның физикалық тозу дәрежесіне дейін
арттыру қажет, алғашқы жарна көлемін 8-10%-ға төмендету;
2. Лизинг операциясы бойынша кедендік алымдар мен салықтарды, соның
ішінде ҚҚС-ты да төмендету; лизинг алушыны келісім-шарт негізінде 3 жылға
дейін табыс салығынан босату;
3. Лизингтік операцияларды жүзеге асырушы кәсіпорындар мен мекемелерге
табыс салығын бірінші жылы (тіркелген уақытынан бастап) 90%-ға, келесі бес
жыл ішінде 50%-ға дейін төмендету. Инвестициялық құрылымдар үшін мүлік
салығын 50%-ға дейін төмендету қажет.
IV салық салу саласында
1. Өндірістің негізгі құралы жер болып табылатын заңды тұлғалар мен ауыл
шаруашылығы тауар өндірушілері үшін салық салудың патенттік жүйесін
дамыту, шаруа қожалықтары үшін бірыңғай жер салығын есептеу схемасын
бекіту.
V сақтандыру саласында
1. Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтандыру резервтері туралы
Республикалық Ережені жасау және бекіту қажет. Өнімдерді сақтандыруда
кейбір жылдары сақтандыру жарналары өнім шығыстарынан асып кетеді, ал кейде
сақтандыру жарналары өнім шығыстарының орнын толтыруға жетпейді.
2. Ауыл шаруашылығы дақылдары өнімдерін сақтандыруда республикалық
бюджет қаражаттары есебінен қайта сақтандыру тәртібін бекіту.
Бүгінде мемлекеттің экономикадағы рөлі туралы тұжырымдар ешқандай
дәлелдеуді қажет етпейді. Қазіргі жаһандық дағдарыс кезінде бұл теория
өзінің өміршеңдігін тағы бір дәлелдегендей. Ауыл шаруашылығының бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік реттеудің рөлі тіпті ерекше. Ауыл
шаруашылығының басты міндеті елді азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету
болса, аграрлық саланы мемлекеттік реттеу мемлекет саясатының басым бағыты
балып қала бермек.
1.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын құқықтық
және ғылыми қамтамасыз ету мәселелері
Қазақстанның аграрлық ғылымы агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге
қабілеттілігін енгізу мен арттырудың маңызды әлеуетін иеленеді. Оларға
селекциялық жетістіктің өсімдік сорттары, гибридтер, және ауыл шаруашылығы
малдарының тұқымы, типі және желілігі, өндірістің топырақ қорғайтын және
қор сақтайтын технологиялары, ауыл шаруашылығы өнімдері мен орман түзуші
дақылдарды сақтау және қайта өңдеу жатады.
Соңғы 7 жыл ішінде (2001-2007) Қазақстанның аграрлық ғылымы
агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін енгізуге және арттыруға
маңызды әлеуеті бар ғылыми жетістіктерге жетті:
шетелдік ұқсастар мен салыстырғанда өнімділігі мен сапасы бойынша
бәсекеге қабілетті әртүрлі дақылдардың 363 сорты мен гибридтері жасалды
және мемлекеттік сорт сынауға берілді;
ҚР АШМ Ғылыми-зерттеу ұйымдарында жасалған ауыл шаруашылығы
дақылдарының 34 жаңа сорты мен гибриді селекциялық жетістіктердің
мемлекеттік тізіміне қосылды;
сүтті малдың 3 жоғары өнімді типі, етті малдың 4 жоғары өнімді тұқымдық
желісі, қаракөл қойының 4 типі және етті-майлы қойдың 8 тұқымдық желісі,
жоғары сүтті құшым жылқыларының 2 тұқымдық желісі, түйелердің тұқымдық
желісі, алдын алу, болжау және емдеу ветеринарлық 134 препараты жасалды.
Орман түзуші дақылдардың селекциясы - 35 және одан да көп жылға
созылатын ұзақ процесс. Алғашқы рет соңғы 50 жыл ішінде Орман шаруашылығы
ғылыми-өндірістік орталығы қарағайдың бірегей жоғары декоративті
морфотиптерін – көгалдандыруда пайдалану үшін ұсынылған Бұланды және
Сымбатты қарағайдың жаңа сортклондарын және қарағайдың 3 сортклонын
жасады. Ауыл шарушылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру шараларын ғылыми
қамтамасыз етуде келесідей проблемалар бар:
жаңа технологиялық шешімдерді және инновацияларды қолдануға негізделген
кәсіпкерлік дықыл деңгейінің төмендігі;
өндіріске ғылыми әзірленімдерді енгізуді ынталандырудың тиімді
жүйесінің жоқтығы;
қаржы ресурстардың шектеулілігі және АӨК-дегі ғылыми-зерттеу мен
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (ҒЗТКЖ) мемлекеттік қолдаудың тиімді
механизмдерінің жоқтығы;
біліктілігі жоғары кадрлар мен жас ғалымдар үшін ғылыми қызмет
саласының тартымсыздығы, ғылымдардың ұрпақтық сабақтастығының үзілуі;
инновациялық процестің барлық қатысушыларының арасында тиімді қарым-
қатынасының жоқтығы;
отандық ғылымның әлемдік ғылымға ықпалдастық деңгейінің
жеткіліксіздігі;
қазіргі заманғы ғылыми және материалды-техникалық инфрақұрылыммен
қамтамасыз етілу деңгейінің төмендегі.
Аталған мәселелерді шешудің төмендегідей жолдарын ұсынуға болады:
Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында (ҒЗИ) және А.
Бараев атындағы Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы 2 селекциялық-
жылыжай кешендерін құру;
өсімдік және мал шаруашылығы саласында 2 орталық зертхана құру және
әлемдік стандарттарға сәйкестігіне аккредиттеу бойынша жұмыстар жүргізу;
сапасы әлемдік деңгейге және экологиялық талаптарға сәйкес келетін жаңа
перспективті сұрыптарды жедел енгізу тұқым шаруашылығы компанияларын құру;
әлемдік стандарттармен сәйкес келетін ғылыми зерттеулер қамтамасыз ету
үшін ҚазАгроИнновация АҚ ғылыми ұйымдарының ғылыми-зерттеу инфрақұрылымын
жаңғырту;
ҚазАгроИнновация АҚ ғылыми ұйымы базасында АӨК саласындағы білімдерді
тарату орталықтары желісін құру;
ғалымдардың, оның ішінде талантты жастардың қызметін ынталандыру, АӨК
саласындағы ең үздік ғылыми жетістіктері үшін жыл сайынғы А. Бараев
атындағы сыйлықты беру.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу тұтастай алғанда, азық-түлік
қауіпсіздігін, агроөнеркәсіптік кешен өнімі нарықтарының тұрақтылығын
қамтамасыз етуге, кәсіпкерліктің тиімді жүйесін құруға, отандық өнімнің
бәсекелестік артықшылықтарын қолдауға, сондай-ақ, өсімдік шаруашылығын, мал
шаруашылығын, балық шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуді
және тамақ өнеркәсібін дамыту үшін жағдай жасау арқылы ауыл халқының тұрмыс
деңгейін көтеруге, ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық
қауіпсіздікті, техникалық жарақтандыру мен басқа да ілеспе қызмет салаларын
қамтамасыз етуге, ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік
инфрақұрылымын дамытуға бағытталған. Сондықтан мемлекет экономиканы
мемлекеттік реттеуді іске асырмас бұрын, оны іске асырудың мақсатын,
міндеттері мен қағидаларын, тетіктері мен мерзімін, құралдары мен әдіс-
тәсілдерін, сондай-ақ мемлекеттік реттеудегі мемлекеттік органдардың рөлі
мен құзыреттілігін заң жүзінде анықтап алуы қажет. Тіпті, экономиканы,
соның ішінде, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу тиісті органдардың
қажетті нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауынан басталады деген
қорытынды жасауға болады. Әрине, өз кезегінде нормативтік-құқықтық актілер
тек жоғарыда айтылған шараларды ғана айқындамайды, сонымен қатар, қандай да
бір еркіндіктер мен мүмкіндіктерге қол жеткізуге ықпал етуі қажет. Бұл
жерде әңгіме ауыл шаруашылығындағы кәсіпкерлік қызметке қатысты болып отыр.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығының қызметін және оны мемлекеттік
реттеуді ұйымдастыратын негізгі Заң Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық
аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының
Заңы екендігі белгілі.10 Алайда, республикада ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеу бұдан бұрын да жүзеге асқан. Оның құқықтық реттеуші
құжаты ҚазССР-ғы ауыл, село және агроөнеркәсіптік кешеннің басымды дамуы
туралы ҚазССР-ның Заңы болған.11 Осы Заң бойынша аграрлық саланы
мемлекеттік реттеу келесідей қағидаларға сүйенген болатын:
- агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдың басымды дамуы;
- шаруашылық жүргізудің және меншік нысандарын таңдау дербестігі;
- агроөнеркәсіптік кешенде шаруашылық жүргізу нысандарының теңдігі;
- жер телімдерін ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне бірінші кезекте
бөлу;
- ауыл шаруашылығы өндірісіне, ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымының дамуына
өнеркәсіптік кәсіпорындардың, бірлестіктер мен ұйымдардың қатысуы.
Тұтастай алғанда, Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды
дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының Заңы ауыл
шаруашылығын интенсивті дамытуға бағытталғанымен, оның бірқатар баптары іс
жүзінде орындалып жатқан жоқ. Тіпті, Заңның өзінде бірқатар кемшіліктер
бар. Мәселен, аталған Заңның мемлекеттік органдардың және өзін-өзі басқару
органдарының агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу саласындағы құзыретіне арналған 2 тарауындағы нормалар
Қазақстан Республикасы Конституциясының IV, V, VI бөлімдеріндегі құқықтық
нормаларды қайталап тұр.1012 Жоғарыдағы Заңның 2 бабының бірінші
тармағына сәйкес, осы Заң ҚР Конституциясына негізделеді, бірақ ол
Конституциядағы құқықтық нормаларды қайталайды деген сөз емес. Айталық, ҚР
Конституциясының 49 бабына сәйкес Парламент – ҚР-ның заң шығару қызметін
жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.11 Ал, Заңға
аграрлық секторды реттеуші мемлекеттік орган ретінде ҚР Парламентін қосу
мүлдем қате. Әрине, барлық нормативтік-құқықтық актілер, соның ішінде
аталған Заң да Парламент арқылы қабылданады, алайда Парламент реттеуді
тікелей жүзеге асыратын атқарушы билік тармағы емес. Аталған Заңның баптары
мемлекеттік қолдаудың бағыттарын ғана анықтайды, алайда оның нақты
тетіктері жоқ. Заңға сәйкес, ҚР Үкіметінің құзыретіне агроөнеркәсіптік
кешенді және ауылдық аумақтарды дамыту саласындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттарын әзірлеу кірсе, ал агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
саласындағы уәкілетті органның құзыреті мемлекеттің агроөнеркәсіптік кешен
мәселелері жөніндегі саясатын іске асыру болып табылады. Алайда, ... жалғасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығы экономикасының түсінігі, зерттеу пәні мен
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік
реттеудің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...10
1.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын
құқықтық және ғылыми қамтамасыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 19
2 БҮКІЛӘЛЕМДІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының БСҰ-ға кіру қажеттілігі және оның
экономикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..25
2.2 Ауыл шаруашылығын дамытудағы агромаркетингтің рөлі және оны
жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік
тәжірибелер және оны Қазақстанда қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..39
3 ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БСҰ-ҒА КІРУ ҚАРСАҢЫНДА
ОНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Ауыл шаруашылығы саласының қазіргі жағдайы және оның даму болашағы
мен әлеуетін
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .44
3.2 Ауыл шаруашылығының инфрақұрылымдық қамтамасыз етілу жағдайы және
оны жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .51
3.3 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық климат және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінде Қазақстан өз алдына БСҰ-ға
мүшелікке ену, әлемнің барынша дамыған 50 елінің қатарына қосылу, 2010 жылы
ЕЫҚҰ-на төрағалық ету секілді маңызды міндеттер қойып отыр. Бұл
мақсаттардың жүзеге асуы ең алдымен экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттыруды талап тетеді. Тұтас экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің артуы
өз кезегінде ауыл шаруашылығының интенсивті дамуға қол жеткізуіне
байланысты. Оны Республика Президентi де өз Жолдауында ерекше атап өткен
едi. АӨК туралы айрықша айтқым келеді, өнің дамуы арқасында біз бір
мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсізідігін
қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз, – деген сөзi
соған дәлел.1 Қазақстан Республикасы БСҰ-ға кіруге қадам басып жатқан
кезде ауыл шаруашылығын реформалауды қайта қарау, оны нарықтық қатынастар
жүйесіне толықтай бейімдеу, ауылдың экономикасын көтеру, олар үшін нақты
мүмкіндіктер жасау, өндірісті тұрақтандыру мемлекеттік саясаттың негізгі
міндеттеріне айналуда. Осыған байланысты кейінгі жылдары ауыл
шаруашылығының жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарламалар қабылданды.
Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру үшін бірқатар іс-шаралар іске асырылуда.
Ауыл шаруашылығын дамытуға инвестициялар тартылды, ауылдың әлеуметтік,
транспорттық, инженерлік және басқа да инфрақұрылымдарын қалпына келтіруде
едәуір жұмыстар атқарылды. Ауыл шаруашылығының әлемдік ашық экономика
жағдайында жұмыс жүргізуіне мүмкіндік берді, сол арқылы республиканың азық-
түлік жетіспеушілігі проблемасын шешетін негізгі өндіріс ауыл
шаруашылығының дамуына мүмкіндік жасалуда. Дегенмен, ауыл шаруашылығындағы
негізгі мақсаттар, нарықтық қатынас жағдайындағы кейбір негізгі мәселелер
әлі де болса шешілмей келеді. Олар ауылдағы тауар өндірушілердің еңбек
өнісділігін көтеру, тиімділгін арттыру, өнім өндірушілердің тауарларының
баға айырмашылығының алшақтығы, көптеген өнім өндірушілердің зиянға ұшырауы
және т.б. Ең бастысы, ауыл шаруашылығы өнімдерінің ішкі рынокта да, сыртқы
рынокта да бәсекеге қабілеттілігн арттыру болып табылады. Қазақстан тарихи
тұрғыда ірі әлеуетке ие аграрлы ел саналады. Кеңестік кезеңде оның әлеуетін
бүкіл КСРО-ның қажеттіліктерін қамтамасыз етуге пайдалану жоспарланған.
Солай бола тұра республика бүгінде азық-түліктің көп бөлігін шет
мемлекеттерден, әсіресе Ресейден импорттауға мәжбүр. Бұл мәселе келесідей
бірқатар теріс факторларға байланысты болып отыр:
1. Ауыл шаруашылығының техника-технологиялық артта қалуы;
2. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау жүйесінің жетілмегендігі;
3. Ауыл шаруашылығына мемлекет тарапынан бөлінген қаржының
бақылаусыздығы;
4. Ауылдың әлеуметтік, транспорттық және инженерлік инфрақұрылымдарының
дамымағандығы;
5. Ауыл шаруашылығына экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда
инвестицияның аз тартылуы;
6. Ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуші кәсіпорындарының аздығы,
олардың бәсекеге қабілетсіздігі және т.с.с.
Сондықтан ауыл шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың жаңа механизмдерін жасау қажет. Осы жерден тақырыптың бүгінгі
күнде айрықша өзекті болып отырғанын байқауға болады.
Дипом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты – БСҰ-
ға кіру жағдайындағы ауыл шаруашылығының бүгінгі жағдайын ғылыми-теориялық
тұрғыда талдап, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын, бағыттарын
анықтау және ұсыну. Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер
орындалады:
- ауыл шаруашылығы экономикасының теориялық мәселелері мен оны мемлекеттік
реттеу шараларын ғылыми тұрғыда зертттеу;
- дамыған шетелдік тәжірибені талдау барысында, оларды отандық ауыл
шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда қолдануға ұсыныстар
жасау;
- ауыл шаруашылығын инфрақұрылымдық және инвестициялық қамтамасыз ету
бағыттарын зерттеу және соның негізінде ауыл шаруашылығының болашақ
әлеуетін сараптау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Жұмыстың объектісі ретінде тұтас
республиканың және мысал ретінде жекелеген облыстардың ауыл шаруашылығы
саласы алынады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні. БСҰ-ға кіру жағдайында ауыл
шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру шаралары және аграрлық
саладағы экономикалық қатынастар диплом жұмысының зерттеу пәні болып
табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Ауыл шаруашылығы экономикасын
зерттеу өте ертеден басталған. Оған физиократтардың “...тек қана тұрақты
ауыл шаруашылығы ұдайы өндірісі ғана барлық мамандықтардың негізі, сауданы,
халықтың әл-ауқатын гүлдендіреді, өндірісті қозғалысқа келтіреді, ұлттың
өсуін қолдайды” деген байламы дәлел.2 Ауыл шаруашылығы экономикасын КСРО
ғылымында 20-30 жылдарда А.В. Чаянов, Н.Д. Кондратьев зерттеген. Одан өзге
ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және оны интенсивті
дамыту мәселелері отандық экономист-ғалымдар Я.Ә. Әубәкіровтың, Ғ.А.
Қалиевтің, Р.Ю. Куватовтың, Д.К. Кабдиевтың, Е.Б. Жатқанбаевтың, Н.К.
Мамыровтың, А.Ф. Дебердеевтың Т.И. Есполовтың, Р.Р. Аутовтың, А.К.
Кошановтың, Ж.О. Ихдановтың, Р.К. Жоламанның, Ө.Қ. Шеденовтың, Қ.Е.
Кубаевтың, М. Кемелдің, Ж.Я. Әубәкірованың, Л.А. Бимендиеваның және Г.Т.
Куренкееваның еңбектерінде зерттелініп келеді. Дегенмен, қазiргi кездегi
агробизнестiң даму ерекшелiктерiн, ауыл шаруашылығын мемлекеттiк реттеу
проблемаларын қарастыру, ауыл шаруашылығының бәсекеге қабiлеттiлiгiн
арттыру, осы мәселелерге байланысты әлемдiк тәжiрибеге талдау жүргiзу және
БСҰ-ға кiру жағдайындағы ауыл шаруашылығының мәнi мен ерекшелiктерiн
анықтау, оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру жолдарын көрсету, жалпы
алғанда саланың әлеуметтiк-экономикалық даму мүмкiндiктерiн теориялық
тұрғыда негiздеу терең зерттеудi талап етедi. Оның үстіне өтпелі кезеңде
ауыл шаруашылғының жағдайы тым шиеленісіп кеткені белгілі. Бұл туралы М.С.
Төлегенова былай дейді: еңбектік, қаржылық, материалдық ресурстардың
ауылдан кетуі және ұжымдық шаруашылықтардың құлдырауы ауылдың басты
келбетіне айналған.3
Диплом жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік негізі.
Ауыл шаруашылығы тақырыбына жазылған шетелдік және отандық монографиялық
еңбектер мен оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары, шетелдік және отандық
ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық
конференциялар материалдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы және
соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасы
ратификациялаған халықаралық шарттар мен пактілер, ҚР Ұлттық Статистика
Агентінің статистикалық деректері, ҚР Ауыл шаруашылығы, Индустрия және
сауда министрліктерінің материалдары, бұқаралық ақпарат құралдарының
материалдары, мерзімді басылым мақалалары зерттеудің әдіснамалық, теориялық
сондай-ақ іс-тәжірибелік негізін құрайды.
Диплом жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы. Диплом
жұмысында қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелерді, сондай-ақ ғылыми
тұжырымдарды іс-тәжірибеде сынақ ретінде қолдануға болады.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. ауыл шаруашылығының теориялық мәні мен мазмұны.
2. ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік
рөлі және оны құқықтық қамтамасыз ету.
3. шетелдік және отандық тәжірибені жалпылама қорытындылау негізінде
агромаркетингтің салалық және қолданбалы маңызы мен мәні.
4. ауыл шаруашылығында маркетингтік қызметті ұйымдастырудың шетелдік
тәжірибесін зерттеу арқылы Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінде
маркетингтік қызметті ұйымдастырудың бағыттары.
5. ҚР ауыл шаруашылығы саласының инфрақұрылымдық және инвестициялық
қамтамасыз етілу жағдайы мен оны жетілдіру жолдары.
6. ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік
тәжірибенің негізінде жасалған ұсыныстар.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бiрiншi бөлiм, ауыл шаруашылығы экономикасының теориялық аспектiлерiн
негiздеуге, оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы мемлекеттiк реттеу
шараларына және оларды құқықтық, сондай-ақ ғылыми қамтамасыз ету
мәселелерiне арналған. Екiншi бөлiмде Қазақстанның БСҰ-ға кiруiнiң маңызы
мен осы саладағы шетелдiк тәжiрибелер талданады. Үшiншi бөлiм, ҚР ауыл
шаруашылығы саласының қазiргi жағдайы мен оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн
арттыру бағыттарын зерттеуге арналған.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Ауыл шаруашылығы экономикасының түсінігі, зерттеу пәні мен объектісі
Ауыл шаруашылығы саласы көптеген дамыған және дамушы елдер
экономикасының негiзгi болып табылады. Ал, аграрлық экономика жалпы
экономикалық теорияның органикалық бөлiмi болып табылады. Экономиканың
басқа салаларындағы секiлдi ауыл шаруашылығында да экономикалық дамудың
жалпы заңдылықтары әрекет етедi. Нарықтық экономиканың көптеген заңдары
басқа салалармен салыстырғанда аграрлық экономикада барынша таза түрiнде
көрiнедi. Сондықтан көптеген оқулықтарда бұл заңдар ауыл шаруашылық
өндiрiсiнiң мысалдарымен түсiндiрiледi. Салалық экономиканың қолданбалы
экономикалық аспектiлерi оның ерекшелiктерi ретiнде зерттеледi. Ал, ауыл
шаруашылығы экономикасында жеке теория ретiнде көрiнiс табады. Ол ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң бірқатар ерекшелiктерiнiң болуымен байланысты
түсiндiрiледi. Ол ерекшелiктер бiрiншiден, халық шаруашылығының негiз
құраушы саласы болып табылады, екiншiден басты өндiрiс құралы ретiнде жер
пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн арттыруда жердi
рационалды пайдалану, топырақтың құнарлылығын арттыруға бағытталған жердi
басқару жүйесiн жасау маңызды роль атқарады. Үшiншi ерекшелiгi ауыл
шаруашылығындағы қоғамдық еңбек бөлiнiсi өнеркәсiп салаларына қарағанда
басқаша. Мысалы, трактор зауыты тек қана трактор және оның қосалқы
бөлшектерiн бередi, ал ауыл шаруашылығында көптүрлi өнiм өндiрiледi.
өсiмдiк және мал шаруашылығы өнiмдерi бiр уақытта, бiр шаруашылықта
өндiрiле алады. Жоғарыдағы ерекшелiктерiне байланысты ауыл шаруашылығының
төртiншi ерекшелiгi келiп шығады. Ол – ауыл шаруашылығындағы өндiрiсiнде
өндiрiс құралы ретiнде тiрi ағзалар, өсiмдiктер мен жануарлар
пайдаланылатындықтан мұндағы экономикалық үдерiс табиғи-климаттық
факторларға тәуелдi. Ауыл шаруашылығындағы өндiрiс кезеңi негiзiнен
өсiмдiктер мен жануарлардың өсуi мен дамуының табиғи шарттарымен
анықталады., сондықтан жұмыс кезеңi өндiрiс кезеңiмен сәйкес келмейдi.
Мұндай сәйкессiздiк ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң маусымдылығын бiлдiредi.
Осы жерден жұмыс күшiн рационалды пайдалану қажеттiлiгi, техникаларды
пайдалану ерекшелiктерi, ақша қаражаттарының түсуi мен олардың айналыс
ерекшелiктерi, өндiрiстiң басқа элементтерi мен салаларының рационалды
байланысы келiп шығады. Ауыл шаруашылығының бесiншi ерекшелiгi – мұнда
алынған өнiмнiң болашақтағы өндiрiс үдерiсiнде шикiзат ретiнде қолданылуы.
Осы тұрғыда ауыл шаруашылығы басқа салалары үшiн шикiзаттық ресурс базасы
болып табылады. Бұдан басқа ауыл шаруашылығының әлеуметтiк-экономикалық
ерекшелiгi бар. Ол салада шаруашылық жүргiзудiң және меншiк нысандарының
әртүрлi болуы. Осы ерекшелiктерiнен өндiрiстi дамытуда халық шаруашылығының
басқа салаларымен салыстырғанда ауыл шаруашылығы кәсiпорындарына барынша
кең шаруашылық еркiндiк беру қажеттiгi туындайды.
Ауыл шаруашылығында қоғамдық еңбектiң, Күн энергиясын, табиғаттың әсер
етушi күштерiн және өсiмдiктер, жануарлар мен микроағзалар өмiрiнiң
биологиялық процестерiн пайдаланудың әсерiнен адамның мүдделерi үшiн
қолданылатын органикалық заттардың көбею үдерiсi болады. Бұл үдерiс тек
ауыл шаруашылығы өндiрiсiне ғана тән. Ауыл шаруашылығындағы ұдайы
өндiрiстiң экономикалық үдерiсі ұдайы өндiрiстiң табиғи үдерiсiмен
ұштастырылады. Ауыл шаруашылығының басқа өндiрiс салаларынан түбегейлi
өзгешелiгi осында жатыр. Ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрудi ұйымдастыру,
оның экономикалық тиiмдiлiгiн арттыру үшiн тек экономикалық заңдардың ғана
емес, соымен бiрге табиғат заңдарының, өсiмдiктер мен жануарлардың ұдайы
өндiрiсiнiң биологиялық заңдылықтарының да әсерiн ескеру қажет. Жер – ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнiң ең басты және өзгермейтiн құралы болып табылады.
Оның бiрегей қасиетi – дұрыс пайдаланған жағдайда өзiнiң құнарлылығын
арттырады. Ауыл шаруашылығында тiрi ағзалар – агробиологиялық ғылымның
талаптарын орындауда жоғары нәтижелерді қамтамасыз ете алатын мәдени
өсiмдiктер мен жануарлар – өндiрiс құрал-жабдықтары мен еңбек заттары болып
табылады. Егiншiлiк пен мал шаруашылығындағы жүйесi еңбек заттары мен
құралдары ретiнде жердiң, өсiмдiктер мен жануарлардың ерекшелiктерiне
негiзделедi.
Ауыл шаруашылығы өзiнiң даму үдерiсiнде мүлдем бөлек егiншiлiк пен мал
шаруашылығы салаларына бөлiнбейдi. Ол тек белгiлi бiр аймақтың экономикалық
және табиғи жағдайларына сәйкес тауар өнiмiнiң әртүрлi түрлерiн өндiруге
ғана маманданады. Осы табиғи ерекшелiктi ауыл шаруашылығы өндiрiсiн
ұйымдастыруда және мамандандыруда ескеру қажет. Ауыл шаруашылығындағы
өндiрiс үдерiсiнде көптеген табиғи факторлар пайдаланылады. Олар еңбек
үдерiсiне қатысады, бiрақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң құнына кiрмейдi.
Алайда, ауыл шаруашылғы өнiмi оны өндiрумен байланысты шығындарды шегерiп
тастағанда қалғанын физиократтар таза өнiм деп оның өндiрiс бөлiнуi мен
айналысына талдау жасады. Физиократтардың таза өнiмi – қосымша өнiммен
қосымша құнның жақын түрi, оны бiрыңғай жер рентасына жатқызып, жердiң
табиғи өнiмi деп түсiндiрдi.4 Ауыл шаруашылығының осы ерекшелiктерi
экономикалық заңдарға және олардың пайдалану сипатына өз әсерiн тигiзедi.
Ауыл шаруашылығы экономикасы – дербес экономикалық ғылыми пән. Алайда,
оған берілген анықтамалар біржақты емес. Мәселен, А.М. Емельянов Ауыл
шаруашылығының экономикасы ауыл шаруашылығында өндiргiш күштер мен
өндiрiстiк қатынастардың дамуын, социализмнiң экономикалық заңдарының әсер
ету және пайдалану ерекшелiктерiн зерттейтiн ғылым деген анықтама
бередi.5 Алайда, автордың ауыл шаруашылығы экономикасы өндiргiш күштер
мен өндiрiстiк қатынастарды зерттейтiн ғылым деген тұжырымымен келiсуге
болмайды. Мәселе мынада: қоғамның табиғатқа қатынасын бейнелейтiн өндiргiш
күштер жаратылыстану және техникалық ғылымдардың зерттейтiн пәнi болып
табылады. Бұл ретте ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын адамдардың
өндiрiстiк қатынастары ауыл шаруашылығы экономикасының зерттеу пәнi болып
табылады.6 Нарықтық экономика жағдайында республиканың ауыл
шаруашылығының жүйесi әртүрлi меншiк нысандарының базасында қалыптасады.
Республиканың ауыл шаруашылығы жүйесiн нарықтық типтегi ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, iшiнара акционерлiк қоғамдар, өндiрiстiк кооперативтер,
фирмалар, серiктестiктер, шаруа қожалықтары, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың
қосалқы шаруашылықтары, шағын және орта бизнес кәсiпорындары, тұрғындардың
жеке қосалқы шаруашылықтары құрайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығы
жүйесiнiң жалпы құрылымын келесі схемадан көруге болады:
Акционерлiк
қоғамдар
Өндiрiстiк
кооперативтер
Фирмалар
Серiктестiктер
ҚР ауыл
шаруашылығының жүйесi
Шаруа қожалықтары
Өнеркәсiптiк
кәсiпорындардың
қосалқы
шаруашылықтары
Шағын және орта
бизнес
кәсiпорындары
Тұрғындардың жеке
қосалқы
шаруашылықтары
1-Сурет. ҚР ауыл шаруашылығының жүйесi
Ауыл шаруашылығының теориялық негiздерiн талдағанда тұтас
агроөнеркәсiптiк кешеннiң құрылымы мен құрамын қарастырмау мүмкiн емес.
Себебi, ауыл шаруашылығы саласы осы агроөнеркәсiптiк кешеннiң негізгі
саласы болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешен – бұл халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндірумен, сақтаумен, қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалар жиынтығы.7
АӨК-нің қазіргі құрамы 4 негізгі сферадан тұрады. Бірінші сфера – ауыл
шаруашылығына өндіріс құралдарын жеткізуші өнеркәсіп салаларының жиынтығы.
Осы сфераға жататындар:
• машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын, Қостанай
дизель зауытын және мал шаруашылығына қажетті машиналар шығаратын 3
зауытты жатқызуға болады.(Манкентживмаш, Актюбсельмаш, Мамлют
машина зауыты).
• химия өнеркәсібі. Минералды тыңайтқыш өндірісі мен айналысатын
кәсіпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында
орналасқан. Республикада өндірілетін фосфор тыңайтқыштарының
жартысы ТМД елдеріне экспортталады.
• микробиологиялық өнеркәсіп. Бұл өнеркәсіпке Шымкент гидролиз
зауыты, Түркістан жемдік антибиотиктер зауыты, Степногорскідегі
Прогресс зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілері мен ауыл шаруашылығына өндіріс
құралдарын жеткізушілердің өзара қатынасы өндіріс құралдары нарығы арқылы
жүзеге асады. Өндіріс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы
бүкіл негізгі және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндіріс құралдарын алу
үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екінші сфераны өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндірістік-
технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветеринариялық-
санитариялық қызмет көрсету салаларын біріктіретін ауыл шаруашылығы
құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделі экономикалық және табиғи-биологиялық
жүйемен көрінеді. Бұл жердегі ұдайы өндіріс жерді, өсімдік пен жануарларды
пайдалануға және де экономикалық және табиғи-биологиялық заңдардың өзара
әрекет етуіне негізделеді.
Үшінші сфера – ауыл шаруашылығы шикізатын дайындау, сақтау және қайта
өңдеуді қамтамасыз ететін өндіріс салаларының жиынтығы. Мұнда тамақ, ет-
сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсіптері, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желісі
біріктірілген.
Қайта өңдеу өнеркәсібі 25 саланы біріктіреді. Олардың негізгілері ет –
24,7%, сүт – 10,5%, нан және макарон өнімдері – 7,3%, кондитер – 3,9%, ұн
және жем дайындау – 17%, жүнді алғашқы өңдеу – 15,9%.
Агроөнеркәсіптік кәсіпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсіпорнынан
айырмашылығы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде оны қайта өңдеу кезеңдерін
де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнімдерді алады. Ал соңғы өнім
тек қана аграрлық сектордың шикізат саласы және өнеркәсіптің қайта өңдеу
салаларымен тығыз өндірістік-экономикалық байланысының негізінде, сондай-ақ
өнімді жеткізу мен өткізуде алынады.
АӨК құрамында төртінші сфера маңызды орын алады. Төртінші сфераға
өндіріс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз ететін жол-көлік шаруашылығы,
байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сақтау жүйесі, қойма
шаруашылығы секілді инфрақұрылым салалары кіреді. Әрбір салада өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымдарда бөліп көрсету қабылданған. өндірістік
инфрақұрылым тікелей өндіріске қызмет етуші салалар, әлеуметтік
инфрақұрылым – адамның өмір сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар.
1.2 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік
реттеудің рөлі
Ауыл шаруашылығы саласының бірден-бір ерекшелігі оның жермен тығыз
байланыстылығы және қашанда табиғи-климаттық факторларға тәуелділігі.
Сондықтан да кез келген мемлекет ауыл шаруашылық саланы белгілі бір мөлшер
мен шектерде реттейді, ал реттеудің өзі мемлекеттік қолдау түрінде жүзеге
асады. Ауыл шаруашылығы Қазақстан Республикасы халық шаруашылығының ірі
саласы, бүгінде ауылды жерлерде республика халқының 43%-ы тұрады. Елдегі
макроэкономикалық және әлеуметтік жағдай көбінесе осы саладағы ахуалға
қатысты болып келеді.
Мемлекеттік реттеу нарықтық экономика жағдайында өз табиғатында болу
үшін оның нақты теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау қажет. Ол ең
алдымен елде экономикалық және саяси келісім орнату мақсатын көздеуі керек.
Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу – экономиканы
әкімшіл-әміршілдік басқарумен салыстырғанда іс жүзінде жаңаша сипатқа ие
болатыны сөзсіз. Мұнда біріншіден, реттеудің әкімшілік емес, экономикалық
әдістерінің басымдылығы мен тиімділігін айту керек, екіншіден, мемлекет
тарапынан ұсынылатын шарт пен бағдарламаны таңдауға мүмкіндік беретін
реттеудің индикативтік әдістеріне көшудің жүзеге асуын айтуға болады,
үшіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара келісімі негізінде
шешім қабылдаудың демократиялық қағидаларына көшу де маңызды роль атқарады.
Экономикалық тұрғыдан алғанда, таза нарықтық экономика болмайтынын
әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Мемлекет экономикаға әрқашан да араласқан.
Мұнда тек оның мақсаттары, міндеттері, ауқымы мен нысандары ғана әр түрлі
болып келеді. Бүгінде аграршы-ғалымдар ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу
және қолдау мәселелерін түбегейлі зерттеуде. Ауыл шаруашылығының сұраныс
пен ұсыныстың төмен бағалық икемділігі жағдайында мемлекеттік қолдаусыз
өзіндік реттеудің нарықтық механизмдері арқылы ғана тұрақты дамуға қол
жеткізуі мүмкін емес.
Экономиканы мемлекеттік реттеу идеясы нарықтық экономикалы елдерде ХХ
ғасырдың 50-60 жылдарынан бері жүзеге асырылып келеді. Бүгінде көптеген
елдерде ауыл шаруашылығы экономикасын мемлекеттік реттеудің әр түрлі
механизмдері енгізілген. Оларда шаруаларды мемлекеттік қолдау механизмдерін
жасай отырып, нарықтың көрінбейтін қолының еркіндігін шектеу қажеттігі
айқындалған. Мұндай механизмдер өз жеріне меншік иесі бола отырып, оны
тиімді пайдалану мен сақтауға мүдделі ерікті шаруа мүдделеріне
бағытталғанда ғана дұрыс жұмыс істей алады. Дж. Стиглердің мемлекетік
реттеу жөніндегі белгілі зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бизнес мемлекеттік
реттеуден мүлдем алшақтамайды, қайта керісінше ол бәсекедегі тәуекелді
істерді мемлекет тарапынан қорғауды талап етеді. Мұндай құбылыстар нарықтық
қатынастарының қалыптасқанына көп бола қоймаған Қазақстан экономикасының
аграрлық саласына да тән.
Сонымен мемлекеттік реттеу дегеніміз – мемлекеттік басқарушы
органдардың шаруашылық жүргізуші субъектілердің және әлеуметтік-
экономикалық құрылымдардың әрекетіне, экономиканы тұрақты дамыту мақсатында
қолданылатын мемлекеттік шаралар жүйесі. Отандық ғалым А. Кайгородцев
агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеуді ауыл шаруашылығы өнімін
және шикізат пен азық-түлікті өндіру, өңдеу мен өткізуге мемлекеттің
экономикалық, әкімшілік және заңнамалық әсер ету жүйесі деп түсіну керек
деген пікірді алға тартады.8
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қажеттілігі: 1) шикізат пен азық-
түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарының елдің макроэкономикалық
жағдайына әсер етуімен;2) өнімді өндіру, өңдеу және өткізу үрдістерінде
қалыптасатын табыстарды экономикалық әділетті жолмен бөлуді қамтамасыз
етуге нарықтың қабілетсіздігімен;3) табиғи факторлардың оның нәтижелілігіне
әсер етуімен анықталатын ауыл шаруашылығы өндірісінің спецификасымен;4)
ауыл шаруашылығын ауыл территориясын сақтаудың және ауыл тұрғындары іс-
әрекетінің негізгі түрі ретінде қолдаумен байланысты болып келеді. Ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеудің міндеттері: 1) агроөнеркәсіптік
өндірістің дамуы;2) елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;3)
шикізат пен азық-түлік, ауыл шаруашылығы өнімдері нарықтарын реттеу;4)
халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту;5) ауыл шаруашылығы мен
экономиканың басқа салаларының теңгермешілігін (паритетін) қолдау;6) ауыл
шаруашылығы мен басқа салалардағы жұмысшылар табыстарының деңгейін
теңдестіру;7) отандық тауар өндірушілерді қорғау болып табылады.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу қажеттілігі жөнінде отандық ғалым
Е.Б. Жатқанбаев ... шағын ауыл шаруашылығы кәсіпорындары туралы айтқанда
олардың республика экономикасында ерекше маңызын көрсету керек, өйткені,
ауыл шаруашылығында жүн өндіру халықтың дәстүрлі өндіріс саласы екенін,
оларды жекешелендіру жеңіл болатындығын айтқан абзал. Сонымен бірге
тәжірибе мынаны көрсетті: өмірге келген әсіресе өнім өндіретін шағын
кәсіпкерлік, мемлекет тарапынан көмекке зәру деп тұжырымдайды.9 Бүгінде
республикадағы ең төмен жалақы ауыл шаруашылығы саласында болып отыр.
Толығырақ келесі кестеден салыстыра отырып көруге болады. (1-Кесте)
1-Кесте
Экономиканың негізгі салалары бойынша орташа айлық жалақы мөлшері*
Экономика салалары 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж**
Ауыл шаруашылығы 14981 18811 29385 31350
Құрылыс 47921 55672 59988 61343
Көлік және байланыс 49048 58861 61015 64954
Қаржылық қызмет 79520 97505 127341 125220
Жылжымайтын мүлік операциялары 50662 60482 69586 71385
Коммуналдық, әлеуметтік және жеке қызмет 39058 43082 47165 49958
көрсету
Қонақүй және ресторан 47433 48744 50202 52160
Сауда 33478 40221 42316 44185
Мемлекеттік басқару 31160 35614 47046 49074
Білім беру 20326 23959 35770 37255
Денсаулық сақтау 18043 21311 37018 39118
*Қайнар көзі: Статистикалық бюллетень – Алматы, 2007. №12(96) – 38 б.
**Қайнар көзі: www.stat.kz
Соның ішінде ауыл шаруашылығы саласындағы орташа айлық жалақының өсу
қарқыны өте баяу.
2-Сурет. Ауыл шаруашылығындағы орташа айлық жалақы динамикасы
Мемлекеттің реттеуі мен қолдауынсыз аграрлық сектордың дамуы мүмкін
емес. Сондықтан да аграрлық қатынастарды оңтайлы реттеу үшін мемлекеттік
реттеудің мақсатты бағытталған, тұрақты және белсенді саясаты, яғни реттеу
мен қолдаудың ерекше мемлекеттік саясаты қажет. Шетелдердің ауыл
шаруашылығы саласының дамуында аграрлық сектордың дамуын мемлекеттік реттеу
тек қана қажеттілік емес, сонымен бірге көптеген шет мемлекеттердің дамуы
үшін заңдылық болып табылатынын әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеу көпқырлы және кешенді түсінік болып
табылады. Солай бола отырып, нормативтік-құқықтық актілерді дайындау, азық-
түлік тәуелсіздігіне, ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты дамуына қол
жеткізу үшін мемлекеттік органдар іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарымен
мемлекеттің ұйымдық-шаруашылық іс-әрекетке мақсатты түрде әсер етуін
көрсетеді. Бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізат пен азық-
түлікті өндіру, өңдеу және өткізуге, сонымен қатар өндірістік-техникалық
қызмет көрсетуге және агроөнеркәсіптік өндірістің материалдық-техникалық
қамтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсерін білдіреді.
Экономикалық реформаларды жүргізудің тарихи тәжірибесі көрсеткендей,
қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуде аграрлық реформалардың
бағыты, дұрыстығы мен жүйелілігі үлкен роль атқарады. Мемлекеттік басқару,
жоспарлы үйлестіру жаңа жағдайда мемлекеттің экономикалық саясатын жасаудың
ғылыми негізі ретінде әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, оның ішінде баға
белгілеу, қаржы-несие саясаты мен салықтық реттеу, ғылыми-техникалық болжау
жүйелерін де қамтиды. Қоғамдық мүдде тұрғысынан экономиканың аса маңызды
секторларының (соның ішінде ауыл шаруашылығының) дамуын мемлекеттік
реттеудің әр түрлі әдістерін – инвестиция, салықтар, несиелер,
субвенциялар, әр түрлі жеңілдіктерді пайдалану арқылы қамтамасыз ете
аламыз. Ауыл шаруашылығының қосалқы салаларының, әлеуметтік және өндірістік
инфрақұрылымының дамуы үшін салықтық жеңілдіктер беру маңызды.
Ауыл шаруашылығының құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып,
мемлекеттік салық және қаржы-несие саясаты аграрлық секторға қатысты
мынадай екі негізгі қағиданың негізінде құрылуы қажет:
• ауыл шаруашылығының басымды түрде дамуы;
• шаруашылық жүргізудің барлық ұйымдық-экономикалық түрлерінің
теңдігі.
Осылайша, азық-түлік пен шикізаттың сатып алу бағасын едәуір төмендету
арқылы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін де жақсартуға болады.
Мемлекеттің аграрлық саясатын жан-жақты талдай келе, осы саясат
негізінде шешімін табуға тиіс бірқатар мәселелер жатқанын көреміз:
1. кооперацияның мүмкіндіктерін максималды пайдалану және шаруашылық
жүргізудің әр түрлі тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарында өндірістің
көпукладты аграрлы құрылым құруды аяқтау, осы салада кәсіпкерлік пен
шағын бизнестің еркін дамуын қамтамасыз ету;
2. аграрлық секторды кәсіпорындар мен ұйымдардың экономикалық
ерекіндігімен жанама мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету;
3. аграрлық сектордың дамуын мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын жүзеге
асыру негізінде мемлекеттік қолдау;
4. отандық ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қорғауды және бәсекеге
қабілетті өнімдер мен азық-түлік тауарларымен әлемдік нарыққа шығуын
қамтамасыз ету;
5. салық саясатының және қаржы-несиелік жүйе мен бағалық реттеудің
нарықтық механизмдерін жетілдіру, ауыл шаруашылығы өндірісі мен тамақ
өнеркәсібінің ресурстық әлеуетін жаңалауға инвестиция бағыттау;
6. аграрлық секторды заманауи техникамен, минералды тыңайтқыштармен,
өсімдік қорғау құралдарымен, ветеринарлық медицина құрал-жабдықтарымен
және тауар өндірушілерді агросервистік қызмет көрсетулермен қамтамасыз
ету үшін отандық ауыл шаруашылығы машинасын жасау және химия
өнеркәсібінің дамуын жеделдету;
7. жерді рационалды пайдалану, оны қорғау, өндірістің экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
8. экологиялық таза өнімдер өндірісінде жаңа ресурс жианқтаушы
технологияны игеру;
9. жоғары сапалы және бәсекеге қабілетті өнім өндіру мақсатымен ауыл
шаруашылығы өндірісінің өнеркәсіптік қайта өңдеумен интеграциялық
үрдістерін тереңдете дамыту;
10. агроөнеркәсіптік өндірісте, мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы
дақылдарының селекциясын дамытуда мемлекеттің ғылыми-техникалық
саясатын іске асыру;
11. ауылдың әлеуметтік дамуын жеделдету, ауыл тұрғындарының өмір сүру
деңгейі мен сапасын арттыру, ауылдық елді мекендерде өмір сүруге толық
жағдай жасау.
Қазіргі кезде мемлекеттік реттеудің мақсаты – аграрлық секторды
нарықтық экономиканың тиімді саласына айналдыру; агроөнеркәсіптік
өндірістің тұрақты дамуын қамтамасыз ету; өндірістің қалыпты экономикалық
қызмет етуі үшін жағдай жасау; осы салада кәсіпкерлік қызметтің дамуын
қолдау болып табылады. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін қолдау
мемлекеттің қосымша шығындары бола отырып өндірістің өсуі үшін жағдай
туғызады, инфрақұрылымның дамуын жеделдетеді, жұмыссыздықты төмендетеді,
баға тепе-теңдігін ұстап тұрады, ал тұтастай алғанда әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Мұндай шығындарға іс жүзінде әлемнің барлық
елдері жол береді.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің қағидаларын қарастырмас бұрын
ауыл шаруашылығының әрекет етуінің өзіндік қағидаларына тоқталайық. Олар
келесідей:
- ауыл шаруашылығының барлық салаларының пропорционалды дамуы қағидасы.
Ауыл шаруашылығының көптеген салалары бар, мысалға ауыл шаруашылығы
өнімдірін қайта өңдеуші саласын айтуға болады.
- ауыл шаруашылық кәсіпорындарының басымды дамуы қағидасы. Бұл қағида
елдегі азық-түлік проблемасын түбегейлі шешудегі негізгі база ретінде
аграрлық секторды және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ауыл
шаруашылығы өндірісін ұлғайтудағы шешуші ролін мойындаудан туындайды.
- ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын басқаруда соңғы нәтижеге бағдарлану
қағидасы. Бұл қағида ауыл шаруашылығының барлық жүйесіне қатысты болып
келеді.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйелі сипатта болып келесідей
қағидаларға сүйенуі қажет:
1. Реттеу шараларының мақсатты сипаты;
2. Реттеу қызметтері мен бағыттарын билік деңгейі бойынша анықтап алу;
3. Реттеу көлемінің шектеулілігі, ауыл шаруашылығының нарықтық ортасын
бұзуға жол бермеу;
4. Реттеудің жанама тетіктерін максималды, ал тікелей әсер ету шараларын
минималды қолдану;
5. Ауыл шаруашылығын реттеу үшін бөлінген қаржының жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету;
6. Ауыл шаруашылығын реттеу жүйесінің өзгермелі макроэкономикалық
жағдайларға, нарықтық конъюнктураға, әлемдік
үрдістерге(тенденцияларға) тепе-теңдігі.
Осылайша, экономикалық реттеу өндірістік-шаруашылық іс-әрекеттің
дербестігін қамтамасыз етеді, меншікті басқарудың еркіндігін нығайтуға ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарының шаруашылық-өндірістік іс-әрекетінде жаңа
өндірістік базаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістерінің басты қызметі өндіріс
тиімділігінің барынша жоғары деңгейінде қоғамға қажетті өнім өндіру үшін
қолда бар ресурстарды толық пайдалануға мүмкіндік беретіндей өндірушілердің
экономикалық мүдделеріне ықпал етуді қамтамасыз етуінде жатыр. Аграрлық
секторды мемлекеттік реттеудің маңызды элементі – саланы мемлекеттік
қолдау. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау саяси, сондай-ақ экономикалық
факторлармен және аграрлық сектордың ерекшеліктерімен шарттасылған.(ауыл
шаруашылығы өндірісі ұйымдарының бірқатар нысандарының болуы; жерді
өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану; жергілікті топырақтық және
табиғи-климаттық жағдайлардың әр түрлілігі; көптеген кәсіпорындардың
көпсалалық сипаты)
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау өз кезегінде келесідей қағидаларға
сүйенуі керек:
1. ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері өзін-өзі қаржыландыру
негізінде жұмыс істеуі қажет, ал мемлекет тарапынан қолдау
шаралары шаруашылық жүргізудің қалыпты экономикалық жағдайын
қамтамасыз ету үшін толықтырушы роль атқаруы керек.
2. субсидиялар, дотациялар, жеңілдіктер және басқа реттеуші тетіктер
мен құралдар тауар өндірушілерді тиімді шаруашылық жүргізуге
бағдарлауы қажет, оларды қатаң дифференциалды түрде қолдану керек.
Мемлекеттік қолдау әкімшілік әдістер ретінде көрінеді, яғни
құқықтық актілерде көрініс табады.
Өндірістік әлеуетті сақтау, қолдау, жаңалау және жаңғырту бойынша
аграрлық секторды тікелей қаржылық қолдау әр түрлі нысанда көрінуі мүмкін:
• бұрын қабылданған және қазіргі уақытта қолданылмай отырған
мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру;
• ірі өндірістердің әлеуетін қолдау, сондай-ақ шаруа
қожалықтарының жаңа тиімді қуатын қалыптастыру бойынша
жеңілдетілген мақсатты несиелер;
• техникалардың мақсатты лизингін жасау;
• мал шаруашылығының тапшылық өнімдеріне берілетін дотацияны оның
өндірісі мен шаруашылық мамандануының зоналық жағдайы есебінен
сақтау;
• өнім мен мүлікті сақтандыруда көмек көрсету;
• жеке меншіктегі жерге кепілдік операцияларын дамыту;
• салықтарды төмендету, әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта
өңдейтін ауыл кәсіпорындарында;
• нарық инфрақұрылымдарын дамытуда, көтерме нарықтар құруда және
аукциондар өткізуде көмек көрсету;
• импортталатын дайын азық-түлік өнімдеріне кедендік салымдарды
арттыру, экспортты субсидиялау.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін арттыру үшін
ел экономикасының осы саласындағы мемлекеттік реттеуші органдардың
құзіреттілігі мен құрылымын тұрақты жетілдіріп отыру қажет. Сөз соңында
аграрлық секторды мемлекеттік қолдаудың келесідей бағыттарын ұсынуға
болады:
1. Шаруа-фермерлерге, әсіресе жұмысын жаңа бастаған фермерлерге
қаржылық қолдау көрсету;
2. Табиғи-климаттық жағдайы қолайсыз аудандарда аграрлық сектордың
дамуы үшін қаржылық қолдау көрсету;
3. Аграрлық секторды көтеру үшін облыстарға субвенция бөлудің құқықтық
негіздерін қарастыру;
4. Аграрлық секторда жеңілдікті салық салудың арнайы режимін анықтау.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу өзіндік құралдар арқылы жүзеге
асады. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің тиімділігін көп жағдайда осы
құралдар анықтайтындықтан оларға тоқталмай кетуге болмайды. Саланы
мемлекеттік реттеудің құралдары келесідей болып келеді: 1) аграрлық нарық
субъектілері үшін арнайы салық режимі;2) мемлекет қажеттілігі үшін ауыл
шаруашылық өнімдері мен азық-түлікті сатып алу, сақтау, өңдеу және
өткізу;3) ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлікке мақсатты бағдарланға,
кепілдікті, интервенциялық баға тағайындау;4) ауыл шаруашылық өнімдері мен
азық-түліктің импорты мен экспортын тарифтік және тарифтік емес реттеу;5)
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері мен аграрлық нарықтың басқа да
субъектілеріне берілетін субсидиялар, субвенциялар, кепілдіктер мен
өтемақылар;6) мемлекеттік инвестициялар;7) техникалық регламент,
лицензиялар мен шектеулердің басқа да түрлері;8) ауыл шаруашылығындағы
тәуекелді басқару;9) аграрлық нарық инфрақұрылымдары мен институттарының
дамуын ынталандыру;10) монополияға қарсы реттеу;11) әкімшілік және
техникалық кедергілерді алып тастау;12) табиғи ландшафттар мен табиғи
ресурстарды сақтау және ауылдық территорияларды тұрақты дамыту
бағдарламасын іске асыру;13) ауыл шаруашылығы субъектілерін ақпараттық
қамтамасыз ету және көнсультациялық қызмет көрсету;14) ауыл шаруашылығы
тауар өндірушілерін қаржылық сауықтыру;15) ауыл шаруашылығында инновациялық
іс-әрекет пен ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу шаралары көп жағдайда БСҰ
талаптарына қайшы келіп жатады. Соған сәйкес, көптеген зерттеу жұмыстарын
талдай келе, сөз соңында БСҰ-ға кіру жағдайында ауыл шаруашылығындағы қаржы-
несиелік қатынастарды жетілдіруге бағытталған және тұтастай алғанда БСҰ
талаптарына қайшы келейтін келесідей ұсыныстар айтуға болады:
І баға қалыптастыру саласында
1. Ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік өнімдерге баға теңгермешілігі
(паритеті) туралы Заңды жасау және қабылдау. Оның негізі ауыл шаруашылығы
өнімдерінің маңызды түрлеріне орташа жылдық кепілді бағаны анықтау болып
табылады.
2. Астық пен мақтаны тауардың 50%-на дейін кепілді бағамен форвардтық
мәміле бойынша мемлекеттік сатып алу жүйесін қайта қалпына келтіру және
кеңейту, бұл шығындарды азайтуға және белгілі бір деңгейдегі табыстылықты
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар бұл жүйе көктемгі егіс және күзгі жиын-
терін жұмыстарын өз уақытында қаржыландыруға және жоғары өнім алуға
кепілдікті қамтамасыз етеді.
ІІ несиелеу саласында
1. Қысқа мерзімді (ағымдағы шығындар бойынша) және ұзақ мерзімді
(негізгі қорларды толықтыруға қажетті)несиелеу жүйесін жаңарту қажет. Қысқа
мерзімді несиелеу бойынша пайыздық қойылым жылына 10-12%, ұзақ мерзімді
несиелеу бойынша 3-5% болып табыады. Бұл ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілеріне несиелік ресурстарға қол жеткізуге және олардың
қайтарымдылығын арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ипотекалық несиелеу жүйесін
енгізу қажет. Бұл жүйе ұзақ мерзімді инвестицилаудың қосымша көзі ретінде
пайдаланыла алады.
3. Жеке қосалқы шаруашылықты дамыту үшін микронесиелеу шараларын жүзеге
асыру қажет. Ол үшін республика бойынша шаруашылықтар табысының
мониторингін жүргізу керек.(ауылды жерлерде шаруашылықтарды жермен, үй
жануарларымен қамтамасыз етілгендігі бойынша бөлу және т.б.); ауылда,
поселкелерде өндіріске қажетті ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз
етілу талаптарын анықтау, қайта өңдеуші кешендердің жұмысын (құрал-
жабдықтардың, қайта өңдеу технологияларының болуы және т.с.с) өнімді
сақтау, жеткізу және өткізу мүмкіндіктерін бағалау
ІІІ лизинг саласында
1. Техникаға лизингтің мерзімін оның физикалық тозу дәрежесіне дейін
арттыру қажет, алғашқы жарна көлемін 8-10%-ға төмендету;
2. Лизинг операциясы бойынша кедендік алымдар мен салықтарды, соның
ішінде ҚҚС-ты да төмендету; лизинг алушыны келісім-шарт негізінде 3 жылға
дейін табыс салығынан босату;
3. Лизингтік операцияларды жүзеге асырушы кәсіпорындар мен мекемелерге
табыс салығын бірінші жылы (тіркелген уақытынан бастап) 90%-ға, келесі бес
жыл ішінде 50%-ға дейін төмендету. Инвестициялық құрылымдар үшін мүлік
салығын 50%-ға дейін төмендету қажет.
IV салық салу саласында
1. Өндірістің негізгі құралы жер болып табылатын заңды тұлғалар мен ауыл
шаруашылығы тауар өндірушілері үшін салық салудың патенттік жүйесін
дамыту, шаруа қожалықтары үшін бірыңғай жер салығын есептеу схемасын
бекіту.
V сақтандыру саласында
1. Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтандыру резервтері туралы
Республикалық Ережені жасау және бекіту қажет. Өнімдерді сақтандыруда
кейбір жылдары сақтандыру жарналары өнім шығыстарынан асып кетеді, ал кейде
сақтандыру жарналары өнім шығыстарының орнын толтыруға жетпейді.
2. Ауыл шаруашылығы дақылдары өнімдерін сақтандыруда республикалық
бюджет қаражаттары есебінен қайта сақтандыру тәртібін бекіту.
Бүгінде мемлекеттің экономикадағы рөлі туралы тұжырымдар ешқандай
дәлелдеуді қажет етпейді. Қазіргі жаһандық дағдарыс кезінде бұл теория
өзінің өміршеңдігін тағы бір дәлелдегендей. Ауыл шаруашылығының бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы мемлекеттік реттеудің рөлі тіпті ерекше. Ауыл
шаруашылығының басты міндеті елді азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету
болса, аграрлық саланы мемлекеттік реттеу мемлекет саясатының басым бағыты
балып қала бермек.
1.3 Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын құқықтық
және ғылыми қамтамасыз ету мәселелері
Қазақстанның аграрлық ғылымы агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге
қабілеттілігін енгізу мен арттырудың маңызды әлеуетін иеленеді. Оларға
селекциялық жетістіктің өсімдік сорттары, гибридтер, және ауыл шаруашылығы
малдарының тұқымы, типі және желілігі, өндірістің топырақ қорғайтын және
қор сақтайтын технологиялары, ауыл шаруашылығы өнімдері мен орман түзуші
дақылдарды сақтау және қайта өңдеу жатады.
Соңғы 7 жыл ішінде (2001-2007) Қазақстанның аграрлық ғылымы
агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін енгізуге және арттыруға
маңызды әлеуеті бар ғылыми жетістіктерге жетті:
шетелдік ұқсастар мен салыстырғанда өнімділігі мен сапасы бойынша
бәсекеге қабілетті әртүрлі дақылдардың 363 сорты мен гибридтері жасалды
және мемлекеттік сорт сынауға берілді;
ҚР АШМ Ғылыми-зерттеу ұйымдарында жасалған ауыл шаруашылығы
дақылдарының 34 жаңа сорты мен гибриді селекциялық жетістіктердің
мемлекеттік тізіміне қосылды;
сүтті малдың 3 жоғары өнімді типі, етті малдың 4 жоғары өнімді тұқымдық
желісі, қаракөл қойының 4 типі және етті-майлы қойдың 8 тұқымдық желісі,
жоғары сүтті құшым жылқыларының 2 тұқымдық желісі, түйелердің тұқымдық
желісі, алдын алу, болжау және емдеу ветеринарлық 134 препараты жасалды.
Орман түзуші дақылдардың селекциясы - 35 және одан да көп жылға
созылатын ұзақ процесс. Алғашқы рет соңғы 50 жыл ішінде Орман шаруашылығы
ғылыми-өндірістік орталығы қарағайдың бірегей жоғары декоративті
морфотиптерін – көгалдандыруда пайдалану үшін ұсынылған Бұланды және
Сымбатты қарағайдың жаңа сортклондарын және қарағайдың 3 сортклонын
жасады. Ауыл шарушылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру шараларын ғылыми
қамтамасыз етуде келесідей проблемалар бар:
жаңа технологиялық шешімдерді және инновацияларды қолдануға негізделген
кәсіпкерлік дықыл деңгейінің төмендігі;
өндіріске ғылыми әзірленімдерді енгізуді ынталандырудың тиімді
жүйесінің жоқтығы;
қаржы ресурстардың шектеулілігі және АӨК-дегі ғылыми-зерттеу мен
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (ҒЗТКЖ) мемлекеттік қолдаудың тиімді
механизмдерінің жоқтығы;
біліктілігі жоғары кадрлар мен жас ғалымдар үшін ғылыми қызмет
саласының тартымсыздығы, ғылымдардың ұрпақтық сабақтастығының үзілуі;
инновациялық процестің барлық қатысушыларының арасында тиімді қарым-
қатынасының жоқтығы;
отандық ғылымның әлемдік ғылымға ықпалдастық деңгейінің
жеткіліксіздігі;
қазіргі заманғы ғылыми және материалды-техникалық инфрақұрылыммен
қамтамасыз етілу деңгейінің төмендегі.
Аталған мәселелерді шешудің төмендегідей жолдарын ұсынуға болады:
Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында (ҒЗИ) және А.
Бараев атындағы Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы 2 селекциялық-
жылыжай кешендерін құру;
өсімдік және мал шаруашылығы саласында 2 орталық зертхана құру және
әлемдік стандарттарға сәйкестігіне аккредиттеу бойынша жұмыстар жүргізу;
сапасы әлемдік деңгейге және экологиялық талаптарға сәйкес келетін жаңа
перспективті сұрыптарды жедел енгізу тұқым шаруашылығы компанияларын құру;
әлемдік стандарттармен сәйкес келетін ғылыми зерттеулер қамтамасыз ету
үшін ҚазАгроИнновация АҚ ғылыми ұйымдарының ғылыми-зерттеу инфрақұрылымын
жаңғырту;
ҚазАгроИнновация АҚ ғылыми ұйымы базасында АӨК саласындағы білімдерді
тарату орталықтары желісін құру;
ғалымдардың, оның ішінде талантты жастардың қызметін ынталандыру, АӨК
саласындағы ең үздік ғылыми жетістіктері үшін жыл сайынғы А. Бараев
атындағы сыйлықты беру.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу тұтастай алғанда, азық-түлік
қауіпсіздігін, агроөнеркәсіптік кешен өнімі нарықтарының тұрақтылығын
қамтамасыз етуге, кәсіпкерліктің тиімді жүйесін құруға, отандық өнімнің
бәсекелестік артықшылықтарын қолдауға, сондай-ақ, өсімдік шаруашылығын, мал
шаруашылығын, балық шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуді
және тамақ өнеркәсібін дамыту үшін жағдай жасау арқылы ауыл халқының тұрмыс
деңгейін көтеруге, ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық
қауіпсіздікті, техникалық жарақтандыру мен басқа да ілеспе қызмет салаларын
қамтамасыз етуге, ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік
инфрақұрылымын дамытуға бағытталған. Сондықтан мемлекет экономиканы
мемлекеттік реттеуді іске асырмас бұрын, оны іске асырудың мақсатын,
міндеттері мен қағидаларын, тетіктері мен мерзімін, құралдары мен әдіс-
тәсілдерін, сондай-ақ мемлекеттік реттеудегі мемлекеттік органдардың рөлі
мен құзыреттілігін заң жүзінде анықтап алуы қажет. Тіпті, экономиканы,
соның ішінде, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу тиісті органдардың
қажетті нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауынан басталады деген
қорытынды жасауға болады. Әрине, өз кезегінде нормативтік-құқықтық актілер
тек жоғарыда айтылған шараларды ғана айқындамайды, сонымен қатар, қандай да
бір еркіндіктер мен мүмкіндіктерге қол жеткізуге ықпал етуі қажет. Бұл
жерде әңгіме ауыл шаруашылығындағы кәсіпкерлік қызметке қатысты болып отыр.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығының қызметін және оны мемлекеттік
реттеуді ұйымдастыратын негізгі Заң Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық
аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының
Заңы екендігі белгілі.10 Алайда, республикада ауыл шаруашылығын
мемлекеттік реттеу бұдан бұрын да жүзеге асқан. Оның құқықтық реттеуші
құжаты ҚазССР-ғы ауыл, село және агроөнеркәсіптік кешеннің басымды дамуы
туралы ҚазССР-ның Заңы болған.11 Осы Заң бойынша аграрлық саланы
мемлекеттік реттеу келесідей қағидаларға сүйенген болатын:
- агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдың басымды дамуы;
- шаруашылық жүргізудің және меншік нысандарын таңдау дербестігі;
- агроөнеркәсіптік кешенде шаруашылық жүргізу нысандарының теңдігі;
- жер телімдерін ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне бірінші кезекте
бөлу;
- ауыл шаруашылығы өндірісіне, ауылдың әлеуметтік инфрақұрылымының дамуына
өнеркәсіптік кәсіпорындардың, бірлестіктер мен ұйымдардың қатысуы.
Тұтастай алғанда, Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды
дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының Заңы ауыл
шаруашылығын интенсивті дамытуға бағытталғанымен, оның бірқатар баптары іс
жүзінде орындалып жатқан жоқ. Тіпті, Заңның өзінде бірқатар кемшіліктер
бар. Мәселен, аталған Заңның мемлекеттік органдардың және өзін-өзі басқару
органдарының агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу саласындағы құзыретіне арналған 2 тарауындағы нормалар
Қазақстан Республикасы Конституциясының IV, V, VI бөлімдеріндегі құқықтық
нормаларды қайталап тұр.1012 Жоғарыдағы Заңның 2 бабының бірінші
тармағына сәйкес, осы Заң ҚР Конституциясына негізделеді, бірақ ол
Конституциядағы құқықтық нормаларды қайталайды деген сөз емес. Айталық, ҚР
Конституциясының 49 бабына сәйкес Парламент – ҚР-ның заң шығару қызметін
жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.11 Ал, Заңға
аграрлық секторды реттеуші мемлекеттік орган ретінде ҚР Парламентін қосу
мүлдем қате. Әрине, барлық нормативтік-құқықтық актілер, соның ішінде
аталған Заң да Парламент арқылы қабылданады, алайда Парламент реттеуді
тікелей жүзеге асыратын атқарушы билік тармағы емес. Аталған Заңның баптары
мемлекеттік қолдаудың бағыттарын ғана анықтайды, алайда оның нақты
тетіктері жоқ. Заңға сәйкес, ҚР Үкіметінің құзыретіне агроөнеркәсіптік
кешенді және ауылдық аумақтарды дамыту саласындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттарын әзірлеу кірсе, ал агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
саласындағы уәкілетті органның құзыреті мемлекеттің агроөнеркәсіптік кешен
мәселелері жөніндегі саясатын іске асыру болып табылады. Алайда, ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz