Арал өңіріндегі топырағы тұзданған суармалы егіншілік жағдайында жаздық бидай өсіру технологиясын биологизациялау
КІРІСПЕ
І. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДАН ЖОҒАРЫ ӘРІ САПАЛЫ ӨНІМ АЛУДЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1. Жаздық бидай өнімділігінің агробиологиялық ерекшеліктері
ІІ. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДЫ ӨСІРІП ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, ТАБИҒИ ЖӘНЕ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЬІ
2.1. Топырақ . климат, мелиоративтік және агроэкологияльқ жағдайы
2.2. Арал өңірінің агроклиматтық ерекшеліктері және кейінгі жылдардағы агроэкологиялық өзгерістері
2.3. Дағдарысты Арал өңіріндегі суармалы жерлердің өзгеру сипаты, қазіргі агромелиоративтік жағдайы, егіншілік саласын әртараптандыру, күріш және бидай дақылдарын өсіру перспективалары
2.4. Тәжірибе учаскесі топырағының агрохимиялық системасы
2.5. Зерттеу әдістемелері
ІІІ. АРАЛ ӨҢІРІНДЕ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ӨЗГЕРУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖАЗДЫҚ БИДАЙ ӨНІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ТЫҢАЙТҚЫШТАР ӘСЕРІ
3.1. Күріш егіншілігі интенсивтендірілген кезеңде жаздық бидай өніміне минеральды тыңайтқыштар әсері
3.2 Агроэкологиялық жағдайы өзгерген кейінгі жылдары (1998.2005жж.) жаздық бидай егісіне берілген минеральды тыңайтқыштардың дән өніміне және сапасына әсері
І. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДАН ЖОҒАРЫ ӘРІ САПАЛЫ ӨНІМ АЛУДЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1. Жаздық бидай өнімділігінің агробиологиялық ерекшеліктері
ІІ. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДЫ ӨСІРІП ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, ТАБИҒИ ЖӘНЕ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЬІ
2.1. Топырақ . климат, мелиоративтік және агроэкологияльқ жағдайы
2.2. Арал өңірінің агроклиматтық ерекшеліктері және кейінгі жылдардағы агроэкологиялық өзгерістері
2.3. Дағдарысты Арал өңіріндегі суармалы жерлердің өзгеру сипаты, қазіргі агромелиоративтік жағдайы, егіншілік саласын әртараптандыру, күріш және бидай дақылдарын өсіру перспективалары
2.4. Тәжірибе учаскесі топырағының агрохимиялық системасы
2.5. Зерттеу әдістемелері
ІІІ. АРАЛ ӨҢІРІНДЕ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ӨЗГЕРУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖАЗДЫҚ БИДАЙ ӨНІМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ТЫҢАЙТҚЫШТАР ӘСЕРІ
3.1. Күріш егіншілігі интенсивтендірілген кезеңде жаздық бидай өніміне минеральды тыңайтқыштар әсері
3.2 Агроэкологиялық жағдайы өзгерген кейінгі жылдары (1998.2005жж.) жаздық бидай егісіне берілген минеральды тыңайтқыштардың дән өніміне және сапасына әсері
Бидай - дақылдар ішіндегі ең маңыздысы. Ол даражарнақтылар тармағына жатады. Қазақстанда бидайдың 6 түрі өсіріледі. Олар: еділдік бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай. Бұлардың ішінде жұмсақ және қатты бидай – Қазақстанда өсірілетін бидайдың негізгілері. Жұмсақ және қатты бидайдың жаздық және күздік сорттары бар. Жаздық бидай – көктемде, күздік бидай – күзде егіледі. Жұмсақ бидай климат жағдайы қатаң аймақтарда, Қазақстанның орталық, шығыс, оңтүстік аудандарында өсіріледі. Қатты бидай топырақ талғайды. Сондықтан, теріскей және оңтүстік облыстарда егіледі.
Бидай тұқымнан өседі. Бидай тұқымы дән (дәнек) деп аталады. Тұқымды егу әдісі – тар қатарлы және айқаспалы себіледі, тұқымды себу тереңдігі 5-6 см. Тұқымды себу нормасы -1 гектарға 160-250 кг.
Қазіргі кезде Қазақстанда бидайдың 30 - жуық сапалы сорттары аудандастырылған. Астық дақылдарының жаңа сорттарын шығаруда Ақмола облысындағы А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми зерттеу (ҒЗ) институтының, Алматы облысындағы В.Р.Вильямс атындағы Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институтының және басқа да аймақтық селекциялық тәжірибе станцияларының ( мысалы Красноводопад, Қарабалық т.б.) ғылыми қызметкерлерінің еңбектері зор болды.
Тек А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ҒЗ институтының ғылыми қызметкерлері соңғы жылдары жұмсақ бидайдың – 27, қатты бидайдың – 8, сұлының - 4, тарының – 4 сорттарын шығарды. Қазақстанда мәдени дақылдардың жаңа сорттарын шығаруда көрнекті селекционер ғалымдар - Н.Л.Удальскаяның, И. Әбуғалиевтың, Р. Оразалиев-тың, Б. Сариевтың т.б. еңбектері орасан зор.
Бидай тұқымнан өседі. Бидай тұқымы дән (дәнек) деп аталады. Тұқымды егу әдісі – тар қатарлы және айқаспалы себіледі, тұқымды себу тереңдігі 5-6 см. Тұқымды себу нормасы -1 гектарға 160-250 кг.
Қазіргі кезде Қазақстанда бидайдың 30 - жуық сапалы сорттары аудандастырылған. Астық дақылдарының жаңа сорттарын шығаруда Ақмола облысындағы А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми зерттеу (ҒЗ) институтының, Алматы облысындағы В.Р.Вильямс атындағы Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институтының және басқа да аймақтық селекциялық тәжірибе станцияларының ( мысалы Красноводопад, Қарабалық т.б.) ғылыми қызметкерлерінің еңбектері зор болды.
Тек А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ҒЗ институтының ғылыми қызметкерлері соңғы жылдары жұмсақ бидайдың – 27, қатты бидайдың – 8, сұлының - 4, тарының – 4 сорттарын шығарды. Қазақстанда мәдени дақылдардың жаңа сорттарын шығаруда көрнекті селекционер ғалымдар - Н.Л.Удальскаяның, И. Әбуғалиевтың, Р. Оразалиев-тың, Б. Сариевтың т.б. еңбектері орасан зор.
1. Құрышбаев А.К. Қазақстан Республикасындағы астық өндірісінің жай - күйі және проблемалары // Жаршы.-2003, № 11.- Б. 3-6.
2. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Кенбаев Б., Сағындықова А.С. Дағдарысты Арал өңірінде егіншілік саласын әртараптандыру астық өндіруді молайту және қауіпсіздендіру жолы // Астық және астық өнімдері. -2004, № 2 (3). - Б. 25-28.
3. Сағындықова А.С., Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М. Су ресурстары, егіншілік саласын диверсификациялау және Арал өңірінің агроэкологиялық мәселелері Жаршы. - 2002, № 3. - Б. 49-52.
4. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Шермағамбетов К. Минеральды тыңайтқыштар дозасы, қолдану әдістері мен тұқым себу мөлшерінің жаздық бидай агроценозының қалыптасуына және өніміне әсері Жаршы. - 1999, № 5. -Б. 69-75.
5. Жайлыбай К.Н., Токтамысов А.М., Шермагамбетов К.,
Сагындықова А.С. Морфофизиологические основы формирования урожая яровой пшеницы в условиях Приаралья Вестник науки Акмолинского аграр. университета им. С.Сейфуллина. - Астана. -2001, т. III, № 1. -С. 65-69.
6. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М. Жаздьқ бидай (биологиясы, өсіру технологиясы). -Алматы: Бастау. -2006. -168б. 7. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Шермағамбетов К.К., Кенбаев Б. Сағындықова А.С. Күріш ауыспалы егісінде дәнді дақылдарды (күздік және жаздық бидай, арпа сұлы, тары) өсіру технологиясы және агроэкологиялық негіздемесі (Ұсынымдар). -Алматы: Бастау. -2003. -40 б.
8.Середа Н.А. и др. Влияние удобрений и способов обработки почвы на качество зерна яровой пшеницы Зерновые культуры. - 2000. - № 2. -С. 14-16.
9.Кондратенко Е.П., Пинчук Л.Т. Можно ли получить высо-кокачественное зерно яровой пшеницы в Камеровской области Зерновые культуры . -2000. - № 5. -С. 8-9.
10.Завалин А.А. и др. Влияние условий азотного питания на урожайность и качество зерна различных сортов яровой пшеницы Агрохимия. -2000. -№ 7. -С. 18-19.
11. Макаров В.И. и др. Урожайность и качество зерна яровой пшеницы при дробном внесении азотных удобрений Зерновые культуры. -1988. -№ 5. -С. 18-19.
12. Носатовский А.И. Пшеница. - Москва: Колос.1965.-568 с.
13.Петинов Н.С. Физиология орошаемой пшеницы. Москва: Наука.-1959.-554 с.
14. Полымбетова Ф.А., Мамонов Л.К., Әбиев С.Ә. Қазақстанның жаздық бидайы. Алматы: Ғылым. -1991. -162 б.
15. Абугалиева А.И. Качества зерна хлебопекарный пшеницы в
Казахстане: генетический потенциал, конкурентоспособность и картирование Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. С.Сейфуллина. -Астана. - 2001. -т III, № 2.- С. 36-42.
16. Комишник В.А. и др. Мониторинг качества зерна мягкой пшеницы за последние 5 лет в условиях северных областей Казахстана Вестник науки Акмолинской аграрного университета им. С.Сейфуллина. -Астана. -2001. -т. III, № 2,- С. 13-20.
17. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы.– Алматы: Қайнар. –1984.-203 б.
18.Керефов К.Н. Биологические основы растениеводства. - Москва: Высшая школа. -1975. -421 с.
19.Әрінов Қ.Қ. және басқ. Өсімдік шаруашылығы практикумы. - Ақмола. -1996. -256 б.
20.Серебрякова Т.И. Морфогенез побегов и эволюция жизненных форм злаков. -Москва: Наука. -1971. -358 с.
21. Ламан Н.А., Стасенко Н.Н., Каллер С.А. Биологический потенциал ячменя. -Минск: Наука и техника. -1984. -216 с.
22. Стасенко Н.Н. Эколого-фенотипическая классификация жизненных форм хлебных злаков по способу ветвления и образованию придаточной корневой системы в связи с их продутивностью и устойчивостью к полеганию Физиолого-биохимические основы повышения продуктивности растения. -Минск. -1980.-с. 33-38
23. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов А.М., Шермагамбетов К. Яровая пшеница Система сельскохозяйственного производства Кызылординской области (Рекомендации). -Алматы: Бастау. -2002.-С. 127-129.
24. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Шермағамбетов К. Арал өңірі жағдайында жаздық бидай өнімділігінің морфофизиологиялық ерекшеліктері Ауылшаруашылық өндірісінің жаңа технологиялары: проблемалары, міндеттері , шешу жолдары Респуб.ғылыми-практ. конф. жинағы. - 2000. -Б. 31-35 .
25.Жайлыбай К.Н., Токтамысов А.М. и др. Формирование урожая зерна яровой пшеницы в рисовом севообороте в зависимости от доз, способов внесения минеральных удобрений и нормы высева Вестник Кызылординского гос.университета им. Коркыт-Ата.-2000. -№ 3 (7). -С.3-5.
26. Зайров С.З. Накопление и обмен белков в зерне пшеницы Алма- Ата: Наука. – 1987.-176 с.
27. Абугалиева А.И. Оценка качества зерна яровой мягкой пшеницы Казахстана: проблемы иперспективы // Проблемы экологий АПК и охрана окружающей среды / Матер. 4-й Междунар. Науч. Конференции. Щучинск. -2002.-С. 290-291.
28. Плешков Б.П. Биохимия сельскохозяйственных растений. – Москва: Колос. – 1965. С-446.
29. Суднов П.Е. Удобрение пшеницы и качество зерна // Агротехнические приемы повышения качества зерна пшеницы. – Москва: Колос. -1965.- С. 53-55.
30. Вражнов А.В., Шиятий Е.И., Медведев А.Г. Качество зерна и технология. // Зерновое хозяйство. – 2003.- № 57 – С.2-25.
31.Павлов А.Н. Закономерности влияния минерального питания на качество урожая зерновых культур // Эфективность Удобрений по зонам страны / Труды ВИУА. – 1987, Выпуск 27.-С. 42-50.
32. Бебякин В.М., Старичкова Н.И., Дорогобед А.А. Качество зерна пшеницы в зависимости от сорта и условий его произрастения // Зерновое хозяйство.- 2003, № 3.-С.22-23.
33. Волейдт Л.П., Михалев Н.Н., Ваулина Г.И., Филимонов Д.А. Действие высоких норм удобрений на урожай и качество зерна разных сортов озимои пшеницы в условиях Нечерноземной зоны // Физиологические основы минерального питания зерновых культур / Труды ВИУА. – 1981, Вып. 60.- С. 85-91.
34. Созинов А.А., Козлов В.Г. Повышение качества зерна озимой пшеницы . – Москва: Колос.-1970. С-164.
35. Лапа В.В., Босак В.Н. Влияние доз и сроков внесения азотных удобрений на урожай и качество зерновых культур на высокоокультуренной дерново- подзолистой суглинистой почве // Агрохимия. – 2001. -№ 12.- С. 29-34.
36. Беседина Е.В. Качество зерна и маслосемян в Российской федерации // Зерновое хозяйство. – 2002. -№ 3. – С. 2-4.
37.Голубев В.Д. Удобрения на орошаемых землях Повольжья // Зерновое хозяиство7 – 1975, № 6, - С.34.
38. Павлов А.Н. Накопление белка в зерне пшеницы и кукурузы. – Москва: Колос. 1967.- С. 340.
39. Сарычева А.А. Физиолого - биохимические закономерности формирования качества зерна и различных агроэкологических условиях // Агрохимия. – 2002. - № 6. С.30-33.
40. Абугалиева А.И. Качество зерна озимой мягкой пшеницы в Казахстане: твердозерность, клейковинные белки и конечный тип использования // Вестник с-х. науки Казахстана. -2003. №7. – С.35-36.
41. Княгиничев М.И. Биохимия пшеницы. – Москва: Сельхозгиз. – 1958. – т. 1- С. 164.
42. Павлов А.Н. Физиологическое обоснование повышения содержания белка в зерне яровой пшеницы в условиях орошения. – Автореф. Канд. дисс.- Москва.- 1955.-16 с.
43. Воллейдт Л.П., Андреева Н.Г. Фосфорный обмен в листьях озимой пшеницы в зависимости от обеспеченности растений фосфором // Физиология и биохимия культурных растений.- 1975. – Т.7.,Вып.5.-С 474-480
44. Воллейдт Л.П. Влияние минеральных удобрений на урожай и качество зерна пшеницы // Пути повышения урожайности зерновых культур. – Москва: Колос. – 1966. –С. 39-48.
45. Макеева М.И., Воллеидт Л.П. Влияние уровня азотнофосфорного питания на поступление и использование фосфора в обмене веществ у озимой ржи // Труды ВИУА.- 1974.- вып. 34.- С.90-97.
46. Берг Л.С. Аральское море. – 1908.- Спб.
47. Берг Л.С. Природа СССР. – Москва.-1937.-312с.
48. Боровский В.М. Агроклиматическая характеристика низовьев Сырдарьи // Вестник АН Каз. ССр. – 1949.-№5.
49. Боровский В.М. и др. Древняя дельта Сырдарьи и Северные Кызыл- Кумы. – Алма- Ата.- 1958., т. 1. 514 с; 1959., т. 2.- 418.
50. Боровский В.М., Волков А.И., Нургизаринов А.М. Природно- климатические условия // Рекомендаций по системе ведения сельского хозяйства ( Кызылординская область). – Алма-Ата: Кайнар.- 1978.-С.6-18.
51. Боровский В.М. и др. Антропогенное опустывание почв Приаралья. – Алма-Ата: Наука.- 1984.- 224 с.
52. Коростелев Н.А. Климатический очерк бассейна Сырдарьй, как хлопкового района. – Ленинград.- 1925.-108с.
53. Колосков П.И. Агрохимическое районирование Казахстана. – М: Изд-во АН СССР.- 1947.- 268с.
54. Розанов А.Н. Сероземы Средней Азий. –М: Изд АН СССР:- 1951,-460с.
55.Бакиров Ш., Бапаев С. Экономическая эффективность мелиора-ций в производстве риса . – Алма-Ата: Кайнар.- 1979.-120с.
56. Алимбетов К.А., Жайлыбай К.Н. Агротехника риса на юге Казахстана.- Алма-Ата: КазНИИНТИ.- 1980.- 52с.
57. Рекомендаций по системе ведения отраслей агропромышленного комплекса (Кызылординская область) – Алма-Ата: Кайнар.-1991.-335с.
58. Вильгельм М.А., Маштаева Ш.И., Омаров К.А. Природно- климатические и трудовые ресурсы Кызылординской области // Система сельскохозяиственного производства Кызылординской области (Рекомендаций).-Алматы: Бастау.-2002.-С.7-23.
59. Сагимбаев С., Куламбаев К., Баймбетов К. Дренирование и состояние орошаемых земель в Кызылординской области.- Кызылорда.- 2003.- 32с.
60. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Сағымбаев С., Құламбаев Қ., Баймбетов К. Арал өңіріндегі суармалы жерлердің қазіргі жағдайы және дәстүрлі емес дақылдар өсіру перспективалары.// Жаршы.-2004.-№3.-Б.44-48.
61. Шермағамбетов К. Ауыл шаруашылығын әртараптандыру мақсатына бейімдеп ауыспалы егіс жүйесін жетілдіру // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемл. Университетінің хабаршысы.-2002.-№1 (13). Б. 136-137.
62. Жайлыбай К.Н. Күріш егіншілігі және экология. – Алматы: Арна.- 2006.- 182 б.
63. Дарканбаев Т.Б. Биохимическая характеристика яровых пшениц Казахстана (в связи с их технологическими свойствами). – Алма-Ата: Изд-во АН Каз. ССР.-1955.-192с.
64. Әзимов Р. Қазақстан астығын әлем тани бастады // Егемен Қазақ-стан.- №107.-3.05.2003 ж.
2. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Кенбаев Б., Сағындықова А.С. Дағдарысты Арал өңірінде егіншілік саласын әртараптандыру астық өндіруді молайту және қауіпсіздендіру жолы // Астық және астық өнімдері. -2004, № 2 (3). - Б. 25-28.
3. Сағындықова А.С., Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М. Су ресурстары, егіншілік саласын диверсификациялау және Арал өңірінің агроэкологиялық мәселелері Жаршы. - 2002, № 3. - Б. 49-52.
4. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Шермағамбетов К. Минеральды тыңайтқыштар дозасы, қолдану әдістері мен тұқым себу мөлшерінің жаздық бидай агроценозының қалыптасуына және өніміне әсері Жаршы. - 1999, № 5. -Б. 69-75.
5. Жайлыбай К.Н., Токтамысов А.М., Шермагамбетов К.,
Сагындықова А.С. Морфофизиологические основы формирования урожая яровой пшеницы в условиях Приаралья Вестник науки Акмолинского аграр. университета им. С.Сейфуллина. - Астана. -2001, т. III, № 1. -С. 65-69.
6. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М. Жаздьқ бидай (биологиясы, өсіру технологиясы). -Алматы: Бастау. -2006. -168б. 7. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Шермағамбетов К.К., Кенбаев Б. Сағындықова А.С. Күріш ауыспалы егісінде дәнді дақылдарды (күздік және жаздық бидай, арпа сұлы, тары) өсіру технологиясы және агроэкологиялық негіздемесі (Ұсынымдар). -Алматы: Бастау. -2003. -40 б.
8.Середа Н.А. и др. Влияние удобрений и способов обработки почвы на качество зерна яровой пшеницы Зерновые культуры. - 2000. - № 2. -С. 14-16.
9.Кондратенко Е.П., Пинчук Л.Т. Можно ли получить высо-кокачественное зерно яровой пшеницы в Камеровской области Зерновые культуры . -2000. - № 5. -С. 8-9.
10.Завалин А.А. и др. Влияние условий азотного питания на урожайность и качество зерна различных сортов яровой пшеницы Агрохимия. -2000. -№ 7. -С. 18-19.
11. Макаров В.И. и др. Урожайность и качество зерна яровой пшеницы при дробном внесении азотных удобрений Зерновые культуры. -1988. -№ 5. -С. 18-19.
12. Носатовский А.И. Пшеница. - Москва: Колос.1965.-568 с.
13.Петинов Н.С. Физиология орошаемой пшеницы. Москва: Наука.-1959.-554 с.
14. Полымбетова Ф.А., Мамонов Л.К., Әбиев С.Ә. Қазақстанның жаздық бидайы. Алматы: Ғылым. -1991. -162 б.
15. Абугалиева А.И. Качества зерна хлебопекарный пшеницы в
Казахстане: генетический потенциал, конкурентоспособность и картирование Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. С.Сейфуллина. -Астана. - 2001. -т III, № 2.- С. 36-42.
16. Комишник В.А. и др. Мониторинг качества зерна мягкой пшеницы за последние 5 лет в условиях северных областей Казахстана Вестник науки Акмолинской аграрного университета им. С.Сейфуллина. -Астана. -2001. -т. III, № 2,- С. 13-20.
17. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы.– Алматы: Қайнар. –1984.-203 б.
18.Керефов К.Н. Биологические основы растениеводства. - Москва: Высшая школа. -1975. -421 с.
19.Әрінов Қ.Қ. және басқ. Өсімдік шаруашылығы практикумы. - Ақмола. -1996. -256 б.
20.Серебрякова Т.И. Морфогенез побегов и эволюция жизненных форм злаков. -Москва: Наука. -1971. -358 с.
21. Ламан Н.А., Стасенко Н.Н., Каллер С.А. Биологический потенциал ячменя. -Минск: Наука и техника. -1984. -216 с.
22. Стасенко Н.Н. Эколого-фенотипическая классификация жизненных форм хлебных злаков по способу ветвления и образованию придаточной корневой системы в связи с их продутивностью и устойчивостью к полеганию Физиолого-биохимические основы повышения продуктивности растения. -Минск. -1980.-с. 33-38
23. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов А.М., Шермагамбетов К. Яровая пшеница Система сельскохозяйственного производства Кызылординской области (Рекомендации). -Алматы: Бастау. -2002.-С. 127-129.
24. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Шермағамбетов К. Арал өңірі жағдайында жаздық бидай өнімділігінің морфофизиологиялық ерекшеліктері Ауылшаруашылық өндірісінің жаңа технологиялары: проблемалары, міндеттері , шешу жолдары Респуб.ғылыми-практ. конф. жинағы. - 2000. -Б. 31-35 .
25.Жайлыбай К.Н., Токтамысов А.М. и др. Формирование урожая зерна яровой пшеницы в рисовом севообороте в зависимости от доз, способов внесения минеральных удобрений и нормы высева Вестник Кызылординского гос.университета им. Коркыт-Ата.-2000. -№ 3 (7). -С.3-5.
26. Зайров С.З. Накопление и обмен белков в зерне пшеницы Алма- Ата: Наука. – 1987.-176 с.
27. Абугалиева А.И. Оценка качества зерна яровой мягкой пшеницы Казахстана: проблемы иперспективы // Проблемы экологий АПК и охрана окружающей среды / Матер. 4-й Междунар. Науч. Конференции. Щучинск. -2002.-С. 290-291.
28. Плешков Б.П. Биохимия сельскохозяйственных растений. – Москва: Колос. – 1965. С-446.
29. Суднов П.Е. Удобрение пшеницы и качество зерна // Агротехнические приемы повышения качества зерна пшеницы. – Москва: Колос. -1965.- С. 53-55.
30. Вражнов А.В., Шиятий Е.И., Медведев А.Г. Качество зерна и технология. // Зерновое хозяйство. – 2003.- № 57 – С.2-25.
31.Павлов А.Н. Закономерности влияния минерального питания на качество урожая зерновых культур // Эфективность Удобрений по зонам страны / Труды ВИУА. – 1987, Выпуск 27.-С. 42-50.
32. Бебякин В.М., Старичкова Н.И., Дорогобед А.А. Качество зерна пшеницы в зависимости от сорта и условий его произрастения // Зерновое хозяйство.- 2003, № 3.-С.22-23.
33. Волейдт Л.П., Михалев Н.Н., Ваулина Г.И., Филимонов Д.А. Действие высоких норм удобрений на урожай и качество зерна разных сортов озимои пшеницы в условиях Нечерноземной зоны // Физиологические основы минерального питания зерновых культур / Труды ВИУА. – 1981, Вып. 60.- С. 85-91.
34. Созинов А.А., Козлов В.Г. Повышение качества зерна озимой пшеницы . – Москва: Колос.-1970. С-164.
35. Лапа В.В., Босак В.Н. Влияние доз и сроков внесения азотных удобрений на урожай и качество зерновых культур на высокоокультуренной дерново- подзолистой суглинистой почве // Агрохимия. – 2001. -№ 12.- С. 29-34.
36. Беседина Е.В. Качество зерна и маслосемян в Российской федерации // Зерновое хозяйство. – 2002. -№ 3. – С. 2-4.
37.Голубев В.Д. Удобрения на орошаемых землях Повольжья // Зерновое хозяиство7 – 1975, № 6, - С.34.
38. Павлов А.Н. Накопление белка в зерне пшеницы и кукурузы. – Москва: Колос. 1967.- С. 340.
39. Сарычева А.А. Физиолого - биохимические закономерности формирования качества зерна и различных агроэкологических условиях // Агрохимия. – 2002. - № 6. С.30-33.
40. Абугалиева А.И. Качество зерна озимой мягкой пшеницы в Казахстане: твердозерность, клейковинные белки и конечный тип использования // Вестник с-х. науки Казахстана. -2003. №7. – С.35-36.
41. Княгиничев М.И. Биохимия пшеницы. – Москва: Сельхозгиз. – 1958. – т. 1- С. 164.
42. Павлов А.Н. Физиологическое обоснование повышения содержания белка в зерне яровой пшеницы в условиях орошения. – Автореф. Канд. дисс.- Москва.- 1955.-16 с.
43. Воллейдт Л.П., Андреева Н.Г. Фосфорный обмен в листьях озимой пшеницы в зависимости от обеспеченности растений фосфором // Физиология и биохимия культурных растений.- 1975. – Т.7.,Вып.5.-С 474-480
44. Воллейдт Л.П. Влияние минеральных удобрений на урожай и качество зерна пшеницы // Пути повышения урожайности зерновых культур. – Москва: Колос. – 1966. –С. 39-48.
45. Макеева М.И., Воллеидт Л.П. Влияние уровня азотнофосфорного питания на поступление и использование фосфора в обмене веществ у озимой ржи // Труды ВИУА.- 1974.- вып. 34.- С.90-97.
46. Берг Л.С. Аральское море. – 1908.- Спб.
47. Берг Л.С. Природа СССР. – Москва.-1937.-312с.
48. Боровский В.М. Агроклиматическая характеристика низовьев Сырдарьи // Вестник АН Каз. ССр. – 1949.-№5.
49. Боровский В.М. и др. Древняя дельта Сырдарьи и Северные Кызыл- Кумы. – Алма- Ата.- 1958., т. 1. 514 с; 1959., т. 2.- 418.
50. Боровский В.М., Волков А.И., Нургизаринов А.М. Природно- климатические условия // Рекомендаций по системе ведения сельского хозяйства ( Кызылординская область). – Алма-Ата: Кайнар.- 1978.-С.6-18.
51. Боровский В.М. и др. Антропогенное опустывание почв Приаралья. – Алма-Ата: Наука.- 1984.- 224 с.
52. Коростелев Н.А. Климатический очерк бассейна Сырдарьй, как хлопкового района. – Ленинград.- 1925.-108с.
53. Колосков П.И. Агрохимическое районирование Казахстана. – М: Изд-во АН СССР.- 1947.- 268с.
54. Розанов А.Н. Сероземы Средней Азий. –М: Изд АН СССР:- 1951,-460с.
55.Бакиров Ш., Бапаев С. Экономическая эффективность мелиора-ций в производстве риса . – Алма-Ата: Кайнар.- 1979.-120с.
56. Алимбетов К.А., Жайлыбай К.Н. Агротехника риса на юге Казахстана.- Алма-Ата: КазНИИНТИ.- 1980.- 52с.
57. Рекомендаций по системе ведения отраслей агропромышленного комплекса (Кызылординская область) – Алма-Ата: Кайнар.-1991.-335с.
58. Вильгельм М.А., Маштаева Ш.И., Омаров К.А. Природно- климатические и трудовые ресурсы Кызылординской области // Система сельскохозяиственного производства Кызылординской области (Рекомендаций).-Алматы: Бастау.-2002.-С.7-23.
59. Сагимбаев С., Куламбаев К., Баймбетов К. Дренирование и состояние орошаемых земель в Кызылординской области.- Кызылорда.- 2003.- 32с.
60. Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М., Сағымбаев С., Құламбаев Қ., Баймбетов К. Арал өңіріндегі суармалы жерлердің қазіргі жағдайы және дәстүрлі емес дақылдар өсіру перспективалары.// Жаршы.-2004.-№3.-Б.44-48.
61. Шермағамбетов К. Ауыл шаруашылығын әртараптандыру мақсатына бейімдеп ауыспалы егіс жүйесін жетілдіру // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемл. Университетінің хабаршысы.-2002.-№1 (13). Б. 136-137.
62. Жайлыбай К.Н. Күріш егіншілігі және экология. – Алматы: Арна.- 2006.- 182 б.
63. Дарканбаев Т.Б. Биохимическая характеристика яровых пшениц Казахстана (в связи с их технологическими свойствами). – Алма-Ата: Изд-во АН Каз. ССР.-1955.-192с.
64. Әзимов Р. Қазақстан астығын әлем тани бастады // Егемен Қазақ-стан.- №107.-3.05.2003 ж.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі
Бидай - дақылдар ішіндегі ең маңыздысы. Ол даражарнақтылар тармағына
жатады. Қазақстанда бидайдың 6 түрі өсіріледі. Олар: еділдік бидай,
жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай. Бұлардың ішінде жұмсақ және қатты
бидай – Қазақстанда өсірілетін бидайдың негізгілері. Жұмсақ және қатты
бидайдың жаздық және күздік сорттары бар. Жаздық бидай – көктемде, күздік
бидай – күзде егіледі. Жұмсақ бидай климат жағдайы қатаң аймақтарда,
Қазақстанның орталық, шығыс, оңтүстік аудандарында өсіріледі. Қатты бидай
топырақ талғайды. Сондықтан, теріскей және оңтүстік облыстарда егіледі.
Бидай тұқымнан өседі. Бидай тұқымы дән (дәнек) деп аталады. Тұқымды
егу әдісі – тар қатарлы және айқаспалы себіледі, тұқымды себу тереңдігі 5-
6 см. Тұқымды себу нормасы -1 гектарға 160-250 кг.
Қазіргі кезде Қазақстанда бидайдың 30 - жуық сапалы сорттары
аудандастырылған. Астық дақылдарының жаңа сорттарын шығаруда Ақмола
облысындағы А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми
зерттеу (ҒЗ) институтының, Алматы облысындағы В.Р.Вильямс атындағы
Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институтының және басқа да аймақтық
селекциялық тәжірибе станцияларының ( мысалы Красноводопад, Қарабалық
т.б.) ғылыми қызметкерлерінің еңбектері зор болды.
Тек А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ҒЗ институтының
ғылыми қызметкерлері соңғы жылдары жұмсақ бидайдың – 27, қатты бидайдың –
8, сұлының - 4, тарының – 4 сорттарын шығарды. Қазақстанда мәдени
дақылдардың жаңа сорттарын шығаруда көрнекті селекционер ғалымдар -
Н.Л.Удальскаяның, И. Әбуғалиевтың, Р. Оразалиев-тың, Б. Сариевтың т.б.
еңбектері орасан зор.
Қазақстан Республикасында өсімдік шаруашылығының негізгі және
стратегиялық тұрғыдан маңызды саласы – бұл астық өндірісі. Сондықтан,
астық өндірісі саласын жеделдетіп дамыту еліміздің азық- түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолындағы мемлекеттік аграрлық саясаттың
бірінші кезекті міндеттерінің бірі болып табылады [1]. Ал, Арал өңірі
(Қызылорда облысы) жағдайында ауыл шаруашылығын көтерудің негізгі бағыты –
басты дақыл – күріш егіншілігін интенсивті дамыту. Бірақ, су ресурсының
негізгі көзі Сырдария өзені суының азайып, жылдан - жылға су тапшылығының
өсуіне байланысты егіншілікті дамытуды тек қана күріш өндіруді арттырумен
байланыстыру аймақты азық - түлікпен қамтамасыз етуді қауіпсіздендіру
тұрғысынан алғанда онша тиімді емес. Өйткені кейінгі кезеңдерде Арал
өңірінде жылдан жылға күшейген су тапшылығы болып, жаз айларында Сырдария
өзені суы ауыл шаруашылығын суландыруға жеткіліксіз болып отыр. Болашақта
бұл жағдай одан да ушығуы мүмкін. Сондықтан суды аз талап ететін,
экономикалық тұрғыдан тиімді дақылдарды өндіріске енгізу керек. Бұл
жағынан алғанда бидай бағалы азықтық дақыл, оның биологиялық потенциалы
жоғары [2,3].
Ерте жаздық дақыл – бидайды күріш ауыспалы егісіне енгізу, оны
мелиоративтік және басқа танаптарда өсіру инженерлік дайындалған суармалы
жерлер тиімділігін арттырады, суды үнемдейді, ауыспалы егіс танаптарынан
түсетін жалпы дән өнімін көбейтеді [4-7].
Арал өңіріндегі күріш ауыспалы егісінде жаздық бидайдың егіс көлемі
жылдан жылға ұлғайып келеді. Бірақ Орталық Азия мен Қазақстанның оңтүстік
аймағындағы суармалы егіншілік жағдайында ( күріш, мақта, көкөніс
ауыспалы егістерінде) өсірілген жаздық бидай дәнінде белок және клейковина
мөлшері төмендейді. Осыған сәйкес, оңтүстік облыстар (мысалы, Қызылорда
облысы) қатты және күшті бидайды немесе оның ұнын солтүстік аймақтан сатып
алуда. Сондықтан егіншілікті әртараптандыру (диверсификациялау)
бағдарламасына сәйкес, Қазақстандық Арал өңірінде жаздық бидайдың егіс
көлемін 20-25 мың гектарға дейін ұлғайтып (бұл 1981-1990 жылдарғы егіс
көлемі деңгейі), аталған дақылдың өсіру технологиясын жетілдіру арқылы
сапалы астық мөлшерін арттыру керек. Бидайды өсіруге Арал өңірінің топырақ
- климат жағдайы қолайлы, бірақ жайсыз кезеңдері де бар.
Ғылыми зерттеу мәліметтері және озат тәжірибе нәтижелеріне қарағанда
[8-11] құрамында белок пен клейковина мөлшері көп дән алуға болады.
Дән құрамында белок пен клейковинаның көп жиналуына азот
тыңайтқыштарының әсері үлкен, ал клейковина сапасы - өсу кезеңіндегі,
әсіресе масақтану фазасынан кейінгі кезеңдегі ауа райына, яғни
гидротермиялық коэффициентке ( ГТК) және сорт - NPK – ГТК факторларының
өзара әсерлеріне байланысты.
Сонымен, бидай дақылының өнімділігін арттыру үшін минеральды
тыңайтқыштарды қолдану жүйесін қолайландыру (оптимизациялау),
морфофизиологиялық ерекшеліктерін анықтап, өсіру технологиясын жетілдіру
ең өзекті мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Арал өңіріндегі топырағы тұзданған суармалы
егіншілік жағдайында жаздық бидай өсіру технологиясын биологизациялау,
бидай өнімі қалыптасуының агроэкологиялық негіздемесін тұжырымдап, ең
жоғары дән өнімін беретін агроценоз параметрлерін белгілеу; Арал
өңіріндегі күріш ауыспалы егісі жағдайында жаздық бидай өнімі мен дән
сапасына минеральды тыңайтқыштар әсерін зерттеп, оны енгізу мөлшерін,
тәсілдерін оптимизациялап оңтайландыру, осылардың негізінде дақылды өсіру
технологиясын жетілдіру.
Жұмыстың міндеті. Егіншілікті әртараптандыру (диверсифика-
циялау) бағдарламасына сәйкес күріш ауыспалы егісінде жаздық бидайды
өсіру технологиясының морфофизиологиялық негіздемесін тұжырымдап,
агротехникасын жетілдіру.
І. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДАН ЖОҒАРЫ ӘРІ САПАЛЫ ӨНІМ
АЛУДЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
Бидай - әлемдегі ең кеңінен таралған дақыл, 148 елдің негізгі азық
түлігі болып табылады. Бүкіл дақылдар өнімінің 60 %-ы бидайдан алынады.
Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар (углеводтар), витаминдер
А, В, В2, Вб, РР, С, Д, Е, минеральды тұздар және басқа да заттар бидай
дәні құрамында бар. Бидай белогындағы амин қышқылдары құрамы үйлесімді және
организмге сіңімді [12-14]. Сонымен бірге, мал шаруашылығына керекті барлық
құрамажем (комбикорм) құрамында бидай дәні бар.
Жұмсақ бидай дәніне қарағанда қатты бидай дәнінде белок көбірек. Бірақ
жұмсақ бидайдың көптеген сорттарының дәні өте сапалы, оларды "күшті" бидай
деп атайды.
Әлемдік стандарт бойынша бидай дәніндегі белок мөлшері 13,5 %-дан кем
болмауы керек. Қазақстанда 1996-1999 жылдары өсірілген жаздық жұмсақ бидай
сорттары дәніндегі белок мөлшері 12,2-19,8 % [15]; клейковина мөлшері 21-
31,4 % аралығында болды [16]. Бұл әлемдік стандарт деңгейіндегі көрсеткіш.
Яғни, Қазақстанда өсірілетін жұмсақ бидайдың комерциялық сорттары
генетикалық тұрғыдан жоғары сапалы.
Бидай (Тriticum L. тустығы) астық (злак) тұқымдастығына (Gramineae)
жатады. Қазіргі жүйелеу (систематикалау) бойынша (В.Ф.Дорофеев, 1980)
Тriticum туыстығында 27 түр бар [17]. Олардың негізгілері соматикалық.
клеткалардағы хромосомасына қарай 4 генетикалық топтарға бөлінеді [18,19].
Бірінші тобы - 14 хромосомды диплоиды бидай түрлері:
1. Тriticum aegilopoides Link - жабайы бір дәнді бидай.
2. Тr. Urarthu Tum- жабайы Урарту бидайы.
3. Тr. monococcum L - бір дәнді мәдени бидай.
Екінші тобы -28 хромосомды тетраплоиды бидай түрлері:
4. Тriticum chaldicum - Халд бидайы
5. Тr. dicocoides (Rorn). Ааг - жабайы қос дәнді бидай.
6. Тr. Timjpheevi Zhuk - Зандури бидайы.
7. Тr. Palaeo - colchicum Меn - қолғида қос дәнді бидайы.
8. Тr. dicoccum Schubl - полва бидайы.
9. Т. durum Desf - қатты бидай.
10. Tr. aethiopicum Jakubz – Абиссиния бидайы.
11. Tr. turgidum L. – тургидум бидайы.
12. Tr. Carthlicum Nevski – карталы бидай.
13. Tr. carthlicum Nevski – карталы бидайы.
14. Tr. turanicum Jakubz – Туран бидайы.
15. Tr. polonicum L, - Польша бидайы.
Үшінші тобы – гексаплоидты бидайлар.
16. Triticum macha – Мах бидайы.
17. Tr. spelta L. – спельта бидайы.
18. Tr. aestivum L. – жұмсақ бидай.
19. Tr. compactum Host – карлик бидай.
19. Tr. Sphaerococcum Perc - домалақ дәнді бидай.
20.Тr. Vavilovi Jakubz - Вана бидайы.
21.Тr. amplissifolium Zhuk - жалпақ жапырақты бидай
Төртінші тобы – октаплойдты бидай
22. Тriticum funicidum Zhuk - грибобой бидайы.
ТМД елдері аймағында, соның ішінде Қазақстанда бидайдың негізінен
екі түрі - жұмсақ және қатты бидай кеңінен таралған. Аталған дақылдар
ішінде, жұмсақ бидай ең көп егіс көлемінде өсіріледі.
М.М.Якубцинер классификациясы бойынша ТМД елдері территория-сында
жұмсақ бидайдың 20-дан астам экологиялық топтары бар. Жұмсақ бидайдың
негізгі түршелері 1-кестеде келтірілген.
1-кесте. Жұмсақ бидайдың түршелері және негізгі сипаттамалары
Түршелер аттары Қылтықты Масақ түсі Масақтың Дән
немесе түктілігітүсі
қыл-дықсызд
ығы
Lutescens АL-лютесценсҚылтықсыз Ақ Түксіз Қызыл
Аlbidum АL - альбидум -*- -*- -*- ақ
Міlturum АL - қызыл -*- қызыл
мильтурум -*-
Егуtгоspermum Коrn қылтықты ақ -*- -*-
-эритроспермум
Ferrugineum -*- қызыл -*- -*-
АL-ферругинеум
Сalsium АL - цезиум -*- Қара қошқыл -*- -*-
қою қызыл
Ноstianum Сlem -*- ақ түкті -*-
-
гостианум
Velutinum қылтықсыз -*- -*- -*-
Schubl
-велютинум
Вагbаrossa АL қылтықты қызыл -*- -*-
-барбаросса
АІborubrum Коrn қылтықсыз -*- түксіз ақ
-альборубрум
1.1. Жаздық бидай өнімділігінің агробиологиялық ерекшеліктері
Жаздық бидай бір жылдық өсімдік. Оның өсіп даму дәуірі сортына
байланысты 70 -130 күн аралығында болады. Бидайдың өсіп даму фазалары
(кезеңдері) төмендегідей: 1) тұқымның өнуі; 2) өскіннің "тебеңдеп" шығуы;
3) үшінші жапырақтың пайда болуы; 4) түптенуі; 5) түтіктенуі; 6)
сабақтануы; 7) дақылдың бас алып масақтануы; 8) дәннің сүттенуі; 9)
қамырлануы; 10) дәннің толық пісуі.
Ғалымдардың пікірі бойынша [20,21], астық тұқымдас злак өсімдігі, соның
ішінде бидай - монокарптық сабақтар жүйесі, олардың төменгі буындары өте
қысқарған. Өсімдіктерде жанама сабақтар мен қосымша буын тамырларының пайда
болуы қысқарған буынаралықтарда, яғни буынында өтеді.
Бидай егісіне берілген минеральды, әсіресе азот тыңайтқышының тиім-
ділігі аймақтағы топырақ - климат жағдайына, әсіресе температуралық
жағдайға тікелей байланысты. Атап айтқанда, орташа температура 16,5-
25°С аралығында болғанда жоғары әрі сапалы өнім қалыптасты, ал масақтағы
дәннің қалыптасып толысу кезеңінде температура 30-35°С – тан жоғары болса
дақылдың пісу кезеңі тездетіліп, дән дұрыс толыспайды, нәтижесінде өнім
төмендейді. Ауа райының орташа температурасы 1°С - қа көтерілген жағдайда
жаздық бидай өнімі 10 % -ға дейін кеміген. Мұндай жағдайда, жаздың өте
ыстық кезеңінен "қашу" үшін жаздық бидайды мүмкіндігінше өте ерте еккен
дұрыс және бұл әдістеме Арал өңірінде де қолдануы керек.
Сонымен, жаздық бидай егістігіне минеральды тыңайтқыштар
оптимальды мөлшерде енгізілгенде дән өнімі 50 % - ға дейін, ал жоғары
өнімді сорттар егістігінде - 20-30 % - ға дейін артады [23-25].
Жаздық бидайды өсіру технологиясының, соның ішінде әсіресе
тыңайтқыштардың тиімділігін анықтағанда, дақыл өнімділігімен бірге дәні
сапасының жақсарғанына да үлкен мән беру керек. Дән сапасын анықтаушы
негізгі көрсеткіш - дән құрамындағы белок және клейковина мөлшері,
өйткені дән құрамындағы протеин мен клейковина мөлшерлерінің арасында
тікелей байланыс бар: дән құрамында протеин (белок) қаншалықты көп болса,
клейковина мөлшері де осыған сәйкес артады [13,26].
Дән құрамындағы белок пен клейковина мөлшері және клейковинаның сапасы
негізінен бидай сорттарының генетикалық ерекшелігіне байланысты. Әрбір
аймақта қалыптасқан топырақ - климат жағдайында бидай сорттары өзінің
генетикалық мүмкіндігін әртүрлі деңгейде іс жүзіне асырады . Мысалы,
топырақ-климат жағдайына және қоректену деңгейіне байланысты бидай
дәніндегі белок мөлшері 9 аралығында болады [15,27-30].
Бидай дәнінде белоктың жинақталуы деңгейін анықтайтын негізгі фактор -
егістікті азотпен толық қатамасыз ету. Яғни бидай егісіне азот тыңайтқышын
енгізу арқылы дәндегі белок мөлшерін арттыруға болады. Мысалы, суармалы
егіншілік жағдайында бидай егісі ылғалмен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз
етілгенде төмендегідей жағдайлар болуы мүмкін [31,32].
1) егістікке азот аз мөлшерде (N20-30 кгга ә.з.) берілгенде өнім
артады, бірақ дәндегі белок мөлшері көбеймейді. Оның себебі - азот қорегі
дақылдың вегетативтік массасын өсіріп, дәннің толысуын жақсартқанымен,
ондағы белок мөлшері азаяды;
2) азот мөлшері N40 кгга ә.з. деңгейіне дейін және одан көбірек бер-
ілгенде дән өнімі де және ондағы белок мөлшері де артады. Бұл өте жиі
кездесетін жағдай;
3) азот тыңайтқышы дозасы одан әрі көбейтілген жағдайда дәндегі белок
деңгейі артады, бірақ өнім көбеймейді, ал азот мөлшері өте көп болған
жағдайда өнім керісінше азаюы да мүмкін [28,33].
Сонымен, А.Н.Павловтың [31] пікірі бойынша, қара топырақты емес
аймақта өнімді арттыру үшін бидай егісіне N90 кгга ә.з. мөлшерінде азот
тыңайтқышын енгізу керек, ал дәндегі белок мөлшерін 14 % -ға дейін және
оданда көбейту үшін азот N120 кгга ә.з. дозасында берілген жөн.
Дән кұрамындығы белоктың өзгеруі және жинақталуы заңдылықтарын
анықтаудың мәні үлкен. Өйткені осы заңдылықтарға сүйене отырып, әртүрлі
топырақ - климат жағдайында жаздық бидайдан жоғары әрі сапалы астық алу
технологиясын белгілеп өндіріске енгізуге болады.
Әртүрлі топырақ түрлері жағдайында өсірілген бидай дәніндегі белок
деңгейін зерттеу нәтижесіне қарағанда, кәдімгі қара топырақты жерлерде
белок мөлшері ең жоғары деңгейде болады, топырақта қарашірік (гумус)
азайып, құнары төмендеген сайын белок мөлшері де азаяды, ал өте құнарсыз
(күлгін) топырақтарда белок ең төмен деңгейде болды.
Әртүрлі топырақпен салынған лизиметрлік тәжірибеде, бірақ бірдей кли-
маттық жағдайда белок нағыз қара топырақты жағдайда - 14-15 %, ал сұр,
күлгін топырақты лизиметрлік тәжірибесінде - 11,78 % болды [34]. Басқа
ғалымдардың [35] зерттеу нәтижелері бойынша, шымды - күлгін топырақтарда
фосфор, калий (РК) фонында азот тыңайтқышын N60 кгга ә.з. дозасында
культивация астына беру және түтіктену (сабақтану) фазасында N30 мөлшерінде
үстеме қоректендіру берілгенде жаздық бидай дәніндегі белок мөлшері 11,3 %
- дан 12,3 % - ға дейін өсті.
Кейінгі жылдары (2001 ж.) жоғары сапалы астық өсірілетін Қазақстанның
солтүстік аймақтарының өзінде де дәндегі клейковиндік белок мөлшерінің
азайғаны байқалды. Осындай жағдай Россия Федерациясында да (РФ) байқалды .
Жұмсақ бидай дәніндегі клейковина мөлшері 1996 жылы -23-24%, 1997 ж. - 20
%, 1999 - 2000 жылдары - 21 % болды. Бидай дәніндегі белоктың орташа
мөлшері 12,7 % - ға дейін төмендеді. Яғни, жұмсақ бидайдан сапалы нан
шығару қасиеті төмендеді. Бұл сол жылдарғы өсіру технологиясының бұзылуынан
және ауа райы қолайсыз болып, жаздық бидайдың өсу дәуірі 1-2 аптаға
кешігуінен болуы мүмкін [36].
Суармалы жерлер жағдайында бидай өнімі артқанымен [37] дәндегі белок
және клейковина мөлшері төмендейтіні байқалды. Орталық Азия мен
Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы суармалы егіншілік (күріш, мақта,
көкөніс ауыспалы егістері) жағдайында өсірілген бидай дәніндегі белок
және клейковина мөлшері азайып, астық сапасы нашарлайды [38-40]. Осы
аталған аймақтарда өндірілген бидай ұнынан сапалы нан пісіру (алу) мүмкін
емес. Оған сапалы, күшті бидай ұнын араластыру керек. Яғни, Орталық Азияда
өсірілген бидай өнімінің сапасы стандартқа сай емес.
Сондықтан Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан елдері, Қазақстанның
оңтүстік облыс тұрғындары солтүстік облыстарында өсірілген қатты және күшті
бидай дәні мен ұнын сатып алуға ынталы.
Ақуыз мөлшерінің азаюын көптеген зерттеушілер топырақтағы қара-
шірік, азот және фосфордың аздығынан нитраттың жинақталу процесінің
төмендеуінен деп түсіндіреді. Д.Н.Прянишниковтың пікірі бойынша дәндегі
белоктың азаюының себептерінің бірі – суармалы жағдайда бидайдың
вегетативті биомассасынан интенсивті құралып, көп мөлшерде болуы.
Бидай дәніндегі ақуыз мөлшерінің төмен болуының негізгі себептері -
азот қоректік элементінің топырақта аз болуына байланысты ал суармалы
егіншілік жағдайында - дақылдың өсу дәуірінің және дәннің пісу мерзімінің
ұзаруы нәтижесінде дәнде крахмал көбірек жиналады да, ақуыз мөлшері азаяды
[38].
Ақуыз бен клейковинаның азаюы нәтижесінде бидай дәні сапасының
нашарлауы Поволжья аймағындағы суармалы егіншілік жағдайында да байқалды.
Бірақ, минеральды тыңайтқыштарды, әсіресе азотты жеткілікті мөлшерде және
уақтылы мерзімде енгізілген жағдайда дәндегі белок мөлшері артты. Бидай
егісіне минеральды, әсіресе азот тыңайтқышын енгізу басқа аймақтарда да
дәндегі белок және клейковина мөлшерін көбейтті. Мысалы, Батыс Қазақстан
аймағында қолданылған минеральды (әсіресе азот) тыңайтқыштарының 1 кг - ның
пайдалы әсері 3,4 кг дәнді құрайды, ал дән құрамындағы белок бақылау
деңгейінен 2,5 % артты.
Астық тұқымдас дақылдар дәнінде белоктың жинақталуы олардың өсу
дәуірінің екінші кезеңінде екі түрлі көздер арқылы іс жүзіне асады, олар:
а) масақтану фазасына дейін бидайдың вегетативтік мүшелерінде
(органдарында), әсіресе сабақтарында жинақталған азотты қайта пайдалану;
б) дән толысу кезінде бұл қоректік элементтерді топырақтан тікелей
қабылдап сіңіру. Зерттеу нәтижелеріне қарағанда кештеу, бидайдың
масақтану-гүлдену кезеңдерінде азот тыңайтқышымен үстеп қоректендіру
өнімді арттырмайды, бірақ дәнде белок мөлшерін көбейтеді.
Суармалы жерлерде өсірілген бидай өсімдігінде көмірсулардың (углевод)
жинақталуы күшейе түседі де, дән құрамында көмірсулар мен белоктардың ара
қатынасы кері байланыста болады. Бірақ дән құрамындағы белоктың азаюы
суармалы жерлерде ылғалдың жеткілікті болуынан емес, жоғары әрі сапалы
өнім кұрау үшін қоректік элементтердің, әсіресе азоттың жетіспеушілігінен
[38,41,42].
Дән сапасының қалыптасуына азот, фосфор, калий қоректік элементтері-
нің ара қатынасының әсері үлкен. Бидайдан жоғары әрі сапалы өнім алу үшін
дақылдың азоттық қоректенуі фосфордан жоғары, яғни көбірек болуы керек. NPК
тыңайтқыштарының қолайлы ара қатынасы 1,50:1,0; Топырақта азот аздау
болған жағдайда бидай егісіне фосфор тыңайтқышын көбірек бергеннің өзінде
де дән құрмында белок мөлшері көбеймейді, керісінше азаяды [43-45].
Башқортстанда 15 жыл бойы жүргізілген тәжірибе материалдарына жасалған
дисперциялық талдау нәтижелеріне [8] қарағанда, жаздық бидай дәніндегі
клейковина мөлшеріне әртүрлі фактордың әсері төмендегіндей болды: әрбір жыл
жағдайы - 76 %, тыңайтқыштар түрі, олардың ара қатынасы, мөлшері (дозасы) -
21 %, кездейсоқ факторлар - 3 % болды.
А.А.Завалин ж.б. [10] пікірі бойынша, факторлар қосындысы (әр жылдары
қалыптасқан ауа райы, азот тыңайтқышы мөлшері және олардың өзара қатынасы)
әсері шамамен 60 %, фактор "сорт" - 22 %. Азот тыңайтқышы мөлшері артуына
сәйкес зерттелінген бидай сорттары дәні құрамында белок және клейковина
деңгейі де өсті. Атап айтқанда, дән сапасының жақсаруы белок деңгейінің
өсуімен байланысты, бірақ бұл көрсеткіш 16 % -ға жеткеннен кейін дәндегі
клейковина сапасы, сонымен бірге дәннің технологиялық сапа көрсеткіштері
де нашарлады.
Зерттеу нәтижелері [10] бойынша, бидай дәнінде белок пен клейковинаның
жинақталуы азот тыңайтқышына (46 %) байланысты болды, ал клейковина
сапасының жақсаруын өсу кезеңдеріндегі ауа райы (42 %) анықтады.
Жаздық бидай дәнінің сапасы "масақтану-қамырланып пісу" кезеңіндегі
гидротермиялық жағдайға байланысты. Атап айтқанда, дән натурасы және
мөлдірлігі гидротермиялық коэффициент (ГТК), жауын-шашын мөлшері және осы
кезеңдегі температура қосындысымен корреляциялық байланыста, ал клейковина
сапасы - "масақтану-пісу" кезеңі аралығында тәулік бойынша орташа
температурамен өзара байланыста болады. Осыған сәйкес, бидай дақылын
мүмкіншілігінше ерте және терең (5-6 см) себу жоғары әрі сапалы өнім алу
кепілі.
Жоғары сапалы бидай дәнінің қалыптасуына минеральды, әсіресе азот
тыңайтқышының енгізу дозасы, мерзімі және әдістерінің әсері бар. Яғни,
азот тыңайтқышы мөлшері N120-150 кгга ә.з. деңгейіне дейін көбейтіп,
түптену кезеңінде үстеме қоректендіру беру дән өнімін арттырып, сапасын
жақсартады.
Кеш, масақтану - гүлдену кезеңінде берілген үстеме қоректендіру жаздық
бидай өнімін арттырмайды, бірақ дән құрамындағы белок пен
клейковина мөлшерін көбейтеді [11].
Сонымен, патенттік талдау және ғылыми әдибиеттерді зерттеу
нәтижелеріне қарағанда, құрамында белок пен клейковина мөлшері көп дән
өнімін алуға болады. Ол үшін минеральды тынайтқыштардың мөлшері, мерзімі,
енгізу тәсілдерін және суару режимін оптимизациялап, бидайды өсіру
технологиясын жетілдіру ең өзекті мәселелердің бірі. Яғни, жаздық бидай
дәнінде белок пен клейковинаның жинақталуы негізінен үш түрлі факторлардың
әсеріне байланысты: а) өсу кезіндегі ауа райы, әсіресе дән толысу кезіндегі
температура, жауын-шашын немесе суару мөлшері; б) сорттардың генетикалық
ерекшеліктері; в) озат технология деңгейі (әсіресе тыңайтқыштар мөлшері,
енгізу мерзімі, әдістері).
ІІ. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДЫ ӨСІРІП ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, ТАБИҒИ ЖӘНЕ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЬІ
Қазақстанда бидай өте көне заманнан бері (біздің эрамыздан бұрынғы II-I
мыңжылдық) Сырдария, Шыршық, Арыс өзендерінің жағалаулық жайылма аңғарында,
Қаратау бөктерінде, Ертіс өзенінің жайылма аңғарларында өсірілген.
Қазіргі кезеңде Арал өңірінде (Қызылорда облысы) дәнді дақылдарды
өсіріп, астық өндіру (күрішті есептемегенде) тұрғын халықтардың
физиологиялық тұрғыдан негізделген қажетті мөлшерінен көп төмен. Атап
айтқанда, облыстың әрбір тұрғындарының нан бұйымдарына қажеттілігі ұнға
есептегенде жылына 151,2 кг. Бұл мөлшерді қамтамасыз ету үшін жылына 91,6
мың тонна ұн өндіру керек, ал жыл сайын дайындалатыны не бәрі 17,5 тонна,
және оның сапасы нашар. Жетіспеген ұн солтүстік облыстардан тасымалданады
[2]. Сондықтан егіншілікті әртараптандыру (диверсификациялау) программасына
сәйкес, Қызылорда облысында жаздық бидайдың егіс көлемін ұлғайтып, бұл
дақылдың өсіру технологиясын жетілдіру арқылы сапалы астық мөлшерін арттыру
керек.
2.1. Топырақ - климат, мелиоративтік және агроэкологияльқ
жағдайы
Сыр өңірінің топырақ климат жағдайы ертеден-ақ зерттелген [46-54].
Қазақстанның солтүстік облыстарында суармалы егіншілікке жарамды 8
млн.га жер бар. Олар Шардара су қоймасынан бастап Сырдария өзенінің екі
жағасында Арал теңізіне дейін орналасқан. Территория бойынша Шымкент және
Қызылорда облыстарына жатады. Суармалы егіншілік үлкен массивтерде
(аймақтарда) орналасқан: олар - Қызылқұм, Түгіскен, Жаңақорған -Шиелі,
Қызылорда және Қазалы алқаптары және бұл алқаптарда инженерлі дайындалған
күріш жүйелері салынды (1966-1991 жылдары) [ 55,56 ].
Қазақстан Республикасының Қызылорда облысы - 226,0 мың км2 жерді алып
жатыр. Шығысы мен оңтүстік шығысында Шымкент облысымен,
солтүстігінде - Қарағанды (Жезқазған), солтүстік батысында Ақтөбе
облыстарымен, оңтүстігінде - Өзбек Республикасымен шектеседі (1-сурет).
Облыс Сырдария өзенінің төменгі ағысының бойында, Азия шөлінің
белдеуінде орналасқан Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын
алып жатыр. Батысында Арал теңізі, оның солтүстік және шығыс бөлігі
жиегіндегі аралдармен қоса облыс құрамына енеді. Жазықтың абсолюттік
деңгейі оңтүстікте - 200 м, Арал теңізінің жағасында - 53 м. Облыстың
оңтүстігі мен батысында жал-жал, ойдым-ойдым, төбе-төбе құмдар алқабы бар.
Топырағы сұр қоңыр, құмдық сұр, кебірленіп, сортаңданған болып
келеді. Сыр өңірінде өсімдіктердің шамамен 819 түрі бар, олардың ішінде
негізінен жиде, шеңгел, жыңғыл, тал, тораңғыл, жусан, бетеге, сексеуіл,
мия, қамыс, ақбас, қалуен, алабұта, ошаған т.б. өседі.
Тұздану деңгейі бойынша әртүрлі: Жаңақорған - Шиелі аймағының
топырағы және жер асты суы аз деңгейде тұзданған. Қызылорда
аймағы топырағы орташа мөлшерде, ал Қазалы аймағы топырағы өте жоғары
деңгейде тұзданған [56] .
Микробиологиялық процестер өте жылдам, интенсивті өтеді. Бұл
органикалық заттардың жылдам шіріп, бөлшектенуіне әкеліп соғады. Барлық
топырақ түрлерінде калий көп, жылжымалы фосфор түрлері орташа немесе одан
төменгі деңгейде, ал азот өте аз. Сондықтан органикалық және минеральды
тыңайтқыштарды, әсіресе азотты көбірек беру керек [56].
2.2. Арал өңірінің агроклиматтық ерекшеліктері және кейінгі
жылдардағы агроэкологиялық өзгерістері
Арал өңірінің климаты шұғыл континентті: жазы ыстық, қысы
суық, қар алағат түседі. Қызылорда облысы бойынша ауаның орташа жылдық
температурасы +7-11° С. Орталық Азияға тән атмосфералық процесстер, ауа
массаларының, соның ішінде циклондардың жылжуы Арал өңірінің климаттық
ерекшелігін анықтайды. Батыстық ылғалды және солтүстіктен келетін суық ауа
массалары температураны төмендетіп, жауынның немесе қардың жаууын
туындатады [56-58].
Жылдың жылы кезеңі үшінші аймақта (Арал, Қазалы аудандары) 20-25
наурыздан 8-15 қарашаға дейін, екінші аймақта (Қармақшы, Жалағаш, Сырдария
аудандарында) 14-18 наурыздан 11-16 қарашаға дейін, бірінші аймақта
(Жаңақорған, Шиелі аудандарында) 3-6 наурыздан 20-23 қарашаға дейін. Ең
суық ай - қаңтар, ең жылы ай - шілде. Облыс территориясында жаз ыстық және
ұзақ болады. Ең жылы айда (шілдеде) ауаның орташа температурасы 26-28 °С
төңірегінде болады [6,56-58].
Теңіздің кеуіп, табанының құрғауына байланысты Қазақстандық Арал
өңірінде климат өзгере бастады: соңғы жылдары (2000-2005 жж.) көктемгі
салқын (суық) жел наурыздың аяғына, сәуірдің басына дейін созылуда, ал күз
жылы болып, күзгі салқын кешірек түсуде.
1961 жылғы мәліметтер бойынша, Арал теңізі теңіз деңгейінен 53 м.
биіктікте жатыр, аралдарды қоса есептегенде жалпы ауданы 67,4 мың км2,
ұзындығы 428 км, ені 292 км, су көлемі 1092 км3, судың тұздылығы 9,9-10
%. (2-кесте).
2-кесте. Арал теңізі параметрлерінің динамикасы
Ауданы,мың км2 Көлемі, Теңіздің орташа
Жылдар млн. м3 тұздылығы, гл
1961 67,4 1092 9,94
1966 63,0 1004 10,91
1971 60,4 955 11,23
1976 56,0 795 13,95
1981 51,0 632 17,70
1986 43,1 440 22,0
1987 41,1 404 26,8
1988 39,4 365 28,3
1989 39,0 330 30,1
1990 36,9 297 30,3
1991 34,3 272 37,8
1992 33,6 262 38,7
1993 33,1 255 39,0
1994 33,1 254 39.6
1995 32,3 250 39,3
2005 26,7 230 40,6
Л.С.Бергтің (1908) мәліметі бойынша 1900-1903 жылдары теңіз ауданы
67,9 мың км2, тереңдігі 68 м, су көлемі - 1139 км3 болған, теңіз суының
тұзы аз, су бетіндегі оның мөлшері 1,03% - дан аспайды. Бұл өте құнды
мәлімет. Өйткені, қазіргі кезеңде Арал теңізі суының тұздылығы –28,5 -
39,6 % - ға жетіп отыр.
Арал теңізі көлемі жағынан әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі, ал 1995
-1996 жылдары өзінің су көлемінің % бөлігінен айырылды, теңіз беті көлемі
67,4 мың км - ден 32,3 мың км-ге дейін азайды және одан әрі азаюда. Бұрын
(1950-1960 жылдары) Әмудария мен Сырдария өзендері теңізге 58-60 км3 тұщы
су әкеліп құятын, қазір бұл өзендер арқылы теңізге аз мөлшерде су құйылуда
(3-кесте).
3-кесте. Арал теңізіне құйылған сулар мен тұздар
мөлшері (М.Якубов, 1998)
Арал Сырдария мен Арал
теңізіне Әмудария суларының теңізіне
Кезеңдер құйылған су минерализациялануы құйылған
(гл), Қазалы және ерітінді
мөлшері, жылынакм3 Темірбай тұсында тұздар
мөлшері,
млн.
тонна
1960 0,600 33,0
60,7
1961-1970 0,691 33,4
48,3
1971-1980 0,868 14,5
16,7
1981-1985 1,29 2,6
2,0
1986-1990 1,30 12,5
9,6
Суы азайған теңіздің 33 мың км - дей түбі (асты) жалаңаштанып
ашылған. Бұл қоршаған ортаға аса қауіпті болып отыр. Теңіз деңгейінің
төмендеуі ауа райының өзгеруіне, осы өңірдің сусыздануына әкеліп соқты. Бұл
жерлерде 1950-1990 жылдары аралығында шаңды дауыл жиілігі 60 - есе көбейіп,
сол ашылған жерлердің тек Қазақстан бөлігінен жылына 15-тен 75 млн. тоннаға
дейін тұз тозаң (аэрозоль) көтеріледі.
Ауаның шаң-тозаңын арттырып, минералдандырады. Арал өңіріндегі әрбір
гектар жерге 0,5-0,6 тонна тұзды тозаң келіп түседі.
Жылдық түсетін ылғал мөлшері де өзгерді. Мысалы, 1950-1959 жылдары ақпан
- наурыз айларында ылғал көп түсетін, ал қыркүйек айы ең аз жауатын кезі
болатын. 1990-2005 жылдары жауынның көп түсетін кезі наурыз, сәуір, мамыр
айларына, аз түсетін кезі шілде айына сәйкес келді. Арал өңіріндегі жаз
айларындағы (маусым, шілде, тамыз) ең жоғары температура 1,8-2,5 С-қа
жоғарылап, 41-44°С-қа дейін жетті, ал ауаның салыстырмалы ылғалдығы 15-20 %-
ға азайды. Жаздық бидай дәнінің толысып пісуі осы қолайсыз кезеңге сәйкес
келіп, дәнде белок пен клейковинаның жинақталуы бәсеңдейді.
Арал өңірінің экологиялық жағдайын жақсартуға бағытталған және де
қазіргі таңда (2005-2006 жж.) атқарылған жұмыстарға тоқталатын болсақ,
Көкарал бөгетінің тұрғызылуы (2005 жылы тамыз айы) Арал теңізінің теріскей
бөлігін, яғни Кіші Аралды бөліп қатарға қосты. Осы арқылы аймақтың
экологиялық ахуалы біртіндеп сауыға бастады. Сырдарияның теңізге
құярлығындағы оншақты ірі көлдердің бәрі суға толып, жағалары жайқалған
жасыл желек жамылды.
Елімізде қабылданған Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал
теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу жобасы екі кезеңнен тұрады. Мұның
бірінші кезеңін 2003-2007 жылдары аралығында жүзеге асыру жоспарланса,
екінші кезең 2008 - 2012 жылдар ауқымын қамтиды.
Жобаның бірінші кезеңінде Сыр өңірінің бүгіні мен келешегі үшін елеулі
үлес орны болатын маңызды нысандар - Көкарал, Әйтек, Қараөзек және Ақлақ су
құрылыстары жүргізілуде. Қазіргі таңда бұлардың арасындағы Көкарал бөгеті
мен Әйтек тоспасы пайдалануға берілсе, Қараөзек құрылғысының құрылысы толық
бітіп, іске қосылудың қарсаңында тұр. Ал, Ақлақ тоспасы 2008 жылғы күзде
қатарға қосылады деп күтілуде.
Аталған шаралар әлі жүзеге аспаған 2001 жылдары Кіші Арал теңізінің
деңгейі 38 м болатын. Суы бар жағалау Арал қаласынан 110 км. қашықтықта
еді. Ал, жобаның бірінші кезеңі аяқталуға жақындаған қазіргі таңда (2006
ж.) теңіз деңгейі 42 м-ге дейін көтеріліп, теңіз суы қалаға қарай 70-80 км
ге дейін жақындады. Енді деңгейді 4 м-ге дейін көтеріп, 46 метрлік белгіге
жеткізетін күн туса, Арал қаласының іргесіне теңіз суы жетіп, бағзы заман
қайта оралады (2- сурет).
Мамандардың болжамы бойынша, алдағы 3-5 жылда Кіші Аралға 29
млрд.м3 су жиналып, оның қойнауы түгел суға толады. Көкарал мен Ақлақ
құрылыстарының бітуі нәтижесінде жалпы көлемі 60 мың км2 - ге жуық
көлдердің арналары толығады. Алда Кіші Арал теңізінің 60 мың гектар табаны
суға толғанда бұл аймақтың ауа райы өзгеріп, табиғаты жақсара түсетіні
анық. Бірақ, табаны орасан зор көлемде жалаңаштанған және де Әмудария суы
бармайтын Үлкен Арал теңізінің (4-кесте) Сыр өңірінің ауа райына және
табиғатына зиянды әсері ұзақ жылдар бойы байқалатын болады деп күтілуде.
4-кесте. Үлкен және кіші Арал теңізі параметрлерінің динамикасы
Су Су
көзінің Бақылау Деңгейі,айнасының Судың
атауы Уақыты, абс.м. ауданы, көлемі км2
жылдар мыңкм2
атауы
Арал теңізі 1987-19937,4 31,2 246,0
1
Үлкен 1992 36,9 3,09 232,5
Арал
теңізі
1994 36,6 29,6 223,8
1995 36,8 30,2 232,0
1996 36,0 28,1 205,7
Кіші Арал
теңізі 1987-19938,0 2,5 16,7
1
1993 38,3 2,9 22,0
1994 40,0 2,8 22,0
1995 40,0 2,8 22,0
1996 40,2 4,9 22,6
2005 41,2 5,8 32,6
Облыстың ауа райы өте қуаңшылықты болып келеді. Бірінші аймақта
жылына 132-159 мм, екінші аймақта – 129-144 мм, үшінші аймақта 128-135 мм
жауын жауады. Бірінші аймақтағы аудандарда жауынның көпшілік бөлігі суық
кезеңге қараша, наурыз басқа аймақтарда жылы кезеңге сәуір, қазан тұстас
келеді. Жылма – жылғы жауынның мөлшері жиі өзгеріп тұрады. Ауа райы өте
қолайсыз, құрғақшылық жылдары небәрі 30-80 мм, ал ылғалы мол жылдары 200-
215мм. жауын жаууы мүмкін. Келіп түсетін жалпы радиация қосындысы 116-127
ккалсм2 . Аймақтағы температура ресурсы ерте дәнді дақылдарды өсіруге
жеткілікті (5-кесте).
Ауаның 10°С-тан жоғары жылы температурасының жиынтығы бірінші
аймақта 3800 - 4200°С, екінші аймақта -3700 -4100°С, үшінші аймақта
3500- 3800°С (5-кесте). Арал өңірі территориясындағы жылудың мол қоры
суармалы жағдайда дәнді дақылдар (күріш, бидай, арпа, сұлы, жүгері,)
көкөніс, бақша, жеміс-жидек дақылдарын өсіруге мүмкіндік береді [2].
5-кесте. Егіншілік аймақтарындағы ауа райының негізгі
көрсеткіштері ( 1972-2005 жж.)
Егіншілік аймақтары және
метеостанциялар
Көрсеткіштер
Түгіскен Жаңақорған-
(Аққұм) Шиелі
Күріш Жем-шөптік Көкөніс,
дақылдар бақша
1970 141,0 55,1 62,5 24,0 17,0
1975 181,2 137,1 62,3 69,0 3,7
1980 250,5 161,1 90,0 103,2 3,8
1985 253,5 194,4 100,3 109,4 5,1
1990 286,0 214,6 87,0 94,5 18,6
1995 286,0 226,6 68,2 53,6 76,6
2000 277,7 206,0 62,2 45,2 19,9
2002 214,9 172,2 52,2 40,8 21,3
2003 214,9 172,4 63,2 40,8 29,7
Күріш және бидай егісінен мұндай жоғары өнім алынған жағдайда бұл
дақылдар негізгі қоректік элементтерді (NРК) көп мөлшерде топырақтан алып
сіңіреді. Нәтижесінде ауыспалы егіс танаптарының топырақтарындағы
минеральды қоректік элементтерінің айналымы ажыратылып, олар дәнмен,
сабанмен әкетіледі. Ұзақ уақыт суға бастырылған күріш атызы топырағына
оттегінің ауамен келуі тоқтатылады, топырақтың минерологиялық құрамы және
қоректік заттардың тереңдік (профиль) бойынша орналасуы өзгерді. Мұндай
өзгерістер жер асты суы жақын орналасқан және тұзданған топырақтарда
күштірек болады.
Аталған қолайсыз жағдайларды өзгертіп жақсарту және топырақ
құнарлылығын арттыру үшін егістікке минеральды және органикалық
тыңайтқыштарды оптимальды мөлшерде беріп, көп жылдық шөптердің (жоңышқа,
түйе-жоңышқаның) егіс көлемін ұлғайту керек. Өйткені көпжылдық шөптер күріш
ауыспалы егісі танаптарының топырағын органикалық қалдықтармен көп мөлшерде
байытып қамтамасыз етеді. Бұл күріштің және бидайдың биологиялық өнімімен
(дән, сабан) әкетілген қоректік, элементтерді "Қайтару заңдылығын"
сақтауға мүмкіндіктер туғызады.
Қызылорда облысындағы суармалы жерлер көлемі 277,6 мың гектар, оның
ішінде 214,7 мың гектары - инженерлі дайындалған жерлер. Мұнда 382 ауыспалы
егіс, оның ішінде 285 күріш ауыспалы егісі 165,6 мың гектар жерлерге
орналасқан. 2001-2003 жылдары ауыспалы егіс 70,7 % , яғни 117 мың гектар
көлеміне күріш, бидай және басқа дақылдар орналасқан. Бұлардан басқа 21,9
мың гектар көлемінде 73 жемшөптік ауыспалы егіс, 4,5 мың гектарға
орналасқан 24 көкөніс - бақша ауыспалы егістері бар [51].
Суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайы агромелиоративтік зерттеулер
және жер асты суларының тереңдік деңгейі мен тұздану режимі бойынша
анықталды (7-кесте).
Қазіргі кезеңде Арал өңірінде жағдайы жақсы деп бағаланатын суармалы
жерлер көлемі 42,9 мың гектар, қанағаттанарлық - 109,3 мың га, жағдайы
қанағаттанарлық емес -70,1 мың га, оның ішінде топырағы тұзданған жерлер -
24,8 мыңга, жер асты сулары деңгейінің тым көтерілуі және тұздануы
нәтижесінде құнарсызданған жерлер - 37,7 мың гектардан асады [59,60].
Күріш ауыспалы егісі танаптарындағы жер асты суларының режиміне
әсер етуші негізгі факторлардың бірі егістікті суару тәртіптемесі. Жер асты
суларының толығуы күріш егісін суару барысында судың фильтрацияланып,
төменге сіңуі және жер асты суларымен қосылуы нәтижесінде болады.
Жер асты суларының азайып, деңгейінің төмендеуі топырақтан судың
булануы, дренаждық ағыс және жер асты суларының ағысы арқылы басқа
жаққа әкетілуі немесе дарияға қайтадан құйылуы арқылы болады.Сондықтан, жер
асты сулары деңгейінің өзгеруі жыл бойына екі кезеңге бөлінеді:
а) Өсу дәуірінде (мамыр-тамыз айлары) күріш атыздары мен
каналдар ішінде су болғандықтан жер асты суы деңгейі көтеріледі;
б) Күз-қыс-көктемгі кезеңде каналдар мен күріш атыздарында
су болмайды, нәтижесінде жер асты суы деңгейі төмендейді.
7-кесте. Жер асты суларының деңгейі мен топырақтың тұздануы бойынша
суармалы жерлердің агромелиоративтік жағдайын анықтап бағалау [59,60]
Жер асты суларының деңгейі мен топырақтың тұздануы
Көрсеткіштер бойынша суармалы жерлердің агромелиоративтік
жағдайын анықтап бағалау, мыңга
1985
Жер асты суы деңгейі 1 м. және одан жоғары
Жер асты суының 3,2 3,0 3,9 2,7 0,6
минерализациялануы,
1,0 гл
Оңтүстік Қазақстан 595,2 414,4 282,7 209,1 90,0
Қызылорда 148,0 89,1 80,0 67,2 162,6
Барлығы 743,2 503,5 362,7 276,3 252,6
Мысалы, Сырдария өзенінің жоғарғы (бас) жағындағы суының
минерализациялануы 0,3-0,5 гл мөлшерінен төмен, ал Қызылорда қа-ласының
төменгі жағында өзен суының минерализациялануы көбірек.
Қызылорда облысының ауыл шаруашылығы су ресурстарының жылдан
жылға азайған қолайсыз
жағдайда дамуда (10-кесте). Арал өңіріндегі суармалы жерлердің
агроэкологиялық және мелиоративтік жағдайының нашарлауы коллекторлы -
дренажды ағын суларда тұзды қоспалардың көбеюіне және жер асты
суларынының көтеріліп минерализациялануына байланысты. Бұл процесс күшейе
түсуде, ал соңғы 10 жыл ішінде 60% - ға артты. Мұның себебі: суару және
жер асты суларының минерал-изациялануы, сонымен бірге бүкіл аймақтағы
қашыртқы - дренажды жүйелердің нашар, бұрынғы проектілік қуатынан көп
төмен жұмыс істеуіне байланысты.
10-кесте. Алынған су мөлшері, орташа суару нормасы және
күріш өнімділігі
Жылдар Суарылған Алынған су Орташа суару Күріш
егіс көлемі, мөлшері, нормасы, өнімділігі,
мың га мың м3 мың м3 цга
1970 139,9 7292,6 31,4 34,7
1975 145.4 3057.6 21.0 42.5
1980 224.8 6880.0 30.6 49.4
1985 151 7 4987.4 19,8 47.2
1990 258.3 4869.2 18,1 52.0
1995 231.4 4308.1 19,6 49.0
2000 150.0 3168.6 21,1 40.0
7007 145 9 777.9 0 18,7 -37 5
2003 146.3 2760.9 19,1 33.5
2004 150.4 3165.0 21,1 41.7
2005 159.2 3387.0 21,3 34.1
Нәтижесінде суармалы жерлер қайтадан тұзданып, құнарсызданып,
біртіндеп айналымнан шығып қалуда. Атап айтқанда, Қызылорда
Гидрогеологиялық мелиоративтік экспедицияның зерттеулеріне қарағанда, облыс
территориясында тұзданбаған суармалы жерлер көлемі - 353 га, аз тұзданған
жерлер көлемі - 113,6 мың га, орташа деңгейде тұзданған - 45,9 мың га,
күшті тұзданып сорланған жерлер көлемі - 55,1 мың га. Топырақтың тұздану
типі (түрлері) -хлоридті-сульфатты және сульфатты. Осыған сәйкес, күріш
шаруашылығын одан әрі дамыту, егіншілік мәдениетін жақсартып, дақылдар
(күріш, бидай т.б.) өнімділігін арттыру үшін көптеген проблемаларды шешу
керек [59,60]:
* су ресурстарын тиімді пайдалану, күріш, бидай егіншілігі өнімділігін
(дән-астық) арттыра отырып, су пайдалануды үнемдеп азайту;
* коллекторлы - дренажды жүйелер параметрлерін бұрынғы проектілік деңгейге
жеткізу;
- тазаланбаған қашыртқы-дренаж және суару суларын азайту, оның
құрамындағы улы компоненттерден тазарту;
-инженерлі дайындалған суармалы жерлердің агромелиоративтік жағдайын
жақсарту мақсатында кешенді шараларды іс жүзіне асыру, суару және қашыртқы-
дренаж жүйелерін тазалап реконструкциялау, гидротехникалық құрылыстарды
жөндеу;
-күріш, бидай және басқа дақылдарды өсірудің агроэкологиялық тұрғыдан
негізделген сорттық технологиясын өндіріске енгізу; егіншілік саласын
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі
Бидай - дақылдар ішіндегі ең маңыздысы. Ол даражарнақтылар тармағына
жатады. Қазақстанда бидайдың 6 түрі өсіріледі. Олар: еділдік бидай,
жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай. Бұлардың ішінде жұмсақ және қатты
бидай – Қазақстанда өсірілетін бидайдың негізгілері. Жұмсақ және қатты
бидайдың жаздық және күздік сорттары бар. Жаздық бидай – көктемде, күздік
бидай – күзде егіледі. Жұмсақ бидай климат жағдайы қатаң аймақтарда,
Қазақстанның орталық, шығыс, оңтүстік аудандарында өсіріледі. Қатты бидай
топырақ талғайды. Сондықтан, теріскей және оңтүстік облыстарда егіледі.
Бидай тұқымнан өседі. Бидай тұқымы дән (дәнек) деп аталады. Тұқымды
егу әдісі – тар қатарлы және айқаспалы себіледі, тұқымды себу тереңдігі 5-
6 см. Тұқымды себу нормасы -1 гектарға 160-250 кг.
Қазіргі кезде Қазақстанда бидайдың 30 - жуық сапалы сорттары
аудандастырылған. Астық дақылдарының жаңа сорттарын шығаруда Ақмола
облысындағы А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми
зерттеу (ҒЗ) институтының, Алматы облысындағы В.Р.Вильямс атындағы
Қазақтың егіншілік ғылыми зерттеу институтының және басқа да аймақтық
селекциялық тәжірибе станцияларының ( мысалы Красноводопад, Қарабалық
т.б.) ғылыми қызметкерлерінің еңбектері зор болды.
Тек А.Б. Бараев атындағы Қазақтың астық шаруашылығы ҒЗ институтының
ғылыми қызметкерлері соңғы жылдары жұмсақ бидайдың – 27, қатты бидайдың –
8, сұлының - 4, тарының – 4 сорттарын шығарды. Қазақстанда мәдени
дақылдардың жаңа сорттарын шығаруда көрнекті селекционер ғалымдар -
Н.Л.Удальскаяның, И. Әбуғалиевтың, Р. Оразалиев-тың, Б. Сариевтың т.б.
еңбектері орасан зор.
Қазақстан Республикасында өсімдік шаруашылығының негізгі және
стратегиялық тұрғыдан маңызды саласы – бұл астық өндірісі. Сондықтан,
астық өндірісі саласын жеделдетіп дамыту еліміздің азық- түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолындағы мемлекеттік аграрлық саясаттың
бірінші кезекті міндеттерінің бірі болып табылады [1]. Ал, Арал өңірі
(Қызылорда облысы) жағдайында ауыл шаруашылығын көтерудің негізгі бағыты –
басты дақыл – күріш егіншілігін интенсивті дамыту. Бірақ, су ресурсының
негізгі көзі Сырдария өзені суының азайып, жылдан - жылға су тапшылығының
өсуіне байланысты егіншілікті дамытуды тек қана күріш өндіруді арттырумен
байланыстыру аймақты азық - түлікпен қамтамасыз етуді қауіпсіздендіру
тұрғысынан алғанда онша тиімді емес. Өйткені кейінгі кезеңдерде Арал
өңірінде жылдан жылға күшейген су тапшылығы болып, жаз айларында Сырдария
өзені суы ауыл шаруашылығын суландыруға жеткіліксіз болып отыр. Болашақта
бұл жағдай одан да ушығуы мүмкін. Сондықтан суды аз талап ететін,
экономикалық тұрғыдан тиімді дақылдарды өндіріске енгізу керек. Бұл
жағынан алғанда бидай бағалы азықтық дақыл, оның биологиялық потенциалы
жоғары [2,3].
Ерте жаздық дақыл – бидайды күріш ауыспалы егісіне енгізу, оны
мелиоративтік және басқа танаптарда өсіру инженерлік дайындалған суармалы
жерлер тиімділігін арттырады, суды үнемдейді, ауыспалы егіс танаптарынан
түсетін жалпы дән өнімін көбейтеді [4-7].
Арал өңіріндегі күріш ауыспалы егісінде жаздық бидайдың егіс көлемі
жылдан жылға ұлғайып келеді. Бірақ Орталық Азия мен Қазақстанның оңтүстік
аймағындағы суармалы егіншілік жағдайында ( күріш, мақта, көкөніс
ауыспалы егістерінде) өсірілген жаздық бидай дәнінде белок және клейковина
мөлшері төмендейді. Осыған сәйкес, оңтүстік облыстар (мысалы, Қызылорда
облысы) қатты және күшті бидайды немесе оның ұнын солтүстік аймақтан сатып
алуда. Сондықтан егіншілікті әртараптандыру (диверсификациялау)
бағдарламасына сәйкес, Қазақстандық Арал өңірінде жаздық бидайдың егіс
көлемін 20-25 мың гектарға дейін ұлғайтып (бұл 1981-1990 жылдарғы егіс
көлемі деңгейі), аталған дақылдың өсіру технологиясын жетілдіру арқылы
сапалы астық мөлшерін арттыру керек. Бидайды өсіруге Арал өңірінің топырақ
- климат жағдайы қолайлы, бірақ жайсыз кезеңдері де бар.
Ғылыми зерттеу мәліметтері және озат тәжірибе нәтижелеріне қарағанда
[8-11] құрамында белок пен клейковина мөлшері көп дән алуға болады.
Дән құрамында белок пен клейковинаның көп жиналуына азот
тыңайтқыштарының әсері үлкен, ал клейковина сапасы - өсу кезеңіндегі,
әсіресе масақтану фазасынан кейінгі кезеңдегі ауа райына, яғни
гидротермиялық коэффициентке ( ГТК) және сорт - NPK – ГТК факторларының
өзара әсерлеріне байланысты.
Сонымен, бидай дақылының өнімділігін арттыру үшін минеральды
тыңайтқыштарды қолдану жүйесін қолайландыру (оптимизациялау),
морфофизиологиялық ерекшеліктерін анықтап, өсіру технологиясын жетілдіру
ең өзекті мәселелердің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Арал өңіріндегі топырағы тұзданған суармалы
егіншілік жағдайында жаздық бидай өсіру технологиясын биологизациялау,
бидай өнімі қалыптасуының агроэкологиялық негіздемесін тұжырымдап, ең
жоғары дән өнімін беретін агроценоз параметрлерін белгілеу; Арал
өңіріндегі күріш ауыспалы егісі жағдайында жаздық бидай өнімі мен дән
сапасына минеральды тыңайтқыштар әсерін зерттеп, оны енгізу мөлшерін,
тәсілдерін оптимизациялап оңтайландыру, осылардың негізінде дақылды өсіру
технологиясын жетілдіру.
Жұмыстың міндеті. Егіншілікті әртараптандыру (диверсифика-
циялау) бағдарламасына сәйкес күріш ауыспалы егісінде жаздық бидайды
өсіру технологиясының морфофизиологиялық негіздемесін тұжырымдап,
агротехникасын жетілдіру.
І. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДАН ЖОҒАРЫ ӘРІ САПАЛЫ ӨНІМ
АЛУДЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
Бидай - әлемдегі ең кеңінен таралған дақыл, 148 елдің негізгі азық
түлігі болып табылады. Бүкіл дақылдар өнімінің 60 %-ы бидайдан алынады.
Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар (углеводтар), витаминдер
А, В, В2, Вб, РР, С, Д, Е, минеральды тұздар және басқа да заттар бидай
дәні құрамында бар. Бидай белогындағы амин қышқылдары құрамы үйлесімді және
организмге сіңімді [12-14]. Сонымен бірге, мал шаруашылығына керекті барлық
құрамажем (комбикорм) құрамында бидай дәні бар.
Жұмсақ бидай дәніне қарағанда қатты бидай дәнінде белок көбірек. Бірақ
жұмсақ бидайдың көптеген сорттарының дәні өте сапалы, оларды "күшті" бидай
деп атайды.
Әлемдік стандарт бойынша бидай дәніндегі белок мөлшері 13,5 %-дан кем
болмауы керек. Қазақстанда 1996-1999 жылдары өсірілген жаздық жұмсақ бидай
сорттары дәніндегі белок мөлшері 12,2-19,8 % [15]; клейковина мөлшері 21-
31,4 % аралығында болды [16]. Бұл әлемдік стандарт деңгейіндегі көрсеткіш.
Яғни, Қазақстанда өсірілетін жұмсақ бидайдың комерциялық сорттары
генетикалық тұрғыдан жоғары сапалы.
Бидай (Тriticum L. тустығы) астық (злак) тұқымдастығына (Gramineae)
жатады. Қазіргі жүйелеу (систематикалау) бойынша (В.Ф.Дорофеев, 1980)
Тriticum туыстығында 27 түр бар [17]. Олардың негізгілері соматикалық.
клеткалардағы хромосомасына қарай 4 генетикалық топтарға бөлінеді [18,19].
Бірінші тобы - 14 хромосомды диплоиды бидай түрлері:
1. Тriticum aegilopoides Link - жабайы бір дәнді бидай.
2. Тr. Urarthu Tum- жабайы Урарту бидайы.
3. Тr. monococcum L - бір дәнді мәдени бидай.
Екінші тобы -28 хромосомды тетраплоиды бидай түрлері:
4. Тriticum chaldicum - Халд бидайы
5. Тr. dicocoides (Rorn). Ааг - жабайы қос дәнді бидай.
6. Тr. Timjpheevi Zhuk - Зандури бидайы.
7. Тr. Palaeo - colchicum Меn - қолғида қос дәнді бидайы.
8. Тr. dicoccum Schubl - полва бидайы.
9. Т. durum Desf - қатты бидай.
10. Tr. aethiopicum Jakubz – Абиссиния бидайы.
11. Tr. turgidum L. – тургидум бидайы.
12. Tr. Carthlicum Nevski – карталы бидай.
13. Tr. carthlicum Nevski – карталы бидайы.
14. Tr. turanicum Jakubz – Туран бидайы.
15. Tr. polonicum L, - Польша бидайы.
Үшінші тобы – гексаплоидты бидайлар.
16. Triticum macha – Мах бидайы.
17. Tr. spelta L. – спельта бидайы.
18. Tr. aestivum L. – жұмсақ бидай.
19. Tr. compactum Host – карлик бидай.
19. Tr. Sphaerococcum Perc - домалақ дәнді бидай.
20.Тr. Vavilovi Jakubz - Вана бидайы.
21.Тr. amplissifolium Zhuk - жалпақ жапырақты бидай
Төртінші тобы – октаплойдты бидай
22. Тriticum funicidum Zhuk - грибобой бидайы.
ТМД елдері аймағында, соның ішінде Қазақстанда бидайдың негізінен
екі түрі - жұмсақ және қатты бидай кеңінен таралған. Аталған дақылдар
ішінде, жұмсақ бидай ең көп егіс көлемінде өсіріледі.
М.М.Якубцинер классификациясы бойынша ТМД елдері территория-сында
жұмсақ бидайдың 20-дан астам экологиялық топтары бар. Жұмсақ бидайдың
негізгі түршелері 1-кестеде келтірілген.
1-кесте. Жұмсақ бидайдың түршелері және негізгі сипаттамалары
Түршелер аттары Қылтықты Масақ түсі Масақтың Дән
немесе түктілігітүсі
қыл-дықсызд
ығы
Lutescens АL-лютесценсҚылтықсыз Ақ Түксіз Қызыл
Аlbidum АL - альбидум -*- -*- -*- ақ
Міlturum АL - қызыл -*- қызыл
мильтурум -*-
Егуtгоspermum Коrn қылтықты ақ -*- -*-
-эритроспермум
Ferrugineum -*- қызыл -*- -*-
АL-ферругинеум
Сalsium АL - цезиум -*- Қара қошқыл -*- -*-
қою қызыл
Ноstianum Сlem -*- ақ түкті -*-
-
гостианум
Velutinum қылтықсыз -*- -*- -*-
Schubl
-велютинум
Вагbаrossa АL қылтықты қызыл -*- -*-
-барбаросса
АІborubrum Коrn қылтықсыз -*- түксіз ақ
-альборубрум
1.1. Жаздық бидай өнімділігінің агробиологиялық ерекшеліктері
Жаздық бидай бір жылдық өсімдік. Оның өсіп даму дәуірі сортына
байланысты 70 -130 күн аралығында болады. Бидайдың өсіп даму фазалары
(кезеңдері) төмендегідей: 1) тұқымның өнуі; 2) өскіннің "тебеңдеп" шығуы;
3) үшінші жапырақтың пайда болуы; 4) түптенуі; 5) түтіктенуі; 6)
сабақтануы; 7) дақылдың бас алып масақтануы; 8) дәннің сүттенуі; 9)
қамырлануы; 10) дәннің толық пісуі.
Ғалымдардың пікірі бойынша [20,21], астық тұқымдас злак өсімдігі, соның
ішінде бидай - монокарптық сабақтар жүйесі, олардың төменгі буындары өте
қысқарған. Өсімдіктерде жанама сабақтар мен қосымша буын тамырларының пайда
болуы қысқарған буынаралықтарда, яғни буынында өтеді.
Бидай егісіне берілген минеральды, әсіресе азот тыңайтқышының тиім-
ділігі аймақтағы топырақ - климат жағдайына, әсіресе температуралық
жағдайға тікелей байланысты. Атап айтқанда, орташа температура 16,5-
25°С аралығында болғанда жоғары әрі сапалы өнім қалыптасты, ал масақтағы
дәннің қалыптасып толысу кезеңінде температура 30-35°С – тан жоғары болса
дақылдың пісу кезеңі тездетіліп, дән дұрыс толыспайды, нәтижесінде өнім
төмендейді. Ауа райының орташа температурасы 1°С - қа көтерілген жағдайда
жаздық бидай өнімі 10 % -ға дейін кеміген. Мұндай жағдайда, жаздың өте
ыстық кезеңінен "қашу" үшін жаздық бидайды мүмкіндігінше өте ерте еккен
дұрыс және бұл әдістеме Арал өңірінде де қолдануы керек.
Сонымен, жаздық бидай егістігіне минеральды тыңайтқыштар
оптимальды мөлшерде енгізілгенде дән өнімі 50 % - ға дейін, ал жоғары
өнімді сорттар егістігінде - 20-30 % - ға дейін артады [23-25].
Жаздық бидайды өсіру технологиясының, соның ішінде әсіресе
тыңайтқыштардың тиімділігін анықтағанда, дақыл өнімділігімен бірге дәні
сапасының жақсарғанына да үлкен мән беру керек. Дән сапасын анықтаушы
негізгі көрсеткіш - дән құрамындағы белок және клейковина мөлшері,
өйткені дән құрамындағы протеин мен клейковина мөлшерлерінің арасында
тікелей байланыс бар: дән құрамында протеин (белок) қаншалықты көп болса,
клейковина мөлшері де осыған сәйкес артады [13,26].
Дән құрамындағы белок пен клейковина мөлшері және клейковинаның сапасы
негізінен бидай сорттарының генетикалық ерекшелігіне байланысты. Әрбір
аймақта қалыптасқан топырақ - климат жағдайында бидай сорттары өзінің
генетикалық мүмкіндігін әртүрлі деңгейде іс жүзіне асырады . Мысалы,
топырақ-климат жағдайына және қоректену деңгейіне байланысты бидай
дәніндегі белок мөлшері 9 аралығында болады [15,27-30].
Бидай дәнінде белоктың жинақталуы деңгейін анықтайтын негізгі фактор -
егістікті азотпен толық қатамасыз ету. Яғни бидай егісіне азот тыңайтқышын
енгізу арқылы дәндегі белок мөлшерін арттыруға болады. Мысалы, суармалы
егіншілік жағдайында бидай егісі ылғалмен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз
етілгенде төмендегідей жағдайлар болуы мүмкін [31,32].
1) егістікке азот аз мөлшерде (N20-30 кгга ә.з.) берілгенде өнім
артады, бірақ дәндегі белок мөлшері көбеймейді. Оның себебі - азот қорегі
дақылдың вегетативтік массасын өсіріп, дәннің толысуын жақсартқанымен,
ондағы белок мөлшері азаяды;
2) азот мөлшері N40 кгга ә.з. деңгейіне дейін және одан көбірек бер-
ілгенде дән өнімі де және ондағы белок мөлшері де артады. Бұл өте жиі
кездесетін жағдай;
3) азот тыңайтқышы дозасы одан әрі көбейтілген жағдайда дәндегі белок
деңгейі артады, бірақ өнім көбеймейді, ал азот мөлшері өте көп болған
жағдайда өнім керісінше азаюы да мүмкін [28,33].
Сонымен, А.Н.Павловтың [31] пікірі бойынша, қара топырақты емес
аймақта өнімді арттыру үшін бидай егісіне N90 кгга ә.з. мөлшерінде азот
тыңайтқышын енгізу керек, ал дәндегі белок мөлшерін 14 % -ға дейін және
оданда көбейту үшін азот N120 кгга ә.з. дозасында берілген жөн.
Дән кұрамындығы белоктың өзгеруі және жинақталуы заңдылықтарын
анықтаудың мәні үлкен. Өйткені осы заңдылықтарға сүйене отырып, әртүрлі
топырақ - климат жағдайында жаздық бидайдан жоғары әрі сапалы астық алу
технологиясын белгілеп өндіріске енгізуге болады.
Әртүрлі топырақ түрлері жағдайында өсірілген бидай дәніндегі белок
деңгейін зерттеу нәтижесіне қарағанда, кәдімгі қара топырақты жерлерде
белок мөлшері ең жоғары деңгейде болады, топырақта қарашірік (гумус)
азайып, құнары төмендеген сайын белок мөлшері де азаяды, ал өте құнарсыз
(күлгін) топырақтарда белок ең төмен деңгейде болды.
Әртүрлі топырақпен салынған лизиметрлік тәжірибеде, бірақ бірдей кли-
маттық жағдайда белок нағыз қара топырақты жағдайда - 14-15 %, ал сұр,
күлгін топырақты лизиметрлік тәжірибесінде - 11,78 % болды [34]. Басқа
ғалымдардың [35] зерттеу нәтижелері бойынша, шымды - күлгін топырақтарда
фосфор, калий (РК) фонында азот тыңайтқышын N60 кгга ә.з. дозасында
культивация астына беру және түтіктену (сабақтану) фазасында N30 мөлшерінде
үстеме қоректендіру берілгенде жаздық бидай дәніндегі белок мөлшері 11,3 %
- дан 12,3 % - ға дейін өсті.
Кейінгі жылдары (2001 ж.) жоғары сапалы астық өсірілетін Қазақстанның
солтүстік аймақтарының өзінде де дәндегі клейковиндік белок мөлшерінің
азайғаны байқалды. Осындай жағдай Россия Федерациясында да (РФ) байқалды .
Жұмсақ бидай дәніндегі клейковина мөлшері 1996 жылы -23-24%, 1997 ж. - 20
%, 1999 - 2000 жылдары - 21 % болды. Бидай дәніндегі белоктың орташа
мөлшері 12,7 % - ға дейін төмендеді. Яғни, жұмсақ бидайдан сапалы нан
шығару қасиеті төмендеді. Бұл сол жылдарғы өсіру технологиясының бұзылуынан
және ауа райы қолайсыз болып, жаздық бидайдың өсу дәуірі 1-2 аптаға
кешігуінен болуы мүмкін [36].
Суармалы жерлер жағдайында бидай өнімі артқанымен [37] дәндегі белок
және клейковина мөлшері төмендейтіні байқалды. Орталық Азия мен
Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы суармалы егіншілік (күріш, мақта,
көкөніс ауыспалы егістері) жағдайында өсірілген бидай дәніндегі белок
және клейковина мөлшері азайып, астық сапасы нашарлайды [38-40]. Осы
аталған аймақтарда өндірілген бидай ұнынан сапалы нан пісіру (алу) мүмкін
емес. Оған сапалы, күшті бидай ұнын араластыру керек. Яғни, Орталық Азияда
өсірілген бидай өнімінің сапасы стандартқа сай емес.
Сондықтан Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан елдері, Қазақстанның
оңтүстік облыс тұрғындары солтүстік облыстарында өсірілген қатты және күшті
бидай дәні мен ұнын сатып алуға ынталы.
Ақуыз мөлшерінің азаюын көптеген зерттеушілер топырақтағы қара-
шірік, азот және фосфордың аздығынан нитраттың жинақталу процесінің
төмендеуінен деп түсіндіреді. Д.Н.Прянишниковтың пікірі бойынша дәндегі
белоктың азаюының себептерінің бірі – суармалы жағдайда бидайдың
вегетативті биомассасынан интенсивті құралып, көп мөлшерде болуы.
Бидай дәніндегі ақуыз мөлшерінің төмен болуының негізгі себептері -
азот қоректік элементінің топырақта аз болуына байланысты ал суармалы
егіншілік жағдайында - дақылдың өсу дәуірінің және дәннің пісу мерзімінің
ұзаруы нәтижесінде дәнде крахмал көбірек жиналады да, ақуыз мөлшері азаяды
[38].
Ақуыз бен клейковинаның азаюы нәтижесінде бидай дәні сапасының
нашарлауы Поволжья аймағындағы суармалы егіншілік жағдайында да байқалды.
Бірақ, минеральды тыңайтқыштарды, әсіресе азотты жеткілікті мөлшерде және
уақтылы мерзімде енгізілген жағдайда дәндегі белок мөлшері артты. Бидай
егісіне минеральды, әсіресе азот тыңайтқышын енгізу басқа аймақтарда да
дәндегі белок және клейковина мөлшерін көбейтті. Мысалы, Батыс Қазақстан
аймағында қолданылған минеральды (әсіресе азот) тыңайтқыштарының 1 кг - ның
пайдалы әсері 3,4 кг дәнді құрайды, ал дән құрамындағы белок бақылау
деңгейінен 2,5 % артты.
Астық тұқымдас дақылдар дәнінде белоктың жинақталуы олардың өсу
дәуірінің екінші кезеңінде екі түрлі көздер арқылы іс жүзіне асады, олар:
а) масақтану фазасына дейін бидайдың вегетативтік мүшелерінде
(органдарында), әсіресе сабақтарында жинақталған азотты қайта пайдалану;
б) дән толысу кезінде бұл қоректік элементтерді топырақтан тікелей
қабылдап сіңіру. Зерттеу нәтижелеріне қарағанда кештеу, бидайдың
масақтану-гүлдену кезеңдерінде азот тыңайтқышымен үстеп қоректендіру
өнімді арттырмайды, бірақ дәнде белок мөлшерін көбейтеді.
Суармалы жерлерде өсірілген бидай өсімдігінде көмірсулардың (углевод)
жинақталуы күшейе түседі де, дән құрамында көмірсулар мен белоктардың ара
қатынасы кері байланыста болады. Бірақ дән құрамындағы белоктың азаюы
суармалы жерлерде ылғалдың жеткілікті болуынан емес, жоғары әрі сапалы
өнім кұрау үшін қоректік элементтердің, әсіресе азоттың жетіспеушілігінен
[38,41,42].
Дән сапасының қалыптасуына азот, фосфор, калий қоректік элементтері-
нің ара қатынасының әсері үлкен. Бидайдан жоғары әрі сапалы өнім алу үшін
дақылдың азоттық қоректенуі фосфордан жоғары, яғни көбірек болуы керек. NPК
тыңайтқыштарының қолайлы ара қатынасы 1,50:1,0; Топырақта азот аздау
болған жағдайда бидай егісіне фосфор тыңайтқышын көбірек бергеннің өзінде
де дән құрмында белок мөлшері көбеймейді, керісінше азаяды [43-45].
Башқортстанда 15 жыл бойы жүргізілген тәжірибе материалдарына жасалған
дисперциялық талдау нәтижелеріне [8] қарағанда, жаздық бидай дәніндегі
клейковина мөлшеріне әртүрлі фактордың әсері төмендегіндей болды: әрбір жыл
жағдайы - 76 %, тыңайтқыштар түрі, олардың ара қатынасы, мөлшері (дозасы) -
21 %, кездейсоқ факторлар - 3 % болды.
А.А.Завалин ж.б. [10] пікірі бойынша, факторлар қосындысы (әр жылдары
қалыптасқан ауа райы, азот тыңайтқышы мөлшері және олардың өзара қатынасы)
әсері шамамен 60 %, фактор "сорт" - 22 %. Азот тыңайтқышы мөлшері артуына
сәйкес зерттелінген бидай сорттары дәні құрамында белок және клейковина
деңгейі де өсті. Атап айтқанда, дән сапасының жақсаруы белок деңгейінің
өсуімен байланысты, бірақ бұл көрсеткіш 16 % -ға жеткеннен кейін дәндегі
клейковина сапасы, сонымен бірге дәннің технологиялық сапа көрсеткіштері
де нашарлады.
Зерттеу нәтижелері [10] бойынша, бидай дәнінде белок пен клейковинаның
жинақталуы азот тыңайтқышына (46 %) байланысты болды, ал клейковина
сапасының жақсаруын өсу кезеңдеріндегі ауа райы (42 %) анықтады.
Жаздық бидай дәнінің сапасы "масақтану-қамырланып пісу" кезеңіндегі
гидротермиялық жағдайға байланысты. Атап айтқанда, дән натурасы және
мөлдірлігі гидротермиялық коэффициент (ГТК), жауын-шашын мөлшері және осы
кезеңдегі температура қосындысымен корреляциялық байланыста, ал клейковина
сапасы - "масақтану-пісу" кезеңі аралығында тәулік бойынша орташа
температурамен өзара байланыста болады. Осыған сәйкес, бидай дақылын
мүмкіншілігінше ерте және терең (5-6 см) себу жоғары әрі сапалы өнім алу
кепілі.
Жоғары сапалы бидай дәнінің қалыптасуына минеральды, әсіресе азот
тыңайтқышының енгізу дозасы, мерзімі және әдістерінің әсері бар. Яғни,
азот тыңайтқышы мөлшері N120-150 кгга ә.з. деңгейіне дейін көбейтіп,
түптену кезеңінде үстеме қоректендіру беру дән өнімін арттырып, сапасын
жақсартады.
Кеш, масақтану - гүлдену кезеңінде берілген үстеме қоректендіру жаздық
бидай өнімін арттырмайды, бірақ дән құрамындағы белок пен
клейковина мөлшерін көбейтеді [11].
Сонымен, патенттік талдау және ғылыми әдибиеттерді зерттеу
нәтижелеріне қарағанда, құрамында белок пен клейковина мөлшері көп дән
өнімін алуға болады. Ол үшін минеральды тынайтқыштардың мөлшері, мерзімі,
енгізу тәсілдерін және суару режимін оптимизациялап, бидайды өсіру
технологиясын жетілдіру ең өзекті мәселелердің бірі. Яғни, жаздық бидай
дәнінде белок пен клейковинаның жинақталуы негізінен үш түрлі факторлардың
әсеріне байланысты: а) өсу кезіндегі ауа райы, әсіресе дән толысу кезіндегі
температура, жауын-шашын немесе суару мөлшері; б) сорттардың генетикалық
ерекшеліктері; в) озат технология деңгейі (әсіресе тыңайтқыштар мөлшері,
енгізу мерзімі, әдістері).
ІІ. ЖАЗДЫҚ БИДАЙДЫ ӨСІРІП ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, ТАБИҒИ ЖӘНЕ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЬІ
Қазақстанда бидай өте көне заманнан бері (біздің эрамыздан бұрынғы II-I
мыңжылдық) Сырдария, Шыршық, Арыс өзендерінің жағалаулық жайылма аңғарында,
Қаратау бөктерінде, Ертіс өзенінің жайылма аңғарларында өсірілген.
Қазіргі кезеңде Арал өңірінде (Қызылорда облысы) дәнді дақылдарды
өсіріп, астық өндіру (күрішті есептемегенде) тұрғын халықтардың
физиологиялық тұрғыдан негізделген қажетті мөлшерінен көп төмен. Атап
айтқанда, облыстың әрбір тұрғындарының нан бұйымдарына қажеттілігі ұнға
есептегенде жылына 151,2 кг. Бұл мөлшерді қамтамасыз ету үшін жылына 91,6
мың тонна ұн өндіру керек, ал жыл сайын дайындалатыны не бәрі 17,5 тонна,
және оның сапасы нашар. Жетіспеген ұн солтүстік облыстардан тасымалданады
[2]. Сондықтан егіншілікті әртараптандыру (диверсификациялау) программасына
сәйкес, Қызылорда облысында жаздық бидайдың егіс көлемін ұлғайтып, бұл
дақылдың өсіру технологиясын жетілдіру арқылы сапалы астық мөлшерін арттыру
керек.
2.1. Топырақ - климат, мелиоративтік және агроэкологияльқ
жағдайы
Сыр өңірінің топырақ климат жағдайы ертеден-ақ зерттелген [46-54].
Қазақстанның солтүстік облыстарында суармалы егіншілікке жарамды 8
млн.га жер бар. Олар Шардара су қоймасынан бастап Сырдария өзенінің екі
жағасында Арал теңізіне дейін орналасқан. Территория бойынша Шымкент және
Қызылорда облыстарына жатады. Суармалы егіншілік үлкен массивтерде
(аймақтарда) орналасқан: олар - Қызылқұм, Түгіскен, Жаңақорған -Шиелі,
Қызылорда және Қазалы алқаптары және бұл алқаптарда инженерлі дайындалған
күріш жүйелері салынды (1966-1991 жылдары) [ 55,56 ].
Қазақстан Республикасының Қызылорда облысы - 226,0 мың км2 жерді алып
жатыр. Шығысы мен оңтүстік шығысында Шымкент облысымен,
солтүстігінде - Қарағанды (Жезқазған), солтүстік батысында Ақтөбе
облыстарымен, оңтүстігінде - Өзбек Республикасымен шектеседі (1-сурет).
Облыс Сырдария өзенінің төменгі ағысының бойында, Азия шөлінің
белдеуінде орналасқан Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын
алып жатыр. Батысында Арал теңізі, оның солтүстік және шығыс бөлігі
жиегіндегі аралдармен қоса облыс құрамына енеді. Жазықтың абсолюттік
деңгейі оңтүстікте - 200 м, Арал теңізінің жағасында - 53 м. Облыстың
оңтүстігі мен батысында жал-жал, ойдым-ойдым, төбе-төбе құмдар алқабы бар.
Топырағы сұр қоңыр, құмдық сұр, кебірленіп, сортаңданған болып
келеді. Сыр өңірінде өсімдіктердің шамамен 819 түрі бар, олардың ішінде
негізінен жиде, шеңгел, жыңғыл, тал, тораңғыл, жусан, бетеге, сексеуіл,
мия, қамыс, ақбас, қалуен, алабұта, ошаған т.б. өседі.
Тұздану деңгейі бойынша әртүрлі: Жаңақорған - Шиелі аймағының
топырағы және жер асты суы аз деңгейде тұзданған. Қызылорда
аймағы топырағы орташа мөлшерде, ал Қазалы аймағы топырағы өте жоғары
деңгейде тұзданған [56] .
Микробиологиялық процестер өте жылдам, интенсивті өтеді. Бұл
органикалық заттардың жылдам шіріп, бөлшектенуіне әкеліп соғады. Барлық
топырақ түрлерінде калий көп, жылжымалы фосфор түрлері орташа немесе одан
төменгі деңгейде, ал азот өте аз. Сондықтан органикалық және минеральды
тыңайтқыштарды, әсіресе азотты көбірек беру керек [56].
2.2. Арал өңірінің агроклиматтық ерекшеліктері және кейінгі
жылдардағы агроэкологиялық өзгерістері
Арал өңірінің климаты шұғыл континентті: жазы ыстық, қысы
суық, қар алағат түседі. Қызылорда облысы бойынша ауаның орташа жылдық
температурасы +7-11° С. Орталық Азияға тән атмосфералық процесстер, ауа
массаларының, соның ішінде циклондардың жылжуы Арал өңірінің климаттық
ерекшелігін анықтайды. Батыстық ылғалды және солтүстіктен келетін суық ауа
массалары температураны төмендетіп, жауынның немесе қардың жаууын
туындатады [56-58].
Жылдың жылы кезеңі үшінші аймақта (Арал, Қазалы аудандары) 20-25
наурыздан 8-15 қарашаға дейін, екінші аймақта (Қармақшы, Жалағаш, Сырдария
аудандарында) 14-18 наурыздан 11-16 қарашаға дейін, бірінші аймақта
(Жаңақорған, Шиелі аудандарында) 3-6 наурыздан 20-23 қарашаға дейін. Ең
суық ай - қаңтар, ең жылы ай - шілде. Облыс территориясында жаз ыстық және
ұзақ болады. Ең жылы айда (шілдеде) ауаның орташа температурасы 26-28 °С
төңірегінде болады [6,56-58].
Теңіздің кеуіп, табанының құрғауына байланысты Қазақстандық Арал
өңірінде климат өзгере бастады: соңғы жылдары (2000-2005 жж.) көктемгі
салқын (суық) жел наурыздың аяғына, сәуірдің басына дейін созылуда, ал күз
жылы болып, күзгі салқын кешірек түсуде.
1961 жылғы мәліметтер бойынша, Арал теңізі теңіз деңгейінен 53 м.
биіктікте жатыр, аралдарды қоса есептегенде жалпы ауданы 67,4 мың км2,
ұзындығы 428 км, ені 292 км, су көлемі 1092 км3, судың тұздылығы 9,9-10
%. (2-кесте).
2-кесте. Арал теңізі параметрлерінің динамикасы
Ауданы,мың км2 Көлемі, Теңіздің орташа
Жылдар млн. м3 тұздылығы, гл
1961 67,4 1092 9,94
1966 63,0 1004 10,91
1971 60,4 955 11,23
1976 56,0 795 13,95
1981 51,0 632 17,70
1986 43,1 440 22,0
1987 41,1 404 26,8
1988 39,4 365 28,3
1989 39,0 330 30,1
1990 36,9 297 30,3
1991 34,3 272 37,8
1992 33,6 262 38,7
1993 33,1 255 39,0
1994 33,1 254 39.6
1995 32,3 250 39,3
2005 26,7 230 40,6
Л.С.Бергтің (1908) мәліметі бойынша 1900-1903 жылдары теңіз ауданы
67,9 мың км2, тереңдігі 68 м, су көлемі - 1139 км3 болған, теңіз суының
тұзы аз, су бетіндегі оның мөлшері 1,03% - дан аспайды. Бұл өте құнды
мәлімет. Өйткені, қазіргі кезеңде Арал теңізі суының тұздылығы –28,5 -
39,6 % - ға жетіп отыр.
Арал теңізі көлемі жағынан әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі, ал 1995
-1996 жылдары өзінің су көлемінің % бөлігінен айырылды, теңіз беті көлемі
67,4 мың км - ден 32,3 мың км-ге дейін азайды және одан әрі азаюда. Бұрын
(1950-1960 жылдары) Әмудария мен Сырдария өзендері теңізге 58-60 км3 тұщы
су әкеліп құятын, қазір бұл өзендер арқылы теңізге аз мөлшерде су құйылуда
(3-кесте).
3-кесте. Арал теңізіне құйылған сулар мен тұздар
мөлшері (М.Якубов, 1998)
Арал Сырдария мен Арал
теңізіне Әмудария суларының теңізіне
Кезеңдер құйылған су минерализациялануы құйылған
(гл), Қазалы және ерітінді
мөлшері, жылынакм3 Темірбай тұсында тұздар
мөлшері,
млн.
тонна
1960 0,600 33,0
60,7
1961-1970 0,691 33,4
48,3
1971-1980 0,868 14,5
16,7
1981-1985 1,29 2,6
2,0
1986-1990 1,30 12,5
9,6
Суы азайған теңіздің 33 мың км - дей түбі (асты) жалаңаштанып
ашылған. Бұл қоршаған ортаға аса қауіпті болып отыр. Теңіз деңгейінің
төмендеуі ауа райының өзгеруіне, осы өңірдің сусыздануына әкеліп соқты. Бұл
жерлерде 1950-1990 жылдары аралығында шаңды дауыл жиілігі 60 - есе көбейіп,
сол ашылған жерлердің тек Қазақстан бөлігінен жылына 15-тен 75 млн. тоннаға
дейін тұз тозаң (аэрозоль) көтеріледі.
Ауаның шаң-тозаңын арттырып, минералдандырады. Арал өңіріндегі әрбір
гектар жерге 0,5-0,6 тонна тұзды тозаң келіп түседі.
Жылдық түсетін ылғал мөлшері де өзгерді. Мысалы, 1950-1959 жылдары ақпан
- наурыз айларында ылғал көп түсетін, ал қыркүйек айы ең аз жауатын кезі
болатын. 1990-2005 жылдары жауынның көп түсетін кезі наурыз, сәуір, мамыр
айларына, аз түсетін кезі шілде айына сәйкес келді. Арал өңіріндегі жаз
айларындағы (маусым, шілде, тамыз) ең жоғары температура 1,8-2,5 С-қа
жоғарылап, 41-44°С-қа дейін жетті, ал ауаның салыстырмалы ылғалдығы 15-20 %-
ға азайды. Жаздық бидай дәнінің толысып пісуі осы қолайсыз кезеңге сәйкес
келіп, дәнде белок пен клейковинаның жинақталуы бәсеңдейді.
Арал өңірінің экологиялық жағдайын жақсартуға бағытталған және де
қазіргі таңда (2005-2006 жж.) атқарылған жұмыстарға тоқталатын болсақ,
Көкарал бөгетінің тұрғызылуы (2005 жылы тамыз айы) Арал теңізінің теріскей
бөлігін, яғни Кіші Аралды бөліп қатарға қосты. Осы арқылы аймақтың
экологиялық ахуалы біртіндеп сауыға бастады. Сырдарияның теңізге
құярлығындағы оншақты ірі көлдердің бәрі суға толып, жағалары жайқалған
жасыл желек жамылды.
Елімізде қабылданған Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал
теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу жобасы екі кезеңнен тұрады. Мұның
бірінші кезеңін 2003-2007 жылдары аралығында жүзеге асыру жоспарланса,
екінші кезең 2008 - 2012 жылдар ауқымын қамтиды.
Жобаның бірінші кезеңінде Сыр өңірінің бүгіні мен келешегі үшін елеулі
үлес орны болатын маңызды нысандар - Көкарал, Әйтек, Қараөзек және Ақлақ су
құрылыстары жүргізілуде. Қазіргі таңда бұлардың арасындағы Көкарал бөгеті
мен Әйтек тоспасы пайдалануға берілсе, Қараөзек құрылғысының құрылысы толық
бітіп, іске қосылудың қарсаңында тұр. Ал, Ақлақ тоспасы 2008 жылғы күзде
қатарға қосылады деп күтілуде.
Аталған шаралар әлі жүзеге аспаған 2001 жылдары Кіші Арал теңізінің
деңгейі 38 м болатын. Суы бар жағалау Арал қаласынан 110 км. қашықтықта
еді. Ал, жобаның бірінші кезеңі аяқталуға жақындаған қазіргі таңда (2006
ж.) теңіз деңгейі 42 м-ге дейін көтеріліп, теңіз суы қалаға қарай 70-80 км
ге дейін жақындады. Енді деңгейді 4 м-ге дейін көтеріп, 46 метрлік белгіге
жеткізетін күн туса, Арал қаласының іргесіне теңіз суы жетіп, бағзы заман
қайта оралады (2- сурет).
Мамандардың болжамы бойынша, алдағы 3-5 жылда Кіші Аралға 29
млрд.м3 су жиналып, оның қойнауы түгел суға толады. Көкарал мен Ақлақ
құрылыстарының бітуі нәтижесінде жалпы көлемі 60 мың км2 - ге жуық
көлдердің арналары толығады. Алда Кіші Арал теңізінің 60 мың гектар табаны
суға толғанда бұл аймақтың ауа райы өзгеріп, табиғаты жақсара түсетіні
анық. Бірақ, табаны орасан зор көлемде жалаңаштанған және де Әмудария суы
бармайтын Үлкен Арал теңізінің (4-кесте) Сыр өңірінің ауа райына және
табиғатына зиянды әсері ұзақ жылдар бойы байқалатын болады деп күтілуде.
4-кесте. Үлкен және кіші Арал теңізі параметрлерінің динамикасы
Су Су
көзінің Бақылау Деңгейі,айнасының Судың
атауы Уақыты, абс.м. ауданы, көлемі км2
жылдар мыңкм2
атауы
Арал теңізі 1987-19937,4 31,2 246,0
1
Үлкен 1992 36,9 3,09 232,5
Арал
теңізі
1994 36,6 29,6 223,8
1995 36,8 30,2 232,0
1996 36,0 28,1 205,7
Кіші Арал
теңізі 1987-19938,0 2,5 16,7
1
1993 38,3 2,9 22,0
1994 40,0 2,8 22,0
1995 40,0 2,8 22,0
1996 40,2 4,9 22,6
2005 41,2 5,8 32,6
Облыстың ауа райы өте қуаңшылықты болып келеді. Бірінші аймақта
жылына 132-159 мм, екінші аймақта – 129-144 мм, үшінші аймақта 128-135 мм
жауын жауады. Бірінші аймақтағы аудандарда жауынның көпшілік бөлігі суық
кезеңге қараша, наурыз басқа аймақтарда жылы кезеңге сәуір, қазан тұстас
келеді. Жылма – жылғы жауынның мөлшері жиі өзгеріп тұрады. Ауа райы өте
қолайсыз, құрғақшылық жылдары небәрі 30-80 мм, ал ылғалы мол жылдары 200-
215мм. жауын жаууы мүмкін. Келіп түсетін жалпы радиация қосындысы 116-127
ккалсм2 . Аймақтағы температура ресурсы ерте дәнді дақылдарды өсіруге
жеткілікті (5-кесте).
Ауаның 10°С-тан жоғары жылы температурасының жиынтығы бірінші
аймақта 3800 - 4200°С, екінші аймақта -3700 -4100°С, үшінші аймақта
3500- 3800°С (5-кесте). Арал өңірі территориясындағы жылудың мол қоры
суармалы жағдайда дәнді дақылдар (күріш, бидай, арпа, сұлы, жүгері,)
көкөніс, бақша, жеміс-жидек дақылдарын өсіруге мүмкіндік береді [2].
5-кесте. Егіншілік аймақтарындағы ауа райының негізгі
көрсеткіштері ( 1972-2005 жж.)
Егіншілік аймақтары және
метеостанциялар
Көрсеткіштер
Түгіскен Жаңақорған-
(Аққұм) Шиелі
Күріш Жем-шөптік Көкөніс,
дақылдар бақша
1970 141,0 55,1 62,5 24,0 17,0
1975 181,2 137,1 62,3 69,0 3,7
1980 250,5 161,1 90,0 103,2 3,8
1985 253,5 194,4 100,3 109,4 5,1
1990 286,0 214,6 87,0 94,5 18,6
1995 286,0 226,6 68,2 53,6 76,6
2000 277,7 206,0 62,2 45,2 19,9
2002 214,9 172,2 52,2 40,8 21,3
2003 214,9 172,4 63,2 40,8 29,7
Күріш және бидай егісінен мұндай жоғары өнім алынған жағдайда бұл
дақылдар негізгі қоректік элементтерді (NРК) көп мөлшерде топырақтан алып
сіңіреді. Нәтижесінде ауыспалы егіс танаптарының топырақтарындағы
минеральды қоректік элементтерінің айналымы ажыратылып, олар дәнмен,
сабанмен әкетіледі. Ұзақ уақыт суға бастырылған күріш атызы топырағына
оттегінің ауамен келуі тоқтатылады, топырақтың минерологиялық құрамы және
қоректік заттардың тереңдік (профиль) бойынша орналасуы өзгерді. Мұндай
өзгерістер жер асты суы жақын орналасқан және тұзданған топырақтарда
күштірек болады.
Аталған қолайсыз жағдайларды өзгертіп жақсарту және топырақ
құнарлылығын арттыру үшін егістікке минеральды және органикалық
тыңайтқыштарды оптимальды мөлшерде беріп, көп жылдық шөптердің (жоңышқа,
түйе-жоңышқаның) егіс көлемін ұлғайту керек. Өйткені көпжылдық шөптер күріш
ауыспалы егісі танаптарының топырағын органикалық қалдықтармен көп мөлшерде
байытып қамтамасыз етеді. Бұл күріштің және бидайдың биологиялық өнімімен
(дән, сабан) әкетілген қоректік, элементтерді "Қайтару заңдылығын"
сақтауға мүмкіндіктер туғызады.
Қызылорда облысындағы суармалы жерлер көлемі 277,6 мың гектар, оның
ішінде 214,7 мың гектары - инженерлі дайындалған жерлер. Мұнда 382 ауыспалы
егіс, оның ішінде 285 күріш ауыспалы егісі 165,6 мың гектар жерлерге
орналасқан. 2001-2003 жылдары ауыспалы егіс 70,7 % , яғни 117 мың гектар
көлеміне күріш, бидай және басқа дақылдар орналасқан. Бұлардан басқа 21,9
мың гектар көлемінде 73 жемшөптік ауыспалы егіс, 4,5 мың гектарға
орналасқан 24 көкөніс - бақша ауыспалы егістері бар [51].
Суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайы агромелиоративтік зерттеулер
және жер асты суларының тереңдік деңгейі мен тұздану режимі бойынша
анықталды (7-кесте).
Қазіргі кезеңде Арал өңірінде жағдайы жақсы деп бағаланатын суармалы
жерлер көлемі 42,9 мың гектар, қанағаттанарлық - 109,3 мың га, жағдайы
қанағаттанарлық емес -70,1 мың га, оның ішінде топырағы тұзданған жерлер -
24,8 мыңга, жер асты сулары деңгейінің тым көтерілуі және тұздануы
нәтижесінде құнарсызданған жерлер - 37,7 мың гектардан асады [59,60].
Күріш ауыспалы егісі танаптарындағы жер асты суларының режиміне
әсер етуші негізгі факторлардың бірі егістікті суару тәртіптемесі. Жер асты
суларының толығуы күріш егісін суару барысында судың фильтрацияланып,
төменге сіңуі және жер асты суларымен қосылуы нәтижесінде болады.
Жер асты суларының азайып, деңгейінің төмендеуі топырақтан судың
булануы, дренаждық ағыс және жер асты суларының ағысы арқылы басқа
жаққа әкетілуі немесе дарияға қайтадан құйылуы арқылы болады.Сондықтан, жер
асты сулары деңгейінің өзгеруі жыл бойына екі кезеңге бөлінеді:
а) Өсу дәуірінде (мамыр-тамыз айлары) күріш атыздары мен
каналдар ішінде су болғандықтан жер асты суы деңгейі көтеріледі;
б) Күз-қыс-көктемгі кезеңде каналдар мен күріш атыздарында
су болмайды, нәтижесінде жер асты суы деңгейі төмендейді.
7-кесте. Жер асты суларының деңгейі мен топырақтың тұздануы бойынша
суармалы жерлердің агромелиоративтік жағдайын анықтап бағалау [59,60]
Жер асты суларының деңгейі мен топырақтың тұздануы
Көрсеткіштер бойынша суармалы жерлердің агромелиоративтік
жағдайын анықтап бағалау, мыңга
1985
Жер асты суы деңгейі 1 м. және одан жоғары
Жер асты суының 3,2 3,0 3,9 2,7 0,6
минерализациялануы,
1,0 гл
Оңтүстік Қазақстан 595,2 414,4 282,7 209,1 90,0
Қызылорда 148,0 89,1 80,0 67,2 162,6
Барлығы 743,2 503,5 362,7 276,3 252,6
Мысалы, Сырдария өзенінің жоғарғы (бас) жағындағы суының
минерализациялануы 0,3-0,5 гл мөлшерінен төмен, ал Қызылорда қа-ласының
төменгі жағында өзен суының минерализациялануы көбірек.
Қызылорда облысының ауыл шаруашылығы су ресурстарының жылдан
жылға азайған қолайсыз
жағдайда дамуда (10-кесте). Арал өңіріндегі суармалы жерлердің
агроэкологиялық және мелиоративтік жағдайының нашарлауы коллекторлы -
дренажды ағын суларда тұзды қоспалардың көбеюіне және жер асты
суларынының көтеріліп минерализациялануына байланысты. Бұл процесс күшейе
түсуде, ал соңғы 10 жыл ішінде 60% - ға артты. Мұның себебі: суару және
жер асты суларының минерал-изациялануы, сонымен бірге бүкіл аймақтағы
қашыртқы - дренажды жүйелердің нашар, бұрынғы проектілік қуатынан көп
төмен жұмыс істеуіне байланысты.
10-кесте. Алынған су мөлшері, орташа суару нормасы және
күріш өнімділігі
Жылдар Суарылған Алынған су Орташа суару Күріш
егіс көлемі, мөлшері, нормасы, өнімділігі,
мың га мың м3 мың м3 цга
1970 139,9 7292,6 31,4 34,7
1975 145.4 3057.6 21.0 42.5
1980 224.8 6880.0 30.6 49.4
1985 151 7 4987.4 19,8 47.2
1990 258.3 4869.2 18,1 52.0
1995 231.4 4308.1 19,6 49.0
2000 150.0 3168.6 21,1 40.0
7007 145 9 777.9 0 18,7 -37 5
2003 146.3 2760.9 19,1 33.5
2004 150.4 3165.0 21,1 41.7
2005 159.2 3387.0 21,3 34.1
Нәтижесінде суармалы жерлер қайтадан тұзданып, құнарсызданып,
біртіндеп айналымнан шығып қалуда. Атап айтқанда, Қызылорда
Гидрогеологиялық мелиоративтік экспедицияның зерттеулеріне қарағанда, облыс
территориясында тұзданбаған суармалы жерлер көлемі - 353 га, аз тұзданған
жерлер көлемі - 113,6 мың га, орташа деңгейде тұзданған - 45,9 мың га,
күшті тұзданып сорланған жерлер көлемі - 55,1 мың га. Топырақтың тұздану
типі (түрлері) -хлоридті-сульфатты және сульфатты. Осыған сәйкес, күріш
шаруашылығын одан әрі дамыту, егіншілік мәдениетін жақсартып, дақылдар
(күріш, бидай т.б.) өнімділігін арттыру үшін көптеген проблемаларды шешу
керек [59,60]:
* су ресурстарын тиімді пайдалану, күріш, бидай егіншілігі өнімділігін
(дән-астық) арттыра отырып, су пайдалануды үнемдеп азайту;
* коллекторлы - дренажды жүйелер параметрлерін бұрынғы проектілік деңгейге
жеткізу;
- тазаланбаған қашыртқы-дренаж және суару суларын азайту, оның
құрамындағы улы компоненттерден тазарту;
-инженерлі дайындалған суармалы жерлердің агромелиоративтік жағдайын
жақсарту мақсатында кешенді шараларды іс жүзіне асыру, суару және қашыртқы-
дренаж жүйелерін тазалап реконструкциялау, гидротехникалық құрылыстарды
жөндеу;
-күріш, бидай және басқа дақылдарды өсірудің агроэкологиялық тұрғыдан
негізделген сорттық технологиясын өндіріске енгізу; егіншілік саласын
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz