“МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ҚОҒАМДЫҚ ДАМУДЫҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ”
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ..6 б.
І. МЕМЛЕКЕТТІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 б.
1.2. Мемлекеттік басқарудың обьективтік қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .12 б.
1.3. Мемлекеттік құрылым үлгілері мен басқару нысандары ... ... ... ... ... ..17 б.
ІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 б.
2.2. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің жүйесі ... ... ... .39 б.
2.3 Мемлекеттік басқарудың қағидалары мен әдістері ... ... ... 43 б.
ІІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕН ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Басқаруды құқықтық реттеудің маңызы мен негізгі әдістері ... ... ... ... 48 б.
3.2. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ..52 б.
3.3. Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... 58 б.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... .63 б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР
І. МЕМЛЕКЕТТІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 б.
1.2. Мемлекеттік басқарудың обьективтік қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .12 б.
1.3. Мемлекеттік құрылым үлгілері мен басқару нысандары ... ... ... ... ... ..17 б.
ІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 б.
2.2. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің жүйесі ... ... ... .39 б.
2.3 Мемлекеттік басқарудың қағидалары мен әдістері ... ... ... 43 б.
ІІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕН ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Басқаруды құқықтық реттеудің маңызы мен негізгі әдістері ... ... ... ... 48 б.
3.2. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ..52 б.
3.3. Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... 58 б.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... .63 б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР
«Қазақстан-2030» Стратегиясында мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болды.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікірталастарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда. [1]
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі және тиімсіздігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да 2003 жылдың 4 сәуіріндегі Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етілген Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында демократияны және жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері қозғалып, соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық мүмкіндіктерін кеңейту міндеттері қойылды. Осыдан барып мемлекеттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікірталастарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда. [1]
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі және тиімсіздігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да 2003 жылдың 4 сәуіріндегі Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етілген Ел басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында демократияны және жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері қозғалып, соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық мүмкіндіктерін кеңейту міндеттері қойылды. Осыдан барып мемлекеттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Қазақстан, 2000.- 96 б.
2. «Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы.
3. Қазақстан Республикасының Заңы: Мемлекеттік қызмет туралы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. 44 б.
4. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде // Егемен Қазақстан. Астана, Ақорда. 2006 ж. 7 шілде №178-///ҚРЗ.
5. Қазақстан Респубдикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. – Алматы: Юрист, 2006 ж. 28 б.
6. Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: 2006 ж. 14 қараша №216 // Егемен Қазақстан -2006. 17 қараша.
7. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі ретке келтіру және оның тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы: 2006 жылғы наурыздың 27-сі. №74 Жарлығы // Егемен Қазақстан. -Алматы, 2006. 28 наурыз.
8. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру жөніндегі іс шаралар жоспары туралы // Егемен Қазақстан. -2006. 13 қыркүйек.
9. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барына қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы . Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. - 2006 ж. 19 қаңтар.
10. Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде мемлекеттік басқаруды жаңарту. Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасының Парламенті 3 ші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. 2006 ж. 2 қыркүйек.
11. Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. нормативных правовых актов РК. – Алматы, 2005. – 283 с.
12. Қазақстан Республикасының Мелекеттік қызметкерлерінің ар намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері. Алматы: Жеті жарғы, -2005. – 24 б.
13. Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н., Есенжігітова Р.Ғ. мемлекеттік басқару теориясы: Оқу құралы. / Алматы. Экономика, 2007. – 216 б.
14. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. – М. Омега-Л, 2004 г. – 584 с.
15. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие . – Ростов на Дону. МарТ. 2000. – 448 с.
16. Пикулькин А. В. Система государственного упраления: Учебник. М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2004. -543 с.
17. Уваров В.Н. Государственная служба и упраление. Учебник . Петропавловск. Сев. Каз.юрид. академия, 2004. – 416 с.
18. Эффективность государственного упраления / Под.ред. С.А. Батчикова и С.Ю. Глазьева. – Пер. с англ. – М. Консалбанкир, 1998. – 848 с.
19. Чиркин В.Е. Государственное упраление. Элементарный курс. М. Юрист, 2003. – 320 с.
20. Реформирование системы государственного управления. Зарубежный
опыт и Казахстан / КИСИ при Президенте РК . –Алматы, 2005. – 276 с.
21. Д. Көшім. Жергілікті өзін-өзі басқару - азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы. -Алматы, 2000. -186.
2. «Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы.
3. Қазақстан Республикасының Заңы: Мемлекеттік қызмет туралы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. 44 б.
4. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде // Егемен Қазақстан. Астана, Ақорда. 2006 ж. 7 шілде №178-///ҚРЗ.
5. Қазақстан Респубдикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. – Алматы: Юрист, 2006 ж. 28 б.
6. Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: 2006 ж. 14 қараша №216 // Егемен Қазақстан -2006. 17 қараша.
7. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі ретке келтіру және оның тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы: 2006 жылғы наурыздың 27-сі. №74 Жарлығы // Егемен Қазақстан. -Алматы, 2006. 28 наурыз.
8. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру жөніндегі іс шаралар жоспары туралы // Егемен Қазақстан. -2006. 13 қыркүйек.
9. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барына қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы . Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. - 2006 ж. 19 қаңтар.
10. Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде мемлекеттік басқаруды жаңарту. Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Республикасының Парламенті 3 ші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. 2006 ж. 2 қыркүйек.
11. Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. нормативных правовых актов РК. – Алматы, 2005. – 283 с.
12. Қазақстан Республикасының Мелекеттік қызметкерлерінің ар намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері. Алматы: Жеті жарғы, -2005. – 24 б.
13. Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н., Есенжігітова Р.Ғ. мемлекеттік басқару теориясы: Оқу құралы. / Алматы. Экономика, 2007. – 216 б.
14. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. – М. Омега-Л, 2004 г. – 584 с.
15. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие . – Ростов на Дону. МарТ. 2000. – 448 с.
16. Пикулькин А. В. Система государственного упраления: Учебник. М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2004. -543 с.
17. Уваров В.Н. Государственная служба и упраление. Учебник . Петропавловск. Сев. Каз.юрид. академия, 2004. – 416 с.
18. Эффективность государственного упраления / Под.ред. С.А. Батчикова и С.Ю. Глазьева. – Пер. с англ. – М. Консалбанкир, 1998. – 848 с.
19. Чиркин В.Е. Государственное упраление. Элементарный курс. М. Юрист, 2003. – 320 с.
20. Реформирование системы государственного управления. Зарубежный
опыт и Казахстан / КИСИ при Президенте РК . –Алматы, 2005. – 276 с.
21. Д. Көшім. Жергілікті өзін-өзі басқару - азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы. -Алматы, 2000. -186.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
“МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ҚОҒАМДЫҚ ДАМУДЫҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ”
“ЗАҢТАНУ” МАМАНДЫҒЫ - 050301
Орындаған:
ЗТ- 06, СОАБ тобының студенті
Нүрғалиева Қ.Т.
Ғылыми жетекшісі:
Оқытушы
Хусаинова А.Б.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 б.
І. МЕМЛЕКЕТТІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мемлекеттің мәні мен негізгі
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 б.
1.2. Мемлекеттік басқарудың обьективтік
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .12 б.
1.3. Мемлекеттік құрылым үлгілері мен басқару
нысандары ... ... ... ... ... ..17 б.
ІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31 б.
2.2. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің
жүйесі ... ... ... .39 б.
2.3 Мемлекеттік басқарудың қағидалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .43 б.
ІІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕН ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Басқаруды құқықтық реттеудің маңызы мен негізгі
әдістері ... ... ... ... 48 б.
3.2. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..52 б.
3.3. Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру
мәселелері ... ... ... ... ... 58 б.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...63 б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..65 б.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан-2030 Стратегиясында
мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең
шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап
көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді
шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес
функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере
отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болды.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету
проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары
мен пікірталастарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және
бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер
айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда. [1]
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі
демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің
көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан
талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті
проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы,
ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда
басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі және
тиімсіздігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да 2003 жылдың 4
сәуіріндегі Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етілген Ел
басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында демократияны және
жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-
жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері
қозғалып, соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын
қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық
мүмкіндіктерін кеңейту міндеттері қойылды. Осыдан барып мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару
жүйесінің өзгеруіне әсер етіп, оны жетілдіре беруді бірбеткей
орталықтандыру жүйесінің икемсіздігіне байланыстыра қарастыруды талап етіп
отыр. Бұл талапты орындау аясында ұйымдастырушылық-басқарушылық
өкілеттіліктерді еліміздің аймақтарына біртіндеп беру арқылы жергілікті
мәселелердің тиімді әрі уақытында шешімін табуының, соның арқасында халық
мүддесінің толығымен ескерілуінің негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті
басқаруды қалыптастыруды, дамытуды және жетілдіруді қамтамасыз етпейінше
және сол арқылы жергілікті мәселелер кешенін тиімді тетіктер көмегімен
шешіп отырмайынша, тұтастай экономиканың тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін
еместігі де аян болып отыр. Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып
отырғандықтан, оларды шешу жолдары мен тетіктерін ғылыми негіздеу керектігі
туындайтыны түсінікті.
Дей тұрғанмен бұл мәселелер әзірге кешенді зерттеулер объектісіне
айнала қойған жоқ. Оның, біздің ойымызша, екі басты себебі бар секілді.
Біріншіден, жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде Қазақстан
Республикасының Заңы (23 қаңтар 2001 ж.) ресми қабылданғаннан кейін,
бүгінгі тәжірибе көрсетіп отырғанындай, ол заңның жүзеге асырылуы мен осы
үрдістен туындайтын күрделі мәселелердің шешілуі барысында кездесуі әбден
мүмкін қиындықтарды (олардың көбі жергілікті шаруашылық құрылымының сансыз
ерекшеліктеріне байланысты болып келеді) уақытында еңсере жеңіп отыру
әлгіндей басқарудың жетілдіру жолдарын күнілгері қарастырып, оның
тетіктерін ғълыми тұрғыдан оңтайластыруды талап етеді.
Екіншіден, жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті шаруашылықты
басқарудың аражігін ғылыми тұрғыдан ашып беруге, сөйтіп екінші мәселенің
шешілу жолдары мен тетіктері біріншісінікінен гөрі басқарақ екендігін
дәлелдеуге жете көңіл бөлінбейді. Осындай олқылықтардың орнын толтыру
жаңағыдай жолдар мен тетіктерді ғылыми зерттеу объектісіне айналдыру арқылы
жүзеге асар еді.
Зерттеу жұмысының пәні мен обьектісі. Қазақстандағы басқару жүйесін
қарастыру барысында Қазақстандағы басқарудың құрылуын, тұрақтылығын
қамтамасыз етілуін, дамуын анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мемлекеттің мәнін, мақсаты мен қызметі,
мемлекеттік басқарудың обьективті басқарудың қажеттілігін анықтау,
мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру, мемлекеттік аппараты
қалыптастыру және оның қызметін демократиялық (тиімділік) сипатта
ұйымдастыру мәселелері, мемлекеттік қызметкерлердің қызметін арттыру. Бұл
әрине мемлекеттің функцияларының толыққанды жүзеге асуы жатады. Ол
дегеніміз қоғам мен саяси жүйенің тұрақтылығы, тұтастығы, бірлігі,
қауіпсіздігі, сонымен қатар халықтың барлық топтарының мүдделерін,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды білдіреді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының
басында егемендікке қол жеткізген Қазақстанға өз халқына лайықты әлеуметтік
бағдардағы қоғам құрудың өзіне берілген тарихи мүмкіндігін ұтымды пайдалану
міндетін дұрыс атқару керек болды. Сол кездің өзінде ақ елдің өркениетті
деңгейі қоғамдық дамудың перспективалы бағыттарын ұстану қажеттілігін
саналы түрде әрі ғылыми негізде анықтауға мүмкіндік берді. Осы бағытта
құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам мен нарықтық экономиканы құру идеялары,
алдыңғы қатарлы елдерде ойдағыдай жүзеге асырылған оңтайлы тәжірибелер
бағдарға алыну керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен ғылыми жаналығы. Қазақстанда қоғамдық-
саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйенің өзгеруі жергілікті басқарудың
қалыптасуы мен дамуына да тікелей әсер етіп келеді. Соған байланысты
экономиканы мемлекетгік басқару жүйесін жетілдіру, оның ішінде жергілікті
басқаруды қалыптастыру мен оны дамыту бағытында жүргізілген ғылыми жұмыстар
баршылық. Әсіресе аймақтық экономика, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
шаруашылық құрамында өндіріс орындарының алатын рөлі және т.б.
проблемаларды қамтитын ғылыми еңбектер аз емес. Ғылымның осы саласы АҚШ,
Франция, Голландия жэне Ресей мемлекеттерінде жақсы дамыған деп айтуға
болады. Дәл осы жергілікті шаруашылық пен қауымдастықты дамыту, оларды
басқару мәселесімен айналысатын Висконсин штаты Университетінің профессоры
Рон Шеффердің еңбектері ерекше атап өтуге тұрарлық. Ал, Ресей
оқымыстыларының ішінде В.А. Баранчиков Л.А. Велихов, А.Г. Воронин, М.Д.
Загряцков, Б.М. Котилко, В.А. Лапин, А.П. Ларькина, А.Ф. Малый, А.А.
Мироедов, Н.В, Постовой, А.Т. Тертышный, А.Н. Широков, Ю.В. Филиппов, С.В.
Федин және тағы басқалардың жарық көрген жұмыстарына көңіл аудару ләзім.
Осы аталған бағыттарға қазақстандық ғалымдар А. Алибаева, А.С.
Абдуллаев, К.Б. Бабагулов, Н.Ж. Бримбетова, Ө.Қ. Есқараев, Ж.М. Елубаева,
Р.К. Жоламан, Ж.О. Ихданов, М.Б. Кенжегузин, Н.К. Кучукова, Қ.Н.
Келімбетов, Н.К. Мамыров, М.М. Махмутова, А. Молдашев, Б.А. Палымбетов,
А.Х. Раимбаев, Д. Шыныбеков және тағы басқалар өз зерттеулерін арнаған.
Теориялық негіздері және тәжиребілік мәні.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздері және практикалық тәжиребілік
мәні қазіргі уақыттағы мемлекеттік басқару институтына қатысты теориялық
және тәжірибелік мәселелер қарастырылады.
Жұмысты зерттеудің әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмысты зерттеудің
методологиялық негізіне мыналар жатады: зерттелетін проблемалардың шын
мәніндегі процестермен заңды байланыстарын бақылап отыруға мүмкіндік
беретін материалистік диалектика; білімнің жалпы ғылыми комплексті тәсілі
ретіндегі білім теориясы; қоғамдық құбылыстардың эволюциялық дамуына
негізделген эволюциялық теория.
Сондай-ақ, дипломдық жұмысты зерттеу барысында мынадай жеке-ғылыми
әдістер қолданылды: тарихи, жүйелік, салыстырмалы-құқықтық, формальды-
логикалық, статистикалық, болжамдық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмысымның
бірінші бөлімі теория – методологиялық бастамасынан – Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік басқарудың жалпы сипаттамасынан, мемлекеттік
басқарудың обьективтік қажеттілігінен тұрады. Екінші бөлімі мемлекеттік
басқару жүйесінің құрылымынан, Мемлекеттік басқару обьектілері мен
субьектілерінің жүйесінен, мемлекеттік басқарудың қағидалары мен
әдістерінен тұрады. Үшінші бөлімде басқаруды құқықтық реттеудің маңызы мен
негізгі әдістері мен мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мәселелерін
атап көрсетемін.
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамасы.
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен
ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікір талас жалғасын
табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде
біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе
қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде
қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға
қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым
ретінде сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен,
әкімшлік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін
көпқырлы құбылыс. Әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметінің
белгілі бір аспектісін, олардың құрылымын, мазмұнын, бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінінің маңызды бағыты адамдардың қоғамдық өмірін
басқару. Ал ададардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының
обьектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір
адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар
жүйесімен байланысты, олардың сана сезіміне, тәртібіне және қызметіне
қатысады, белгілі аумақта өмірді соның ішінде экокмикалық өмірді
ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгілеген аумақта
өмір сүретін адамдарды біріктіреді және оларды өзара іс-әрекетің қамтамасыз
етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық ұйымдастырылыуының
белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден, ру тайпалық қарым
қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады. Екіншіден, әр түрлі
адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне қатысты бейтарап
құрымым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа қауымдастығын
құрады.
Мемлекет өзінің аумағында тұратын адамдарды, оның ішінде азаматтығы
жоқ тұлғаларды, сонымен қатар басқа мемлекеттің азаматтарын
біріктіретіндіктен ол барлық адамдар қауымдастығын қажеттіліктерін,
мүдделері мен мақсаттары объективті түрде білдіреді. Дамудың әр кезеңінде
біржағынан адамның құқықғы мен бостандығын қамтамасыз ету, оның
шығармашылық қызметіне еркіндік беріп, белсенділігін арттыратын, екінші
жағынан қоғамға белгілі бір ұйымдасқан бастау енгізіп, жеке адамдардың
қызметін тәртіпке келтіретін мәселелердің шешілу жолын табу мемлекеттің
міндеті болып табылады. Әдетте, мемлекет ешнәрсе өндірмейтіндіктен
өздігімен мәселелерді шеше алмайды деп есептесе де, ол барлық қоғамның,
материалдық, әлеуметтік, рухани игіліктерді өндіру және тұтынумен
айналысатын аддамдардың проблемеларының шешілуіне ұйымдастырушылық яғни
құқықытқ негіз қалап, қамтамасыз етеді.
Мемлекет үшін ең алдымен, өз халықының ұлттық мүддесін білу, оның
әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара байланысты
екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге
асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан
мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның
құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап
көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да
нормативтік актілер қабылдап, оларды ңжүзеге асуын әкімшілік және
заңнамалық әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды
монополияға ие және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу
тәсілінде қолданатынын баса айту керек.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақстаттары мен қызметтерін
жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппараттарын ортақ
қажеттіліктерді, мүдделерді мақсаттарды айқындаумен және қоғамның
мемлекеттік құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын
белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың
күрделі құрылымы мен жанжақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір
бөлігі заң шығару қызметімен, заңдардың орындалуымен және сот ісін
жүргізумен айналысса, екінші бөлігі мемлекеттің ішкі және халықаралық
деңгейдегі тұрақтылығын, оның әлемдік қауымдастықпен өзара қарым қатынасын
қамтамасыз етеді. Аппаратың жағдайы оның қоғаммен байланысы немесе одан
алшақтауы, оның көлемі және иерархиялық құрылымы, қызметкерлерінің сапасы
және көптеген басқа да параметрлері мемлекет, қоғам және мемлекеттік
басқару үшін өте маңызды. [2]
Ғылыми әдебеттерде кездесетін мемлекеттің көптеген анықтамаларының
ішінде келесі екеуіне тоқтап өтуге болады. Біріншісі, мемлекетті ең кең
мағынада: адамдар қауымдастығы ұйымының жоғарғы нысаны ретінде, ортақ
жоғарға билікке бағынатын адамдардың саяси одағы ретінде, біріңғай ерікті
білдіру, жалпы мүдделерді қамтамасыз ету, сондай ақ адамның құқығы мен
бостандығын қорғау негізгі мақсаты болып табылатын ұйым нысаны ретінде
сипаттайды. Екніші түсінікке сәйкес, мемлекет адамдардың іс әрекеті мен
тіртібін реттейтін саяси және құқықтық байланыстар мен қатынастардың
жүйесі. Басқаша айтқанда, ол саяси құқықтық институт, саяси билік ұйымын
құратын әлеуметтік институттардың жүйесі. Мемлкетті институционалдық
тұрғыдан қарастыратын бағыт оны қоғамдағы адамдардың тәртібін анықтайтын
нормалар жүйесімен байланыстырады. Осыған орай испан саясаттанушысы Л.
Санистеван былай деп жазады: шындығына келгенде мемлекет небары нақты
уақыт шеңберінде орын алатын әлеуметтік тәртіпті заңдық тұрғыдан реттеудің
бір түрі.
1.2 Мемлекеттік басқарудың обьективтік қажеттілігі.
Қоғамды мемлекеттік басқарудың обьективті қажеттілігі жалпы тарихи
және әлеуметтік саяси, сонымен қатар нақты қоғамның тек өзіне тән
факторлардан туындайды. Аталған факторлардың бірінші тобы мемлекет
болмысымен байланысты.
Қазіргі ғылыми деректеоге сәйкес алғашқы мемлекет адамдар
қауымдастығының өмір сүру шартына айналған еңбек қызметінің жаңа
нысандарын, өндіруші экономиканың қызмет етуін ұйымдасқан түрде қамтамасыз
ету үшін пайда болады, деп жазады профессор А. Венгеров. Осыдан келіп, ең
алдымен қоғамға ақпараттық қызмет көрсетуді көздеген басқарушылық функция
туындайды. Қоғамнан негізгі кәсіби ұйымдастырушылық қызмет көрсету болып
табылатын адамдар тобы бөлініп шығып, көптеген басқарушылық лауазымдар
пайда болды: жұмысты басқарушылар, әскери басшылар, есепшілер және т.б. Бұл
топ мемлекет аппаратын алғашқы бюрократияны құрды. Уақыт өте келе қоғамның
әртүрлі топтарға жіктелуі осы топтардың мемлекетті жайлап алуына және өз
мүдделеріне бейімдеуіне әкелді.
Топтар мен жіктерге әлеуметтік бөліну және оларға тән қарама қайшы
мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым қатынастар мемлекеттің саяси
функциясына қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген
қажеттілікті туғызады. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар
шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың
халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы
функцичны орындау сәтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс тұрысының, тәтібінің жалып ережелерін бекіту
және қатаң сақтау, сондай ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін ұйымдастыру
мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму кезеңінен бергі негізгі міндеті
болдып табылады. Аталған қауымдастықтың аумағын қорғау функциясында үнемі
атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік
мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық
саялайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тіелей
билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың
заңды негізі ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар күрделене
түсуде. Қоғамның көпетеген басқа да объективті қажеттіліктері қалыптасты,
ал ол қажеттіліктерді кез келген мемлекет тек адамдардың біріккен қызметі
мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын саналы түрде
ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған орай ғылым мен
техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар бірінші кезекте
адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау мәселесін алға тартып
отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік техникалық және
экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек бөлінісінің,
әлеуметтік институттардың, адам қажеттіліктерінің мазмұны мен құрылымының,
олардың арасындағы байланыстың сапалы тұрғыдан өзгеруіне себеп болды, жаңа
қарама қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. ХХ ғасырдың екінші жарытысы
мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау мәселелерін шешуге
басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде демократиялық режимдердің
орнығуы мен даму кезеңдері болып табылады.
Әр бір ел үшін аталған мәселелердің белігілі тарихи
кезеңменбайланысты өзіндік ерекшеліктері болады. Егер басқарушы күштер өз
қызметтерінде жалпы даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға
қабілдеттілік танытпаса, сондай ақ өздері басқарып отырған халықтың
жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның үміттерін ескермесе онда қоғамды
басқару өзінің алдына қойған міндеттерін толық атқара алмайды.
Мемлекетті басқаруды тарихи даму кезеңдеріне орай қарастырып,
бағаласақ жинақталған теориялық және практикалық ілім-білімге толы екенін
байқаймыз. Мемлекеттік басқарудың элементтерін тоқталатын болсақ,
әлеуметтік-экономикалық, саяси, этикалық және психологиялық тұрғыдағы
көзқарастары басқаруды қоғамдық құбылыс түрінде көп қырлы категория ретінде
қарастыруға болады. Нарыққа байланысты өркениетті елдердегі басқару
жүйесіне біте қайнасып кеткен мәдениеттілік және моральдық категориялардың
көрінісі, басқару этикасы біздің мемлекеттің қоғамдық, экономикалық
элементтеріне жатқызуға болады..
Осы жайлардың басымдық бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында айқындалып, мемлекеттік
басқарушы-атқарушы билік жүйесін, орталық, жергілікті атқарушы билік
органдарын қайта ұтымды құру жөніндегі қағидалар мен ережелерді және осьған
байланысты мемлекеттің қаржылық-фискальдық саясатының жетілдірілуін
көздейтін жолдары қарқынды түрде жүзеге асырылуда.
Негізінде, мемлекеттік басқаруды (басқарушы қызметті) жүзеге асыру
атқарушы билікті жүзеге асыру болып саналады. Демек, мемлекеттік басқару
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыан орай, мемлекетті
қажет деп тапсақ, биліктердің бөліну принциптерін мойындасақ, сонымен бірге
мемлекеттік басқарудың барын бағалауымыз қажет. Дәл осы мемлекеттік басқару
атқарушы билікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады. [3]
Мемлекеттің атқарушы билік органдарын құру мақсаты нарықтық экономиканы
ынталандыру екені баршаға мәлім. Атқарушы билік органдары әкімшілік жүйеге
жатады. Өйткені, атқарушы биліктің ұйымдық-құқықтық механизмі осы әкімшілік
жүйе, яғни басқару жүйесі болып табылады. Басқару жүйесінсіз атқарушы
билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Соңғы кездерде министрліктер нарықтық
органдар қатарына жатпайды деген көзқарастар көрініс табуда. Ал салалық
министрліктер нарықтық экономикасы дамыған елдерде де бар екені белгілі.
Біздің ойымызша, мемлекеттік басқаруды жою деген мәселе күнтәртібіне
қойылмауы керек. Қазіргі кезеңде мемлекеттік басқаруды түрлендіру арқылы
жаңаша сипатта құру қажет. Әрине, осы процестер барысында мемлекеттік
басқарудың аясында өктем-өкілеттіліктің орнына, көбінесе, ынталандыру
кешенді шара-лары басымырақ қолданылуы тиіс. Бірақ қажетті кезінде
мемлекеттік реттеу механизмдерінің іске қосылатынын қатысушылардың бәрі
білуі тиіс. Сондықтан, қазіргі қоғамдық қатынасты (өңцірістік қатынастар
мен өндіргіш күштерді) реттейтін принцип ретінде ынталандыру —бағыну —
билік ету принципінің басшылыққа алынуы ұтымды болады. Ашығын айтсақ,
өкімет билігін өктем қатал түрде жүргізуден икемді нысанда жүзеге асыру
нарықтық қатынас талаптарына сай келетін сияқты. Сонда да болса, көңілге
қонымды икемді биліктің, өктем, қатал билікпен тығыз байланыста болатынын
ұмытпағанымыз жөн. Өйткені, қоғамдағы кейбір салаларда жұмсақ нысан-дағы
билікті жүзеге асыру мүмкіндігі жоқтың қасында болады. Мысалы, Отанды
қорғау ісі, атом өнеркәсібі және басқа да салалардағы басқару әрқашан да
мемлекеттік қатаң сипатта болады.5
Нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты, мемлекетімізде мемлекеттік
және мемлекеттік емес құрылымдар; бірлескен түрде басқарылатын мемлекеттік
және мемлекеттік емес құрылымдар; мемлекеттік емес кәсіпорындар мен ұйымдар
дамып, өркендеуде. Мемлекеттік емес ұйымдардың дені іштей өзіндік басқару
негізіңце іс-қимылдарын жүзеге асырады. Ал бірлескен басқару кезінде
мемлекет өкілдері мемлекеттік емес ұйымдардың басқару органдарының құрамына
кіреді (бұл жерде міндетті түрдегі шарт. Сол кәсіпорында мемлекеттің меншік
үлесі болуы тиіс). Мем-лекет тарапынан белгілі бір мөлшерде бағдарламаларды
қаржылаңдыру принципі жүзеге асырылады. Сонда да болса ескеретін бір жәйт,
қандай да бірлескен немесе мемлекеттік емес ұйымдар болмасын, сондай-ақ
қандай да мөлшерде нысанда өздерін басқаруды жүзеге асырмасын мемлекет
аумағында болғандықтан мемлекеттегі барлық салалар мен жүйелерді реттейтін
зандардың күші, талаптары оларға да таралады. Себебі, мемлекет аумағында
құрылып және қызмет атқара жүріп, мемлекеттік басқару аясынан тыс болу,
заңдарға бағынбау ешқандай қисынға келмейтін іс болып табылады. Мемлекеттік
басқару, атқару биліктері әрқашан да әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылады және олар мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері болып
саналады.
Мемлекеттік басқарудың тағы бір жаңаша элементі - қандай салада
болмасын нақты кезеңге байланысты міндеттер мен мәселелердің бірінші
кезекке қойылып, шешілуі. Түптеп қарағанда басқару әр тұрғыдан қаралуы
мүмкін. Мысалы, әлеуметтік-экономикалық, саяси және басқа да көзқарастар
бойынша. Басқаруды әкімшілік - құқықтық ұйымдастыру деп әкімшілік құқықтық
нормаларымен бекітілген субъектілер жүйесін айтуға болады. Осы субъектілер
жүйесі басқаруды жүзеге асыруға ат-салысады. Басқаруды әкімшілік тұрғыдан
ұйымдастырудың элементтері мынадай сипатта болады: атқарушы билік және
басқа да басқару органдары; басқару жүйесі бу-ындарының, оның ішінде,
қызметкерлердің тиісті мәртебесін белгілейтін әкімшілік-құқықтық нормалары;
әкімшілік құқықпен белгіленген олардың қатынастарының ауқымы; әкімшілік-
құқықтық жағдайлары бойынша субъектілердің құқықтық жауапкершіліктері. [4]
Осы басқаруды ұйымдастыру әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін
мемлекеттік және мемлекеттік емес басқаруларды қамтиды. Басқаруды
ұйымдастыру кезіндө қоғамдағы атқарушы биліктің рөлі есепке алынуы қажет
және мемлекеттегі экономиканың құрылымы, әлеуметтік-мәдени, со-ндай-ақ,
әкімшілік-саяси қызмет ерекшеліктері де есепке алынуы тиіс.
Басқаруды ұйымдастырудың мәні әр-түрлі мәселелерді шешуден тұрады. Осы
іс-қимылдардың ең бірінші кезектегісі — оларды заң тұрғысынан бекітудің
принциптері мен нысындарын айқындау; басқару органдарының нысандарын
олардың атқаратын қызмет бағыттарына байланысты айқындау; олардың
арасындағы міндеттерін, қызметтерін қоса отырып, межелеу; мемле-кеттік
басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін белгілеу; басқарудың төменгі
және жоғарғы тұрған буындарының арасындағы өзара іс-қимылдарының құқықтық
нысандары; басқарушы қызметтің әдістері және оларды жүзеге асыру нысандары.
Мемлекетті басқару элементтеріне - заңдар жүйесінің тигізетін ықпалы
өте зор әрі маңызды. Ағымдағы көптеген құқықтық актілердің қандай да
болмасын мөлшерде басқаруды ұйымдастыруға қатысы бар екенін білеміз. Сол
құқықтық актілерді шамамен мына өлшемдер бойынша топтастыруға болады: заңды
күші бойынша; мәні бойынша; басқаруды ұйымдастыруға тигізетін ықпалы
бойынша.
Заңды күші бар нормативтік-құқықтық актілерге: Қазақстан
Республикасының Конституциясы; Қазақстан Респуликасының заңдары; Қазақстан
Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлықтары;
Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
заңға сәйкес актілері және тағы басқалар жатады.3
Қазіргі өтпелі кезеңде мемлекеттік-басқарушы қызмет жөнінде белгілі бір
қорытындыға келу — көптеген себептерге байланысты мүмкін емес. Ең бастысы,
мемлекеттің саяси және экономикалық жүйесін тереңдете реформалау қажет.
Сондықтан болар, бүгінде қоғамымызда айтарлықтай талаптар туындап отыр.
Олар — қоғам өмірінің негізгі бөлігіне мемлекет тарапынан
орталықтандырылған түрде ықпал ету, атқару тәртібін күшейту, ортақ іс
жөніндегі басқарушы мен басқарылушының өзара жауапкершілікгерін арттыру,
кейбір объектілерді қайтадан мемлекет қарамағына беру.
Бүгінде мемлекеттік басқарушы қызметтің элеменнтері мына түрлері жүзеге
асьрылады:
Мемлекеттік аядағы кәсіпорындар мен мекемелерді басқару;
Мемлекеттік емес аядағы әртүрлі объектілердің атқаратын қызметтерін
реттеу;
Республика аумағындағы мемлекеттік бағдарламаларды дайындау және жүзеге
асыру;
Мемлекеттік басқару аясындағы жеке және заңды тұлғалардың өз құқықтары
мен міндеттерін жүзеге асыруларын қамтамасыз ету;
Басқару және реттеу аяларындағы жұмыстарға мемлекеттік бақылау және
қадағалау жүргізуді жүзеге асыру;
Шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-саяси құрылыс жүйелерінің
қызмет бағыттарын ретке келтіру;
Шаруашылық өмірдің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін белгілеу
және күнделікті өмірде тиімді жүргізу. Мысалы: кәсіпкерлікті мемлекет
тарапынан ынталталндыру және қолдау; барлық меншік ны-сандарының тең
құқықтығын қамтамасыз ету; тұтынушылардың құқықтарын қорғау; меншік иесінің
құқықтарын қорғау.
Құрылымдық бөлімдердің мәртебелері олар туралы ережелермен белгіленеді.
Ережелер әдетте ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітіледі. Ережелер сол
құрылымдық белгілердің іштей ұйымдастыру негіздерін кешенді түрде
белгілейтін, сондай-ақ бөлімдердің біртұтас мәртебесін айқын-дайтын
құқықтық актілер болып табылады.
1.3 Мемлекеттік құрылым үлгілері мен басқару нысандары.
Қазіргі заманғы мемлекеттер бір бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Бұл айырмашылықтар өзіндік мәнге ие бола отырып, мемлекетті басқаруда
көрініс таьады. Сондықтан мемлекеттерді бір бірінен ажырататын негзгі
белгілерді қарастыру қажет. Аристотельдің жіктемесі бойынша мемлекеттер
билік күшінің бастуы мен егеменді иесі бойынша монархиялық, аристократиялық
және демократиялық болып бөлінеді. Монархялық мемлекетте жоғары билік
мұрагерлік жолмен немесе туысқандық құқығымен, кейде сайлау жолымен алатын
бір адамның монархтың қолында шоғырланады. Қоғам мен мемлекет дамуының
қазіргі кезеңінде монархиялардың екітүрі қалыптасқан: дуалистік және
парламенттік. Олар белгілі бір деңгейде мемлекеттердің тұрпатына, олардың
пайда болуы мен қызмет ету жағдайларына тәуелді. Дуалстік монархияға тән
ерекшелік бұл монарх пен парламенттің арасында мемлекеттік биліктің ресми
құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң
шығарушы билік іс жүзінде монархқа бағынатын парламенттің қолында
шоғырланады. Сәйкесінше аристократиялық мемлекетте жоғары билік қоамның
элитасына, оның білімді, тәжірибелі және парасатты өкілдеріне тиесілі деп
саналады. Демократиялық мемлекетте биліктің бірден бір бастауы халық
төменнен жоғары қарай қағидасы бойынша тікелей өз еркін білдіру арқылы
мемлекттік билікті қалыптастырады. Бүгінгі күні сақталған монархиялар
әртүрлі нұсқада және қатынаста монархиялық, аристократиялық және
демократиялық белгілерді үлестірген конституциялық монархияларға арналған.
[5]
Элитаның ұымдастырушылық бірігуінің күрделілігіне байланысты таза
аристократиялық мемлекеттерді анықтау қиындық тудырады. Көбіне элита
монархияның болмаса демократияның атын жамылып басқарды және басқарады.
Біз, халық, бекітеміз және қабылдаймыз деп 1787 жылы АҚШ Конституциясында
жазылғанмен де демократиялық мемлекеттің қадір қасиеті мен болашағын
мойындау өткен ХХ ғасырда жүзеге асты.
Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына
байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотель, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсіз Қазақстанда екі жылдан кейін, 1993 жылғы Конституциясының
орнына екінші 1995 жылғы Конституция алынды. Бұл соңғы Конституция
мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік республиканың
саяси жүйесі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар әсер
етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер
мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзеңдермен байланысты болды:
Қытайда — Хуанхэ, Египетте — Ніл, Вавилонда — Тигр және Евфрат, Үндістанда
— Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада — шектелген монархия
немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жер орта
теңізінің жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі.
Қазақстанның географиялық жағдайы, екі - Ресей және Қытай сияқты ірі
мемлекеттермен көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы
мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіріп отыр.
Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін
тигізеді. Ежелгі — феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның
қалдықтары көл уақытқа дейін сақталып келді (Ману заңдарында, Салистік
жинағында — Салическая правда), Орыс мемлекетінің жинағында — Русская
правда). Кейін алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да
мемлекеттің нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы
туралы қатаң қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті
бұзбайтын, брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы
міндетті болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатыны мәлім (Греция,
Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі. Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы - түріктер, бергі
атасы - қыпшақтар өмір сүрген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі Конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы
қарым-қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді.
Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің
нысаны үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы,
олардың демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі
объективтік процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония
және Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын
үлгі ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және
посттоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді.
Франциядағы Де Голль құрған парламенттік республика да кейбір мемлекеттерге
әсерін тигізді.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі
және жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан,
Абылай, Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннің саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерінің тарихына ықпал жасағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізеді. Мұсылман,
католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең
зерттеу керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді — басқару
нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде,
мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен
байланысты екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп
варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің
біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі -
Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен
соғыс әдісін қолданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің
құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік
пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде
экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны
мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екі түрге
бөлінеді. [6]
Монархия — жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі, тиюі.
Сондықтан оның билігі — мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс
және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал
көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да
беріле береді (Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі
мүмкін; Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм
Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттік төңкеріс ұқсас даңқты революциясынан
кейін заңды патшаның қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның көшуінің
үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды
(Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да
кездескен. Тоталитарлық жүйеде Коммунистік партияның басшысының билігі
монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне
мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің
алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның
атынан сот, мемлекеттің атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді
басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары
мен титулдары болады, оны асырау, мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның
короліне 1660 жылдан бастап цивилдік қағазбен парламент мұқтажына керек
ақшаны беретін болды. Корольдердің сарайлары киімдері, әскерлері
мемлекеттің міндетінде болды. Корольді асырау мемлекетке өте ауыр болса да,
көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейді. Қазіргі
Англияның королі — Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте
күшті болмады, екі баласы жене қызы некесін бұзып ажырасып кетті. Бірақ
1997 жылы Англияның азаматтарынан "Король Англияға керек пе?" деп
сұрастырғанда, 66 проценті "монархия да, королъ де сақталсын" деп жауап
берді.
Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз
монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда
айтылған биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да бірнеше
түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия - Шығыс деспотиясы (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалық
функциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялық
және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет
мемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суару
жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өте
күшті биліктің қажет екенін туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктері
шексіз болатын: ол Ра құдайдың тұқьшы, таққа отырған кезден оған пирамида
салады, ол экономикалық, қаржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерін
басқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көне
дәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бұл шексіз
монархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,
бірақ оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта
ғасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайда болды. Ең күшті
феодалдық шексіз монархияларға Людовик ХІV, Петр Бірінші, Екатерина Екінші,
Елизавета Бірінші, Фридрих II, Әдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик
ХІV мемлекетті 55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет дегенмен" - сөзі
бүкіл Еуропаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі жұмсады,
заңды өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де, сотты да өзі
басқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық
өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының мемлекетке істеген
жақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз монархиялар өте
сирек кездеседі (Бруней, Оман).
Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда
монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі. Шектелген
монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан. Үндістанның
патшасы екінші кастаға жататын - критерилерге, ол брахмандардың айткдн
ақылдарын және олар құрған Кеңесін сыйлауға тиісті. Патша брахмандардың
жеке меншігіне тиісуге құөығы жоқ, оларды өлім жазасына кесе алмайды, заң
шығару немесе сот функцияларын олардың Кеңесі қатыспаса атқара алмайды.
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерінде сословиелік-өкілдік монархиялар
пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын: шіркеу
қызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда —
буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелік
органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейін
қызметін күшейтіп, заң шығару ұсынысты қолына алды, кейін заң шығару
билігін өзіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун
деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару форма "сегунат" деп
аталды. [7]
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталады.
Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік
монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бүрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша король заң
шығару билігін жоғалтты, ол Ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында қалған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тыйым салды және
парламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорғады, ал король феодалдардың.
Бірақ тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құқық туралы Билль
деген (1689ж.) конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,
Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Сол
партияның басшысы Премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министр
кабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдің
алдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англияда
консервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп, 18 жыл Англияны
басқарғаннан кейін оппозицияға кетті. Парламент корольдің мұқтажына керек
ақшаны бөледі, оның жеке өміріне де қатысады, Бірақ көп мемлекеттер
монархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттің
элементі деп санамайды. Монарх - мемлекеттің көркі, тұрақтылығы, сәні,
ертеден келе жатқан әдет ғұрыптары. Сондықтан, кейбір мемлекеттер жойылған
монархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).
Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары
тірі, халықтың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдірген
адамдар және саяси партиялар да бар. Сонымен, монарх топтардың, саяси
партиялардың арасындағы арбитрі және тұрақты саяси режимінің кепілдігі
болып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтін әдет-ғұрыптардың көбін халық
жақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мемлекетке
келген қонақтарды қарсы алу, мемлекеттің атынан мерекелерімен құттыктау,
монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер.
Әрбір жоғары билік тұрпатына сәйкес мемлекеттік басқаруы ұйымдасытыру
мен жүзеге асыру логикасы анықталатынын ескерген жөн. Басқару нысаны
жоғарыда және жергілікті мемлекеттік органдардың құрылу және олардың
арасындағы өзара қарым қатынас тәртібін қамтитын мемлекетті ұйымдастыру
ретінде қарастырылады. Биліктің бір адаммен жүзеге асырылуына болмаса оның
ұжымдық органның қолында шоғырлануына қарай басқару нысандарының
айырмашалақтары бар. Осыған сәйкес бірінші жағдайда монархиялық басқару
нысаны қалыптасса, екіншісінде республикалық басқару нысаны тән.
Республика. Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі
сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару
формасы республика деп аталады. Республика мемлекеттік органдар белгілі бір
мерзімге сайланып құрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі
мемлекеттерде бірінші рет қолданды. Бұл термин халықпен байланысты.
Мемлекетті басқаратын адамдар мен органдарды халық бір белгілі кезеңге
сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар республикада болмайды.
Республиканың ең бірінші түрі — Греция, Афин республикасы. Олар халықты өте
шектеулі түсінді, бұл республиканың басқару органдарына және сайлауға тек
Грецияның азаматтары қатысатын. Ал азаматтары болып 20 жасқа толған ер
адамдар, ата-анасы Афинаның азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет
еткен, барлық құқықтарын пайдалана алатын адамдар саналатын. Әйел адамдар,
метистер, шет елдердің азаматтары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ.
Грецияның негізгі органы – халық жиналысы, ол барлық қызметкерлерді
сайлаған, олардан есеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін заң
шығарды. Басқа органдар бесжүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер,
белгілі уақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты
болатын.
Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта
республикасы жатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға
азаматтардың бәрі емес, тек қана ақсүйектері жіберіледі, мысалы, Спартада
спартиаттар, Римде патрицийлер.
Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика -
қала (Пеков, Новгород, Бремен, Любек, Венеция, Флоренция).
Жаңа кезеңде республиканың екі түрі кездеседі: президенттік және
парламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғы
Конституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,
заңсыздық көргеннен кейін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді.
Деспотиялық режим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді.
Сонымен, мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды, Президенттік
республикада билік үшке бөлінеді: заң шығару парламенттің қолында, атқару
билік - президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі тәуелсіз сот
органдарында. Президентті халық сайлайды. АҚШ-та - 4 жылда бір рет
президенттік сайлауы өтеді. Президент мемлекеттің бірінші басшысы, өкіметті
өзі басқарады, Сенаттың келісімімен министрлерді тағайындайды, әскер оған
бағынады. Президент - республика бірлігінің тұтастығының символы. Кейбір
президенттік республикаларда президентпен қатар премьер-министр үкіметті
басқарады. Көбінесе оны президенттің өзі тағайындайды және ол президенттің
алдында жауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы жоқ. Кейбір
мемлекеттерде президент премьер-министрден басқа бірнеше министрлерді өзі
тағайындайды, ал қалған министрлерді Премьер-министрдің өзі парламенттің
келісімімен тағайындайды. Президенттік республи-калардың бір күшті билігі
бар жауапты адамы болғаннан, оның түрақты саяси режимді құратыны байқалады.
Мемлекеттің Заң шығару билігі парламенттің қолында, және парламент белгілі
қызметкерлерді және жоғарғы сотты тағайындағанда келісімін береді.
Парламенттің алған заңдары екі рет тексеріледі: президент вето құқығын
қолданып, қабылданған заңдарға қолын қояды, Конституциялық сот заңның
Конституцияға сәйкестігін тексереді. Сот билігі ерекше сот органдарының
қолында. Сот қызметкерлері президенттік республикаларда белгілі уақытқа
немесе өмірбойы тағайындалады. Оларды тағайындайтын заңдар әрбір
мемлекеттерде ерекше, бірақ бұл процеске президент те, парламент те
қатысады. Үш билік бір-біріне тең болуға тиіс деп көп конституцияларда
жазылған, ол үшеуінің арақатынасын реттеп отыратын президенттің билігі.
Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың біріне жартылай
президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясы бойынша
Франция, Түркия).
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премьер министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдьтнда жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент тек
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегі
партиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
“МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ҚОҒАМДЫҚ ДАМУДЫҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ”
“ЗАҢТАНУ” МАМАНДЫҒЫ - 050301
Орындаған:
ЗТ- 06, СОАБ тобының студенті
Нүрғалиева Қ.Т.
Ғылыми жетекшісі:
Оқытушы
Хусаинова А.Б.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 б.
І. МЕМЛЕКЕТТІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мемлекеттің мәні мен негізгі
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 б.
1.2. Мемлекеттік басқарудың обьективтік
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .12 б.
1.3. Мемлекеттік құрылым үлгілері мен басқару
нысандары ... ... ... ... ... ..17 б.
ІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31 б.
2.2. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің
жүйесі ... ... ... .39 б.
2.3 Мемлекеттік басқарудың қағидалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .43 б.
ІІІ. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕН ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Басқаруды құқықтық реттеудің маңызы мен негізгі
әдістері ... ... ... ... 48 б.
3.2. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..52 б.
3.3. Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру
мәселелері ... ... ... ... ... 58 б.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...63 б.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..65 б.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан-2030 Стратегиясында
мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең
шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап
көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді
шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес
функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере
отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болды.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету
проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары
мен пікірталастарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және
бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер
айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда. [1]
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі
демократияландыру мәселесі қарастырылады. Бұл мәселелерді шешудің
көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан
талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті
проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы,
ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда
басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі және
тиімсіздігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да 2003 жылдың 4
сәуіріндегі Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етілген Ел
басшысының Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында демократияны және
жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-
жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері
қозғалып, соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын
қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық
мүмкіндіктерін кеңейту міндеттері қойылды. Осыдан барып мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару
жүйесінің өзгеруіне әсер етіп, оны жетілдіре беруді бірбеткей
орталықтандыру жүйесінің икемсіздігіне байланыстыра қарастыруды талап етіп
отыр. Бұл талапты орындау аясында ұйымдастырушылық-басқарушылық
өкілеттіліктерді еліміздің аймақтарына біртіндеп беру арқылы жергілікті
мәселелердің тиімді әрі уақытында шешімін табуының, соның арқасында халық
мүддесінің толығымен ескерілуінің негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті
басқаруды қалыптастыруды, дамытуды және жетілдіруді қамтамасыз етпейінше
және сол арқылы жергілікті мәселелер кешенін тиімді тетіктер көмегімен
шешіп отырмайынша, тұтастай экономиканың тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін
еместігі де аян болып отыр. Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып
отырғандықтан, оларды шешу жолдары мен тетіктерін ғылыми негіздеу керектігі
туындайтыны түсінікті.
Дей тұрғанмен бұл мәселелер әзірге кешенді зерттеулер объектісіне
айнала қойған жоқ. Оның, біздің ойымызша, екі басты себебі бар секілді.
Біріншіден, жергілікті мемлекеттік басқару жөнінде Қазақстан
Республикасының Заңы (23 қаңтар 2001 ж.) ресми қабылданғаннан кейін,
бүгінгі тәжірибе көрсетіп отырғанындай, ол заңның жүзеге асырылуы мен осы
үрдістен туындайтын күрделі мәселелердің шешілуі барысында кездесуі әбден
мүмкін қиындықтарды (олардың көбі жергілікті шаруашылық құрылымының сансыз
ерекшеліктеріне байланысты болып келеді) уақытында еңсере жеңіп отыру
әлгіндей басқарудың жетілдіру жолдарын күнілгері қарастырып, оның
тетіктерін ғълыми тұрғыдан оңтайластыруды талап етеді.
Екіншіден, жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті шаруашылықты
басқарудың аражігін ғылыми тұрғыдан ашып беруге, сөйтіп екінші мәселенің
шешілу жолдары мен тетіктері біріншісінікінен гөрі басқарақ екендігін
дәлелдеуге жете көңіл бөлінбейді. Осындай олқылықтардың орнын толтыру
жаңағыдай жолдар мен тетіктерді ғылыми зерттеу объектісіне айналдыру арқылы
жүзеге асар еді.
Зерттеу жұмысының пәні мен обьектісі. Қазақстандағы басқару жүйесін
қарастыру барысында Қазақстандағы басқарудың құрылуын, тұрақтылығын
қамтамасыз етілуін, дамуын анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мемлекеттің мәнін, мақсаты мен қызметі,
мемлекеттік басқарудың обьективті басқарудың қажеттілігін анықтау,
мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру, мемлекеттік аппараты
қалыптастыру және оның қызметін демократиялық (тиімділік) сипатта
ұйымдастыру мәселелері, мемлекеттік қызметкерлердің қызметін арттыру. Бұл
әрине мемлекеттің функцияларының толыққанды жүзеге асуы жатады. Ол
дегеніміз қоғам мен саяси жүйенің тұрақтылығы, тұтастығы, бірлігі,
қауіпсіздігі, сонымен қатар халықтың барлық топтарының мүдделерін,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды білдіреді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының
басында егемендікке қол жеткізген Қазақстанға өз халқына лайықты әлеуметтік
бағдардағы қоғам құрудың өзіне берілген тарихи мүмкіндігін ұтымды пайдалану
міндетін дұрыс атқару керек болды. Сол кездің өзінде ақ елдің өркениетті
деңгейі қоғамдық дамудың перспективалы бағыттарын ұстану қажеттілігін
саналы түрде әрі ғылыми негізде анықтауға мүмкіндік берді. Осы бағытта
құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам мен нарықтық экономиканы құру идеялары,
алдыңғы қатарлы елдерде ойдағыдай жүзеге асырылған оңтайлы тәжірибелер
бағдарға алыну керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен ғылыми жаналығы. Қазақстанда қоғамдық-
саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйенің өзгеруі жергілікті басқарудың
қалыптасуы мен дамуына да тікелей әсер етіп келеді. Соған байланысты
экономиканы мемлекетгік басқару жүйесін жетілдіру, оның ішінде жергілікті
басқаруды қалыптастыру мен оны дамыту бағытында жүргізілген ғылыми жұмыстар
баршылық. Әсіресе аймақтық экономика, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
шаруашылық құрамында өндіріс орындарының алатын рөлі және т.б.
проблемаларды қамтитын ғылыми еңбектер аз емес. Ғылымның осы саласы АҚШ,
Франция, Голландия жэне Ресей мемлекеттерінде жақсы дамыған деп айтуға
болады. Дәл осы жергілікті шаруашылық пен қауымдастықты дамыту, оларды
басқару мәселесімен айналысатын Висконсин штаты Университетінің профессоры
Рон Шеффердің еңбектері ерекше атап өтуге тұрарлық. Ал, Ресей
оқымыстыларының ішінде В.А. Баранчиков Л.А. Велихов, А.Г. Воронин, М.Д.
Загряцков, Б.М. Котилко, В.А. Лапин, А.П. Ларькина, А.Ф. Малый, А.А.
Мироедов, Н.В, Постовой, А.Т. Тертышный, А.Н. Широков, Ю.В. Филиппов, С.В.
Федин және тағы басқалардың жарық көрген жұмыстарына көңіл аудару ләзім.
Осы аталған бағыттарға қазақстандық ғалымдар А. Алибаева, А.С.
Абдуллаев, К.Б. Бабагулов, Н.Ж. Бримбетова, Ө.Қ. Есқараев, Ж.М. Елубаева,
Р.К. Жоламан, Ж.О. Ихданов, М.Б. Кенжегузин, Н.К. Кучукова, Қ.Н.
Келімбетов, Н.К. Мамыров, М.М. Махмутова, А. Молдашев, Б.А. Палымбетов,
А.Х. Раимбаев, Д. Шыныбеков және тағы басқалар өз зерттеулерін арнаған.
Теориялық негіздері және тәжиребілік мәні.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздері және практикалық тәжиребілік
мәні қазіргі уақыттағы мемлекеттік басқару институтына қатысты теориялық
және тәжірибелік мәселелер қарастырылады.
Жұмысты зерттеудің әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмысты зерттеудің
методологиялық негізіне мыналар жатады: зерттелетін проблемалардың шын
мәніндегі процестермен заңды байланыстарын бақылап отыруға мүмкіндік
беретін материалистік диалектика; білімнің жалпы ғылыми комплексті тәсілі
ретіндегі білім теориясы; қоғамдық құбылыстардың эволюциялық дамуына
негізделген эволюциялық теория.
Сондай-ақ, дипломдық жұмысты зерттеу барысында мынадай жеке-ғылыми
әдістер қолданылды: тарихи, жүйелік, салыстырмалы-құқықтық, формальды-
логикалық, статистикалық, болжамдық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі үш
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмысымның
бірінші бөлімі теория – методологиялық бастамасынан – Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік басқарудың жалпы сипаттамасынан, мемлекеттік
басқарудың обьективтік қажеттілігінен тұрады. Екінші бөлімі мемлекеттік
басқару жүйесінің құрылымынан, Мемлекеттік басқару обьектілері мен
субьектілерінің жүйесінен, мемлекеттік басқарудың қағидалары мен
әдістерінен тұрады. Үшінші бөлімде басқаруды құқықтық реттеудің маңызы мен
негізгі әдістері мен мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мәселелерін
атап көрсетемін.
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамасы.
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен
ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікір талас жалғасын
табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде
біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе
қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде
қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға
қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым
ретінде сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен,
әкімшлік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін
көпқырлы құбылыс. Әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметінің
белгілі бір аспектісін, олардың құрылымын, мазмұнын, бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінінің маңызды бағыты адамдардың қоғамдық өмірін
басқару. Ал ададардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының
обьектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір
адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар
жүйесімен байланысты, олардың сана сезіміне, тәртібіне және қызметіне
қатысады, белгілі аумақта өмірді соның ішінде экокмикалық өмірді
ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгілеген аумақта
өмір сүретін адамдарды біріктіреді және оларды өзара іс-әрекетің қамтамасыз
етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық ұйымдастырылыуының
белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден, ру тайпалық қарым
қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады. Екіншіден, әр түрлі
адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне қатысты бейтарап
құрымым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа қауымдастығын
құрады.
Мемлекет өзінің аумағында тұратын адамдарды, оның ішінде азаматтығы
жоқ тұлғаларды, сонымен қатар басқа мемлекеттің азаматтарын
біріктіретіндіктен ол барлық адамдар қауымдастығын қажеттіліктерін,
мүдделері мен мақсаттары объективті түрде білдіреді. Дамудың әр кезеңінде
біржағынан адамның құқықғы мен бостандығын қамтамасыз ету, оның
шығармашылық қызметіне еркіндік беріп, белсенділігін арттыратын, екінші
жағынан қоғамға белгілі бір ұйымдасқан бастау енгізіп, жеке адамдардың
қызметін тәртіпке келтіретін мәселелердің шешілу жолын табу мемлекеттің
міндеті болып табылады. Әдетте, мемлекет ешнәрсе өндірмейтіндіктен
өздігімен мәселелерді шеше алмайды деп есептесе де, ол барлық қоғамның,
материалдық, әлеуметтік, рухани игіліктерді өндіру және тұтынумен
айналысатын аддамдардың проблемеларының шешілуіне ұйымдастырушылық яғни
құқықытқ негіз қалап, қамтамасыз етеді.
Мемлекет үшін ең алдымен, өз халықының ұлттық мүддесін білу, оның
әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара байланысты
екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге
асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан
мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның
құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап
көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да
нормативтік актілер қабылдап, оларды ңжүзеге асуын әкімшілік және
заңнамалық әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды
монополияға ие және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу
тәсілінде қолданатынын баса айту керек.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақстаттары мен қызметтерін
жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппараттарын ортақ
қажеттіліктерді, мүдделерді мақсаттарды айқындаумен және қоғамның
мемлекеттік құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын
белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың
күрделі құрылымы мен жанжақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір
бөлігі заң шығару қызметімен, заңдардың орындалуымен және сот ісін
жүргізумен айналысса, екінші бөлігі мемлекеттің ішкі және халықаралық
деңгейдегі тұрақтылығын, оның әлемдік қауымдастықпен өзара қарым қатынасын
қамтамасыз етеді. Аппаратың жағдайы оның қоғаммен байланысы немесе одан
алшақтауы, оның көлемі және иерархиялық құрылымы, қызметкерлерінің сапасы
және көптеген басқа да параметрлері мемлекет, қоғам және мемлекеттік
басқару үшін өте маңызды. [2]
Ғылыми әдебеттерде кездесетін мемлекеттің көптеген анықтамаларының
ішінде келесі екеуіне тоқтап өтуге болады. Біріншісі, мемлекетті ең кең
мағынада: адамдар қауымдастығы ұйымының жоғарғы нысаны ретінде, ортақ
жоғарға билікке бағынатын адамдардың саяси одағы ретінде, біріңғай ерікті
білдіру, жалпы мүдделерді қамтамасыз ету, сондай ақ адамның құқығы мен
бостандығын қорғау негізгі мақсаты болып табылатын ұйым нысаны ретінде
сипаттайды. Екніші түсінікке сәйкес, мемлекет адамдардың іс әрекеті мен
тіртібін реттейтін саяси және құқықтық байланыстар мен қатынастардың
жүйесі. Басқаша айтқанда, ол саяси құқықтық институт, саяси билік ұйымын
құратын әлеуметтік институттардың жүйесі. Мемлкетті институционалдық
тұрғыдан қарастыратын бағыт оны қоғамдағы адамдардың тәртібін анықтайтын
нормалар жүйесімен байланыстырады. Осыған орай испан саясаттанушысы Л.
Санистеван былай деп жазады: шындығына келгенде мемлекет небары нақты
уақыт шеңберінде орын алатын әлеуметтік тәртіпті заңдық тұрғыдан реттеудің
бір түрі.
1.2 Мемлекеттік басқарудың обьективтік қажеттілігі.
Қоғамды мемлекеттік басқарудың обьективті қажеттілігі жалпы тарихи
және әлеуметтік саяси, сонымен қатар нақты қоғамның тек өзіне тән
факторлардан туындайды. Аталған факторлардың бірінші тобы мемлекет
болмысымен байланысты.
Қазіргі ғылыми деректеоге сәйкес алғашқы мемлекет адамдар
қауымдастығының өмір сүру шартына айналған еңбек қызметінің жаңа
нысандарын, өндіруші экономиканың қызмет етуін ұйымдасқан түрде қамтамасыз
ету үшін пайда болады, деп жазады профессор А. Венгеров. Осыдан келіп, ең
алдымен қоғамға ақпараттық қызмет көрсетуді көздеген басқарушылық функция
туындайды. Қоғамнан негізгі кәсіби ұйымдастырушылық қызмет көрсету болып
табылатын адамдар тобы бөлініп шығып, көптеген басқарушылық лауазымдар
пайда болды: жұмысты басқарушылар, әскери басшылар, есепшілер және т.б. Бұл
топ мемлекет аппаратын алғашқы бюрократияны құрды. Уақыт өте келе қоғамның
әртүрлі топтарға жіктелуі осы топтардың мемлекетті жайлап алуына және өз
мүдделеріне бейімдеуіне әкелді.
Топтар мен жіктерге әлеуметтік бөліну және оларға тән қарама қайшы
мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым қатынастар мемлекеттің саяси
функциясына қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген
қажеттілікті туғызады. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар
шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың
халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы
функцичны орындау сәтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс тұрысының, тәтібінің жалып ережелерін бекіту
және қатаң сақтау, сондай ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін ұйымдастыру
мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму кезеңінен бергі негізгі міндеті
болдып табылады. Аталған қауымдастықтың аумағын қорғау функциясында үнемі
атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік
мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық
саялайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тіелей
билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың
заңды негізі ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар күрделене
түсуде. Қоғамның көпетеген басқа да объективті қажеттіліктері қалыптасты,
ал ол қажеттіліктерді кез келген мемлекет тек адамдардың біріккен қызметі
мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын саналы түрде
ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған орай ғылым мен
техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар бірінші кезекте
адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау мәселесін алға тартып
отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік техникалық және
экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек бөлінісінің,
әлеуметтік институттардың, адам қажеттіліктерінің мазмұны мен құрылымының,
олардың арасындағы байланыстың сапалы тұрғыдан өзгеруіне себеп болды, жаңа
қарама қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. ХХ ғасырдың екінші жарытысы
мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау мәселелерін шешуге
басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде демократиялық режимдердің
орнығуы мен даму кезеңдері болып табылады.
Әр бір ел үшін аталған мәселелердің белігілі тарихи
кезеңменбайланысты өзіндік ерекшеліктері болады. Егер басқарушы күштер өз
қызметтерінде жалпы даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға
қабілдеттілік танытпаса, сондай ақ өздері басқарып отырған халықтың
жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның үміттерін ескермесе онда қоғамды
басқару өзінің алдына қойған міндеттерін толық атқара алмайды.
Мемлекетті басқаруды тарихи даму кезеңдеріне орай қарастырып,
бағаласақ жинақталған теориялық және практикалық ілім-білімге толы екенін
байқаймыз. Мемлекеттік басқарудың элементтерін тоқталатын болсақ,
әлеуметтік-экономикалық, саяси, этикалық және психологиялық тұрғыдағы
көзқарастары басқаруды қоғамдық құбылыс түрінде көп қырлы категория ретінде
қарастыруға болады. Нарыққа байланысты өркениетті елдердегі басқару
жүйесіне біте қайнасып кеткен мәдениеттілік және моральдық категориялардың
көрінісі, басқару этикасы біздің мемлекеттің қоғамдық, экономикалық
элементтеріне жатқызуға болады..
Осы жайлардың басымдық бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында айқындалып, мемлекеттік
басқарушы-атқарушы билік жүйесін, орталық, жергілікті атқарушы билік
органдарын қайта ұтымды құру жөніндегі қағидалар мен ережелерді және осьған
байланысты мемлекеттің қаржылық-фискальдық саясатының жетілдірілуін
көздейтін жолдары қарқынды түрде жүзеге асырылуда.
Негізінде, мемлекеттік басқаруды (басқарушы қызметті) жүзеге асыру
атқарушы билікті жүзеге асыру болып саналады. Демек, мемлекеттік басқару
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыан орай, мемлекетті
қажет деп тапсақ, биліктердің бөліну принциптерін мойындасақ, сонымен бірге
мемлекеттік басқарудың барын бағалауымыз қажет. Дәл осы мемлекеттік басқару
атқарушы билікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады. [3]
Мемлекеттің атқарушы билік органдарын құру мақсаты нарықтық экономиканы
ынталандыру екені баршаға мәлім. Атқарушы билік органдары әкімшілік жүйеге
жатады. Өйткені, атқарушы биліктің ұйымдық-құқықтық механизмі осы әкімшілік
жүйе, яғни басқару жүйесі болып табылады. Басқару жүйесінсіз атқарушы
билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Соңғы кездерде министрліктер нарықтық
органдар қатарына жатпайды деген көзқарастар көрініс табуда. Ал салалық
министрліктер нарықтық экономикасы дамыған елдерде де бар екені белгілі.
Біздің ойымызша, мемлекеттік басқаруды жою деген мәселе күнтәртібіне
қойылмауы керек. Қазіргі кезеңде мемлекеттік басқаруды түрлендіру арқылы
жаңаша сипатта құру қажет. Әрине, осы процестер барысында мемлекеттік
басқарудың аясында өктем-өкілеттіліктің орнына, көбінесе, ынталандыру
кешенді шара-лары басымырақ қолданылуы тиіс. Бірақ қажетті кезінде
мемлекеттік реттеу механизмдерінің іске қосылатынын қатысушылардың бәрі
білуі тиіс. Сондықтан, қазіргі қоғамдық қатынасты (өңцірістік қатынастар
мен өндіргіш күштерді) реттейтін принцип ретінде ынталандыру —бағыну —
билік ету принципінің басшылыққа алынуы ұтымды болады. Ашығын айтсақ,
өкімет билігін өктем қатал түрде жүргізуден икемді нысанда жүзеге асыру
нарықтық қатынас талаптарына сай келетін сияқты. Сонда да болса, көңілге
қонымды икемді биліктің, өктем, қатал билікпен тығыз байланыста болатынын
ұмытпағанымыз жөн. Өйткені, қоғамдағы кейбір салаларда жұмсақ нысан-дағы
билікті жүзеге асыру мүмкіндігі жоқтың қасында болады. Мысалы, Отанды
қорғау ісі, атом өнеркәсібі және басқа да салалардағы басқару әрқашан да
мемлекеттік қатаң сипатта болады.5
Нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты, мемлекетімізде мемлекеттік
және мемлекеттік емес құрылымдар; бірлескен түрде басқарылатын мемлекеттік
және мемлекеттік емес құрылымдар; мемлекеттік емес кәсіпорындар мен ұйымдар
дамып, өркендеуде. Мемлекеттік емес ұйымдардың дені іштей өзіндік басқару
негізіңце іс-қимылдарын жүзеге асырады. Ал бірлескен басқару кезінде
мемлекет өкілдері мемлекеттік емес ұйымдардың басқару органдарының құрамына
кіреді (бұл жерде міндетті түрдегі шарт. Сол кәсіпорында мемлекеттің меншік
үлесі болуы тиіс). Мем-лекет тарапынан белгілі бір мөлшерде бағдарламаларды
қаржылаңдыру принципі жүзеге асырылады. Сонда да болса ескеретін бір жәйт,
қандай да бірлескен немесе мемлекеттік емес ұйымдар болмасын, сондай-ақ
қандай да мөлшерде нысанда өздерін басқаруды жүзеге асырмасын мемлекет
аумағында болғандықтан мемлекеттегі барлық салалар мен жүйелерді реттейтін
зандардың күші, талаптары оларға да таралады. Себебі, мемлекет аумағында
құрылып және қызмет атқара жүріп, мемлекеттік басқару аясынан тыс болу,
заңдарға бағынбау ешқандай қисынға келмейтін іс болып табылады. Мемлекеттік
басқару, атқару биліктері әрқашан да әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылады және олар мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері болып
саналады.
Мемлекеттік басқарудың тағы бір жаңаша элементі - қандай салада
болмасын нақты кезеңге байланысты міндеттер мен мәселелердің бірінші
кезекке қойылып, шешілуі. Түптеп қарағанда басқару әр тұрғыдан қаралуы
мүмкін. Мысалы, әлеуметтік-экономикалық, саяси және басқа да көзқарастар
бойынша. Басқаруды әкімшілік - құқықтық ұйымдастыру деп әкімшілік құқықтық
нормаларымен бекітілген субъектілер жүйесін айтуға болады. Осы субъектілер
жүйесі басқаруды жүзеге асыруға ат-салысады. Басқаруды әкімшілік тұрғыдан
ұйымдастырудың элементтері мынадай сипатта болады: атқарушы билік және
басқа да басқару органдары; басқару жүйесі бу-ындарының, оның ішінде,
қызметкерлердің тиісті мәртебесін белгілейтін әкімшілік-құқықтық нормалары;
әкімшілік құқықпен белгіленген олардың қатынастарының ауқымы; әкімшілік-
құқықтық жағдайлары бойынша субъектілердің құқықтық жауапкершіліктері. [4]
Осы басқаруды ұйымдастыру әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін
мемлекеттік және мемлекеттік емес басқаруларды қамтиды. Басқаруды
ұйымдастыру кезіндө қоғамдағы атқарушы биліктің рөлі есепке алынуы қажет
және мемлекеттегі экономиканың құрылымы, әлеуметтік-мәдени, со-ндай-ақ,
әкімшілік-саяси қызмет ерекшеліктері де есепке алынуы тиіс.
Басқаруды ұйымдастырудың мәні әр-түрлі мәселелерді шешуден тұрады. Осы
іс-қимылдардың ең бірінші кезектегісі — оларды заң тұрғысынан бекітудің
принциптері мен нысындарын айқындау; басқару органдарының нысандарын
олардың атқаратын қызмет бағыттарына байланысты айқындау; олардың
арасындағы міндеттерін, қызметтерін қоса отырып, межелеу; мемле-кеттік
басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін белгілеу; басқарудың төменгі
және жоғарғы тұрған буындарының арасындағы өзара іс-қимылдарының құқықтық
нысандары; басқарушы қызметтің әдістері және оларды жүзеге асыру нысандары.
Мемлекетті басқару элементтеріне - заңдар жүйесінің тигізетін ықпалы
өте зор әрі маңызды. Ағымдағы көптеген құқықтық актілердің қандай да
болмасын мөлшерде басқаруды ұйымдастыруға қатысы бар екенін білеміз. Сол
құқықтық актілерді шамамен мына өлшемдер бойынша топтастыруға болады: заңды
күші бойынша; мәні бойынша; басқаруды ұйымдастыруға тигізетін ықпалы
бойынша.
Заңды күші бар нормативтік-құқықтық актілерге: Қазақстан
Республикасының Конституциясы; Қазақстан Респуликасының заңдары; Қазақстан
Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлықтары;
Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің
заңға сәйкес актілері және тағы басқалар жатады.3
Қазіргі өтпелі кезеңде мемлекеттік-басқарушы қызмет жөнінде белгілі бір
қорытындыға келу — көптеген себептерге байланысты мүмкін емес. Ең бастысы,
мемлекеттің саяси және экономикалық жүйесін тереңдете реформалау қажет.
Сондықтан болар, бүгінде қоғамымызда айтарлықтай талаптар туындап отыр.
Олар — қоғам өмірінің негізгі бөлігіне мемлекет тарапынан
орталықтандырылған түрде ықпал ету, атқару тәртібін күшейту, ортақ іс
жөніндегі басқарушы мен басқарылушының өзара жауапкершілікгерін арттыру,
кейбір объектілерді қайтадан мемлекет қарамағына беру.
Бүгінде мемлекеттік басқарушы қызметтің элеменнтері мына түрлері жүзеге
асьрылады:
Мемлекеттік аядағы кәсіпорындар мен мекемелерді басқару;
Мемлекеттік емес аядағы әртүрлі объектілердің атқаратын қызметтерін
реттеу;
Республика аумағындағы мемлекеттік бағдарламаларды дайындау және жүзеге
асыру;
Мемлекеттік басқару аясындағы жеке және заңды тұлғалардың өз құқықтары
мен міндеттерін жүзеге асыруларын қамтамасыз ету;
Басқару және реттеу аяларындағы жұмыстарға мемлекеттік бақылау және
қадағалау жүргізуді жүзеге асыру;
Шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-саяси құрылыс жүйелерінің
қызмет бағыттарын ретке келтіру;
Шаруашылық өмірдің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін белгілеу
және күнделікті өмірде тиімді жүргізу. Мысалы: кәсіпкерлікті мемлекет
тарапынан ынталталндыру және қолдау; барлық меншік ны-сандарының тең
құқықтығын қамтамасыз ету; тұтынушылардың құқықтарын қорғау; меншік иесінің
құқықтарын қорғау.
Құрылымдық бөлімдердің мәртебелері олар туралы ережелермен белгіленеді.
Ережелер әдетте ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітіледі. Ережелер сол
құрылымдық белгілердің іштей ұйымдастыру негіздерін кешенді түрде
белгілейтін, сондай-ақ бөлімдердің біртұтас мәртебесін айқын-дайтын
құқықтық актілер болып табылады.
1.3 Мемлекеттік құрылым үлгілері мен басқару нысандары.
Қазіргі заманғы мемлекеттер бір бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Бұл айырмашылықтар өзіндік мәнге ие бола отырып, мемлекетті басқаруда
көрініс таьады. Сондықтан мемлекеттерді бір бірінен ажырататын негзгі
белгілерді қарастыру қажет. Аристотельдің жіктемесі бойынша мемлекеттер
билік күшінің бастуы мен егеменді иесі бойынша монархиялық, аристократиялық
және демократиялық болып бөлінеді. Монархялық мемлекетте жоғары билік
мұрагерлік жолмен немесе туысқандық құқығымен, кейде сайлау жолымен алатын
бір адамның монархтың қолында шоғырланады. Қоғам мен мемлекет дамуының
қазіргі кезеңінде монархиялардың екітүрі қалыптасқан: дуалистік және
парламенттік. Олар белгілі бір деңгейде мемлекеттердің тұрпатына, олардың
пайда болуы мен қызмет ету жағдайларына тәуелді. Дуалстік монархияға тән
ерекшелік бұл монарх пен парламенттің арасында мемлекеттік биліктің ресми
құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң
шығарушы билік іс жүзінде монархқа бағынатын парламенттің қолында
шоғырланады. Сәйкесінше аристократиялық мемлекетте жоғары билік қоамның
элитасына, оның білімді, тәжірибелі және парасатты өкілдеріне тиесілі деп
саналады. Демократиялық мемлекетте биліктің бірден бір бастауы халық
төменнен жоғары қарай қағидасы бойынша тікелей өз еркін білдіру арқылы
мемлекттік билікті қалыптастырады. Бүгінгі күні сақталған монархиялар
әртүрлі нұсқада және қатынаста монархиялық, аристократиялық және
демократиялық белгілерді үлестірген конституциялық монархияларға арналған.
[5]
Элитаның ұымдастырушылық бірігуінің күрделілігіне байланысты таза
аристократиялық мемлекеттерді анықтау қиындық тудырады. Көбіне элита
монархияның болмаса демократияның атын жамылып басқарды және басқарады.
Біз, халық, бекітеміз және қабылдаймыз деп 1787 жылы АҚШ Конституциясында
жазылғанмен де демократиялық мемлекеттің қадір қасиеті мен болашағын
мойындау өткен ХХ ғасырда жүзеге асты.
Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына
байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана
республика немесе шектелген монархия түрінде өмір сүреді. Ал шығыс
мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Қытай, Үндістан, Египет
(Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары Аристотель, Монтескье,
Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлген.
Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Тәуелсіз Қазақстанда екі жылдан кейін, 1993 жылғы Конституциясының
орнына екінші 1995 жылғы Конституция алынды. Бұл соңғы Конституция
мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік республиканың
саяси жүйесі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде оның нысанына бірнеше жағдайлар әсер
етеді. Бірінші жағдайға географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер
мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге, мұхитқа
шықса, бұл екі жағдайда екі мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Аралда
орналасқан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғанда
демократиялық режимдері күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекеттерде
бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзеңдермен байланысты болды:
Қытайда — Хуанхэ, Египетте — Ніл, Вавилонда — Тигр және Евфрат, Үндістанда
— Ганг. Шығыс мемлекеттерде — монархия, Еуропада — шектелген монархия
немесе республика құрылған. Ежелгі демократиялық республикалар Жер орта
теңізінің жағасында орналасқан мемлекеттерде болғаны жақсы белгілі.
Қазақстанның географиялық жағдайы, екі - Ресей және Қытай сияқты ірі
мемлекеттермен көршілес болуы, теңізге қашықтығы және ашық жолдың жоқтығы
мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіріп отыр.
Мемлекеттің құрылысына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін
тигізеді. Ежелгі — феодалдық немесе шығыс мемлекеттерде рулық қоғамның
қалдықтары көл уақытқа дейін сақталып келді (Ману заңдарында, Салистік
жинағында — Салическая правда), Орыс мемлекетінің жинағында — Русская
правда). Кейін алғашқы қоғамның ыдырау процесінде ол қалдықтар жойылады да
мемлекеттің нысаны қатты өзгереді. Мысалы, Үндістанның мемлекет құрылысы
туралы қатаң қағида болған: патшаның әділетті болуы, жеке меншікті
бұзбайтын, брахмандарды сыйлайтын және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы
міндетті болған. Бұл туралы Ману заңдарында айтылған. Ресейдің феодалдық
мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін
сақталып келді. Саяси жағдай, топтардың арасындағы қарым-қатынастар
шиеленіскен жағдайларда демократиялық басқару туралы айту қиын. Дағдарыс
кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон,
Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде,
жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер жақсы қолданатыны мәлім (Греция,
Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттің құрылымына қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерін тигізеді. Ресей, Үндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттік құрылымдары федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір
ұлттық мемлекеттер, бірақ біреулері тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы,
Германия федерация. Бұл жағдайды анықтау үшін Германияның мемлекеттік
процесін және тарихын жақсы білу керек. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшін күресі. Пруссияның жеңісімен аяқталды. Бірақ феодализм
кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен, буржуазиялық мемлекеттің
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазір де немістер бірнеше тәуелді
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия — олар федерацияға жатады.
Қазақстан жерінде көне дәуірден қазақтың арғы атасы - түріктер, бергі
атасы - қыпшақтар өмір сүрген. XV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзінің
тәуелсіз мемлекеті болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы XX
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазіргі Конституциясы
біртұтас, бөлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттің нысанына халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы
қарым-қатынастар және абыройы күшті адамдардың істері де әсер етеді.
Отарлық мемлекеттердің басқару нысанына бұрынғы метрополия мемлекеттерінің
нысаны үлгі болатыны мәлім. Дамыған елдердің саяси-мемлекеттік құрылысы,
олардың демократиялық іс-әрекеттері дамушы елдерге көп әсер етуі
объективтік процесс. Мысалы, Ұлыбритания бүкіл Еуропа континентіне, Жапония
және Скандинавия мемлекеттеріне өзінің шектелген конституциялық монархиясын
үлгі ретінде сыйлағаны белгілі. Ал АҚШ өзінің көрші мемлекеттеріне және
посттоталитарлық мемлекеттерге президенттік республикасының әсерін тигізді.
Франциядағы Де Голль құрған парламенттік республика да кейбір мемлекеттерге
әсерін тигізді.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси күшті адамдардың қызметі
және жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шыңғыс хан,
Абылай, Петр Бірінші, Ататүрік және басқаларын еске алсақ дұрыс болады.
Лениннің саясаты бір континенттің мемлекеттеріне 70 жылдан аса уақытқа үлгі
болды. Тек қана Еуразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканың
мемлекеттерінің тарихына ықпал жасағаны мәлім.
Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізеді. Мұсылман,
католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән нышандары бар.
Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең
зерттеу керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысаны көбіне үшке бөлінеді — басқару
нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал, негізінде,
мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен
байланысты екені мәлім. Сондықтан мемлекеттің әрбір нысанының көп
варианттары бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің
біреуі бірінші орынға шығады. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі -
Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен
соғыс әдісін қолданғаны белгілі. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын
көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат. Бұл мемлекеттің
құрылым нысанын бірінші орынға қойып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік
пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау мақсаты
мемлекеттің негізгі нысаны болды. Фашистік режим құрылған кезде мемлекет
нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде
экономикалық дамуы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны
мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді.
Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті
органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен
қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға
жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды
элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екі түрге
бөлінеді. [6]
Монархия — жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік
мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адамның
билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі, тиюі.
Сондықтан оның билігі — мұралық билік. Тақтың көшуінің екі әдісі бар: шығыс
және кейбір Еуропа мемлекеттерінде тақ тек ер адамдарға беріледі. Ал
көпшілік Еуропа мемлекеттерінде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да
беріле береді (Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуі
мүмкін; Наполеон, Каролингтердің тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм
Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттік төңкеріс ұқсас даңқты революциясынан
кейін заңды патшаның қолынан билікті алғаны белгілі. Монархияның көшуінің
үшінші түрі бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды
(Малайзия). Тарихта екі монарх болған мемлекеттік басқару формасы да
кездескен. Тоталитарлық жүйеде Коммунистік партияның басшысының билігі
монархтың билігінен де күшті болды. Сонымен, монархтың билігі көбіне
мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызметіне құдайдан басқа ешкімнің
алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, құқықтың қайнар көзі, оның
атынан сот, мемлекеттің атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскерді
басқарады, мемлекеттің атынан шарт құрады. Монархтың бірнеше жоғары аттары
мен титулдары болады, оны асырау, мемлекеттің міндеті. Мысалы, Англияның
короліне 1660 жылдан бастап цивилдік қағазбен парламент мұқтажына керек
ақшаны беретін болды. Корольдердің сарайлары киімдері, әскерлері
мемлекеттің міндетінде болды. Корольді асырау мемлекетке өте ауыр болса да,
көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейді. Қазіргі
Англияның королі — Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте
күшті болмады, екі баласы жене қызы некесін бұзып ажырасып кетті. Бірақ
1997 жылы Англияның азаматтарынан "Король Англияға керек пе?" деп
сұрастырғанда, 66 проценті "монархия да, королъ де сақталсын" деп жауап
берді.
Монархия екіге бөлінеді: шексіз және шектелген монархиялар. Шексіз
монархия - монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда
айтылған биліктің бәрі соның қолында. Бірақ шексіз монархияның да бірнеше
түрлері бар. Ең бірінші шексіз монархия - Шығыс деспотиясы (Египет,
Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күшті экономикалық
функциялары жиналған, ал бұл билік осы айтқан мемлекеттердің географиялық
және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет
мемлекетінде номдардың бәрін фараон біріктіріп, Ніл өзенінде суару
жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметі өте
күшті биліктің қажет екенін туғызды. Сондықтан, фараондардың биліктері
шексіз болатын: ол Ра құдайдың тұқьшы, таққа отырған кезден оған пирамида
салады, ол экономикалық, қаржы, заң шығару, діни, сот, әскери қызметтерін
басқарған. Тарихта кездескен шексіз монархияның екінші түрлері көне
дәуірдегі мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бұл шексіз
монархия республиканың орнына келді. Императордың да билігі өте күшті,
бірақ оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта
ғасырларда шексіз монархия феодализмнің соңғы кезінде пайда болды. Ең күшті
феодалдық шексіз монархияларға Людовик ХІV, Петр Бірінші, Екатерина Екінші,
Елизавета Бірінші, Фридрих II, Әдемі Сулейман монархиялары жатады. Людовик
ХІV мемлекетті 55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет дегенмен" - сөзі
бүкіл Еуропаға мәлім болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзі жұмсады,
заңды өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетті, әскерді де, сотты да өзі
басқарды. Ол өмір бойы көрші мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық
өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шексіз монархияларының мемлекетке істеген
жақсылықтары да көп еді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз монархиялар өте
сирек кездеседі (Бруней, Оман).
Монархиялардың көбі шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда
монарх билігі басқа бір органмен немесе заңмен шектеледі. Шектелген
монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан. Үндістанның
патшасы екінші кастаға жататын - критерилерге, ол брахмандардың айткдн
ақылдарын және олар құрған Кеңесін сыйлауға тиісті. Патша брахмандардың
жеке меншігіне тиісуге құөығы жоқ, оларды өлім жазасына кесе алмайды, заң
шығару немесе сот функцияларын олардың Кеңесі қатыспаса атқара алмайды.
Орта ғасырларда Еуропа мемлекеттерінде сословиелік-өкілдік монархиялар
пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын: шіркеу
қызметкерлері, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда —
буржуазия. Осы сословиелер өздерінің мүдделерін қорғайтын сословиелік
органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл
органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келісімін беретін, одан кейін
қызметін күшейтіп, заң шығару ұсынысты қолына алды, кейін заң шығару
билігін өзіне қаратты. Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун
деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару форма "сегунат" деп
аталды. [7]
Жаңа кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталады.
Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Дуалистік
монархияда мемлекетті басқарған екі топтың күші тең, буржуазиялық
революциялар өткеннен кейін, оның бірінші кезеңінде бүрынғы корольдер
биліктерінің жартысынан айырылды, оған біріншіден заң шығару билігі жатады.
Мысалы, Франция мемлекетінде 1791 жылғы Конституция бойынша король заң
шығару билігін жоғалтты, ол Ұлттық жиналыстың қолына көшті. Бірақ оның
қолында қалған билігі әлі күшті еді: ол әскерді өзі басқарды, осыны
пайдаланып өзінің халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерін, министрлерді
және атқару билікті өзіне бағындырды, шығарған заңдарға тыйым салды және
парламентті таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттік билік екіге
бөлінді: парламент буржуазияның мүдделерін қорғады, ал король феодалдардың.
Бірақ тарихи процесс объективтік түрінде парламентті жеңіске жеткізді де,
дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды. Парламенттік монархия
бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құқық туралы Билль
деген (1689ж.) конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда
болды. Қазір Еуропа мемлекеттерінің көбі осыған жатады: Бельгия, Норвегия,
Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх мемлекеттің басшысы. Ол
парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеше алмайды. Парламенттің
төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің өкіметін құрады. Сол
партияның басшысы Премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министр
кабинетін өзі құрастырады, король оған тек келісім береді. Кабинет королдің
алдында емес, парламенттің алдында жауапты. 1997 жылы Англияда
консервативтік партия сайлауда лейбористерден жеңіліп, 18 жыл Англияны
басқарғаннан кейін оппозицияға кетті. Парламент корольдің мұқтажына керек
ақшаны бөледі, оның жеке өміріне де қатысады, Бірақ көп мемлекеттер
монархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескілік немесе керек емес мемлекеттің
элементі деп санамайды. Монарх - мемлекеттің көркі, тұрақтылығы, сәні,
ертеден келе жатқан әдет ғұрыптары. Сондықтан, кейбір мемлекеттер жойылған
монархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлім (Испания 1975, Англия).
Қазіргі Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерінің патша тұқымдары
тірі, халықтың арасында монархияны қалпына келтіру деген пікірді білдірген
адамдар және саяси партиялар да бар. Сонымен, монарх топтардың, саяси
партиялардың арасындағы арбитрі және тұрақты саяси режимінің кепілдігі
болып көрінеді. Монархтың өмірін реттейтін әдет-ғұрыптардың көбін халық
жақсы көреді: парламенттің бірінші сессиясын ашу процедурасы, мемлекетке
келген қонақтарды қарсы алу, мемлекеттің атынан мерекелерімен құттыктау,
монарх сарайларының өмірін реттейтін әдеттер.
Әрбір жоғары билік тұрпатына сәйкес мемлекеттік басқаруы ұйымдасытыру
мен жүзеге асыру логикасы анықталатынын ескерген жөн. Басқару нысаны
жоғарыда және жергілікті мемлекеттік органдардың құрылу және олардың
арасындағы өзара қарым қатынас тәртібін қамтитын мемлекетті ұйымдастыру
ретінде қарастырылады. Биліктің бір адаммен жүзеге асырылуына болмаса оның
ұжымдық органның қолында шоғырлануына қарай басқару нысандарының
айырмашалақтары бар. Осыған сәйкес бірінші жағдайда монархиялық басқару
нысаны қалыптасса, екіншісінде республикалық басқару нысаны тән.
Республика. Егер мемлекетте жоғарғы және төменгі органдардың бәрі
сайлаумен белгілі мерзімге құрылатын болса, осындай мемлекеттік басқару
формасы республика деп аталады. Республика мемлекеттік органдар белгілі бір
мерзімге сайланып құрылады. Республика деген сөз көне дәуірдегі
мемлекеттерде бірінші рет қолданды. Бұл термин халықпен байланысты.
Мемлекетті басқаратын адамдар мен органдарды халық бір белгілі кезеңге
сайлайды. Сайланбаған қызметкерлер мен органдар республикада болмайды.
Республиканың ең бірінші түрі — Греция, Афин республикасы. Олар халықты өте
шектеулі түсінді, бұл республиканың басқару органдарына және сайлауға тек
Грецияның азаматтары қатысатын. Ал азаматтары болып 20 жасқа толған ер
адамдар, ата-анасы Афинаның азаматтары, жеке меншігі бар, әскерде қызмет
еткен, барлық құқықтарын пайдалана алатын адамдар саналатын. Әйел адамдар,
метистер, шет елдердің азаматтары және құлдар саяси өмірге қатынасқан жоқ.
Грецияның негізгі органы – халық жиналысы, ол барлық қызметкерлерді
сайлаған, олардан есеп алатын, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешетін заң
шығарды. Басқа органдар бесжүздік Кеңес, гелиэй, қызметкерлер, стратегтер,
белгілі уақытқа ғана сайланатын және халық жиналысының алдында жауапты
болатын.
Антикалық республиканың аристократтық түріне Рим және Спарта
республикасы жатады. Бұларда сайлауға және мемлекетті басқаруға
азаматтардың бәрі емес, тек қана ақсүйектері жіберіледі, мысалы, Спартада
спартиаттар, Римде патрицийлер.
Орта ғасырларда республика өте сирек кездеседі, көбіне ол республика -
қала (Пеков, Новгород, Бремен, Любек, Венеция, Флоренция).
Жаңа кезеңде республиканың екі түрі кездеседі: президенттік және
парламенттік республикалар. Президенттік республиканы АҚШ 1787 жылғы
Конституциясында бекіткен. Олар Англияның корольдерінен көп озбырлық,
заңсыздық көргеннен кейін, абыройлы билікті орнатуды анық түсінді.
Деспотиялық режим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді.
Сонымен, мемлекеттің жаңа басқару формасын ойлап шығарды, Президенттік
республикада билік үшке бөлінеді: заң шығару парламенттің қолында, атқару
билік - президент пен өкіметтің қолында, ал сот билігі тәуелсіз сот
органдарында. Президентті халық сайлайды. АҚШ-та - 4 жылда бір рет
президенттік сайлауы өтеді. Президент мемлекеттің бірінші басшысы, өкіметті
өзі басқарады, Сенаттың келісімімен министрлерді тағайындайды, әскер оған
бағынады. Президент - республика бірлігінің тұтастығының символы. Кейбір
президенттік республикаларда президентпен қатар премьер-министр үкіметті
басқарады. Көбінесе оны президенттің өзі тағайындайды және ол президенттің
алдында жауапты. Парламенттің өкіметті тарататын құқығы жоқ. Кейбір
мемлекеттерде президент премьер-министрден басқа бірнеше министрлерді өзі
тағайындайды, ал қалған министрлерді Премьер-министрдің өзі парламенттің
келісімімен тағайындайды. Президенттік республи-калардың бір күшті билігі
бар жауапты адамы болғаннан, оның түрақты саяси режимді құратыны байқалады.
Мемлекеттің Заң шығару билігі парламенттің қолында, және парламент белгілі
қызметкерлерді және жоғарғы сотты тағайындағанда келісімін береді.
Парламенттің алған заңдары екі рет тексеріледі: президент вето құқығын
қолданып, қабылданған заңдарға қолын қояды, Конституциялық сот заңның
Конституцияға сәйкестігін тексереді. Сот билігі ерекше сот органдарының
қолында. Сот қызметкерлері президенттік республикаларда белгілі уақытқа
немесе өмірбойы тағайындалады. Оларды тағайындайтын заңдар әрбір
мемлекеттерде ерекше, бірақ бұл процеске президент те, парламент те
қатысады. Үш билік бір-біріне тең болуға тиіс деп көп конституцияларда
жазылған, ол үшеуінің арақатынасын реттеп отыратын президенттің билігі.
Президенттік республикалардың варианттары көп, олардың біріне жартылай
президенттік республика жатады (мысалы: 1958 жылғы Конституциясы бойынша
Франция, Түркия).
Парламенттік республика. Бұл мемлекетті басқару нысанында билік
парламенттің қолына жиналған. Кабинет пен премьер министрді парламенттің
төменгі палатасы тағайындайды, тексереді және түсіреді. Өкімет парламенттің
алдьтнда жауапты. Парламенттік басқару нысаны жағдайында билік жүргізу
функциясы мемлекет пен үкімет басшылары арасында бөлінген. Президент тек
мемлекет басшысы. Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, әрі парламенттегі
партиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz