Қазақстан территориясын физикалық-географиялық аудандастыру

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7

1 ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫН ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРУ
1.1 Жазықтар мен ойпаттар ... ... ... ..8
1.2 Шығыс Еуропа жазығы ... ... ... ... ..8.9
1.3 Батыс Сібір жазығы ... ... ... ... ... .9.11
1.4 Тұран ойпаты ... ... ... ... ... ... ... .11.12

2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Сарыарқа ұсақ шоқысы ... ... ... ... 13.
2.2 Орал тауы ... ... ... ... ... ...14.15
2.3 Алтай тауы ... ... ... ... ... ... ...15.17
2.4 Жоңғар Алатауы ... ... ... ... ... ... .18.20
2.5 Сауыр.Тарбағатай тауы ... ... ... ..20.23
2.6 Тянь.Шань таулар жүйесі ... ... ...23.27

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.29

ҚОСЫМШАЛАР

Қазақстанның кең-байтақ жерінің табиғаты алуан түрлі, бір-бірін қайталамайтын табиғат кешендерінен тұрады. Қазақстан аумағы екі дүние бөлігін (Еуропа мен Азия) біріктіріп жатыр. Осыған сәйкес қайталанбас көркем табиғатымен, кең массивті құмдарымен, жазира даласымен, қарлы биік тауларымен, құрғақ климатымен, теңіз деңгейінен төмен жатқан ойыстарымен, күрделі геологиялық құрылысымен, көне географиялық тарихымен, мол табиғат байлығымен өзара ерекшеленетін байтақ елімізді мынадай ірі табиғат аймақтарына бөлуге болады. Сондықтан Қазақстанның таулы және тау бөктерлерінде болатын қауіпті құбылыстардың пайда болу орталықтарын анықтап, сол анықтау бойынша таулы аймақтарын үйлестіре отырып және осы негізде аймақтық жоспардағы қорғау сияқты табиғи процестер әрекетіне тап болған нақтылы объектілерді қорғауды іске асыру.
Зерттеудің негізгі мақсаты: Қазақстанның таулы және жазықтардың физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтап, олардың пайда болу, даму сатыларына тоқталу. Олардың жыныстық құрамын анықтап, пайдалы қазбаларды табу. Табиғатты тиімді пайдалану және оны қорғау шараларын ұйымдастыру.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
- Қазақстанның таулы және жазықты бөліктерінде қорықтар мен қорықшалар ұйымдастыру ісін жетілдіру және қолға алу;
- тау жыныстарының түрлі генетикалық түрлерінің, қалыптастырудын геоморфологиялық, неотектоникалық қазіргі заманға экзогенді геологиялық және гидрометереологиялық шарттары мен факторларының және табиғи процестерінің даму қызметіне баға беру;
- Сондықтан Қазақстанның таулы және тау бөктерлерінде болатын қауіпті құбылыстардың пайда болу орталықтарын анықтап, сол анықтау бойынша таулы аймақтарын үйлестіре отырып және осы негізде аймақтық жоспардағы қорғау сияқты табиғи процестер әрекетіне тап болған нақтылы объектілерді қорғауды іске асыру;

1. Қалиев М., Бейсенова Ә. Қазақстанның физикалық географиясы.
Алматы 1997 – 63 б.
2. Өтемағанбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы 1967
102б.
3. Қожаназарова Сауыр – Тарбағатай. География және табиғат. 2008 №1
4. Алиев Д. Физическая география Казакстана. Алматы. 1998 – 128с.
5. Мариковский П. И. В горах Тянь – Шаня. Алматы 1981.
6. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы І – IV томдар. Алматы 1998.
7. Гуриков Е. “Іле Алатауы”. Алматы 1981
8. Медеу А. Сел қатерінен сақтандырудағы маркетингтік зерттеулер.
География және табиғат.2006 №3 7б.
9. Тасболат Б., Асқарова М. Селдік ағындардың экожүйенің абиотикалық
құрлымдарына әсері. География және табиғат. 2006 №1 25б.
10. Ботбаев А. Сел қауіп қатерінен сақтандыру нарығын квалиметрлік
бағалау. География және табиғат 2006 №5 10б.
11. Апат айтып келмейді. Оңтүстік Қазақстан. 2008 ж 26ақпан 4б. ОҚО
төтенше жағдайлар департаменті.
12. Арпабеков С. Өмір тіршілік қауіпсіздігі. Алматы 2004 – 61б.
13. Пулатова С. Жер сілкінісін болжау. География және табиғат. 2005 №5
26б.
14. Бейсенова Ә. Физика – географическая исследование Казакстана. 1982
– 124б.
15. Власова Т. Материктердің физикалық географиясы. І – том. Алматы
1984 – 250б.
16. Құсайынов С. Жалпы геоморфология. Алматы. 2006 - 27б.
17. Бейсенова Ә. Қазақстанның географиялық атласы. Алматы. 2003 –

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

+МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7

1 ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫН ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРУ
1.1 Жазықтар мен
ойпаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
1.2 Шығыс Еуропа
жазығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 8-9
1.3 Батыс Сібір
жазығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 9-11
1.4 Тұран
ойпаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 11-12

2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАУЛЫ АЙМАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Сарыарқа ұсақ
шоқысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13-14
2.2 Орал
тауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 14- 15
2.3 Алтай
тауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .15-17
2.4 Жоңғар
Алатауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 18-20
2.5 Сауыр-Тарбағатай
тауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .20-23
2.6 Тянь-Шань таулар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 23-27

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .29

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30-31

Кіріспе

Тақырыптың көкейтестілігі: Қазақстанның кең-байтақ жерінің табиғаты
алуан түрлі, бір-бірін қайталамайтын табиғат кешендерінен тұрады. Қазақстан
аумағы екі дүние бөлігін (Еуропа мен Азия) біріктіріп жатыр. Осыған сәйкес
қайталанбас көркем табиғатымен, кең массивті құмдарымен, жазира даласымен,
қарлы биік тауларымен, құрғақ климатымен, теңіз деңгейінен төмен жатқан
ойыстарымен, күрделі геологиялық құрылысымен, көне географиялық тарихымен,
мол табиғат байлығымен өзара ерекшеленетін байтақ елімізді мынадай ірі
табиғат аймақтарына бөлуге болады. Сондықтан Қазақстанның таулы және тау
бөктерлерінде болатын қауіпті құбылыстардың пайда болу орталықтарын
анықтап, сол анықтау бойынша таулы аймақтарын үйлестіре отырып және осы
негізде аймақтық жоспардағы қорғау сияқты табиғи процестер әрекетіне тап
болған нақтылы объектілерді қорғауды іске асыру.
Зерттеудің негізгі мақсаты: Қазақстанның таулы және жазықтардың
физикалық-географиялық ерекшеліктерін анықтап, олардың пайда болу, даму
сатыларына тоқталу. Олардың жыныстық құрамын анықтап, пайдалы қазбаларды
табу. Табиғатты тиімді пайдалану және оны қорғау шараларын ұйымдастыру.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
- Қазақстанның таулы және жазықты бөліктерінде қорықтар мен қорықшалар
ұйымдастыру ісін жетілдіру және қолға алу;
- тау жыныстарының түрлі генетикалық түрлерінің, қалыптастырудын
геоморфологиялық, неотектоникалық қазіргі заманға экзогенді геологиялық
және гидрометереологиялық шарттары мен факторларының және табиғи
процестерінің даму қызметіне баға беру;
- Сондықтан Қазақстанның таулы және тау бөктерлерінде болатын қауіпті
құбылыстардың пайда болу орталықтарын анықтап, сол анықтау бойынша таулы
аймақтарын үйлестіре отырып және осы негізде аймақтық жоспардағы қорғау
сияқты табиғи процестер әрекетіне тап болған нақтылы объектілерді қорғауды
іске асыру;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақстанның жазықты аймақтарындағы
қауіпті табиғи процестерінің қалыптасуының заңдылықтарын табу бойынша
кешендік жұмыс, көп зерттелмеген және осының негізінде табиғат
құбылыстарының зардапты әсеріне тап болған нақты объектілерге де қатысты
қорғау материалдарын жүзеге асыру бойынша негізделген ұсыныстар
келтірілген, шөлейттену процесі мен шөлдену процестерін тоқтату және алдын
алу;
Негізгі қорғалатын қағидалар: Қазақстан территориясында орналасқан
таулардың физикалық – географиялық ерекшеліктері, жағдайы: рельефі мен
геологиялық құрылымы, климаты, ішкі сулары және топырақ өсімдік жамылғысы.
Физикалық – географиялық факторларды жүйелі түрде талдау нәтежесінде
қауіпті табиғи құбылыстардың пайда болуын анықтау, олардың қалыптасу
аймақтарындағы геологиялық субстратты құрамы мен физикалық – механикалық
қасиеттерін анықтау және олардың дамуы аумақтың рельефіне, тектоникасына
және гидрометеорологиялық шарттарға байланысты.

1 Қазақстан территориясын физикалық-географиялық аудандастыру

1. Жазықтар мен ойпаттар

Қазақстан жер аумағы жағынан Еуразия материгінде Ресей, Қытай,
Үндістан мемлекетінен кейін төртінші орын иеленеді. Жалпы жер аумағы 2724,9
мың шаршы шақырым. Қазақстан батысында Каспий маңы ойпатынан шығысында
Алтай тауларына дейін үш мың шақырым, солтүстігінде Батыс Сібір жазығынан
оңтүстігінде Тянь-Шань тауларына дейін мың алты жүз шақырымға созылып
жатқан кең байтақ мемлекет.
Қазақстанның жер көлемінің үлкендігіне байланысты жер бедері де әр
түрлі келеді. Мұнда биік, аласа таулар, қыраттар, жазықтар және ойпаттар
бәрі де кездеседі. Қазақстанның жер көлемінің сексен алты пайызға жуығы
жазықты жерлер, қалған он төрт пайызы таулы жерлер болып табылады.

1.2 Шығыс Еуропа жазығы

Географиялық орны
Бұл аймаққа Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-шығыс бөлігі ғана кіреді.
Аймақ геологиялық дамуы мен тектоникалық құрылымы жағынан Шығыс Еуропа
платформасының оңтүстік-шығыс бөлігі болып табылады. Шығыс Еуропа жазығы -
аса ірі жазықтардың бірі. Бүкіл Еуропа бөлігінің шығысын алып жатқандықтан,
мұны Шығыс Еуропа жазығы деп атайды. Бұл аймақ Мұғалжармен, Үстіртпен,
оңтүстігінде Маңғыстаумен шектеседі. Қазақстандық Шығыс Еуропа жазығына
Жалпы Сырт қыраты, Орал алды үстірті және Каспий маңы ойпаты жатады.
Геологиялық құрылысы мен жер бедері
Қазақстан аумағына бұл үлкен жазықтың оңтүстік-шығыс бөлігі ғана кіреді.
Жалпы Сырт қыраты, Каспий маңы ойпаты және Орал алды үстірті атты
географиялық аудандардан тұрады. Бәрінің тұғыры палеозой эрасына дейін
қалыптасқан. Олардың беті палеозой, мезозой, кайнозой шөгінділерімен
жабылған. Судан босап, ақырындап көтеріліп, осы күнгі қалпына келген.
Континентті даму тұсында әрбір ауданның өзіндік жер бедері, топырағы мен
өсімдіктер жамылғысы қалыптасқан. Орал алды үстірті жоғарғы бор дәуірінен
кейін, ал Жалпы Сырт палеоген теңізінің тартылуынан кейін қалыптасқан.
Каспий маңы ойпаты соңғы мұз басу кезеңінен кейін ғана босаған. Бұл
жерлердің теңіз бетінен жоғарылығы 300 м шамасында, ауа алмасуы жағдайының
ұқсастығы, солтүстіктен оңтүстікке қарай ылғалдың азая беруі осы жерлерде
континентті құрғақ климаттың орнығуына себеп болған.
Жалпы Сырт - Оңтүстік Орал мен Еділ өзенінің аралығында орналасқан кең
жазық қырат. Қыраттың жер бедері Жайық өзеніне оң жақтан кеп құятын Деркөл,
Шаған, Ертек, Ростошь және т.б. өзендердің арналарымен тілімделген.
Қыраттың қазақстандық бөлігі, негізінен, бірімен-бірі жалғасып жатқан
жалдардан тұрады. Ол солтүстіктен (100-150 м) оңтүстікке қарай (60-70 м)
ылдилап, аласара береді.
Орал алды үстірті Каспий маңы ойпаты мен Мұғалжар тауларының аралығын
қамтиды. Оның солтүстік-шығыс беті 400-450 м-ге дейін көтерілген. Жем,
Қайнар, Сағыз, Ойыл, Елек, Ор, Сарықобда, Үлкенқобда, Бұлдырты, Өлеңті
өзендері басын осы жерден алады. Үстірт оңтүстік-батысқа қарай аласарады
(100-150 м).
Каспий маңы ойпаты Жалпы Сырт қыраты, Орал алды үстірті Каспий
теңізінің аралығына орналасқан. Ойпаттың солтүстік жағы теңіз деңгейінен
жоғары. Ойпат - жекелеген жоталар мен өзен бойларында қақ, сорлар, құмды
аудандары бар кең жазық дала. Ол палеогеннің аяғында басталған Каспий құм
аралас сазды шөгінділерінен түзілген. Ойпаттың оңтүстік беті - теңіз
деңгейінен төмен жатқан жазық. Бірақ мұнда тұз күмбездері ұшырайды,
солтүстік бөлігіне қарағанда тұзды сорлар, қақтар көбірек. Ойпат арқылы
Жайық өзені мен оған құятын шағың салалар (Деркөл, Көшім, Үлкенөзен және
Кішіөзен, Шежін бірінші және екінші Шежін, Шідерті, Жымпиты, Қалдығайты
және т.б.) ағып өтеді. Олардың біразы жазда тартылып, бөлек-бөлек көлшіктер
мен қарасуларға айналады. Сонымен бірге ойпатта Шалқар, Балықты, Аралсор,
Бесоба сияқты көлдер де бар.
Каспий маңы ойпаты бергі дәуірдің өзінде теңіз табаны болған. Өткен
ғасырдың 70 жылдарының өзіңде Доссор мен Мақат мұнай кеніштері орналаскан
Тентек соры су астыңда жатқан. Қайдақ, Комсомол шығанақтары судан 30
жылдары ғана босаған. Теңіз табаны судан біртіндеп босап, құрғап, ойпатқа
айналған. Жер асты сулары тұщыланған. Ойпаттың қазіргі жер бедерінің
пішіні, топырағы мен өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Алайда ойпаттың
оңтүстігінде 60 мың км2 жерді алып жатқан құмды аймақ (Қарақұм) бар. Жел
бұл өлкенің жастығына қарамай, жер бетін құрғатып, өсімдігі сирек шөлге
айналдырған. Ондағы кұм төбелерді бэр төбешіктері деп атайды.

3. Батыс Сібір жазығы

Географиялық орны
Қазақстан жерінде бұл жазық Орал тауларынан Алтайға дейін (ені 200-250
км) жіңішке алапты алып жатыр. Ол оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс, яғни
ылдилай береді. Оңтүстігінде Сарыарқамен шектеседі.
Жер бедері мен геологиялық құрылысы
Жазықтың оңтүстіктегі биіктігі 200 м, солтүстігінде 100 м. Батыс Сібір
жазығының қазақстандық бөлігі палеозойдың қатпарлы-жақпарлы тұғырының
үстінде жатқан палеогеннің теңіз және неогеннің континенттік шөгінділерінен
тұрады. Кайнозой дәуірінде теңіз тартылып, қазіргі жер бедері қалыптасқан.
Жер беті біркелкі тегіс. Өзендері сирек, сондықтан тілімделмеген. Ондаған
тұйық қазаншұңқырлар ғана ұшырасады. Олардың көбін тұзды көлдер алып жатыр.
Кей жерлерде биіктігі 10-15 м-ге дейін көтерілетін жалдар кездеседі. Ішкі
ерекшеліктеріне сәйкес Батыс Сібір жазығының қазақстандық бөлігі 4 ауданға
бөлінеді:

1. Есілдің жазық орманды даласы,
2. Тобыл-Обағанның жазық даласы,
3. Есіл-Ертіс даласы,
4. Ертіс-Құлынды жазығы.

Есілдің жазық орманды даласы Есіл өзенінің екі жағын жағалай Солтүстік
Қазақстан облысының жерінде орналасқан. Бұл көлді жазық балшықты
жыныстардан түзілген, бетін континенттік әсіресе өзен шөгінділері,
палеогеннің жыныстары басқан. Жазықтықтың ең биік беті 130-140 м-ге жетеді.
Онда көл көп, батпақты, тұзды қазаншұңқырлар да баршылық. Жер бетін шалғын,
қара топырақты даланың өсімдіктері басқан. Ормандары, негізінен, қайың мен
теректен тұрады.
Тобыл-Обағанның жазық даласы батысында Орал Сырты үстіртімен,
оңтүстігінде Торғай қыратымен, шығысында Есілдің сол жақ жағалауымен,
солтүстігінде орманды даламен шектеседі. Бұл да көлді жазық. Жер бетінің
биіктігі оңтүстігінде 250 м. Солтүстікке қарай аласарады. Жазық саздардан
түзілген. Оның бетін плиоцен мен неогеннің жыныстары жапқан. Аумағында Үй,
Есіл, Тоғызақ, Әйет, Тобыл, Обаған өзендері ағып өтеді. Тұщы көлдер аз, ең
үлкені - Құсмұрын көлі. Ал тұзды көлдер көп. Жері қара топырақты, шалғынды.
Есіл-Ертіс даласы Есіл-Қамысты орманды даласы мен Сарыарқаның,
Павлодар облысының көлді жазығының ортасында жатыр. 100-120 м биіктегі
беткейлер неоген саз балшықтарынан түзілген, үстін төрттік дәуірдің құмдары
мен балшықтары басқан. Батыс бөлігінде көл көп. Олардың көбі тұщы. Ең
үлкені - Шағалалытеңіз көлі. Оған Шағалалы өзені құяды. Тұзды көлдері де
бар. Көкшетаудың солтүстік жағында жазық даланың бетінде ұзындығы 24 км,
ені 0,5-1 км-ге, биіктігі 15 м-ге жететін үлкен жал жатыр.
Ертіс-Құлынды жазығы Павлодар облысының күңгірт қызыл қоңыр топырақты
ауданын қамтиды. Ертіс өзенінің жағалауы бірнеше террасадан тұрады. Бірінші
(сортаң топырақты) және екінші терраса өзен деңгейінен 4-6 м-ден 15-18 м-ге
дейін биік келеді, жайылмасы өзеннің екі жақ бетінде 20-25 км-ге дейін
созылады. Үшінші террасаның биіктігі 28-32 м, негізінен, сол жақ жағалауға
орналасқан. Ол қатпарлы, ұсақ шоқылы өлкемен жалғасады. Бұл беткей ұсақ
қиыршық құмтасты болып қеледі. Ал Ертістің оң жақ беткейі төртінші
террасаны (биіктігі 40-45 м) құрайды. Ол - құмайт топырақты аллювийлік
жазық, желдің әрекетімен қалыптасқан. Онда қалың қарағай өседі. Ертістің
сол жағасы мен аймақтың солтүстік-батыс бөлігінде көлдер мен көлтабандар
бар. Олардың ең үлкендері - Жалаулы, Шүрексор келдері. Жағаның екінші,
үшінші террасаларының қалыптасуы кезінде Ертіс осы көлге кұйып, шығысқа
қарай қайта ағып шыққан. Қазір бұл көлге Шідерті мен Өлеңті өзендері,
Сілетітеңіз көліне Сілеті өзені кұяды.

4. Тұран ойпаты

Географиялық орны
Тұран - Қазақстанның оңтүстігін батысынан шығысына дейін алып жатқан
кең жазық. Оған Маңғыстау, Үстірт, Торғай үстірті, Арал маңы, Сырдария
бойы, Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл аймағы түгел кіреді.
Жер бедері мен оның пайда болу тарихы жағынан біркелкі емес.
Жер бедері мен геологиялық құрылысы Тұран ойпатының негізін тұғыры
(фундаменті) палеозойда қалыптасқан эпигерциндік тақта құрайды. Жер бедерін
қалыптастыруда денудациялық-аккумуляциялық-аллювий лік процестердің рөлі
зор.
Маңғыстаудың аласа таулы өлкесі мезозой дәуірінде пермь, триас
құмтастары мен әктастарынан, тағы баска жыныстардың қосындыларынан
түзілген. Ең биік тауы -Қаратау (350-450 м), ұзындығы 130 км. Оның ең биік
нүктесі-Бесшоқы (555 м). Қаратау беткейлері шатқалдармен, жыралармен
тілімделген толқынды қырат түрінде көрінеді. Тау жотасы ғана тік, жалаңаш,
жартасты. Қаратаумен қатарласа оның солтүстігі мен оңтүстігінде солтүстік
және оңтүстік Ақтау созылып жатады. Олар жоғарғы бор дәуірінің әктасынан
тұрады. Ақтау деп аталуы да осыдан. Биіктігі 300 м шамасында.
Ақтаудан оңтүстікке қарай қыратты жартылай шөлді дала басталады. Ол
түгелдей ұлутасты-оолитті әктастардан, Каспий жағасына таяу беті саз
балшықтарынан түзілген. Олардың астында пермь-триас және одан да
ежелгі дәуірлердің қатпарлығы жатыр (тереңдігі 2-3 км). Олардан төмен теңіз
деңгейінен аласа бірнеше тұйық қазаншұңқырлар ұшырасады. Олардың ең үлкені
- теңіз деңгейінен 132 м төмен орналасқан Қарақия ойысы. Маң-ғыстау
түбегінде бірде-бір өзен, ағын су жоқ. Маңғыстаудан Арал теңізіне дейін
Үстірт қыраты жазығы жатыр. Оның биіктігі 200-300 м, ауданы 170 мың км2.
Ұзындығы 600 км, ені 300-400 км. Қазақстанға үстірттің батыс бөлігі ғана
кіреді. Үстірттің жер бедері тегіс, ұлутасты-оолиттік әктасы мен тұзды
мергель және саз араласқан ашық түсті әктастан түзілген. Әр жерінде көлді
ойысты қазаншұңқырлар кездеседі. Олар құрғап, айналасын Сам, Асмантай-Матай
құмдары басқан. Мұнда да өзендер жоқ.
Торғай үстірті Сарыарқа (қазақтың қатпарлы өлкесі) мен Мұғалжар
аралығында орналасқан. Орташа биіктігі 200-300 м. Оның орталық бөлігінде
солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан кең ойыс бар. Оны Торғай
қолаты (аңғары) деп атайды. Бұл кайнозойда Батыс Сібір теңізін Торғай
теңізімен жалғастырып тұрған бұғаз болған. Ойыстың батыс және шығыс беттері
- едәуір тілімделген жазық. Үстірт, негізінен, қалындығы 5000 м-ге жететін
теңіз шөгінділері мен континенттік жыныстардан тұрады. Қазіргі жер бедері
саздақты және құмды жыныстардан құралған.
Арал теңізі маңында ірі құмды аймақтар бар. Арал теңізі мен Шалқар
теңіз көлі аралығында жатқан Арал маңы Қарақүмының биіктігі 100 м. Бұйратты
төбелі жазық болып табылады. Басқа құмдарға қарағанда құм жасы жағынан
салыстырмалы түрде ежелгі. Жел әрекетінен ішінара өзгерген. Арал теңізінің
солтүстігінде орналасқан Үлкен және Кіші Борсық құмдары жер бедері жағынан
Арал маңы Қаракұмына ұқсайды. Олар неоген құм шөгін-ділерінен қүралған.
Сырдария аңғары мен Арал теңізіне қарай көлбеу жатқан жазықты Сырдария
аллювийлі жазығы деп атайды. Ол құмтасты, сазды, кей жерлерінде құмды
шөгінділерден тұрады. .
Қызылқұм - Орта Азияның ең үлкен құмды шөлі. Қазақстанға Қызылқұмның
солтүстік бөлігі кіреді. Ол эолды, ішінара аллювийлік палеогеннің
құмдарынан құралған. Жер беті құм төбелі, қырқалы боп келеді де, кең
сайлармен кезектесіп отырады.
Мойынқұм - Шу мен Сарысу өзендерінің төменгі ағысында жатқан құмды
жазық. Ол оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс жатыр. Биіктігі оңтүстікте 500-
600 м, орталық бөлігінде 400 м, солтүстікте 300 м. Аллювийлі, эолды
кұмдардан құралған. Ал Сарысу өзені мен Балқаш көлі аралығындағы үстіртті
шөл Бетпақдала деп аталады. Орташа биіктігі 300-350 м. Жер бедеріне қарай
оңтүстік-батыс және солтүстік-шығыс болып екіге бөлінеді. Оңтүстік-батыс
бөлігінің беті - тілімделген тегіс жазықтық. Ол құмтас, саз және құм
араласқан теңіз бен континенттің палеоген шөгінділерінен құралған.
Солтүстік-шығыс бөлігі дөңесті, бұйратты келеді. Кей жерлерде мүжіліп
аласарған тау қалдықтары (Жамбыл, Байқара және т.б.) кездеседі. Бұл жер
палеозой тақтатасынан, кұмтас пен магма жыныстарынан, сұрғылт және қызыл
граниттен тұрады. Бетпакдаланың бұл бөлігінің Сарыарқаға ұқсастықтары бар.
Балқаш-Алакөл қазаншұңқыры Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы мен Алакөл
көлдері тобын, Жоңғар Алатауы мен солтүстік Тянь-Шань жоталарының
аралығындағы құмды жазықты қамтиды. Қазаншұңқыр геологиялық құрылысы мен
жер бедері жағынан Мойынқұмға ұқсас. Бұл да неоген дәуірінің аллювийлі,
эолды құмды шөгінділерінен құралған. Ол өзен аңғарлары бөліп жатқан бірнеше
жалды құмды массивтерден тұрады.

2 Қазақстанның таулы аймақтары және олардың пайда болу ерекшеліктері

Қазақстан жеріндегі биік таулары республиканың шығысы мен оңтүстік-
шығысында орналасқан. Олар: Алтай, Жоңғар Алатауы, Тянь - Шань, Сауыр
Тарбағатай таулары жатады.
Бұл биік таулар бір-бірінен физикалық-географиялық ерекшеліктеріне
қарай әр түрлі келеді. Қалыптасу кезеңі, геологиясы, табиғаты, топырағы
тіпті өсімдік, жануарларында өзгешіліктер байқалады.
Тауларда негізінен пайдалы қазбалар кен орындары, орман шаруашылығы, ауыл
шаруашылығының салалары, туризм саласында пайдаланады

2.1 Сарыарқа ұсақ шоқысы

Географиялық орны
Бұл өлке Орталық Қазақстанның көпшілік жерін алып жатыр. Ол батыста
Торғай үстіртімен, шығыста Сауыр-Тарбағатай тау жүйесімен, солтүстігінде
Батыс Сібір жазығымен, оңтүстікте Тұран ойпатымен шектеседі. Батыстан
шығысқа дейінгі ұзындығы 1200 км, ені шығыс бөлігінде 400 км, батыс
бөлігінде 900 км шамасында.
Жер бедері және геологиялық құрылысы
Сарыарқа өлкесі, негізінен, мүжілген және тегістелген қыраттардан,
ұсақ шоқылы аласа таулардан тұрады. Араларында үлкенді-кішілі ойыстар,
қазаншұңқырлар кездеседі. Олар геологиялық құрылысы мен жер бедерінің
сипатына қарай іштей жіктеледі. Оның шығыс бөлігі батысына қарағанда
биігірек. Палеозойдың шөгінді және магмалық жыныстарынан (гранит, порфирит,
кварцит) кұралған аласа таулы аймақ болып табылады. Бұл өлкенің жер
бедерінің қалыптасуында жыныстардың жату бағыты мен үгілу процесі басты рөл
атқарған. Сондықтан аласа таулар мүжілген. Кей жерлерде тау қалдықтары
дөңді жазыққа жалғасады.
Бұл бөліктегі ең биік тау - Қызыларай. Оның биік нүктесі - Ақсораң
(1566 м). Одан солтүстікке қарай Қарқаралы (1403 м), Кент (1460 м) таулары,
одан әрірек Баянауыл (950 м), шығысында Шыңғыстау (1300 м) таулары жатыр.
Бұл таулар жүйесі, негізінен, граниттерден тұрады. Солтүстік беткейлерінде
қарағайлы орман өседі, оңтүстік беткейлері жалаңаш, құзды келеді. Тау
етектерінде үгінді қорым тастар кездеседі.
Сарыарқаның батыс бөлігінде тегіс және ойыс жерлер көп, қалдықтаулар
мен шоқылар аз кездеседі. Онда ертедегі палеозой шөгінділері мен магма
жыныстары тек биік жерлерде ғана көрініп жатады. Олар жазықтар мен
ойыстарда палеоген дәуіріндегі көл және теңіз шөгінділерінің астында
қалған. Бұл жақтың жер бедерінің қалыптасуына ұзаққа созылған үгілумен
бірге бор және үштік дәуірдің шөгінділері әсер еткен. Мұндағы ірі ойыс -
Теңіз-Қорғалжын қазаншұңқыры. Ол Сарыарқаның батыс бөлігін екіге бөліп
жатады. Оның солтүстік-батысында Көкшетау, оңтүстік-батысында Ұлытау тау
жүйелері орналасқан. Көкшетау таулары онша биік емес (900 м шамасында).
Олар палеозойдың әктастарынан, кварциттері мен порфириттерінен құралған.
Олар ағын сулармен тілімделген. Таулар арасында табиғаты сұлу көлдер бар.
Олардың жағалауы мен тау беткейлерінде қарағайлы орман өседі. Ұлытау
(биіктігі 1134 м) - негізі граниттен тұратын меридиан бағытындағы ірі
антиклинальдың қалдығы. Тау беткейлері кристалды тақта-тастан, құмтастан,
аралас жыныстардан (конгломерат) тұрады. Олар мықтап тілімделген. Шоқ-шоқ
қайынды тоғайлар кездеседі. Айналасы теменгі кайнозойда әр түрлі саздан
кұралған дөңесті жазық болып келеді.

2.2 Орал тауы

Географиялық орны
Қазақстанға Орал тауының оңтүстік бөлігі Мұғалжар тауы ғана кіреді.
Тау Жаманқаланың (Орск) тұсынан басталып, солтүстіктен оңтүстікке қарай
созыла орналасқан, ұзындығы 200 км, ені 30 км, орташа биіктігі 450-500 м.
Ең биік нүктелері - Үлкен Боқтыбай (567 м), Айрық (633 м). Тау Оралдың
жалғасы болып табылады. Ол экзогенді процестер әсерінен мүжіліп, аласарған
таулардың қатарына жатады.
Жер бедері мен геологиялық құрылысы
Мұғалжардың пайда болу жолы да, жер бедерінің құрылымы да Орал тауына
ұқсас. Одан айырмашылығы шығыс беткейлері көлбеу, батыс беткейлері
жарқабақты келеді. Тау батыс, шығыс болып екі жотаға бөлінеді. Оларды
Берсүгір ойысы бөліп жатыр.
Мұғалжар - герцин қатпарлануында пайда болған палеозойлық таулы өлке.
Олар, негізінен, магмалық, метаморфозданған және ішінара палеозой мен
мезозойдың әр кезеңінде нығыздалған шөгінді жыныстардан тұрады. Мұндағы тау
қатпарларының тегістелуі Сарыарқаға ұқсас. Оның жер бедерінің қалыптасуына
да жыныстардың жас шағының құрамы мен эрозиялық, денудациялық процестер
әсер еткен.
Батыс Мұғалжар таудың бас жотасы болып саналады. Ол - солтүстіктен
оңтүстікке қарай биіктей беретін тау тізбегі. Айрық пен Үлкен Боқтыбай
тұсында едәуір биік көрінеді. Одан оңтүстікке қарай біраз аласарады да,
Жамантау тұсында Атжақсы өзенінің жоғарғы ағысында тік жар болып бітеді.
Таудың бұл бөлігі порфирит, кварцит, девонның кристалды тақтатасы, әктас,
карбон мен перьмнің кұмтастары сияқты жыныстардан түзілген. Батыс
Мұғалжардың биік шыңдары осы жыныстардың ең қатты шөгінділерінен құралған.
Шығыс Мұғалжар батыс бөлігіне қарағанда тұтас көрінбейді, жеке-жеке
аласа таулардан тұрады. Және оңтүстікке ұзаған сайын аласарып, дөңге
айналады. Бұл Сарыарқаға ұқсас толқынды қырат болып көрінеді. Ол кембрийге
дейінгі кристалды тақтатастан, порфириттен, диабаздан т.б. жанартаулы
жыныстардаң, силурдың метаморфозданған тақтатасынан түзілген.

2.3 Алтай тауы

Географиялық орны
Алтай - Ертіс өзенінен басталып, Охот теңізіне дейінгі аралықта бүкіл
оңтүстік Сібір мен Қиыр Шығысты алып жатқан Алтай-Саян таулары деп аталатын
аса үлкен тау жүйесінің бір бөлігі. Қазақстанға оның оңтүстік-батыс шеті
ғана кіреді. Оның оңтүстігі - Қара Ертіс өзені мен Зайсан көлі, батысы -
Қалба жотасы.
Жер бедері мен геологиялық құрылысы
Жер бедерінің ерекшеліктеріне қарай қазақстандық Алтай үш ауданға
бөлінеді: Оңтүстік Алтай, Кенді Алтай және Қалба жотасы.
Оңтүстік Алтай солтүстігінде Бұқтырма өзені мен оңтүстігінде Зайсан,
Қара Ертіс аралығында жатыр. Ертіс аңғары оны батыс жағынан Қалба жотасынан
бөліп тұрады. Шығысында ол Үкөк тау қыратымен шектеседі. Осы жерден батысқа
және оңтүстік-батысқа қарай екі тау жотасы тарайды. Оларды Күршім мен
Қарақоба өзендері бөліп жатады. Тарбағатай (2739 м), Сарымсақты (3373 м),
Нарын (2400 м) жоталары солтүстік тау бөлігіне кірсе, Оңтүстік Алтай жотасы
(3483м),Сарытау (3300м), Күршім (2644 м) жоталары оңтүстік бөлікті кұрайды.
Асу жотасы мен Сарытаудың аралығында 1449 м биіктікке Марқакөл казан-
шұнқыры орналасқан. Бұл ауданның биік бөлігі шығыс жағында батыска қарай
біртіңдеп аласарып, тау қыратына айналады. Тау шыңдары аралығында көлемі
шағын, онша терең емес көлтабандар, батпақты көлдер мен шағын тақырлар
кездеседі. Олардың өзі 2300-2500 м биіктікте жатады.
Ауданның батыс шекарасы Холзун тау тізбегімен өтеді. Оның жер бедері
адырлы келеді. Жоғарғы жағы толқынды кең кыраттардан тұрады. Одан жоғарыда
жалаңаш шыңдар орналасқан. Таудың оңтүстік беткейлері тік және күшті
тілімделген. Тау етектері біршама жазықтау.
Кенді Алтай Оңтүстік Алтайдың солтүстік-шығыс бетіңде Үлбі (2300 м),
Иванов (2775 м), Үбе (2100 м) тау жоталарынан құралады. Олар Қатынтау
жотасы мен Үкөк тау қыратынан тарайды. Олардың жер бедері әр түрлі. Оның
жеке бөліктері әбден тілімделген, биік таулы рельефті болып келеді. Көп
жерлерін қылқаң жапырақты орман жапқан, таулардың беткейлері көлбеу,
төбелері доғал. Кей жерлеріңде тегістелген үстірттер ұшырайды.
Қалба жотасы Ертіс өзенінің сол жағында жатыр. Оның ең биік нүктесі -
Сарышоқы (1558 м). Қалба жотасы батыс жағында Шар аңғары арқылы Сарыарқамен
шектеседі. Тау төбелері жұмырлау, беткейлері әбден тілімделген, кей жерлері
жазық келеді.
Қазақстандық Алтай таулары тегістелумен кезектесіп отыратын бірнеше
көтерілудің нәтижесіңде пайда болған. Мезозой дәуірінің аяғында мүжіліп,
үгітіліп, жазыққа айналған өлке неогеннен антропоген кезінде қайта
көтерілген. Кей бөліктерінде опырылып, үлкен блоктардың төмен түсуінен
өркешті тау тұрған. Тау шатқалдарының дамуына өзен эрозиясы, әсіресе
төрттік дәуірде кең тараған мұздықтар эрозиясы, әсер еткен. Ежелгі
мұздықтар әсері циркті және қарлы жер бедерінің түрлерімен бірге тау
басында, тегістелген жазықтарда кездеседі. Геологиялық құрылысы жағынан
олар метаморфтанған палеозойлық саз балшықты кремнийлі тақтатастан,
әктастан, гранитті, гранитоидты интрузиядан, жанартаулық жыныстардан
кұралған.
Биік тау массивтері негізінен Қазақстанның оңтүстік-шығыс және шығыс
бөліктерін ала қалыптасқан. Таулы өлке республиканың жалпы жерінің 10%-ын
қамтиды. Басты тау массивтеріне Алтай, Тарбағатай, Жоңғар, Тянь-
Шань жүйелері жатады. Алтай тау жүйесінен Қазақстан жеріне Оңтүстік
Алтай мен Кенді Алтай кіреді. Мұндағы Тигерен, Холзун және Листвяга
жоталарының биіктігі 2300—2600 м -ге жетеді, бұлардан оңтүстік-батысқа Уба,
Иванов, Үлбі т.б. жоталар бөлінеді. Листвяга сілемі солтүстік-шығыс
жағында Қатын жотасына (Алтайдағы ең биік Мұзтау 4506 м, осында) ұласады.
Бұларды қалың мұздықтар жапқан. Жүйенің оңтүстігінде жатқан Үкөк таулы
үстіртінен Алтай жоталалары жан-жаққа тарайды, сондықтан Үкөк Алтайдың
орталығы саналады. Орталық Алтайдың Қазақстандық бөлігінің рельефі сатылы
келеді. 1-суретте көрсетілгендей аласа таулық бөлігіндегі төбелерді,
биіктігі орташа тауларды онша терең емес өзен аңғарлары тілімдеген. Одан
жоғары бөлігіндегі өте тік, жақпарлы беткейлері қорым тасты және сеңгірлі
тау бастарына жалғасады [2].
Геологиялық құрылысына келер болсақ, бүкіл Алтай тау жүйесі сияқты оның
Қазақстандық бөлігі де герцин тау түзілісі кезінде пайда болған. Кайназой
эрасында болған жарылыс әсерлерінен жоталарға және тау аралык ойыстарға
тілімделген.
Оңтүстік Алтай солтүстігінде Бұқтырма өзені, Қара Ертіс, оңтүстігінде
Зайсан көлінің аралығында жатыр. Батысында Ертіс езені мен шығысында Табын-
Богда-Оло тау жүйесімен ұштасады. Сол жерден батысқа және оңтүстік-батысқа
қарай Сарымсақты, Нарын және Оңтүстік Алтай (3450 м) жоталары тарайды. Бұл
жоталар шығыс бөлігінен батыс бөлігіне қарай біртіндеп аласарып қыратқа
айналады. Оңтүстік Алтайдың басты жоталары — Оңтүстік Алтай, Сарымсақты,
Күршім, Азутау.
Кенді Алтай атына сәйкес полиметалл кен орындарына өте бай аймақ. Олар
Лениногор, Зырян, Белоусовка, т. б. кен орындары. Полиметалл кендеріне тән
сипат — кен құрамында көп түрлі заттардың болуы. Мысалы, негізгі металдарға
қосымша мырыш, қорғасын, мыс, алтын, күміс, сурьма, күкірт, т. б.
кездеседі.
Орталық Алтайдың Қазақстанға батыс жоталары кіреді. Олардың бастылары
Листвяга және Холзун жотасы. Листвяга Қазақстанның шекараларында жатқан
Қатын жотасындағы Алтайдың ең биік шыңы Белуха тауына жақын жерден
басталады. Холзун жотасының жер бедері көбірек тілімделінген, бірақ тау
басы жалаңаш, аздап белесті, үстіртті келеді.
Алтайдың климаты қоңыржай континентті. Жыл бойы континентті ауа
массалары әсер етеді. Алтай тауына батыстан жөне оңтүстік-батыстан соққан
желдер ылғал алып келеді, сондықтан тау беткейлерінде жылына 600 мм-ге
дейін жауын-шашын жауады. Тауға биіктеген сайын жауын-шашын мөлшері көбірек
түседі. Оба, Үлбі өзендері бастау алатын таудың жоғарғы бөлігінде 1800 мм-
ге дейін жауын-шашын жауады. Тау етегінде жауын-шашын мөлшері 250-300 мм.
Қардың түсуі тау етегінде 20-30 см, ал тауға биіктеген сайын 2 метрге дейін
қалыңдайды. Геологиялық құрылысына келер болсақ, бүкіл Алтай тау жүйесі
сияқты оның Қазақстандық бөлігі де герцин тау түзілісі кезінде пайда
болған. Кайназой эрасында болған жарылыс әсерлерінен жоталарға және тау
аралык ойыстарға тілімделген. Қазір альпі типтес жер бедері пішініне
жатады. Қазақстан жеріндегі тау жоталарының көпшілігінің биіктіктері 3000-
3500 метрден асады. Алтай тауын Оңтүстік Алтай, Орталық Алтай немесе Кенді
Алтай және Қалба деп үшке бөлуге болады. Ең биік шыңы Мұзтау 4506 метр.
Алтай тауы негізінен палеозой эрасының шөгінділері мен метаморфты
жыныстарынан түзілген. Кембрийге дейінгі дәуірдегі кристалды тақтатас Қатын
жотасының негізін қүрайды.
Алтайдың қазақ жеріндегі бөлігінде өзендер көп. Басты өзендері Ертіс
және оның салалары: Бұқтырма, Оба, Үлбі, Күршім, Нарын. Өзендері мұздық
және қар суымен, жер асты, жауын-шашын суымен қорланады. Өзендерінің суы
мол, ағысы қатты. Қара Ертіс өз бастауын Монғолия жерінен алады да Алтай
тауын қақ жарып, Қазақстан жерінде ағыны қатты тау өзенінен біртіндеп жазық
жерде ағатын Ертіске айналады.
Қазақстандағы Алтай тауында 328 мұздық бар, олардың жалпы ауданы 89,6
км2. Мұздықтар негізінен 2600 м биіктіктен жоғары орналасқан. Мұздықтар
Қатын, Холзун, Иванов, Оңтүстік Алтай, Сарымсақты жоталарында шоғырланған
(Кесте 1).
Үкөк таулы үстіртінің оңтүстік-батысынан тараған Оңтүстік Алтай жоталар
жүйесінің (Сарымсақты, Күршім, Азутау т.б. жоталары) беткейлері тастақты
тік құлама, бірақ тау бастары жатық келеді. Енсіз аңғарлар, терең шатқалдар
көп. Осында, 1485 м биіктікте Марқакөлдің қазан щұңқыры қалыптасқан.
Оңтүстік Алтайдың жалғасы Қалба жотасы (1658 м) Ертістің сол жағалауында
жатыр. Оңтүстік Алтай таулары аралығында Зайсан қазан шұнқыры жатыр, оның
ені 140 км-ге жетеді.

2.4 Жоңғар Алатауы

Географиялық орны
Жоңғар Алатауы - Жоңғар тау жүйесінің солтүстік және солтүстік-батыс
жалғасы. Ол солтүстік-шығысында Алакөл казаншұңқыры және оңтүстік-батысында
Іле өзені аңғары аралығында созыла орналасқан. Ұзындығы 450 км, ені 100-200
км. Жоңғар Алатауын батыста Көксу, шы-ғыста Боротала өзендері бөліп жатады.
Осы екі бөлік Солтүстік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.