Ұлттық салт- дәстүрлерін көмекші мектепте оқу- тәрбие үрдісінде пайдалану
Кіріспе. 2.6 бет
1.тарау. Ұлттық салт. дәстүрлерін көмекші мектепте оқу. тәрбие үрдісінде пайдалану мәселелері.
1.1. Ақыл. ойы кем балалардың дамуының
ерекшеліктері. 7.15 бет.
1.2. Ұлттық салт. дәстүрін таныстырудың теориялық
негізі. 16.28 бет.
2.тарау. Ұлттық салт. дәстүрлерін көмекші мектепте тәрбие үрдісінде таныстыру.
2.1. Ұлттық салт. дәстүрлерін бастауыш сыныпта,
тәрбие үрдісінде таныстыру мүмкіндіктері. 29.39 бет.
2.2. Ұлттық салт. дәстүрлерін тәрбие сағаттарында пайдалану әдістемесі. 40.45 бет.
Қорытынды. 46.48 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер. 49.52 бет.
Қосымшалар
1.тарау. Ұлттық салт. дәстүрлерін көмекші мектепте оқу. тәрбие үрдісінде пайдалану мәселелері.
1.1. Ақыл. ойы кем балалардың дамуының
ерекшеліктері. 7.15 бет.
1.2. Ұлттық салт. дәстүрін таныстырудың теориялық
негізі. 16.28 бет.
2.тарау. Ұлттық салт. дәстүрлерін көмекші мектепте тәрбие үрдісінде таныстыру.
2.1. Ұлттық салт. дәстүрлерін бастауыш сыныпта,
тәрбие үрдісінде таныстыру мүмкіндіктері. 29.39 бет.
2.2. Ұлттық салт. дәстүрлерін тәрбие сағаттарында пайдалану әдістемесі. 40.45 бет.
Қорытынды. 46.48 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер. 49.52 бет.
Қосымшалар
Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел қожасы- жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты болмақ.
Ендеше саналы, сауатты, халқымыздың барлық салт – дәстүрлеріне де, әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ тәрбиелеу бізге сеніп тапсырылып отыр.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес- алты жасында аузы дуалы шешендердің, батырлардың соңынан ерте білген. Онысы балам халық дәстүрін, жол- жоралғысын көңіліне тоқып өссін дегені болу керек. Сондықтан да жас ұрпаққа тәрбие беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу- басты талап. Халықта «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле», - деген нақыл сөз бар.
Ақыл- ойы кем оқушыларға жан- жақты білім, тәрбие беру- көмекші мектеп атаулының басты міндеті. Өйткені Отынымыздың, қоғамымыздың келешегі осынау мектеп түлектерінің ой- санасын дамыту.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында біршама нақты тұжырымдар жасаған. Онда «Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы азаматтық қазыналары, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау міндеттері»- жеке адамның рухани және күш –қуатын, мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру- қазақ халқының міндеті мен дәстүр салтын оқып- үйрену үшін жағдайлар жасау»- деп көрсетілген.
Бұл мақсат, принциптер әрине түсінікті.
Ендеше саналы, сауатты, халқымыздың барлық салт – дәстүрлеріне де, әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ тәрбиелеу бізге сеніп тапсырылып отыр.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес- алты жасында аузы дуалы шешендердің, батырлардың соңынан ерте білген. Онысы балам халық дәстүрін, жол- жоралғысын көңіліне тоқып өссін дегені болу керек. Сондықтан да жас ұрпаққа тәрбие беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу- басты талап. Халықта «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле», - деген нақыл сөз бар.
Ақыл- ойы кем оқушыларға жан- жақты білім, тәрбие беру- көмекші мектеп атаулының басты міндеті. Өйткені Отынымыздың, қоғамымыздың келешегі осынау мектеп түлектерінің ой- санасын дамыту.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында біршама нақты тұжырымдар жасаған. Онда «Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы азаматтық қазыналары, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау міндеттері»- жеке адамның рухани және күш –қуатын, мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру- қазақ халқының міндеті мен дәстүр салтын оқып- үйрену үшін жағдайлар жасау»- деп көрсетілген.
Бұл мақсат, принциптер әрине түсінікті.
1. Акимова М.К., Козлова В.Т.
Психологическая коррекция умственного развития школьников.
Москва, Академия 2003г. 160 стр.
2. Воспитание и обучения детей во вспомогательной школе.
Под редакцией В.В.Воронцовой.
Москва 1994г.
3. Еременко И.Г.
Олигрофеннопедагогика.
Киев. 1985г. 324 стр.
4.Есимханова Р.К., Ким Т.В.
Коррекционно- педагогическая работа с детьми в дошкольных учреждениях.
Талдыкурган. 2002г. 109 стр.
5.Замбрамная С.Д.
Ваш ребенок учится во вспомогательной школе.
Москва 1993г.
6. Замбрамная С.Д.
Отбор умственно отсталых детей в специальные учреждения.
Москва 1988г.
7. Замский Х.С.
История олигрофренопедагогики.
Просвещение 1974г. 387 стр.
8.Лурия А.Р.
Умственно отсталый ребенок.
Москва 1960г.
9.Петрова В.Т.
Практическая и умственная деятельность детей олигофренов.
М. Просвещение 1960г 158стр.
10.Пороцкая Т.И.
Работа воспитателя вспомогательной школы.
М. Просвещение 1984г. 176 стр.
11. Рубенштейн С.Е.
Психология умственно отсталого школьника.
М. Просвещение 1986 г.
12. . Рубенштейн С.Е.
Основы общей психологии.
М. 2000г.
13. Специальная педагогика:
Учеб. Пособие для студентов Л.И. Алексенова, Б. А. Архипов, Л.И. Белякова и др.
Под ред. Н.М. Назаровой-2-е изд. Стереотив.
М. Издательский центр «Академия» 2001г 400стр.
14.Н. Назарбаев
Қазақстан-2030.
Стратегиялық бағдарламасы.
Алматы. Білім.
15.С.Қалиев.
Қазақ халық тәлім- тәрбиесінің ғылыми –педагогикалық негіздері.
Алматы. 1996ж.
16. Ж. Наурызбай.
Ұлттық мектептің ұлы мұраты. 1995.
17. Р.Төлеубекова
Мектепке дейінгі баалларды адамгершілікке тәрбиелеуге халықтың педагогикалық озық дәстүрлерін пайдалану.
Алматы. 1994ж.
18. Ж. Ақпарова
Формирование интересов к казахскому народу, творчеству детей старшего дошкольного возраста.
Алматы. 1997 г.
19. Т. Арсенбаев.
Ұлттық сана- сезім, ұлттық қадыр –қасиет. Алматы 1990ж.
20. С. Қалиев.
Қазақ халқының салт- дәстүрлері. Алматы. 1994 ж.
21. С.Ұзақбаева.
Тамыры терең тәрбие. Алматы. 1995 ж.
22. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев
Қазақ тәлім- тәрбиесі.
23. «Қазақстан мектебі» журналы 1994-1997 жж.
24. «Бастауыш мектебі» журналы 1994-1997-2003жж.
25.С. Ахметов.
Қуыр- қуыр- қуырмаш
Алматы. Өнер. 1993ж
26.Қ. Оразбекова.
Иман және инабат.
27. Д. Ысқакова.
Халық дәстүр рухына ұлағат.
1994 №1 147бет.
28.М.Бапаева.
Ұлттық тәрбиенің психологиялық астары.
Ұлағат 1999. №2 25-бет.
29. С. Кенжеахметов.
Қазақтың салт- дәстүрлері мен әдет- ғұрыптары.
Алматы. 1994ж.
30. Р.Н. Нұрғалиев.
Шаңырақ үй- тұрмыс энциклопедиясы.
Алматы. 1990ж.
31. Б. Сапарұлы, Ж.Дәуренбеков.
Құтты болсын тойларың
Алматы Өнер.1998ж.
32. С.Медеубекұлы.
Сүндет тойы. Алматы. Өнер 1992ж.
33. А.Көшербаева
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл.
Әдістемелік нұсқау.
Алматы. 1993ж.
34. С.Қ.Қалиев, С. Иманбаева
«Әдеп» пәнінің бағдарламасы.
Алматы. 1996ж.
35.Бастауыш мектеп 2003ж. №8
Ұлттық тәлім- тәрбие. 20-бет.
36.Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №6.
Дәстүріңді сақтай біл.
37. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №6.
Ата- сөзі, ақыл көзі. 16-бет.
38. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №1.
Халқын сүйген- салтын сүйер. 20-бет.
39. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №1
Салт- дәстүрім- қазынам. 30-бет.
40. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №11.
Қазақтың тыйым сөздері.
Психологическая коррекция умственного развития школьников.
Москва, Академия 2003г. 160 стр.
2. Воспитание и обучения детей во вспомогательной школе.
Под редакцией В.В.Воронцовой.
Москва 1994г.
3. Еременко И.Г.
Олигрофеннопедагогика.
Киев. 1985г. 324 стр.
4.Есимханова Р.К., Ким Т.В.
Коррекционно- педагогическая работа с детьми в дошкольных учреждениях.
Талдыкурган. 2002г. 109 стр.
5.Замбрамная С.Д.
Ваш ребенок учится во вспомогательной школе.
Москва 1993г.
6. Замбрамная С.Д.
Отбор умственно отсталых детей в специальные учреждения.
Москва 1988г.
7. Замский Х.С.
История олигрофренопедагогики.
Просвещение 1974г. 387 стр.
8.Лурия А.Р.
Умственно отсталый ребенок.
Москва 1960г.
9.Петрова В.Т.
Практическая и умственная деятельность детей олигофренов.
М. Просвещение 1960г 158стр.
10.Пороцкая Т.И.
Работа воспитателя вспомогательной школы.
М. Просвещение 1984г. 176 стр.
11. Рубенштейн С.Е.
Психология умственно отсталого школьника.
М. Просвещение 1986 г.
12. . Рубенштейн С.Е.
Основы общей психологии.
М. 2000г.
13. Специальная педагогика:
Учеб. Пособие для студентов Л.И. Алексенова, Б. А. Архипов, Л.И. Белякова и др.
Под ред. Н.М. Назаровой-2-е изд. Стереотив.
М. Издательский центр «Академия» 2001г 400стр.
14.Н. Назарбаев
Қазақстан-2030.
Стратегиялық бағдарламасы.
Алматы. Білім.
15.С.Қалиев.
Қазақ халық тәлім- тәрбиесінің ғылыми –педагогикалық негіздері.
Алматы. 1996ж.
16. Ж. Наурызбай.
Ұлттық мектептің ұлы мұраты. 1995.
17. Р.Төлеубекова
Мектепке дейінгі баалларды адамгершілікке тәрбиелеуге халықтың педагогикалық озық дәстүрлерін пайдалану.
Алматы. 1994ж.
18. Ж. Ақпарова
Формирование интересов к казахскому народу, творчеству детей старшего дошкольного возраста.
Алматы. 1997 г.
19. Т. Арсенбаев.
Ұлттық сана- сезім, ұлттық қадыр –қасиет. Алматы 1990ж.
20. С. Қалиев.
Қазақ халқының салт- дәстүрлері. Алматы. 1994 ж.
21. С.Ұзақбаева.
Тамыры терең тәрбие. Алматы. 1995 ж.
22. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев
Қазақ тәлім- тәрбиесі.
23. «Қазақстан мектебі» журналы 1994-1997 жж.
24. «Бастауыш мектебі» журналы 1994-1997-2003жж.
25.С. Ахметов.
Қуыр- қуыр- қуырмаш
Алматы. Өнер. 1993ж
26.Қ. Оразбекова.
Иман және инабат.
27. Д. Ысқакова.
Халық дәстүр рухына ұлағат.
1994 №1 147бет.
28.М.Бапаева.
Ұлттық тәрбиенің психологиялық астары.
Ұлағат 1999. №2 25-бет.
29. С. Кенжеахметов.
Қазақтың салт- дәстүрлері мен әдет- ғұрыптары.
Алматы. 1994ж.
30. Р.Н. Нұрғалиев.
Шаңырақ үй- тұрмыс энциклопедиясы.
Алматы. 1990ж.
31. Б. Сапарұлы, Ж.Дәуренбеков.
Құтты болсын тойларың
Алматы Өнер.1998ж.
32. С.Медеубекұлы.
Сүндет тойы. Алматы. Өнер 1992ж.
33. А.Көшербаева
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл.
Әдістемелік нұсқау.
Алматы. 1993ж.
34. С.Қ.Қалиев, С. Иманбаева
«Әдеп» пәнінің бағдарламасы.
Алматы. 1996ж.
35.Бастауыш мектеп 2003ж. №8
Ұлттық тәлім- тәрбие. 20-бет.
36.Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №6.
Дәстүріңді сақтай біл.
37. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №6.
Ата- сөзі, ақыл көзі. 16-бет.
38. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №1.
Халқын сүйген- салтын сүйер. 20-бет.
39. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №1
Салт- дәстүрім- қазынам. 30-бет.
40. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. 2007ж №11.
Қазақтың тыйым сөздері.
Мазмұны.
Кіріспе.
2-6 бет
1-тарау. Ұлттық салт- дәстүрлерін көмекші мектепте оқу- тәрбие үрдісінде
пайдалану мәселелері.
1.1. Ақыл- ойы кем балалардың дамуының
ерекшеліктері.
7-15 бет.
1.2. Ұлттық салт- дәстүрін таныстырудың теориялық
негізі.
16-28 бет.
2-тарау. Ұлттық салт- дәстүрлерін көмекші мектепте тәрбие үрдісінде
таныстыру.
2.1. Ұлттық салт- дәстүрлерін бастауыш сыныпта,
тәрбие үрдісінде таныстыру мүмкіндіктері. 29-39
бет.
2.2. Ұлттық салт- дәстүрлерін тәрбие сағаттарында пайдалану әдістемесі.
40-45 бет.
Қорытынды.
46-48 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер. 49-
52 бет.
Қосымшалар.
53-68 бет.
Кіріспе.
Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел қожасы-
жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты болмақ.
Ендеше саналы, сауатты, халқымыздың барлық салт – дәстүрлеріне де, әлем
мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ тәрбиелеу
бізге сеніп тапсырылып отыр.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес- алты жасында аузы
дуалы шешендердің, батырлардың соңынан ерте білген. Онысы балам халық
дәстүрін, жол- жоралғысын көңіліне тоқып өссін дегені болу керек.
Сондықтан да жас ұрпаққа тәрбие беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін
басшылыққа алу- басты талап. Халықта Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз
ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле, - деген нақыл сөз бар.
Ақыл- ойы кем оқушыларға жан- жақты білім, тәрбие беру- көмекші мектеп
атаулының басты міндеті. Өйткені Отынымыздың, қоғамымыздың келешегі осынау
мектеп түлектерінің ой- санасын дамыту.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында біршама нақты
тұжырымдар жасаған. Онда Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және
жалпы азаматтық қазыналары, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау
міндеттері- жеке адамның рухани және күш –қуатын, мүмкіндіктерін ашу,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру-
қазақ халқының міндеті мен дәстүр салтын оқып- үйрену үшін жағдайлар
жасау- деп көрсетілген.
Бұл мақсат, принциптер әрине түсінікті.
Мемлекет – ұстаздарға мол сенім артып отыр. Оқушыларды қабілетті азамат
етіп өсіруде- халықтың, салт- дәстүрлердің тәлім- тәрбиелік, біілм-
танымдық рөлі зор.
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл -деген дана сөз бар. Шынында
салт- дәстүрлер, жөн- жосық ырымдар ырымдар арқылы халқымыздың мінез-
құлқы, даналығы мен даарлығы, шешендігі мен тапқырлығы, ақыл- ойы өзін
қоршаған ортаға моральдық, танымдық, этикалық көзқарасы дархан да жомарт
көрінеді.
Халқымыздың салт- дәстүрі өміріміздің бар кезеңімен тығыз байланыста
өтеді. Сондықтан олардың танымдық, тәрбиелік мәніне зер салайық. Адам
баласының әр кезеңіне арналған салт- дәстүрлерді саралап, күнделікті тыныс
–тіршілігіне енгізейік.
Осындай ізденістердің біршамасы қазіргі алмағайып заманда көмекші
мектеп ұрпақтары бойына ізгіліктің, аталар рухының, әжелер мейірімінің
нәрін себу деп білеміз. Біздің жұмысымыздың негізгі мақсаты-ақыл- ойы кем
оқушыларға тәрбиелік білім беру, балаларды жат ықпалдан сақтау, оларды
қоғам өмірінің негізгі мағлұматтарымен таныстыру, күнделікті өмірдегі
дәстүрлердің орнын түсіндіру.
Оқушыларға маңызды мемлекеттік және халықтық мерекелер мен салт-
дәстүрлер туралы жалпы және нақтылы мағлұматтар бере отырып: тұсау кесу,
тілашар, сүндет той, бесікке салу, Наурыз тойы мерекелерімен
таныстыру көмекші мектепте алға қойылған.
Бастауыш сынып оқушыларына қазақтың ата- салтынан әңгімелер, ою-
өрнек, төрт түлік мал жөніндегі ұғым, бауырмалдық, туыстық қатынастарды
білу ой- өрісін дамытады.
Мұның өзі оқушының жеке тұлға ретінде дамуына қажетті көркемдік, ізгілік
қасиеттерін бойына жинауда халықтың рухани мұрасының құндылығын қуаттайды.
Зерттеудің өзектілігі: Халықтың өте әрідегі ата- баабларының өмір
сүрген кезінен бастау алған, халықтың қажеттілігінен туған тәрбие мен оқу
әр халықтың даму тарихын барлық жақсы қасиеттерін бейнелеп көрсетеді.
Халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуға көзқарасы, тәрбиелеу және
оқыту мәселесі мен мақсаттары, жас ұрпаққа ықпал жасау жолдары ерте
заманда белгілі болған.
Күнде өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы- бергі тарихы
мен дәстүрін, тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп, бүгінгімізбен
келешегіміздің нәрі, қайнарына айналдыру- өмір қажеттілігінен туындап
отырған әрқайсысымыздың азаматтық, перзенттік парызымыз.
Сондықтан да бүгінгі ұрпақты ата- баба салт –дәстүрімен тәрбиелеу,
халық педагогикасының нәрі, қайнарымен сусындату- оқыту мен тәрбиелеудегі
негізгі міндеттердің бірі.
Бүгін көмекші мектептің бастауыш сыныбын аттаған оқушы- ол ертеңге
қадам басқан өмір иесі. Сондықтан да жас өспірімді тәрбиелеудің ең алғашқы
сатысынан бастап оларға саналы тәрбие беру, халық педагогикасымен
қайнарымен сусындату, оған ұлттық мағына бере келіп, нәтижесінде ақыл- ойы
дамыған салт- дәстүрін білетін оқушы тәрбиелеп шығару- халықтың педагогика
түрлерін тиімді пайдаланумен байланысты болды. Сонымен тәрбие үрдісі
барысында халықтық тәлім- тәрбие түрлерін көбірек насихаттап, ұрпақ
бойына ізгілік, адамгершіліктің жақсы қасиеттерін жүрегіне ұялату, олардың
өз тіліне, Отанына, халқына деген сүйіспеншілігін арттыру, өз халқының
салт- дәстүріне деген қызығушылығын арттыру.
Зерттеудің мақсаты:
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушылары бойында шығармашылық
қабілеттердің бастауларын қалыптастыру. Білім беру, тәрбиелеу ісінде
халықтың тәлім- тәрбие түрлері арқылы ізгілік, адамгершілік жақсы
қасиеттерді жүрегіне ұялату, олардың өз тіліне, отанына, халқына деген
сүйіспеншілігін арттыру, өз әлінің салт- дәстүрін бойына сіңіру.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, белсенділігін, өз халқының салт-
дәстүріне деген қызығушылығын арттыру.
Зерттеу міндеттері:
оқушының жеке тұлғасы ретінде шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту.
Халықтың рухани мұрасының құндылығы негізінде оқушының бойында
ізгілікпен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, ел тізгінін берік
ұстай алатын ұрпақ тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны:
Арнайы біілм беру мекемесіндегі педагогикалық үрдіс.
Зерттеу пәні:
Арнайы көмекші мектепте оқу- тәрбие үрдісінде салт- дәстүрмен таныстыра
отырып, педагогикалық түзету жұмыстары.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Арнайы мектепте педагогикалық үрдіс барысында жеке тұлғамен жеке және
топтық жұмыс жүрсе, онда оқу- тәрбие үрдісіндегі ақыл- ойы кем балалармен
жүргізілген педагогикалық түзету жұмыстары нәтижесі болмақ.
Бұл болжамды мына төмендегі анықтаулардан көре аламыз:
• Ақыл- ойы кем балаларға мінездеме бере отырып, олардың салт- дәстүрді
меңгеруі:
• Арнайы көмекші мектепте түзету- дамыту жұмыстарының мазмұны:
• Көмекші мектепте тәрбие үрдісінде қазақтың салт- дәстүрін ақыл- ойы
кем балалардың дағдылануы мен бейімделуін дамыту.
Зерттеу әдістері:
Жалпы және арнайы әдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау, педагогикалық
тәжірибені зерттеу және талдау тәжірибе қорытындысын салыстыру.
Зерттеудің кезеңдері:
1-кезең. 2006-2007 ж.ж. Педагогикалық –психологиялық әдебиеттер
бекітіліп, жұмыс мазмұны мен болжамдау дараланды және тәрбиелік
әдістемелер жүргізуде материалдар дайындау жұмыстары жүргізілді.
2-кезең. 2007-2008ж.ж. Көмекші мектеп- интернаттағы тәрбие үрдісінде
оқыту жоспарына және құжаттарға талдау жасалды. Алдыңғы қатарлы
педагогтардың жұмыс мазмұны нақтыланды және эксперименттер жасалды.
3-кезең. 208-2009ж.ж. Ақыл- ойы кем балаларды салт- дәстүрмен
таныстыруда оқу- тәрбие үрдісінде әдістемелердің нәтижелілігін және
іскерлі педагтардың жұмыстарын мақсатқа алу.
Зерттеу базасы:
Тәжірибелік жұмыстар Талдықорған қаласы облыстық көмекші мектеп-
интернатында бастауыш сыныптарда жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
а бастауыш сынып оқушыларының ұлттық салт- дәстүрмен қолдану арқылы
тәрбиелік жұмысы жүргізілді.
ә бастауыш сынып оқушылардың ұлттық салт- дәстүрі туралы білімі
кеңейді, тереңдетілді.
б оқушылардың сөйлеу тілі дамытылып, сөздік қоры шамалы молайтылды.
Есте сақтауы, оның ішінде көріп есте сақтауы дамытылды, ойлау және
қабылдау қабілеттері дамыды. Зейінін шоғырландыру жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
-ұлттық салт- дәстүр туралы материал жинақталды.
-жинақталған материалдарды тәрбие үрдісінде қолдандым.
-нұсқаулар, қосымша материалдармен тәрбиешілер сабақтан тыс кезінде
пайдалануға болады.
1-тарау. Ұлттық салт- дәстүрлерін көмекші мектепте оқу- тәрбие үрдісінде
пайдалану.
1.1. Ақыл- ойы кем балалардың дамуының ерекшеліктері.
Ақыл- ойы кем балалардың даму ерекшеліктері мен ауытқулары әр алуан.
Алдыңғы қатарлы дефектолгтардың зерттеуі бойынша Ақыл- ойы кемшілік-
бұл психикалық дамуының кешеуілдеуі.
Психолог С.Я.Рубинштейн мынадай анықтама берді: Ақыл –ойдың кешеуілдеуі-
бұл орталық жүйке жүйесінің зақымданған танымдық әрекеттердің бұзылуы
Бәрімізге аян ақыл- ойы кем балалар тек арнайы мектептерде білім алады.
Оларды оқытуға арнайы көмекші мектептер және балалар жұмыс істейді.
Ақыл- ойы кем оқушылардың танымдық әрекетінің төмендігі, психикасының
–өзгеруі, дамуындағы тежелуі яғни ойлауының шектелуі, мінез- құлқынан
салбырлық, бір затқа талпынысының жоқтығы, тіл дамуының артта қалуы,
сөздік қорының кедейлігі және зейінінің тұрақсыздығы т.б. ерекшеліктері
тән.
Ал, енді көмекші мектептердегі ақыл- ойы кем балалардың ойлауының
дамуына және елестетуіне тоқталайық.
Ойлау- қоршаған шындықтың бейнеленуінің ең жоғарғы формасы. Ойлау-
сөзбен жинақталған және жалпыланып шындықты тану. Ол заттар мен
құбылыстардың мағынасын тануға мүмкіндік ебреді. Ойлау арқылы кез- келген
әрекеттің нәтижесін болжауға, шығармашылық мақсатқа бағытталған іс-
әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік болады.
Ақыл- ойдың артта қалудың анықтамасының өзінде, оның бірінші белгісі
таным әрекеттерінің бұзылуы болып табылады деп белгіленген. Дәл осы жағдай
ақыл- ойы артта қалған балаларға мектептің арнайы түрін құруға себеп
болады.
Танымдық әрекеттерінің дамуында негізгі басты рөл ойлау болып табылады.
Ақыл- ойы кем оқушылар тапсырманы орындауда сөздік- логикалық ойлау
қиналдырады. Тапсырманы орындауда ойлау ғана емес, түсіну қажеттілігі, бір
сөзбен айтқанда балалар көрсете отырып, берілген тапсырмалардың біршамасын
ғана орындайды.
Ақыл- ойы кем оқушылардың ойлау қасиетін дамытуда ең басты бағыт- түзету
жұмысы болып табылады және танымдық әрекетінің жоспарлы түрде алға басуы.
Төменгі сынып оқушылары да сөздік- логикалық ойлау қасиеті- тапсырманы
орындауда қиындылығы, яғни түрлі- түсті суреттер, жыл мезгілдерінің
бейнелерін атап айту, ал оқушылар суретте жылдың қай кезеңі бейенленгенін
әрдайым айта алмайды.
Ақыл- ойы кем оқушылар берілген материалды қысқартып, көптеген қажетті
бөліктерін жіберіп қояды.
Мәтіннің мағынасын бұзып, рет- ретімен сақтамайды, олардың арасындағы
қажетті байланыстарды орнатпайды.
Мектептегі арнайы оқытудың көмегімен оқушының ойлауының жеткіліксіздігі
түзетілуі бірақ толық жойылмайды.
Ақыл- ойы кем оқушылардың ойлау кезеңі өзінше өтеді. Мысалы, шынайы
затты көру арқылы қабылдағанда оның бейнесі толық емес, бірізділігі жоқ,
фрагменталды болады. Оқушы объектіге қарап отырып ол зат өзіне жақсы таныс
болса да, оның бөлшектерін толық атамайды. Егер балаға үлкендер сұрақ қою
арқылы көмек көрсетсе, объектінің анализі аса толық болады.
Психолог С.Я.Рубинштейн төменгі сынып оқушыларында екі немесе одан да көп
объектіні салыстыруды қажет ететін тапсырмалар одан да көп қиындық
туғызады. Салыстыру- заттар және құбылыстар арасындағы ұқсастық және
айырмашылық жақтарын анықтау.
1-2 сынып оқушылары әдетте бір объектіні екінші бірінен айыратын
ерекшеліктеріне ғана назар аударады, ал ұқсастықтарын байқамайды. Мысалы:
Бұл кесе үлкен, ал мынанаың гүлдері көк, олар әртүрлі Оқушылар әртүрлі
салыстырулар өткізеді.
Бас қабының әрекеті бұзылған балаларда ойлау қалай қалыптасады және
дамитынын жақсы білу үшін қалыпты жағдайда ол қалай өтетінін еске түсіру
керек.
Біріншіден, ойлау- бұл жинақтау, яғни қарапайым жинақтау- қабылдау
актісіне кіреді. Бала әр ағаштан ағашты тану үшін, баланың жеке
тәжірибесінде ағаштың қандай да бір жалпыланған бейнесі қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар ағаштың бейнесі ағаш деген сөзбен адекватты сәйкес келуі
керек. Бірақ та бұл ой емес.
Адамдар ұғымдармен ойлайды. Мектепте білім алу үрдісі кезінде баланың
алдында ағаш деген ұғымның барлық тән белгілері ашылады: ағаш- бұл
тамырлы жүйеден, сабақтан және бұтақтан тұратын өсімдік. Ағаш туралы
бұндай ортақ ой қабылдауда орын алған сол жалпылау үрдісінің жалғасы бола
ма? Ия не жоқ. Бұл жалған, себебі бұл жеке тәжірибе үрдісі кезінде
қалыптасқан, ағаш бейнесіне міндетті түрде сүйенеді. Бірақ бұл ойша
жалпылаудың ішінде сапасы жағынан басқа үрдісте бар. Бұл жаңалық баланың
жеке тәжірибесінде жоқ болуы мүмкі. ол ағаштың тамырын көре алмайды және
тамыр деген сөзді білмеуі мүмкін. Бірақ ол баланың елестеуінде сөзбен
түсіндіру арқылы беріледі. Баланың ойлауы операциялайтын білім және
ұғымның кең көлемін оның санасына үлкендер сөзбен құраған білімінің көмегі
арқылы беерді. Бұл білімдерді берік меңгеру үшін балада елестету қоры бар
болуы қажет. Бірақ сөз арқылы берілетін білім көлемі баланың жеке өмір
үрдісінде жинақталып үлгерген елестету қорынан біршама жоғары.Бұл
ұғымдарды және білімдерді меңгеру үшін тілді жетік меңгеру қажет.
Екіншіден, ойлау- жалпылама таным. Жалпылау- бұл бір нәрсені басқа бір
нәрсенің араласуымен тану. Анасының ашулы дауысын естіп және ашулы түрін
көріп, бала анасының оның сындырған затын көріп үлгергенін түсінеді немесе
басқаша болжау жасайды.
Осы барлық ой операциялары салыстыру, ой қорытындылау, барлық болу,
көбейту, болжау жасау және тексеру жасау әрекеттерін бала өзі аз деңгейде
жасайды. Бұндай ақыл- ой әрекеттерге оны үлкендер үйретеді, олар
тәжірибелік көрнекілік жағдайларды ұйымдастырады, онда бала бағдарлайды
және әрекет орындайды, содан кейін бұл тапсырмаларды сөзбен құрайды.
Бірітіндеп бала бұндай әрекетті ойша жүзеге асыру дағдысын меңгереді.
Сонымен қатар, қабылдау кемістігіне байланысты балада елестеу қоры аз
жиналған. Ақыл- ойы кем баланың елестетуінің аздығын, фрагменттілігін-
М.М.Нудельман өте жақсы суреттеп берген.
Көрнекі және есту, елестетудің аздығы, ойын әрекетінің шектеулілігі,
заттың әрекеттермен аз таныс болу, ең негізгісі-тілдің нашар дамуы баланың
ойлау дамуына қажетті негізгі базадан айырады.
Осы ойларды Ж.И.Шиф және В.Г. Петрова өте жақсы көрсетеді. Олар былай
деп жазады: ақыл- ойы кем баланың ойлауы сезімдік танымның жеткіліксіз
жағдайда, тілдік дамымаушылыққа, тәжірибелік әрекетінің шектелілігінде
қалыптасады. Сәйкесінде, ақыл- ойы кем бала мектепке баруға дайын емес
болады. Ол дені сау баладан ерекшеленеді.
Ал осыдан келіп, ақыл- ойы кем бала арнайы тұрғыда обстрактілеуге және
жалпылауға қабілетті емес, оның ойлауы нақтылық шегінен ешқашан шыға
алмайды деуге бола ма?
Бұл күрделі сұраққа жауап беру үшін нақтылы ойлаудан обстрактілеуге
қалай өтеді және ойлауға үйрету дегеніміз не деген сұраққа қайта оралу
керек. Психолог С.Я. Рубинштейн келтірген мысалдарды қарастырайық:
а көмекші мектепке келген баладан сұрайды: Құс деген не? Оның
жауабы: ол сұр, кішкентай, кішкентай мұрны не аузы бар. Оның көз алдында
жақында көрген торғайдың бейнесі тұрады. Мұғалімнің сұрағына жауап бере
отырып, ол бұл бейнені шамасы келгенше суреттейді. Сонымен қатар ол
құстардың үлкен болатынын, барлық құстар сұр емес екенін ескермейді. Жауап
берген кезде ол барлық құстарға тән белгілерді атауға тырыспайды. Оны әлі
белгілі бір ұғымның анықтамасын беруге үйретпеген.
Егер, сұраққа жауап берген кезде ол ұшады деп айтса, онда біршама жақсы
жауап, себебі ол барлық құстарға тән, нақты белгілі. Бірақ, мынадай сұрақ
дұрысырақ болар еді: Құс- бұл қанаты бар және ұша алатын тірі зат
Бұндай жауап баланың яғни заттың ортақ және нақты белгілерін белгілейді,
ойды меңгергенін көрсетеді. Бірақ бала өз көзімен барлық құстарда қанат
барын көрген жоқ, ол құстың қанатын алмады, ең негізгісі, ол тірі және өлі
не дегенді әлі меңгерген жоқ. Осының бәрін бала өзі ашып бере алмады. Ол
бұл туралы тек қана үлкендерден білер еді. Ал, бұл үшін тілдің дамуының
белгілі бір деңгейі қажет.
б Мұғалім оқушы- олигофренге сеп береді. Балада үш конфет, біреуін
жоғалтып алды, онда неше конфет қалды? сұраққа мән бермей, оқушы былай
дейді: Оны іздеп табу керек дейді. Есеп оқушы жетпейтін конфеттің
көрнекі бейнесін туғызады. Есеп шартын түсінгеннің орнына, бала бұл
жағдайға нақты келді. Есептің шартты мағынасын түсінуге және есептің
шартын сәйкесінше таңдауға баланы әлі оқыту керек.
Осыдан, нақты ойлау астарындағы жалпы, нақты түсінбей, жеке көрнекі
бейнелердің меншігінде қалу. Сонымен қатар нақты ойлау, есепті шешкен
кезде адам даму барысында ашқан ойлау операцияларын және формаларын
қолдана алмауды білдіреді.
Ақыл- ойы кем оқушы ойлағанның орнына еске түсіреді.
Көмекші мектепте оқитын ақыл- ойы кем оқушының даму ерекшеліктері
деген кітапта ақыл- ойы кем баланың ойлау операцияларына жүргізілген
эксперименттік мағлұматтар көп беріледі. Мысалы, М.В.Зверева және
А.И.Липкинаның қорытындылары ақыл- ойы кем бала заттарды салыстырғанда
ұқсастықтарын анықтағанның орнына айырмашылықтарын анықтауға бейім.
Профессор Л.В. Занков ақыл- ойы кем бала заттарды не құбылыстарды
салыстырғанда кезде кездейсоқ сыртқы белгілерге сүйенетінін анықтаған.
Ақыл- ойы кем баланың ойлауының негізгі кемшілігі –жалпылау әлсіздігі.
Ол оқу үрдісінде байқалады, яғни бала ережелерді және жалпы ұғымдарды
нашар меңгереді. Олар ережені жаттап алады, бірақ олардың мағынасын
түсінбейді.
Сондықтан ережені меңгеруді қажет ететін грамматикалық және
арифметикалық пәндерді оқу ақыл- ойы кем балада қиындық туғызады.
К.Левин ақыл- ойы кем балалардың қажеттілік сферасының, әрекеттер
құрылымының экспериментальдық зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, олардың
ойлау нақтылығын, абстрактілеу және жалпылай алмауды, аффектілі сфераның
дұрыс еместігін түсіндіреді. Ол былай талдайды, ақыл- ойы кем баланың
ойлауының нақтылығы мынаны білдіреді, ақыл- ойы кем бала үшін әр зат және
әр оқиға өзінің ерекше маңызын береді. Ол оларды жағдайдан жеке бөліп
көрсете алмайды. Сондықтан бұл балаларда абстрактілеу, яғни заттар
арасындағы ұқсас белгілер енгізінде топтау және жинақтау нашар.
Л.С. Выгодский былай деп жазады: Арнайы зерттеулер көрсеткендей
ұғымдардың даму деңгейі аффекті динамикасының, шынайы әрекеттер
динамикасының ойлау динамикасына ауысу деңгейі
Ақыл- ойы кем баланың ойлауын оның қажеттілік, қызығушылық, бағыттылық
сферасынан бөліп қарау мүмкін емес. Бірақ ойлау әлсіздігін аффективті
сферадан шығару, аффективті алшақтықты ойлаудың нақтылығының себебі деп
есептеу дұрыс емес.
Ақыл- ойы кем балада дұрыс ойлаудың дамуы- қиын, бірақ приципиальды
тұрғыда шешілетін міндет.Ол алегофрено- педагогикамен арнайы әзірленген
оқу тәсілдерінің көмегімен жүзеге асырылады. Бұндай оқытудың арнайы
сұрақтарының бірі, көрнекі көрсетуден сөздік логикалық жалпылауға ойланып,
әдістемелік сауатты өту болып табылады.
Көмекші мектеп оқушыларының көрнекі ойлауының ерекшеліктерін Ж.И.Шиф
өзі құрған экспериментальдық әдістеменің көмегімен зерттеген. Ол қызықты
мәселені қолданды.Оның мазмұны мынадай:
Балалар берілген заттың ішінен жоқ үш заттың, біріншісі – күрешкенің,
екіншісі-балғаның және үшіншісі- қақпақтың рөлін атқаратын затты таңдау
керек. Жалпы мектептің оқушылары бұл міндетті шешкенде алдымен бар заттар
мен өзара объектілердің өзара ұқсастықтарын іздеді, ал соңғы күрделі
этапта функционалды қажеттілік белгілері бойынша ұқсастықтарын анықтады,
яғни бар обьектінің жаңа рольді атқаруға жарамдығын, мысалы, оймақ кесе
рөлінде т.б.
Көмекші мектептің ІІІ-сынып оқушылары функционалды белгілері бойынша
ажырату тәсілін қолданды және заттарды алмастыруды білмеді.
Осыдан Шиф ақыл- ойы кем балалардың көрнекі ойлауларының ерекшеліктеріне
және кемшіліктеріне аса дұрыс қорытынды жасады. Олардың көрнекі бейнелері
жеткіліксіз динамикалы, бірақ мектептегі оқыту арқылы объектілерді ойлау
анализдеудің толықтығы жоғарылайды, көрнекі сөйлеу тәсілдері жетіледі,
онда қиялдың рөлі жоғарылайды, көрнекі жалпылау аса тиімді бола бастайды.
Осыған дейін біз ақыл- ойы кем оқушыларға бір ортақ ойлау кемшілігін, яғни
жалпылаудың әлсіздігі немесе нақтылықты қарастырдық.
Көмекші мектеп оқушыларының ойлауына басқа да ерекшеліктер тән.Оларға
көбіне ойлаудың бірізді болмауы жатады. Әсіресе бұл ерекшелік ақыл- ойы
кем тез шаршайтын балада айқын білінеді.
Тағы да бір айта кететін кемшілік- ойлаудың рөлін реттеудің әлсіздігі.
Мына жағдайда мұғалімде ерекше қиындық пайда болады, егер ақыл- ойы кем
балалар реті келгенде ақыл- ой әрекетімен бұрын меңгерілгендерді қолдана
алмағанда. Бұл кемістіктің табиғаты аз зерттелген.
Ж.И.Шиф көрсетеді, көмекші мектептің төменгі сынып оқушылары жаңа
тапсырмамен танысқаннан кейін кейде оны бірден орындауға кіріседі. Олардың
ойларында қандай әрекет орындау керектігі туралы сұрақтар туындамайды,
жаңа тапсырма ақыл- ойы кем балада алдын- ала оның шешілу жолын өз ойында
қарастыру туғызбайды, яғни ойланбайды.
Ақыл- ойы кем бала көбінесе өз әрекетін ойластырмайды, олардың
нәтижесін болжамайды. Бұл жоғарыда айтылғандай ойлаудың басқаратын
фунциясының әлсірегенін көрсетеді.
Ойлаудың берілген ерекшеліктері ақыл- ойы кем оқушылардың көбіне аз не
көп мөлшерде тән.
Елестету ойлаудың жақын арадағы дамуын жасайды. Сондықтан біз
елестетуді ойлаумен тығыз байланыста қарастыру керек екенін білеміз.
Елестетуді тәрбиелеу- бұл ойлауды тәрбиелеу және керісінше.
Шығармашылық ойлау- бұл дегеніміз ойлау қосымша елестету, басқаша айтқанда
жалғыз интеллектуалды- жігерлік үрдіс.
Бұл тұжырымдама көптеген эксперименттер нәтижесінде дәлелденген.
Дефектологияда М.М.Нудельман, С.К.Сиволапова, Н.А.Цыпинаның ақыл- ойы кем
және психикалық дамуы кешеуілдеген балалардың елестетуінің қалыптасуын
анықтаудағы зерттеулер елестету және ойлау үрдістері тығыз байланыста және
интеллектуалды фактордың елестетудің дамуындағы маңызды рөлін көрсетеді.
Елестетуді дамыту үшін ортаның маңызы зор, ол баламен қабылданады, яғни
ол қалай берілсе елестетудің қалыптасуы кезінде заттың әлем тек әр түрлі
болып қана қоймай, сонымен қатар балаларға ойлауға, елестетуге мүмкіндік
беретін кеңістікте болуы керек.
• Ақыл- ойы кем оқушылардың танымдық қасиеттерінің ойлау, елестету
дамуында- ең басты бағыт түзету жұмыстары болып табылады.
• Ақыл- ойы кем бастауыш сынып оқушыларының теориялық білімі мен
тәжірибелік көрнекілік жағдайлары қатар ұйымдастырылғанда ғана,
баланың бағдарлауы және тапсырманы орындауы мен жүзеге асыру
дағдысы қалыптасады.
• Тәрбие үрдісінде ақыл- ойы кем балалар заттарды салыстыруда
ұқсастықтарын анықтаудан бұрын айырмашылығын айтуға бейім.
1.2. Ұлттық салт- дәстүрін таныстырудың теориялық негізі.
Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел қожасы-
жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты.
Ендеше, саналы- салауатты халқымыздың барлық салт- дәстүрлеріне де,
әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ тәрбиелеу
бүгінгі барлық мұғалім тәрбиесінің басты парызы.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті- ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау- делінсе,
басым мектептердің бірі ретінде, жеке адамның шығармашылық, рухани және
дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллекті байыту -деп көрсетілген.
Мұның бәрі баланың жеке тұлға ретінде дамуына қажетті көркемдік,
ізгілік қасиеттерін бойына жинауда халықтың рухани мұрасының құндылығын
қуаттайды.
Қазіргі таңда әрбір жеке тұлғаның бойындағы қасиеттерін дамытып,
қалыптастыруға аса мән беріліп отырғаны белгілі. Әсіресе, ұрпақтан –
ұрпаққа мирас болып келе жатқан салт- дәстүр, әдет- ғұрыптар арқылы
оқушылардың жеке бас қасиетін дамыту мүмкіндігіне барынша көңіл бөлінгенін
көптеп аңғарамыз.
Күнде өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы- бергі тарихы
мен салт- дәстүрін , тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп,
бүгінгіміз бен келешегіміздің нәрі қайнарына айналдыру- өмір
қажеттілігінің туындап отырған әрқайсымыздың азаматтық, перзенттік
парызымыз.
Ұрпақ тәжірибесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын үйреніп, өнеге тұтпай тұрып, балаларды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі, Л.Н. Толстой айтқандай
“өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу
соқпақ іздеп адасумен пара-пар”.
“Дәстүрдің азығы бар, дәурені өткен тозығы бар дегендей, ата-
бабаларымыздан келе жатқан қазақ халқының салт-дәстүрі өзекті орын алып,
баланың дүниетанымын көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі”.
Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлт болып қалыптасуына байланысты.
Қазіргі ғылыми дәлелдер бойынша, қазақ ұлтының алғаш пайда болуы ХІІІ –
ХІV ғасырларда басталды дей келе, сол дәуірден бері қарай қазақтың
көптеген әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері қалыптасып дамыды. Оның озық үлгілері
ұрпаұтан-ұрпаққа көшіп, біздің дәуірімізге жетті. В.Г.Белинский салт-
дәстүрдің өміршендігі жөнінде: “Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз
дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, ұрпақтан-
ұрпаққа жетеді, Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық
бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді...” – дейді.
Ұлтымыздың салт - дәстүрі, әдет –ғұрпы халықтың ерекше белгісі болып
сақтала береді.
Сондықтан бүгінгі ұрпақты ата – баба салт-дәстүрімен тәрбиелеу,
халық педагогикасының нәрі қайнарымен сусындату – оқыту мен тәрбиелеудегі
негізгі міндеттердің бірі.
Бүгінгі бала – ол ертеңгі қоғам иесі. Сонымен қатар балалардың дара
ерекшеліктеріне байланысты (кемістік түрлеріне байланысты) тәрбиелеудің ең
алғашқы сатысынан бастап оларға саналы тәрбие беру, халық педагогикасының
қайнарымен сусындату , оған ұлттық мағына бере келіп, ақыл-ойы дамыған,
салт-дәстүрін білетін баланы тәрбиелеп шығару – халықтық тәлім- тәрбие
түрлерін көбірек насихаттап, ұрпақ бойына ізгілік, адамгершіліктің жақсы
қасиеттерін жүрегіне ұялатсақ, олардың өз тіліне, Отанына, дініне, халқына
деген сүйіспеншілігі артып, өз елінің әдет-ғұрыптарын бойына аздап болса
да сіңіруі сөзсіз.
Салт- дәстүр, әдет- ғұрып, рәсім үлгілері туралы оның жалпы бала
тәрбиесіндегі мәні туралы белгілі этнопедагогтардың- Г.Н.Волков,
А.Х.Мухамбаева, С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ф.Б.Бөрібекова т.б.
еңбектерінде кеңінен айтылған.
Дана сөзге тоқталсақ: салт- дәстүрлер қаға беріс қалдырмайды, оларды
жетілдіре түсер болса, жаңаша жарқырайды дейді П.А.Павленко және
К.С.Станиславский Дәстүрді сақта, демек, бұл оны дамыту деген сөз деген.
Филисоф Н.Сәрсенбаев Дәстүрлер адамның қоғамдық қатынастарының тарихи
қалыптасқан тұрақты және мейлінше қорытылған нормалары мен принциптері,
оларды ұрпақтан- ұрпаққа беріліп отырады және қоғамдық мінез- құлықтар
арқасында сақталады деген ойды білдірсе;
Әйгілі педагог С.Қ.Қалиев Дәстүрлер қоғамдық сананың барлық салаларымен
байланысты дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын,
әдет, заңын марапаттайтын ритуал- деп түсіндірді.
Ал салт деген С.Қ.Қалиевтің пайымдауынша адам өмірінің күнделікті
тіршілігінде отбасынан бастап қоғамдық өмірдегі қатынаста жиі
қолданылатын мінез- құлық, қарым- қатынас ережелері мен жөн- жора, рәсім
заңдарының жиынтығы;
Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Б.Ы. Мұқанова т.б.
еңбектерінде салт- дәстүр, әдет- ғұрыптарға берген бағалары мен оларды
пайдалануға байланысты ұсыныстарының маңызы, мәні зор.
Осы еңбектерге жасалған талдамалар оларды көрсетілген дәстүрлерді
былайша топтастыруға болады:
- тұрмыс- салт дәстүрлері
- бала тәрбиесіне байланысты: сүйінші, шілдехана, ат қою, бесікке салу,
тұсау кесу, атқа міну, сүндет тойы т.б.
- үйлену, үй болуға байланысты: атастыру, құда түсу, үкі тағу, қыз ұзату,
жар- жар, бет ашар т.б.
- адам қайтыс болғанға байланысты: қаралы үй, естірту, көңіл айту,
жоқтау, қоштасу, жетісін, қырқын, асын, шегін беру т.б.б
- халық мейрамдары: Наурыз тойы т.б.
- діни мейрамдар: айт, құрбан айт, ораза т.б.
- қонақ күту дәстүрлері
- бата –тілек түрлері
- діни- наным сенімдер
- бесік жырларын, жұбату өлеңдерін, төрт түлікке қатысты өлеңдерді, мақал-
мәтел, жұмбақ, тақпақтар айтқызу, ұлттық ойындар ойнату.
- Тұрмыстық атауларды үйрету, оның мән- мағынасын түсіндіру арқылы
үлкенді сыйлау, өнегелі қарым- қатынас, сыйласымдылыққа,
қайырымдылыққа, адалдыққа тәрбиелеу;
- Ертегі, аңыз - әңгімелер, қиссалар тыңдау арқылы халықтың ой- арманын,
тілегін ұқтырып ұлттық сезімге, ұлттық этикаға баулу, талғампаздық пен
сезімталдық қасиеттерін, ақыл- ойларын орнықтыру.
- Малды ауылдың тұрмыс- тіршілігімен таныстыру арқылы ата- бабаларымыздың
байырға кәсібін, малдың қасиеті, мал бағудың өзіндік тәсілдерін;
- Табиғат, жер- су, ауа- райының ерекшеліктері;
- Ұлттық ойындар түрлерін білу;
- Ұлттық қолданбалы өнер;
- Ұлттық әсемдік киімдер;
- Халықтық ауыз әдебиеті;
С.Қалиев, М.Оразбаев, М. Оразбаев, М. Смайлова Қазақ халқының
салт – дәстүріне тереңінен тоқталып өте отырып үш жақты көрсетті:
Ол- ұлттық сезім, ұлттық салт- дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш
бірлік ұлттық мәдени ерекшеліктің шартты белгілері болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз- баланың туған жерге, өскен елге, ана тіліне,
ұлттық салт- дәстүрлерге деген сүйіспеншілігін білдіреді.
Ұлттық сезім баланың жеке басының бір ісіне қанағаттануына, шаттануына
немесе риза болуына немесе қанағаттанбауына байланысты ой- қиял, әсер
түйсігінің тіл арқылы өзгелерге жеткізіледі.
Ұлттық сезімнің әсерлі болуы, нақышты ой ойшықтары көркем сөз өнері.
Айталық, баланың тілі шыққан бастап, оның ой сезімі бесік жыры арқылы
қалыптасып, ойын өлеңдері арқылы қанына сіңген. Өйткені, ол жастайынан
ауыз әдебиетінің асылдары: мақал – мәтел, өлең-жырларды жадына сақтап
өскен.
Сондай- ақ ұлттық салт- дәстүрлер де ұлттық сезімді оятуға себепші
болады. Мысалы, домбыра тартып, өлең айтып, айтыс өнеріне селқос қарайтын
қазақ болмайды. Себебі домбырамен өлең айтып, жыр төгу ұлттық дәстүр және
сол ұлттың мақтанышы.
Көмекші мектеп оқушыларына ұлттық салт- дәстүріміздің тууы ұлттың ұлт
болып қалыптасуына байланысты екенін айтып өткен жөн.
Жалпы ақыл- ойы кем балаларға қазақ ұлтының алғаш пайда болуы XIII-XIV
басталды деген дәлелдеулерге тоқталып өтеміз. Олай болса, сол дәуірден
бері қарай қазақтың көптеген әдет- ғұрып, салт- дәстүрлері қалыптасып
дамыды. Ол ұрпақтан – ұрпаққа көшіп, біздің дәуірімізге жетті.
В.Г.Белинский салт – дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде әдет- ғұрыптар
замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата- бабадан
әулетке мұра болып ауысып, ұрпақтан –ұрпаққа жетті. Олар халықтың сыртқы
бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет- әлпетсіз бейне, болымсыз тас
мүсін тәрізді -дейді.
Салт- дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым- қатынаспен тығыз
байланысты.
Әр халықтың мәдениеті өзіне тән ерекшелігімен дараланып, көзге
шалынады. Алайда басқа халықтардың әсерінсіз таза, дара ұлттық мәдениет
тіпті де кездеспейді. Ұлттар мен халықтардың материалдық және рухани
байланысы, қарым- қатынасы арқылы олар бір- бірін мәдени байлығы жағынан
толықтырады- дейді. С.Н. Артановский. Бұл жерде көмекші мектептің
оқушыларына бір ұлтта бар салт- дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам түрлері
екінші бір ұлтта белгілі бір ұқсастықпен және өзіндік ерекшеліігмен
көрініс беретіндігі негізделер.
Ұлттық мінез- құлыққа тоқталар болсақ, ақыл- ойы кем балаларға сана-
сезімдерінің қабылдауына қарай мысал келтіре отырып тоқталамыз. Мысалы,
қазақ ұлтына тән мінез бауырмалдық, ақкөңілдік, қонақжайлық, үлкенді
сыйлау сияқты мінез- құлық нормалары қазаққа ғана емес, адам баласының
көпшілігіне ортақ қасиет. Бұл салт- дәстүр әр халықта әртүрлі болғанымен ,
шын мәні біреу.
Сондықтан қазақтың салт- дәстүрі, әдет- ғұрпының балалардың ден-
саулығын, дара ерекшеліктерін ескере отырып үйрету, көрсету оның
мұғалімнің басты назарында болуы, бүгінгі күннің басты оқиғасы болып
табылады.
Қай заманда болсын адамзат алдында тұратын міндет- есті, дені сау еңбек
сүйген қайырымды бала тәрбиелеу. Өмірде ақыл-ойы артта қалған баланы да
шамасының жеткенінше адал, үлкенді сыйлайтын мейірімді, ер-жүрек, ар-
ожданы мол, қайырымды етіп тәрбиелеу үшін де ғасырлары бойы сұрыпталып,
тұрмыс өмір тәжірбесі сынынан өткен, салт-дәстүрлерді педагогикалық әр-
түрлі әдіс-тәсілдер арқылы, психологиялық тәжірибелерге сүйеніп орынды
пайдалану нәтижесінде ғана үлкен жетістікке жетуге жетелейтін басты құрал-
халық педагогикасы болады.
Халық педагогикасы халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі. Халықтық
педагогика тәрбиенің бастауы және қайнар көзі, ол тәрбие жөніндегі
халықтың білімі мен тәжірибесі. Халық педагогикасының негізгі мақсаты-
келер ұрпақтың Отанының ар-намысын қорғай білетін, жаны жайсаң, арлы
азамат тәрбиелеу.
Жас ұрпақтың ақылды, намысқор, арлы өмірімен азамат болуын тілеп, қазақ
халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ойын ойдағыдай
қалыптастырып. Ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік әдіс-тәсілдерді
(ертегі, аңыз, жұмбақ, тақпақ, т.б ) шебер қолданып отырған.
Халық осы мақсатқа сай мақал-мәтелдерді де, кісіні ойлантып, толғантатын
даналық сөздермен уағыздады, жаңылтпаш, санамақтарды, шешендік
толғаныстарды ұтымды пайдаланған.
Білікті бірді жығады, білімді мыңды жығады, Білімдегі дүние жарық,
білімсіздің күні кәріп, дегендей көшпенді халық болса да ғылым мен
білімді дәріптеп, ақыл-ой тәрбиесінің негізі-терең ойлау мен пайымдау
екендігін ұрпаққа жан-жақты ұғындырып отырған, отбасы өз баласының ойлау
жүйесін дамыту үшін мектеп-интернатта тәрбие үрдісінде санамақтар мен
тақпақтардың, өсиет сөздердің тәрбиелік мәнін ескеріп отырған.
Тәрбие жүйесінде жеке адамның моральдық қасиеттерін қалыптастыруды
адамгершілік сезімін, эстетикалық талғамын дамытуда қоғамның орны ерекше,
яғни ол отбасы тәрбиесі.
Отбасы-бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі. Бұл тәрбие барысында ата-
аналар баласының күнделікті өмірі мен ісіне басшылық жасайды. Оларды
рухани және еңбек дәстүрлері рухында тәрбиелейді. Осылардың бәрі баланың
жан дүнесінің қалыптасыуына әсер етеді.
Ал, қазақ отбасы үшін үш буыннан құралады: ата-әже, әке-шеше, бала.
Күнделікті өмірде тәрбие құралдары, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, жас
ұрпағын ойшылдыққа, әдептілікке, әдемділікке, сезімталдыққ т.б.
қасиеттерге баулығын. Ал көмекші мектеп интернат балалары үшін тәрбие
үрдісіне басты рухани және салт-дәстүрге тәрбиелеуде тәрбиесінің тәрбиелік
маңызы зор.
Халқымыздың ұлттық педагогикасы, оның ұрпақ тәрбиесінде алатын орны
ерекше. Ұрпағын жаман әдеттерден жирендіріп, жақсылыққа жетелеп, өсиет
сөздердің бала бойына ұялатып отырған.
Жас кезінен ұрпағын тек деп өсірген халықымыз теріс қылық мінезге
тыйым салған. Сол ырым мен тыйым сөздер балалықтан есейгенге дейін ереже
тәрізді сақталған. Төмендегі осындай ырым-тыйым сөздердің түсініктемесіне
көңіл қойсақ:
-Балаға ми жеуге болмайды-мидай былжыр, ынжық болып өседі деп тыйым
салады.
-Бос бесікті шайқама-балалы болмайсың деген жаман ырым.
-Қамшыны бейсауыт қамшылама-мал шетінейді деп тыйым салған т.б
Міне, осындай өмір ережесін еске ұстаған тәрбиелі бала ешқашан жаман
қылыққа бармайды деп тұжырымдаған.
Қоғамдық тәрбиеге келсек, жастардың нашақорлығы, есірткіге әуестенуі,
адамзаттың басына төніп тұрған әртүрлі дерттің қанат бүкіл әлемді
аландатып отыр. Мұндай дерттің ұрпағымыздың болашағына балта шауып,
ертеңіміздің өшуіне әкелуі сөсіз.
Осыны ескеріп, 1998 жылы18 мамырда шыққан Елбасының Жарлығы
салауаттылық, білімділік және ел тағдыры, халықтың, ұлттың тағдыры, замана
тағдыры, қоғам тағдыры іспеттес.
Бүгінгі таңда салауатты өмір салтын тәрбие саласында, қоғамда насихаттау
және жас ұрпақты тәрбиелеу көпшілікпен, ұжымдық, отбасылық шараларды
бастап, мектеп ұжымына, мұғалімдерге міндеттеледі.
Ал халқымыздың ұлттық тәлім-тәрбиесіне жүгінсек, бүгінгі өмірімізбен
салыстырғанда, адамкершілік, кішіпейілдік, инабаттылық, ой-өрістердің
алғырлығы мен ұшқырлығы едәуір биік сатыда көрінеді.
Ұлттық педагогикада бала тәрбиесі сегіз түрлі мәселені қамытған.
-біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген;
-екіншіден, мейірімді болуға тәрбиелеген;
-үшіншіден, тіл алғыш, елгезек бол деп үйреткен;
-төртіншіден, адалдық пен шындыққа баулыған;
-бесіншіден, білгер бол, көпті көрген данышпан қарияны тыңда дегенді
бойларына сіңіре білген;
-алтыншыдан, ата-ананы, үлкенді сыйлауды басты міндет етіп қойған;
-жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспа дейді. Ол мінездегі кемшілікті айтпа
деген сөз емес, ғаріп кісілердің табиғи кемдігін айтпа, көрсетпе деген
сөз;
-сегізшіден, елге қорған бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған
жұмса дегенді үйретеді.
Тәрбиенің бұл бағыттары әлі де болса, толығымен өз құнын жойған жоқ.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес-алты жасында ауыз дуалы
шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың, мергендердің,
батырлардың соңынан ерте білген.
Онысы-балам халық дәстүрін, жол-жоралығысын көңілге тоқып өссін дегені.
Сондықтан да халықта Балаңды өз тәрбиесімен тәрбиелеме, өз ұлтыңның
тәрбиесімен тәрбиеледеген мақал бар.
Баланы жетілдіре тәрбиелеуде көне уақыттан келе жатқан әдістер көп. Оның
ішінде баланы қиял- ғажайып ертегілеріне әуестендірудің пайдасы зор.
Әсіресе көмекші мектептерде ақыл-ойы кешеуілдеген балалар ертеңгі
болашағына зор үмітпен қарайтындықтан қиял-ғажап ертегілері мұндай
балалардың көңілін сергітіп, ертеңіне балаша көз жіберіп, көңіліне демеу
болады.
М.Жұмабаевтың айтуынша да: Балада қиял ерте оянады. Оның түсінуінше
дүниеде мүмкін емес нәрсе жоқ; мүмкін бәрі болатында , ертегі қысқасы
балаға өте қымбат нәрсе-деген. Бұл әсіресе ақыл-ойы кем баланың қиялын
дамытып, өміріне өзек болатын, ертеңіне сенімділікпен қарауына әсер ететін
тәрбиенің бірі-ойдан ертегі құрастыру.
Жаңылтпаш айтып тіл ширатуға жұмбақ шештіріп, дұрыс ойлауға
дағдыландырады, ерлікке, еңбек сүйгіштікке, елін сүюге, үлкенді сыйлауға
үйретеді.
Мақал-мәтелдер- болса халықтың көрген -білген, бастан кешкен оқиғаларынан
қорытқан сан ғасырлық ақыл-ойының жиынтығы, табиғатта өмірде үнемі
қайталанып тұратын оқиғаларымен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Қанатты нақыл сөздер- сөздің інжу маржандары, онда халықтың
даналығы,байқампаздығы, оның бала тәрбиесіндегі үлкен өмірлік тәжірибесі,
еңбекке деген көз қарасы, үміті мен арманы, мүдесі қалыптасып сақталған.
Қазақ халықының балалар тәрбиесінде ғасырлар бойы жинақталған, өмір
елесінен өткен, әдеп-ғұрып, салт-дәстүрді көрсететіндер жоғарыда айтылған
ертегі, мақал- мәтел, нақыл сөз, күмән тудырмайды.
Халық музыкасының домбыра, қобыз, сырнай, сыбызғы, күй өнері, ән өнері
тағы басқа таңдаулы өнері де, өнерлі ұрпақ тәрбиелеуге таптырылмас құрал.
Халықтың сәндік қолданбалы өнерінің әлеуметтік-тәрбиелік рөлі оның
туындыларының өзіндік көркемдік-эстетикалық құндылығымен ғана
бағаланбайды, ол адамдардың заманына қарай толғаныс білдіруінен, өткендегі
мәдениет пен ұлттық дәстүрлердің дара сабақтастығынан көрінеді.
Ата бабаларымыздың салт-дәстүрін, әдеп –ғұрып ұлттық ойындар арқылы да
бала бойында кеңінен сіңіруге болады.
Өйткені баланың ойы, сезімі, қиялы ойын арқылы өсіп дамиды.
Ақыл-ойы кем балалардың дәрігерлерімен кеңесе отырып, баланың дара
ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиеші ұлттық ойындары таңдап алады.
Ол ойының белгілі бір мақсаты, мәні нақты тәрбиелік болуы керек.
Олардың көбісі баланың денесін шынықтырып, буынын бекітіп, қозғалыс
икемділіктерін дамытып шапшаңдыққа алғырлыққа, батырлыққа баулыса, кей-
біреуі тілін дамытуға, сөздік қорын дамытуға, баланың ашылмай жатқан
өнерін ашуға, табиғатты тани білуге, тапқырлыққа тәрбиелейді.
Ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға мирас болып жеткен қазақтың ұлттық
ойындарын жетілдіріп, тиімді әдіс-тәсілдерді орынды пайдаланып, ақыл-ойы
кем баланың жай –күйіне әсер ететіндей етіп сенімін арттыру қажет.
Ұлттық салт-дәстүрін көмекші мектептегі балалардың жеке басының жан-
жақты дамуына, қалыптасуына, тәрбиелік ықпалына, болашағына сеімді
қарауына әсер ететіндей дәрежеде жоғарыда айтылған әр түрлі тәрбие
жұмыстарының орасан көп түрлерін әр баланың дара ерекшелігіне, жас
ерекшелігіне арнайы дәрігерлердің қойылған ауру түрлеріне байланысты
тиімді жүргізу баланың қозғалыс маторикаларын, дербестіктерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
2-6 бет
1-тарау. Ұлттық салт- дәстүрлерін көмекші мектепте оқу- тәрбие үрдісінде
пайдалану мәселелері.
1.1. Ақыл- ойы кем балалардың дамуының
ерекшеліктері.
7-15 бет.
1.2. Ұлттық салт- дәстүрін таныстырудың теориялық
негізі.
16-28 бет.
2-тарау. Ұлттық салт- дәстүрлерін көмекші мектепте тәрбие үрдісінде
таныстыру.
2.1. Ұлттық салт- дәстүрлерін бастауыш сыныпта,
тәрбие үрдісінде таныстыру мүмкіндіктері. 29-39
бет.
2.2. Ұлттық салт- дәстүрлерін тәрбие сағаттарында пайдалану әдістемесі.
40-45 бет.
Қорытынды.
46-48 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер. 49-
52 бет.
Қосымшалар.
53-68 бет.
Кіріспе.
Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел қожасы-
жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты болмақ.
Ендеше саналы, сауатты, халқымыздың барлық салт – дәстүрлеріне де, әлем
мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ тәрбиелеу
бізге сеніп тапсырылып отыр.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес- алты жасында аузы
дуалы шешендердің, батырлардың соңынан ерте білген. Онысы балам халық
дәстүрін, жол- жоралғысын көңіліне тоқып өссін дегені болу керек.
Сондықтан да жас ұрпаққа тәрбие беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін
басшылыққа алу- басты талап. Халықта Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз
ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле, - деген нақыл сөз бар.
Ақыл- ойы кем оқушыларға жан- жақты білім, тәрбие беру- көмекші мектеп
атаулының басты міндеті. Өйткені Отынымыздың, қоғамымыздың келешегі осынау
мектеп түлектерінің ой- санасын дамыту.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында біршама нақты
тұжырымдар жасаған. Онда Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және
жалпы азаматтық қазыналары, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау
міндеттері- жеке адамның рухани және күш –қуатын, мүмкіндіктерін ашу,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру-
қазақ халқының міндеті мен дәстүр салтын оқып- үйрену үшін жағдайлар
жасау- деп көрсетілген.
Бұл мақсат, принциптер әрине түсінікті.
Мемлекет – ұстаздарға мол сенім артып отыр. Оқушыларды қабілетті азамат
етіп өсіруде- халықтың, салт- дәстүрлердің тәлім- тәрбиелік, біілм-
танымдық рөлі зор.
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл -деген дана сөз бар. Шынында
салт- дәстүрлер, жөн- жосық ырымдар ырымдар арқылы халқымыздың мінез-
құлқы, даналығы мен даарлығы, шешендігі мен тапқырлығы, ақыл- ойы өзін
қоршаған ортаға моральдық, танымдық, этикалық көзқарасы дархан да жомарт
көрінеді.
Халқымыздың салт- дәстүрі өміріміздің бар кезеңімен тығыз байланыста
өтеді. Сондықтан олардың танымдық, тәрбиелік мәніне зер салайық. Адам
баласының әр кезеңіне арналған салт- дәстүрлерді саралап, күнделікті тыныс
–тіршілігіне енгізейік.
Осындай ізденістердің біршамасы қазіргі алмағайып заманда көмекші
мектеп ұрпақтары бойына ізгіліктің, аталар рухының, әжелер мейірімінің
нәрін себу деп білеміз. Біздің жұмысымыздың негізгі мақсаты-ақыл- ойы кем
оқушыларға тәрбиелік білім беру, балаларды жат ықпалдан сақтау, оларды
қоғам өмірінің негізгі мағлұматтарымен таныстыру, күнделікті өмірдегі
дәстүрлердің орнын түсіндіру.
Оқушыларға маңызды мемлекеттік және халықтық мерекелер мен салт-
дәстүрлер туралы жалпы және нақтылы мағлұматтар бере отырып: тұсау кесу,
тілашар, сүндет той, бесікке салу, Наурыз тойы мерекелерімен
таныстыру көмекші мектепте алға қойылған.
Бастауыш сынып оқушыларына қазақтың ата- салтынан әңгімелер, ою-
өрнек, төрт түлік мал жөніндегі ұғым, бауырмалдық, туыстық қатынастарды
білу ой- өрісін дамытады.
Мұның өзі оқушының жеке тұлға ретінде дамуына қажетті көркемдік, ізгілік
қасиеттерін бойына жинауда халықтың рухани мұрасының құндылығын қуаттайды.
Зерттеудің өзектілігі: Халықтың өте әрідегі ата- баабларының өмір
сүрген кезінен бастау алған, халықтың қажеттілігінен туған тәрбие мен оқу
әр халықтың даму тарихын барлық жақсы қасиеттерін бейнелеп көрсетеді.
Халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуға көзқарасы, тәрбиелеу және
оқыту мәселесі мен мақсаттары, жас ұрпаққа ықпал жасау жолдары ерте
заманда белгілі болған.
Күнде өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы- бергі тарихы
мен дәстүрін, тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп, бүгінгімізбен
келешегіміздің нәрі, қайнарына айналдыру- өмір қажеттілігінен туындап
отырған әрқайсысымыздың азаматтық, перзенттік парызымыз.
Сондықтан да бүгінгі ұрпақты ата- баба салт –дәстүрімен тәрбиелеу,
халық педагогикасының нәрі, қайнарымен сусындату- оқыту мен тәрбиелеудегі
негізгі міндеттердің бірі.
Бүгін көмекші мектептің бастауыш сыныбын аттаған оқушы- ол ертеңге
қадам басқан өмір иесі. Сондықтан да жас өспірімді тәрбиелеудің ең алғашқы
сатысынан бастап оларға саналы тәрбие беру, халық педагогикасымен
қайнарымен сусындату, оған ұлттық мағына бере келіп, нәтижесінде ақыл- ойы
дамыған салт- дәстүрін білетін оқушы тәрбиелеп шығару- халықтың педагогика
түрлерін тиімді пайдаланумен байланысты болды. Сонымен тәрбие үрдісі
барысында халықтық тәлім- тәрбие түрлерін көбірек насихаттап, ұрпақ
бойына ізгілік, адамгершіліктің жақсы қасиеттерін жүрегіне ұялату, олардың
өз тіліне, Отанына, халқына деген сүйіспеншілігін арттыру, өз халқының
салт- дәстүріне деген қызығушылығын арттыру.
Зерттеудің мақсаты:
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушылары бойында шығармашылық
қабілеттердің бастауларын қалыптастыру. Білім беру, тәрбиелеу ісінде
халықтың тәлім- тәрбие түрлері арқылы ізгілік, адамгершілік жақсы
қасиеттерді жүрегіне ұялату, олардың өз тіліне, отанына, халқына деген
сүйіспеншілігін арттыру, өз әлінің салт- дәстүрін бойына сіңіру.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, белсенділігін, өз халқының салт-
дәстүріне деген қызығушылығын арттыру.
Зерттеу міндеттері:
оқушының жеке тұлғасы ретінде шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту.
Халықтың рухани мұрасының құндылығы негізінде оқушының бойында
ізгілікпен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, ел тізгінін берік
ұстай алатын ұрпақ тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны:
Арнайы біілм беру мекемесіндегі педагогикалық үрдіс.
Зерттеу пәні:
Арнайы көмекші мектепте оқу- тәрбие үрдісінде салт- дәстүрмен таныстыра
отырып, педагогикалық түзету жұмыстары.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Арнайы мектепте педагогикалық үрдіс барысында жеке тұлғамен жеке және
топтық жұмыс жүрсе, онда оқу- тәрбие үрдісіндегі ақыл- ойы кем балалармен
жүргізілген педагогикалық түзету жұмыстары нәтижесі болмақ.
Бұл болжамды мына төмендегі анықтаулардан көре аламыз:
• Ақыл- ойы кем балаларға мінездеме бере отырып, олардың салт- дәстүрді
меңгеруі:
• Арнайы көмекші мектепте түзету- дамыту жұмыстарының мазмұны:
• Көмекші мектепте тәрбие үрдісінде қазақтың салт- дәстүрін ақыл- ойы
кем балалардың дағдылануы мен бейімделуін дамыту.
Зерттеу әдістері:
Жалпы және арнайы әдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау, педагогикалық
тәжірибені зерттеу және талдау тәжірибе қорытындысын салыстыру.
Зерттеудің кезеңдері:
1-кезең. 2006-2007 ж.ж. Педагогикалық –психологиялық әдебиеттер
бекітіліп, жұмыс мазмұны мен болжамдау дараланды және тәрбиелік
әдістемелер жүргізуде материалдар дайындау жұмыстары жүргізілді.
2-кезең. 2007-2008ж.ж. Көмекші мектеп- интернаттағы тәрбие үрдісінде
оқыту жоспарына және құжаттарға талдау жасалды. Алдыңғы қатарлы
педагогтардың жұмыс мазмұны нақтыланды және эксперименттер жасалды.
3-кезең. 208-2009ж.ж. Ақыл- ойы кем балаларды салт- дәстүрмен
таныстыруда оқу- тәрбие үрдісінде әдістемелердің нәтижелілігін және
іскерлі педагтардың жұмыстарын мақсатқа алу.
Зерттеу базасы:
Тәжірибелік жұмыстар Талдықорған қаласы облыстық көмекші мектеп-
интернатында бастауыш сыныптарда жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
а бастауыш сынып оқушыларының ұлттық салт- дәстүрмен қолдану арқылы
тәрбиелік жұмысы жүргізілді.
ә бастауыш сынып оқушылардың ұлттық салт- дәстүрі туралы білімі
кеңейді, тереңдетілді.
б оқушылардың сөйлеу тілі дамытылып, сөздік қоры шамалы молайтылды.
Есте сақтауы, оның ішінде көріп есте сақтауы дамытылды, ойлау және
қабылдау қабілеттері дамыды. Зейінін шоғырландыру жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
-ұлттық салт- дәстүр туралы материал жинақталды.
-жинақталған материалдарды тәрбие үрдісінде қолдандым.
-нұсқаулар, қосымша материалдармен тәрбиешілер сабақтан тыс кезінде
пайдалануға болады.
1-тарау. Ұлттық салт- дәстүрлерін көмекші мектепте оқу- тәрбие үрдісінде
пайдалану.
1.1. Ақыл- ойы кем балалардың дамуының ерекшеліктері.
Ақыл- ойы кем балалардың даму ерекшеліктері мен ауытқулары әр алуан.
Алдыңғы қатарлы дефектолгтардың зерттеуі бойынша Ақыл- ойы кемшілік-
бұл психикалық дамуының кешеуілдеуі.
Психолог С.Я.Рубинштейн мынадай анықтама берді: Ақыл –ойдың кешеуілдеуі-
бұл орталық жүйке жүйесінің зақымданған танымдық әрекеттердің бұзылуы
Бәрімізге аян ақыл- ойы кем балалар тек арнайы мектептерде білім алады.
Оларды оқытуға арнайы көмекші мектептер және балалар жұмыс істейді.
Ақыл- ойы кем оқушылардың танымдық әрекетінің төмендігі, психикасының
–өзгеруі, дамуындағы тежелуі яғни ойлауының шектелуі, мінез- құлқынан
салбырлық, бір затқа талпынысының жоқтығы, тіл дамуының артта қалуы,
сөздік қорының кедейлігі және зейінінің тұрақсыздығы т.б. ерекшеліктері
тән.
Ал, енді көмекші мектептердегі ақыл- ойы кем балалардың ойлауының
дамуына және елестетуіне тоқталайық.
Ойлау- қоршаған шындықтың бейнеленуінің ең жоғарғы формасы. Ойлау-
сөзбен жинақталған және жалпыланып шындықты тану. Ол заттар мен
құбылыстардың мағынасын тануға мүмкіндік ебреді. Ойлау арқылы кез- келген
әрекеттің нәтижесін болжауға, шығармашылық мақсатқа бағытталған іс-
әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік болады.
Ақыл- ойдың артта қалудың анықтамасының өзінде, оның бірінші белгісі
таным әрекеттерінің бұзылуы болып табылады деп белгіленген. Дәл осы жағдай
ақыл- ойы артта қалған балаларға мектептің арнайы түрін құруға себеп
болады.
Танымдық әрекеттерінің дамуында негізгі басты рөл ойлау болып табылады.
Ақыл- ойы кем оқушылар тапсырманы орындауда сөздік- логикалық ойлау
қиналдырады. Тапсырманы орындауда ойлау ғана емес, түсіну қажеттілігі, бір
сөзбен айтқанда балалар көрсете отырып, берілген тапсырмалардың біршамасын
ғана орындайды.
Ақыл- ойы кем оқушылардың ойлау қасиетін дамытуда ең басты бағыт- түзету
жұмысы болып табылады және танымдық әрекетінің жоспарлы түрде алға басуы.
Төменгі сынып оқушылары да сөздік- логикалық ойлау қасиеті- тапсырманы
орындауда қиындылығы, яғни түрлі- түсті суреттер, жыл мезгілдерінің
бейнелерін атап айту, ал оқушылар суретте жылдың қай кезеңі бейенленгенін
әрдайым айта алмайды.
Ақыл- ойы кем оқушылар берілген материалды қысқартып, көптеген қажетті
бөліктерін жіберіп қояды.
Мәтіннің мағынасын бұзып, рет- ретімен сақтамайды, олардың арасындағы
қажетті байланыстарды орнатпайды.
Мектептегі арнайы оқытудың көмегімен оқушының ойлауының жеткіліксіздігі
түзетілуі бірақ толық жойылмайды.
Ақыл- ойы кем оқушылардың ойлау кезеңі өзінше өтеді. Мысалы, шынайы
затты көру арқылы қабылдағанда оның бейнесі толық емес, бірізділігі жоқ,
фрагменталды болады. Оқушы объектіге қарап отырып ол зат өзіне жақсы таныс
болса да, оның бөлшектерін толық атамайды. Егер балаға үлкендер сұрақ қою
арқылы көмек көрсетсе, объектінің анализі аса толық болады.
Психолог С.Я.Рубинштейн төменгі сынып оқушыларында екі немесе одан да көп
объектіні салыстыруды қажет ететін тапсырмалар одан да көп қиындық
туғызады. Салыстыру- заттар және құбылыстар арасындағы ұқсастық және
айырмашылық жақтарын анықтау.
1-2 сынып оқушылары әдетте бір объектіні екінші бірінен айыратын
ерекшеліктеріне ғана назар аударады, ал ұқсастықтарын байқамайды. Мысалы:
Бұл кесе үлкен, ал мынанаың гүлдері көк, олар әртүрлі Оқушылар әртүрлі
салыстырулар өткізеді.
Бас қабының әрекеті бұзылған балаларда ойлау қалай қалыптасады және
дамитынын жақсы білу үшін қалыпты жағдайда ол қалай өтетінін еске түсіру
керек.
Біріншіден, ойлау- бұл жинақтау, яғни қарапайым жинақтау- қабылдау
актісіне кіреді. Бала әр ағаштан ағашты тану үшін, баланың жеке
тәжірибесінде ағаштың қандай да бір жалпыланған бейнесі қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар ағаштың бейнесі ағаш деген сөзбен адекватты сәйкес келуі
керек. Бірақ та бұл ой емес.
Адамдар ұғымдармен ойлайды. Мектепте білім алу үрдісі кезінде баланың
алдында ағаш деген ұғымның барлық тән белгілері ашылады: ағаш- бұл
тамырлы жүйеден, сабақтан және бұтақтан тұратын өсімдік. Ағаш туралы
бұндай ортақ ой қабылдауда орын алған сол жалпылау үрдісінің жалғасы бола
ма? Ия не жоқ. Бұл жалған, себебі бұл жеке тәжірибе үрдісі кезінде
қалыптасқан, ағаш бейнесіне міндетті түрде сүйенеді. Бірақ бұл ойша
жалпылаудың ішінде сапасы жағынан басқа үрдісте бар. Бұл жаңалық баланың
жеке тәжірибесінде жоқ болуы мүмкі. ол ағаштың тамырын көре алмайды және
тамыр деген сөзді білмеуі мүмкін. Бірақ ол баланың елестеуінде сөзбен
түсіндіру арқылы беріледі. Баланың ойлауы операциялайтын білім және
ұғымның кең көлемін оның санасына үлкендер сөзбен құраған білімінің көмегі
арқылы беерді. Бұл білімдерді берік меңгеру үшін балада елестету қоры бар
болуы қажет. Бірақ сөз арқылы берілетін білім көлемі баланың жеке өмір
үрдісінде жинақталып үлгерген елестету қорынан біршама жоғары.Бұл
ұғымдарды және білімдерді меңгеру үшін тілді жетік меңгеру қажет.
Екіншіден, ойлау- жалпылама таным. Жалпылау- бұл бір нәрсені басқа бір
нәрсенің араласуымен тану. Анасының ашулы дауысын естіп және ашулы түрін
көріп, бала анасының оның сындырған затын көріп үлгергенін түсінеді немесе
басқаша болжау жасайды.
Осы барлық ой операциялары салыстыру, ой қорытындылау, барлық болу,
көбейту, болжау жасау және тексеру жасау әрекеттерін бала өзі аз деңгейде
жасайды. Бұндай ақыл- ой әрекеттерге оны үлкендер үйретеді, олар
тәжірибелік көрнекілік жағдайларды ұйымдастырады, онда бала бағдарлайды
және әрекет орындайды, содан кейін бұл тапсырмаларды сөзбен құрайды.
Бірітіндеп бала бұндай әрекетті ойша жүзеге асыру дағдысын меңгереді.
Сонымен қатар, қабылдау кемістігіне байланысты балада елестеу қоры аз
жиналған. Ақыл- ойы кем баланың елестетуінің аздығын, фрагменттілігін-
М.М.Нудельман өте жақсы суреттеп берген.
Көрнекі және есту, елестетудің аздығы, ойын әрекетінің шектеулілігі,
заттың әрекеттермен аз таныс болу, ең негізгісі-тілдің нашар дамуы баланың
ойлау дамуына қажетті негізгі базадан айырады.
Осы ойларды Ж.И.Шиф және В.Г. Петрова өте жақсы көрсетеді. Олар былай
деп жазады: ақыл- ойы кем баланың ойлауы сезімдік танымның жеткіліксіз
жағдайда, тілдік дамымаушылыққа, тәжірибелік әрекетінің шектелілігінде
қалыптасады. Сәйкесінде, ақыл- ойы кем бала мектепке баруға дайын емес
болады. Ол дені сау баладан ерекшеленеді.
Ал осыдан келіп, ақыл- ойы кем бала арнайы тұрғыда обстрактілеуге және
жалпылауға қабілетті емес, оның ойлауы нақтылық шегінен ешқашан шыға
алмайды деуге бола ма?
Бұл күрделі сұраққа жауап беру үшін нақтылы ойлаудан обстрактілеуге
қалай өтеді және ойлауға үйрету дегеніміз не деген сұраққа қайта оралу
керек. Психолог С.Я. Рубинштейн келтірген мысалдарды қарастырайық:
а көмекші мектепке келген баладан сұрайды: Құс деген не? Оның
жауабы: ол сұр, кішкентай, кішкентай мұрны не аузы бар. Оның көз алдында
жақында көрген торғайдың бейнесі тұрады. Мұғалімнің сұрағына жауап бере
отырып, ол бұл бейнені шамасы келгенше суреттейді. Сонымен қатар ол
құстардың үлкен болатынын, барлық құстар сұр емес екенін ескермейді. Жауап
берген кезде ол барлық құстарға тән белгілерді атауға тырыспайды. Оны әлі
белгілі бір ұғымның анықтамасын беруге үйретпеген.
Егер, сұраққа жауап берген кезде ол ұшады деп айтса, онда біршама жақсы
жауап, себебі ол барлық құстарға тән, нақты белгілі. Бірақ, мынадай сұрақ
дұрысырақ болар еді: Құс- бұл қанаты бар және ұша алатын тірі зат
Бұндай жауап баланың яғни заттың ортақ және нақты белгілерін белгілейді,
ойды меңгергенін көрсетеді. Бірақ бала өз көзімен барлық құстарда қанат
барын көрген жоқ, ол құстың қанатын алмады, ең негізгісі, ол тірі және өлі
не дегенді әлі меңгерген жоқ. Осының бәрін бала өзі ашып бере алмады. Ол
бұл туралы тек қана үлкендерден білер еді. Ал, бұл үшін тілдің дамуының
белгілі бір деңгейі қажет.
б Мұғалім оқушы- олигофренге сеп береді. Балада үш конфет, біреуін
жоғалтып алды, онда неше конфет қалды? сұраққа мән бермей, оқушы былай
дейді: Оны іздеп табу керек дейді. Есеп оқушы жетпейтін конфеттің
көрнекі бейнесін туғызады. Есеп шартын түсінгеннің орнына, бала бұл
жағдайға нақты келді. Есептің шартты мағынасын түсінуге және есептің
шартын сәйкесінше таңдауға баланы әлі оқыту керек.
Осыдан, нақты ойлау астарындағы жалпы, нақты түсінбей, жеке көрнекі
бейнелердің меншігінде қалу. Сонымен қатар нақты ойлау, есепті шешкен
кезде адам даму барысында ашқан ойлау операцияларын және формаларын
қолдана алмауды білдіреді.
Ақыл- ойы кем оқушы ойлағанның орнына еске түсіреді.
Көмекші мектепте оқитын ақыл- ойы кем оқушының даму ерекшеліктері
деген кітапта ақыл- ойы кем баланың ойлау операцияларына жүргізілген
эксперименттік мағлұматтар көп беріледі. Мысалы, М.В.Зверева және
А.И.Липкинаның қорытындылары ақыл- ойы кем бала заттарды салыстырғанда
ұқсастықтарын анықтағанның орнына айырмашылықтарын анықтауға бейім.
Профессор Л.В. Занков ақыл- ойы кем бала заттарды не құбылыстарды
салыстырғанда кезде кездейсоқ сыртқы белгілерге сүйенетінін анықтаған.
Ақыл- ойы кем баланың ойлауының негізгі кемшілігі –жалпылау әлсіздігі.
Ол оқу үрдісінде байқалады, яғни бала ережелерді және жалпы ұғымдарды
нашар меңгереді. Олар ережені жаттап алады, бірақ олардың мағынасын
түсінбейді.
Сондықтан ережені меңгеруді қажет ететін грамматикалық және
арифметикалық пәндерді оқу ақыл- ойы кем балада қиындық туғызады.
К.Левин ақыл- ойы кем балалардың қажеттілік сферасының, әрекеттер
құрылымының экспериментальдық зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, олардың
ойлау нақтылығын, абстрактілеу және жалпылай алмауды, аффектілі сфераның
дұрыс еместігін түсіндіреді. Ол былай талдайды, ақыл- ойы кем баланың
ойлауының нақтылығы мынаны білдіреді, ақыл- ойы кем бала үшін әр зат және
әр оқиға өзінің ерекше маңызын береді. Ол оларды жағдайдан жеке бөліп
көрсете алмайды. Сондықтан бұл балаларда абстрактілеу, яғни заттар
арасындағы ұқсас белгілер енгізінде топтау және жинақтау нашар.
Л.С. Выгодский былай деп жазады: Арнайы зерттеулер көрсеткендей
ұғымдардың даму деңгейі аффекті динамикасының, шынайы әрекеттер
динамикасының ойлау динамикасына ауысу деңгейі
Ақыл- ойы кем баланың ойлауын оның қажеттілік, қызығушылық, бағыттылық
сферасынан бөліп қарау мүмкін емес. Бірақ ойлау әлсіздігін аффективті
сферадан шығару, аффективті алшақтықты ойлаудың нақтылығының себебі деп
есептеу дұрыс емес.
Ақыл- ойы кем балада дұрыс ойлаудың дамуы- қиын, бірақ приципиальды
тұрғыда шешілетін міндет.Ол алегофрено- педагогикамен арнайы әзірленген
оқу тәсілдерінің көмегімен жүзеге асырылады. Бұндай оқытудың арнайы
сұрақтарының бірі, көрнекі көрсетуден сөздік логикалық жалпылауға ойланып,
әдістемелік сауатты өту болып табылады.
Көмекші мектеп оқушыларының көрнекі ойлауының ерекшеліктерін Ж.И.Шиф
өзі құрған экспериментальдық әдістеменің көмегімен зерттеген. Ол қызықты
мәселені қолданды.Оның мазмұны мынадай:
Балалар берілген заттың ішінен жоқ үш заттың, біріншісі – күрешкенің,
екіншісі-балғаның және үшіншісі- қақпақтың рөлін атқаратын затты таңдау
керек. Жалпы мектептің оқушылары бұл міндетті шешкенде алдымен бар заттар
мен өзара объектілердің өзара ұқсастықтарын іздеді, ал соңғы күрделі
этапта функционалды қажеттілік белгілері бойынша ұқсастықтарын анықтады,
яғни бар обьектінің жаңа рольді атқаруға жарамдығын, мысалы, оймақ кесе
рөлінде т.б.
Көмекші мектептің ІІІ-сынып оқушылары функционалды белгілері бойынша
ажырату тәсілін қолданды және заттарды алмастыруды білмеді.
Осыдан Шиф ақыл- ойы кем балалардың көрнекі ойлауларының ерекшеліктеріне
және кемшіліктеріне аса дұрыс қорытынды жасады. Олардың көрнекі бейнелері
жеткіліксіз динамикалы, бірақ мектептегі оқыту арқылы объектілерді ойлау
анализдеудің толықтығы жоғарылайды, көрнекі сөйлеу тәсілдері жетіледі,
онда қиялдың рөлі жоғарылайды, көрнекі жалпылау аса тиімді бола бастайды.
Осыған дейін біз ақыл- ойы кем оқушыларға бір ортақ ойлау кемшілігін, яғни
жалпылаудың әлсіздігі немесе нақтылықты қарастырдық.
Көмекші мектеп оқушыларының ойлауына басқа да ерекшеліктер тән.Оларға
көбіне ойлаудың бірізді болмауы жатады. Әсіресе бұл ерекшелік ақыл- ойы
кем тез шаршайтын балада айқын білінеді.
Тағы да бір айта кететін кемшілік- ойлаудың рөлін реттеудің әлсіздігі.
Мына жағдайда мұғалімде ерекше қиындық пайда болады, егер ақыл- ойы кем
балалар реті келгенде ақыл- ой әрекетімен бұрын меңгерілгендерді қолдана
алмағанда. Бұл кемістіктің табиғаты аз зерттелген.
Ж.И.Шиф көрсетеді, көмекші мектептің төменгі сынып оқушылары жаңа
тапсырмамен танысқаннан кейін кейде оны бірден орындауға кіріседі. Олардың
ойларында қандай әрекет орындау керектігі туралы сұрақтар туындамайды,
жаңа тапсырма ақыл- ойы кем балада алдын- ала оның шешілу жолын өз ойында
қарастыру туғызбайды, яғни ойланбайды.
Ақыл- ойы кем бала көбінесе өз әрекетін ойластырмайды, олардың
нәтижесін болжамайды. Бұл жоғарыда айтылғандай ойлаудың басқаратын
фунциясының әлсірегенін көрсетеді.
Ойлаудың берілген ерекшеліктері ақыл- ойы кем оқушылардың көбіне аз не
көп мөлшерде тән.
Елестету ойлаудың жақын арадағы дамуын жасайды. Сондықтан біз
елестетуді ойлаумен тығыз байланыста қарастыру керек екенін білеміз.
Елестетуді тәрбиелеу- бұл ойлауды тәрбиелеу және керісінше.
Шығармашылық ойлау- бұл дегеніміз ойлау қосымша елестету, басқаша айтқанда
жалғыз интеллектуалды- жігерлік үрдіс.
Бұл тұжырымдама көптеген эксперименттер нәтижесінде дәлелденген.
Дефектологияда М.М.Нудельман, С.К.Сиволапова, Н.А.Цыпинаның ақыл- ойы кем
және психикалық дамуы кешеуілдеген балалардың елестетуінің қалыптасуын
анықтаудағы зерттеулер елестету және ойлау үрдістері тығыз байланыста және
интеллектуалды фактордың елестетудің дамуындағы маңызды рөлін көрсетеді.
Елестетуді дамыту үшін ортаның маңызы зор, ол баламен қабылданады, яғни
ол қалай берілсе елестетудің қалыптасуы кезінде заттың әлем тек әр түрлі
болып қана қоймай, сонымен қатар балаларға ойлауға, елестетуге мүмкіндік
беретін кеңістікте болуы керек.
• Ақыл- ойы кем оқушылардың танымдық қасиеттерінің ойлау, елестету
дамуында- ең басты бағыт түзету жұмыстары болып табылады.
• Ақыл- ойы кем бастауыш сынып оқушыларының теориялық білімі мен
тәжірибелік көрнекілік жағдайлары қатар ұйымдастырылғанда ғана,
баланың бағдарлауы және тапсырманы орындауы мен жүзеге асыру
дағдысы қалыптасады.
• Тәрбие үрдісінде ақыл- ойы кем балалар заттарды салыстыруда
ұқсастықтарын анықтаудан бұрын айырмашылығын айтуға бейім.
1.2. Ұлттық салт- дәстүрін таныстырудың теориялық негізі.
Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің, келешек ел қожасы-
жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты.
Ендеше, саналы- салауатты халқымыздың барлық салт- дәстүрлеріне де,
әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ тәрбиелеу
бүгінгі барлық мұғалім тәрбиесінің басты парызы.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті- ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау- делінсе,
басым мектептердің бірі ретінде, жеке адамның шығармашылық, рухани және
дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллекті байыту -деп көрсетілген.
Мұның бәрі баланың жеке тұлға ретінде дамуына қажетті көркемдік,
ізгілік қасиеттерін бойына жинауда халықтың рухани мұрасының құндылығын
қуаттайды.
Қазіргі таңда әрбір жеке тұлғаның бойындағы қасиеттерін дамытып,
қалыптастыруға аса мән беріліп отырғаны белгілі. Әсіресе, ұрпақтан –
ұрпаққа мирас болып келе жатқан салт- дәстүр, әдет- ғұрыптар арқылы
оқушылардың жеке бас қасиетін дамыту мүмкіндігіне барынша көңіл бөлінгенін
көптеп аңғарамыз.
Күнде өзгеріс болып жатқан бүгінгі таңда халқымыздың арғы- бергі тарихы
мен салт- дәстүрін , тарихи асыл мұраларымызды біліп, қастерлеп,
бүгінгіміз бен келешегіміздің нәрі қайнарына айналдыру- өмір
қажеттілігінің туындап отырған әрқайсымыздың азаматтық, перзенттік
парызымыз.
Ұрпақ тәжірибесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын үйреніп, өнеге тұтпай тұрып, балаларды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі, Л.Н. Толстой айтқандай
“өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу
соқпақ іздеп адасумен пара-пар”.
“Дәстүрдің азығы бар, дәурені өткен тозығы бар дегендей, ата-
бабаларымыздан келе жатқан қазақ халқының салт-дәстүрі өзекті орын алып,
баланың дүниетанымын көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі”.
Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлт болып қалыптасуына байланысты.
Қазіргі ғылыми дәлелдер бойынша, қазақ ұлтының алғаш пайда болуы ХІІІ –
ХІV ғасырларда басталды дей келе, сол дәуірден бері қарай қазақтың
көптеген әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері қалыптасып дамыды. Оның озық үлгілері
ұрпаұтан-ұрпаққа көшіп, біздің дәуірімізге жетті. В.Г.Белинский салт-
дәстүрдің өміршендігі жөнінде: “Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз
дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, ұрпақтан-
ұрпаққа жетеді, Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық
бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді...” – дейді.
Ұлтымыздың салт - дәстүрі, әдет –ғұрпы халықтың ерекше белгісі болып
сақтала береді.
Сондықтан бүгінгі ұрпақты ата – баба салт-дәстүрімен тәрбиелеу,
халық педагогикасының нәрі қайнарымен сусындату – оқыту мен тәрбиелеудегі
негізгі міндеттердің бірі.
Бүгінгі бала – ол ертеңгі қоғам иесі. Сонымен қатар балалардың дара
ерекшеліктеріне байланысты (кемістік түрлеріне байланысты) тәрбиелеудің ең
алғашқы сатысынан бастап оларға саналы тәрбие беру, халық педагогикасының
қайнарымен сусындату , оған ұлттық мағына бере келіп, ақыл-ойы дамыған,
салт-дәстүрін білетін баланы тәрбиелеп шығару – халықтық тәлім- тәрбие
түрлерін көбірек насихаттап, ұрпақ бойына ізгілік, адамгершіліктің жақсы
қасиеттерін жүрегіне ұялатсақ, олардың өз тіліне, Отанына, дініне, халқына
деген сүйіспеншілігі артып, өз елінің әдет-ғұрыптарын бойына аздап болса
да сіңіруі сөзсіз.
Салт- дәстүр, әдет- ғұрып, рәсім үлгілері туралы оның жалпы бала
тәрбиесіндегі мәні туралы белгілі этнопедагогтардың- Г.Н.Волков,
А.Х.Мухамбаева, С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ф.Б.Бөрібекова т.б.
еңбектерінде кеңінен айтылған.
Дана сөзге тоқталсақ: салт- дәстүрлер қаға беріс қалдырмайды, оларды
жетілдіре түсер болса, жаңаша жарқырайды дейді П.А.Павленко және
К.С.Станиславский Дәстүрді сақта, демек, бұл оны дамыту деген сөз деген.
Филисоф Н.Сәрсенбаев Дәстүрлер адамның қоғамдық қатынастарының тарихи
қалыптасқан тұрақты және мейлінше қорытылған нормалары мен принциптері,
оларды ұрпақтан- ұрпаққа беріліп отырады және қоғамдық мінез- құлықтар
арқасында сақталады деген ойды білдірсе;
Әйгілі педагог С.Қ.Қалиев Дәстүрлер қоғамдық сананың барлық салаларымен
байланысты дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын,
әдет, заңын марапаттайтын ритуал- деп түсіндірді.
Ал салт деген С.Қ.Қалиевтің пайымдауынша адам өмірінің күнделікті
тіршілігінде отбасынан бастап қоғамдық өмірдегі қатынаста жиі
қолданылатын мінез- құлық, қарым- қатынас ережелері мен жөн- жора, рәсім
заңдарының жиынтығы;
Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Б.Ы. Мұқанова т.б.
еңбектерінде салт- дәстүр, әдет- ғұрыптарға берген бағалары мен оларды
пайдалануға байланысты ұсыныстарының маңызы, мәні зор.
Осы еңбектерге жасалған талдамалар оларды көрсетілген дәстүрлерді
былайша топтастыруға болады:
- тұрмыс- салт дәстүрлері
- бала тәрбиесіне байланысты: сүйінші, шілдехана, ат қою, бесікке салу,
тұсау кесу, атқа міну, сүндет тойы т.б.
- үйлену, үй болуға байланысты: атастыру, құда түсу, үкі тағу, қыз ұзату,
жар- жар, бет ашар т.б.
- адам қайтыс болғанға байланысты: қаралы үй, естірту, көңіл айту,
жоқтау, қоштасу, жетісін, қырқын, асын, шегін беру т.б.б
- халық мейрамдары: Наурыз тойы т.б.
- діни мейрамдар: айт, құрбан айт, ораза т.б.
- қонақ күту дәстүрлері
- бата –тілек түрлері
- діни- наным сенімдер
- бесік жырларын, жұбату өлеңдерін, төрт түлікке қатысты өлеңдерді, мақал-
мәтел, жұмбақ, тақпақтар айтқызу, ұлттық ойындар ойнату.
- Тұрмыстық атауларды үйрету, оның мән- мағынасын түсіндіру арқылы
үлкенді сыйлау, өнегелі қарым- қатынас, сыйласымдылыққа,
қайырымдылыққа, адалдыққа тәрбиелеу;
- Ертегі, аңыз - әңгімелер, қиссалар тыңдау арқылы халықтың ой- арманын,
тілегін ұқтырып ұлттық сезімге, ұлттық этикаға баулу, талғампаздық пен
сезімталдық қасиеттерін, ақыл- ойларын орнықтыру.
- Малды ауылдың тұрмыс- тіршілігімен таныстыру арқылы ата- бабаларымыздың
байырға кәсібін, малдың қасиеті, мал бағудың өзіндік тәсілдерін;
- Табиғат, жер- су, ауа- райының ерекшеліктері;
- Ұлттық ойындар түрлерін білу;
- Ұлттық қолданбалы өнер;
- Ұлттық әсемдік киімдер;
- Халықтық ауыз әдебиеті;
С.Қалиев, М.Оразбаев, М. Оразбаев, М. Смайлова Қазақ халқының
салт – дәстүріне тереңінен тоқталып өте отырып үш жақты көрсетті:
Ол- ұлттық сезім, ұлттық салт- дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш
бірлік ұлттық мәдени ерекшеліктің шартты белгілері болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз- баланың туған жерге, өскен елге, ана тіліне,
ұлттық салт- дәстүрлерге деген сүйіспеншілігін білдіреді.
Ұлттық сезім баланың жеке басының бір ісіне қанағаттануына, шаттануына
немесе риза болуына немесе қанағаттанбауына байланысты ой- қиял, әсер
түйсігінің тіл арқылы өзгелерге жеткізіледі.
Ұлттық сезімнің әсерлі болуы, нақышты ой ойшықтары көркем сөз өнері.
Айталық, баланың тілі шыққан бастап, оның ой сезімі бесік жыры арқылы
қалыптасып, ойын өлеңдері арқылы қанына сіңген. Өйткені, ол жастайынан
ауыз әдебиетінің асылдары: мақал – мәтел, өлең-жырларды жадына сақтап
өскен.
Сондай- ақ ұлттық салт- дәстүрлер де ұлттық сезімді оятуға себепші
болады. Мысалы, домбыра тартып, өлең айтып, айтыс өнеріне селқос қарайтын
қазақ болмайды. Себебі домбырамен өлең айтып, жыр төгу ұлттық дәстүр және
сол ұлттың мақтанышы.
Көмекші мектеп оқушыларына ұлттық салт- дәстүріміздің тууы ұлттың ұлт
болып қалыптасуына байланысты екенін айтып өткен жөн.
Жалпы ақыл- ойы кем балаларға қазақ ұлтының алғаш пайда болуы XIII-XIV
басталды деген дәлелдеулерге тоқталып өтеміз. Олай болса, сол дәуірден
бері қарай қазақтың көптеген әдет- ғұрып, салт- дәстүрлері қалыптасып
дамыды. Ол ұрпақтан – ұрпаққа көшіп, біздің дәуірімізге жетті.
В.Г.Белинский салт – дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде әдет- ғұрыптар
замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата- бабадан
әулетке мұра болып ауысып, ұрпақтан –ұрпаққа жетті. Олар халықтың сыртқы
бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет- әлпетсіз бейне, болымсыз тас
мүсін тәрізді -дейді.
Салт- дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым- қатынаспен тығыз
байланысты.
Әр халықтың мәдениеті өзіне тән ерекшелігімен дараланып, көзге
шалынады. Алайда басқа халықтардың әсерінсіз таза, дара ұлттық мәдениет
тіпті де кездеспейді. Ұлттар мен халықтардың материалдық және рухани
байланысы, қарым- қатынасы арқылы олар бір- бірін мәдени байлығы жағынан
толықтырады- дейді. С.Н. Артановский. Бұл жерде көмекші мектептің
оқушыларына бір ұлтта бар салт- дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам түрлері
екінші бір ұлтта белгілі бір ұқсастықпен және өзіндік ерекшеліігмен
көрініс беретіндігі негізделер.
Ұлттық мінез- құлыққа тоқталар болсақ, ақыл- ойы кем балаларға сана-
сезімдерінің қабылдауына қарай мысал келтіре отырып тоқталамыз. Мысалы,
қазақ ұлтына тән мінез бауырмалдық, ақкөңілдік, қонақжайлық, үлкенді
сыйлау сияқты мінез- құлық нормалары қазаққа ғана емес, адам баласының
көпшілігіне ортақ қасиет. Бұл салт- дәстүр әр халықта әртүрлі болғанымен ,
шын мәні біреу.
Сондықтан қазақтың салт- дәстүрі, әдет- ғұрпының балалардың ден-
саулығын, дара ерекшеліктерін ескере отырып үйрету, көрсету оның
мұғалімнің басты назарында болуы, бүгінгі күннің басты оқиғасы болып
табылады.
Қай заманда болсын адамзат алдында тұратын міндет- есті, дені сау еңбек
сүйген қайырымды бала тәрбиелеу. Өмірде ақыл-ойы артта қалған баланы да
шамасының жеткенінше адал, үлкенді сыйлайтын мейірімді, ер-жүрек, ар-
ожданы мол, қайырымды етіп тәрбиелеу үшін де ғасырлары бойы сұрыпталып,
тұрмыс өмір тәжірбесі сынынан өткен, салт-дәстүрлерді педагогикалық әр-
түрлі әдіс-тәсілдер арқылы, психологиялық тәжірибелерге сүйеніп орынды
пайдалану нәтижесінде ғана үлкен жетістікке жетуге жетелейтін басты құрал-
халық педагогикасы болады.
Халық педагогикасы халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі. Халықтық
педагогика тәрбиенің бастауы және қайнар көзі, ол тәрбие жөніндегі
халықтың білімі мен тәжірибесі. Халық педагогикасының негізгі мақсаты-
келер ұрпақтың Отанының ар-намысын қорғай білетін, жаны жайсаң, арлы
азамат тәрбиелеу.
Жас ұрпақтың ақылды, намысқор, арлы өмірімен азамат болуын тілеп, қазақ
халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ойын ойдағыдай
қалыптастырып. Ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік әдіс-тәсілдерді
(ертегі, аңыз, жұмбақ, тақпақ, т.б ) шебер қолданып отырған.
Халық осы мақсатқа сай мақал-мәтелдерді де, кісіні ойлантып, толғантатын
даналық сөздермен уағыздады, жаңылтпаш, санамақтарды, шешендік
толғаныстарды ұтымды пайдаланған.
Білікті бірді жығады, білімді мыңды жығады, Білімдегі дүние жарық,
білімсіздің күні кәріп, дегендей көшпенді халық болса да ғылым мен
білімді дәріптеп, ақыл-ой тәрбиесінің негізі-терең ойлау мен пайымдау
екендігін ұрпаққа жан-жақты ұғындырып отырған, отбасы өз баласының ойлау
жүйесін дамыту үшін мектеп-интернатта тәрбие үрдісінде санамақтар мен
тақпақтардың, өсиет сөздердің тәрбиелік мәнін ескеріп отырған.
Тәрбие жүйесінде жеке адамның моральдық қасиеттерін қалыптастыруды
адамгершілік сезімін, эстетикалық талғамын дамытуда қоғамның орны ерекше,
яғни ол отбасы тәрбиесі.
Отбасы-бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі. Бұл тәрбие барысында ата-
аналар баласының күнделікті өмірі мен ісіне басшылық жасайды. Оларды
рухани және еңбек дәстүрлері рухында тәрбиелейді. Осылардың бәрі баланың
жан дүнесінің қалыптасыуына әсер етеді.
Ал, қазақ отбасы үшін үш буыннан құралады: ата-әже, әке-шеше, бала.
Күнделікті өмірде тәрбие құралдары, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, жас
ұрпағын ойшылдыққа, әдептілікке, әдемділікке, сезімталдыққ т.б.
қасиеттерге баулығын. Ал көмекші мектеп интернат балалары үшін тәрбие
үрдісіне басты рухани және салт-дәстүрге тәрбиелеуде тәрбиесінің тәрбиелік
маңызы зор.
Халқымыздың ұлттық педагогикасы, оның ұрпақ тәрбиесінде алатын орны
ерекше. Ұрпағын жаман әдеттерден жирендіріп, жақсылыққа жетелеп, өсиет
сөздердің бала бойына ұялатып отырған.
Жас кезінен ұрпағын тек деп өсірген халықымыз теріс қылық мінезге
тыйым салған. Сол ырым мен тыйым сөздер балалықтан есейгенге дейін ереже
тәрізді сақталған. Төмендегі осындай ырым-тыйым сөздердің түсініктемесіне
көңіл қойсақ:
-Балаға ми жеуге болмайды-мидай былжыр, ынжық болып өседі деп тыйым
салады.
-Бос бесікті шайқама-балалы болмайсың деген жаман ырым.
-Қамшыны бейсауыт қамшылама-мал шетінейді деп тыйым салған т.б
Міне, осындай өмір ережесін еске ұстаған тәрбиелі бала ешқашан жаман
қылыққа бармайды деп тұжырымдаған.
Қоғамдық тәрбиеге келсек, жастардың нашақорлығы, есірткіге әуестенуі,
адамзаттың басына төніп тұрған әртүрлі дерттің қанат бүкіл әлемді
аландатып отыр. Мұндай дерттің ұрпағымыздың болашағына балта шауып,
ертеңіміздің өшуіне әкелуі сөсіз.
Осыны ескеріп, 1998 жылы18 мамырда шыққан Елбасының Жарлығы
салауаттылық, білімділік және ел тағдыры, халықтың, ұлттың тағдыры, замана
тағдыры, қоғам тағдыры іспеттес.
Бүгінгі таңда салауатты өмір салтын тәрбие саласында, қоғамда насихаттау
және жас ұрпақты тәрбиелеу көпшілікпен, ұжымдық, отбасылық шараларды
бастап, мектеп ұжымына, мұғалімдерге міндеттеледі.
Ал халқымыздың ұлттық тәлім-тәрбиесіне жүгінсек, бүгінгі өмірімізбен
салыстырғанда, адамкершілік, кішіпейілдік, инабаттылық, ой-өрістердің
алғырлығы мен ұшқырлығы едәуір биік сатыда көрінеді.
Ұлттық педагогикада бала тәрбиесі сегіз түрлі мәселені қамытған.
-біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген;
-екіншіден, мейірімді болуға тәрбиелеген;
-үшіншіден, тіл алғыш, елгезек бол деп үйреткен;
-төртіншіден, адалдық пен шындыққа баулыған;
-бесіншіден, білгер бол, көпті көрген данышпан қарияны тыңда дегенді
бойларына сіңіре білген;
-алтыншыдан, ата-ананы, үлкенді сыйлауды басты міндет етіп қойған;
-жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспа дейді. Ол мінездегі кемшілікті айтпа
деген сөз емес, ғаріп кісілердің табиғи кемдігін айтпа, көрсетпе деген
сөз;
-сегізшіден, елге қорған бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған
жұмса дегенді үйретеді.
Тәрбиенің бұл бағыттары әлі де болса, толығымен өз құнын жойған жоқ.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес-алты жасында ауыз дуалы
шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың, мергендердің,
батырлардың соңынан ерте білген.
Онысы-балам халық дәстүрін, жол-жоралығысын көңілге тоқып өссін дегені.
Сондықтан да халықта Балаңды өз тәрбиесімен тәрбиелеме, өз ұлтыңның
тәрбиесімен тәрбиеледеген мақал бар.
Баланы жетілдіре тәрбиелеуде көне уақыттан келе жатқан әдістер көп. Оның
ішінде баланы қиял- ғажайып ертегілеріне әуестендірудің пайдасы зор.
Әсіресе көмекші мектептерде ақыл-ойы кешеуілдеген балалар ертеңгі
болашағына зор үмітпен қарайтындықтан қиял-ғажап ертегілері мұндай
балалардың көңілін сергітіп, ертеңіне балаша көз жіберіп, көңіліне демеу
болады.
М.Жұмабаевтың айтуынша да: Балада қиял ерте оянады. Оның түсінуінше
дүниеде мүмкін емес нәрсе жоқ; мүмкін бәрі болатында , ертегі қысқасы
балаға өте қымбат нәрсе-деген. Бұл әсіресе ақыл-ойы кем баланың қиялын
дамытып, өміріне өзек болатын, ертеңіне сенімділікпен қарауына әсер ететін
тәрбиенің бірі-ойдан ертегі құрастыру.
Жаңылтпаш айтып тіл ширатуға жұмбақ шештіріп, дұрыс ойлауға
дағдыландырады, ерлікке, еңбек сүйгіштікке, елін сүюге, үлкенді сыйлауға
үйретеді.
Мақал-мәтелдер- болса халықтың көрген -білген, бастан кешкен оқиғаларынан
қорытқан сан ғасырлық ақыл-ойының жиынтығы, табиғатта өмірде үнемі
қайталанып тұратын оқиғаларымен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Қанатты нақыл сөздер- сөздің інжу маржандары, онда халықтың
даналығы,байқампаздығы, оның бала тәрбиесіндегі үлкен өмірлік тәжірибесі,
еңбекке деген көз қарасы, үміті мен арманы, мүдесі қалыптасып сақталған.
Қазақ халықының балалар тәрбиесінде ғасырлар бойы жинақталған, өмір
елесінен өткен, әдеп-ғұрып, салт-дәстүрді көрсететіндер жоғарыда айтылған
ертегі, мақал- мәтел, нақыл сөз, күмән тудырмайды.
Халық музыкасының домбыра, қобыз, сырнай, сыбызғы, күй өнері, ән өнері
тағы басқа таңдаулы өнері де, өнерлі ұрпақ тәрбиелеуге таптырылмас құрал.
Халықтың сәндік қолданбалы өнерінің әлеуметтік-тәрбиелік рөлі оның
туындыларының өзіндік көркемдік-эстетикалық құндылығымен ғана
бағаланбайды, ол адамдардың заманына қарай толғаныс білдіруінен, өткендегі
мәдениет пен ұлттық дәстүрлердің дара сабақтастығынан көрінеді.
Ата бабаларымыздың салт-дәстүрін, әдеп –ғұрып ұлттық ойындар арқылы да
бала бойында кеңінен сіңіруге болады.
Өйткені баланың ойы, сезімі, қиялы ойын арқылы өсіп дамиды.
Ақыл-ойы кем балалардың дәрігерлерімен кеңесе отырып, баланың дара
ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиеші ұлттық ойындары таңдап алады.
Ол ойының белгілі бір мақсаты, мәні нақты тәрбиелік болуы керек.
Олардың көбісі баланың денесін шынықтырып, буынын бекітіп, қозғалыс
икемділіктерін дамытып шапшаңдыққа алғырлыққа, батырлыққа баулыса, кей-
біреуі тілін дамытуға, сөздік қорын дамытуға, баланың ашылмай жатқан
өнерін ашуға, табиғатты тани білуге, тапқырлыққа тәрбиелейді.
Ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға мирас болып жеткен қазақтың ұлттық
ойындарын жетілдіріп, тиімді әдіс-тәсілдерді орынды пайдаланып, ақыл-ойы
кем баланың жай –күйіне әсер ететіндей етіп сенімін арттыру қажет.
Ұлттық салт-дәстүрін көмекші мектептегі балалардың жеке басының жан-
жақты дамуына, қалыптасуына, тәрбиелік ықпалына, болашағына сеімді
қарауына әсер ететіндей дәрежеде жоғарыда айтылған әр түрлі тәрбие
жұмыстарының орасан көп түрлерін әр баланың дара ерекшелігіне, жас
ерекшелігіне арнайы дәрігерлердің қойылған ауру түрлеріне байланысты
тиімді жүргізу баланың қозғалыс маторикаларын, дербестіктерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz