Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерін басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Фирманың айналым активтерінің экономикалық мәні мен жіктелуі ... ... ..5
1.2 Фирманың айналым активтерінің құрамы, оның қалыптасу көздері ... ... ... 9
1.3 Фирманың айналым активтерін басқару әдістері ... ... ... ... ...12
2 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының негізгі қаржылық және экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... 19
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ..35
2.3 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының ақшалай активтерін талдау ... ... ... ... ... ...39
3 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Айналым активтерін басқаруды жетілдіру ... ... ... ... ..47
3.2 Фирманың айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Фирманың айналым активтерінің экономикалық мәні мен жіктелуі ... ... ..5
1.2 Фирманың айналым активтерінің құрамы, оның қалыптасу көздері ... ... ... 9
1.3 Фирманың айналым активтерін басқару әдістері ... ... ... ... ...12
2 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының негізгі қаржылық және экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... 19
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ..35
2.3 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының ақшалай активтерін талдау ... ... ... ... ... ...39
3 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Айналым активтерін басқаруды жетілдіру ... ... ... ... ..47
3.2 Фирманың айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Айналым активтері кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция, төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды айналым активтерін басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен қарауды талап етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін, яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айналыс қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субьекті ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы бойынша таңдап алады. Басқаша сөзбен айтқанда, ұйымдардың жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдірдің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарықтық экономикада қаржылық активтерді басқару механизмдерінің элементтері экономиканың негізі реттеуші күштері болып табылады, ал қаржылық нәтижелер жекелеген кәсіпорындар жалпы қызметінің нәтижелерін толық көрсетеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін, яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айналыс қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуші субьекті ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы бойынша таңдап алады. Басқаша сөзбен айтқанда, ұйымдардың жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдірдің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарықтық экономикада қаржылық активтерді басқару механизмдерінің элементтері экономиканың негізі реттеуші күштері болып табылады, ал қаржылық нәтижелер жекелеген кәсіпорындар жалпы қызметінің нәтижелерін толық көрсетеді.
1. Нұрсұлтан Назарбаев. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару долында. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы.
2. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы: ҚР Заңы. –Алматы: 2002
3. Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттары.-Алматы: Раритет, 2003.
4. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Учебник. – Мосва: 1998
5. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. – Мосва: 2000
6. Баймұхамбетова С., Асрандин А.Ш. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы. – Алматы: 2000ж
7. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Терия экономического анализа. Учебник. 4-е изд.-М: Финансы и статистика, 2001
8. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика интерпретация: пер. с англ./научн.ред.недевода чл.-корр. РАН И.И. Елисеева. Гл. редактор серии проф. Я.В. Соколов – М.: Финансы и статистика, 1996 .-315б
9. Бочаров В.В. Финансовый анализ. – СПб: Пинтер, 2001. – 240б.
10. Вакуленко Т.Г., Фомина Л.Ф. Анализ бухгалтерской (финансовой) отчетности для принятия управленческих решений – СПб.: Издательский дом Герда: 2001.-345б
11. Каньковская А.Р., Тарушкин А.Б. Экономический анализ. Учебно-методическое пособие.- Москва-Санкт-Петербург, 2003.-290б
12. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001-330б.
13. Дюсенбаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Анализ финансового положения предприятии. Алматы: Экономика, 1999.-350б
14. Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-Центр, 1999.
15.Кеулімжанов Қ.К,,Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов Н.А., Жонтаева А.Э. Қаржылық есеп. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001.-237б
17. Финансовое управление фирмой/под ред. В.И. Терехина — М.: Экономика, 2000.-270б
18. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М: Центр экономики и маркетинга, 2000.-315б
19. Хеддервик К. Финансово-экономический анализ деятельности предприятий – М.: 2000.-380б
20. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2005.
21. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002.-470б
22. Савицская Г.В. Анализ хозяйственной деятельности. Учебное пособие. Москва: Инфра – М, 2005.-332б
23. Өсербайұлы С. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2005.
24. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша – қазақша сөздік. – Алматы: Сөздік – Словарь, 1999.-205б
25. Тулешова Г.К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами (1 бөлім). Алматы, 2004
26. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, выбор, оптимальных решений, финансовое прогнозирование: учебное пособие/под.ред. М.Н. Баканова, А.Д. Шеремета – М.: Финансы и статистика, 2000.-320б
27. Ермекбаева Б.Ж. Купешова Б.К. Корпоративные финансы. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2007.
28. Герасименко Г.П. и др. Управленческий, финансовый и инвестиционный анализ: Практикум,- Ростов на Дону: Издательский центр “Март”, 2002.
29.Интернет сайты: www.bakerhughes.com
2. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы: ҚР Заңы. –Алматы: 2002
3. Қаржылық есептеменің халықаралық стандарттары.-Алматы: Раритет, 2003.
4. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Учебник. – Мосва: 1998
5. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. – Мосва: 2000
6. Баймұхамбетова С., Асрандин А.Ш. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы. – Алматы: 2000ж
7. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Терия экономического анализа. Учебник. 4-е изд.-М: Финансы и статистика, 2001
8. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика интерпретация: пер. с англ./научн.ред.недевода чл.-корр. РАН И.И. Елисеева. Гл. редактор серии проф. Я.В. Соколов – М.: Финансы и статистика, 1996 .-315б
9. Бочаров В.В. Финансовый анализ. – СПб: Пинтер, 2001. – 240б.
10. Вакуленко Т.Г., Фомина Л.Ф. Анализ бухгалтерской (финансовой) отчетности для принятия управленческих решений – СПб.: Издательский дом Герда: 2001.-345б
11. Каньковская А.Р., Тарушкин А.Б. Экономический анализ. Учебно-методическое пособие.- Москва-Санкт-Петербург, 2003.-290б
12. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001-330б.
13. Дюсенбаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Анализ финансового положения предприятии. Алматы: Экономика, 1999.-350б
14. Бланк И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс. – К.: Ника-Центр, 1999.
15.Кеулімжанов Қ.К,,Әжібаева З.Н.,Құдайбергенов Н.А., Жонтаева А.Э. Қаржылық есеп. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001.-237б
17. Финансовое управление фирмой/под ред. В.И. Терехина — М.: Экономика, 2000.-270б
18. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М: Центр экономики и маркетинга, 2000.-315б
19. Хеддервик К. Финансово-экономический анализ деятельности предприятий – М.: 2000.-380б
20. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2005.
21. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002.-470б
22. Савицская Г.В. Анализ хозяйственной деятельности. Учебное пособие. Москва: Инфра – М, 2005.-332б
23. Өсербайұлы С. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2005.
24. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша – қазақша сөздік. – Алматы: Сөздік – Словарь, 1999.-205б
25. Тулешова Г.К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами (1 бөлім). Алматы, 2004
26. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, выбор, оптимальных решений, финансовое прогнозирование: учебное пособие/под.ред. М.Н. Баканова, А.Д. Шеремета – М.: Финансы и статистика, 2000.-320б
27. Ермекбаева Б.Ж. Купешова Б.К. Корпоративные финансы. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2007.
28. Герасименко Г.П. и др. Управленческий, финансовый и инвестиционный анализ: Практикум,- Ростов на Дону: Издательский центр “Март”, 2002.
29.Интернет сайты: www.bakerhughes.com
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУ
Орындаған:
4 курс студенті __________________
Ғылыми жетекшісі:
э.ғ.к., доцент __________________
Өсербайұлы С.
Норма бақылаушы:
э.ғ.к., доцент __________________
Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді:
Қаржы кафедрасының
меңгерушісі міндетін
атқарушы
э.ғ.к., доцент __________________
Арзаева М.Ж.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Фирманың айналым активтерінің экономикалық мәні мен
жіктелуі ... ... ..5
2. Фирманың айналым активтерінің құрамы, оның қалыптасу
көздері ... ... ... 9
1.3 Фирманың айналым активтерін басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының
негізгі қаржылық және экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 19
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің құрамы
мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .35
2.3 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының ақшалай активтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Айналым активтерін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2 Фирманың айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОСЫМША
Кіріспе
Айналым активтері кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық
бөлігі болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі –
кәсіпорынның табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының
дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі
инфляция, төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер
кәсіпорындарды айналым активтерін басқару саясатын өзгертуге, оларды
толықтырудың жаңа көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне
жаңа көзқараспен қарауды талап етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар
түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айналыс
қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субьекті ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы
бойынша таңдап алады. Басқаша сөзбен айтқанда, ұйымдардың жетістіктерін
басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдірдің
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып,
еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарықтық экономикада қаржылық активтерді басқару механизмдерінің
элементтері экономиканың негізі реттеуші күштері болып табылады, ал
қаржылық нәтижелер жекелеген кәсіпорындар жалпы қызметінің нәтижелерін
толық көрсетеді.
Кәсіпорындардың қаржылық активтерін басқару қызметіне мыналар кіреді:
- қаржылық қажеттілікті қамтамасыз ету;
- қаржылық капитал құрылымының өзгеру көздеріне қарай тиімді ету;
- өзге банктер, кәсіпорындар, салық қызметтерімен байланыс
барысында қаржылық тәртіпті қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның акция иегерлерімен, жалдамалы қызметкерлермен,
бөлімшелер (филиалдар) арасында қаржылық қарым-қатынасты
регламенттеу және т.б.
Кәсіпорынның айналым активтерін анықтау үшін кәсіпорынның ішкі және
сыртқы ортасындаға жағдайын нақты және толық көрсететін бірқатар
сипаттамалар қолданылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы осындай сипаттамалардың бірі болып
табылады. Ол несие берушілерге, инвесторларға, яғни меншіктік капитал –
қарыз капиталы қатынасына тәуелділігімен байланысты. Өзіндік өтеу
капиталымен толық өтелмеген айтарлықтай міндеттемелердің болуы ірі
несиегерлер өз қаржыларын қайтаруды талап етсе, банкроттық жағдайға әкелуі
мүмкін.
Алайда, қарызға алынған қаржыны бір мезгілде орналастыру өзіндік
капиталдың кірістілігін арттыруға мүмкіндік береді. Сондықтан, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығының талдауын жасағанда фирманың болашақтағы кірсі мен
тәуекелін көрсететін көрсеткіштер жүйесін пайдаланған өте маңызды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі фирманың айналым активтері мен қысқа
мерзімді міндеттемелерді басқару.
Зерттеудің объектісі: кәсіпорын қызметі, айналым капиталы, фирманың
міндеттемелері, қаржылық жағдайдың өзгерісіне алып келетін факторлар.
Бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерді бағалаудың әдістерін сипаттау, компанияға қаржылық
байланыстың тәуекелдігі және күтілетін кіріс деңгейі қалай әсер ететіндігін
талдау, компанияның қаржылық жағдайын жақсартудың бағыттарын ұсыну.
Диплом жұмысының міндеті:
- Бейкер Хьюз компаниясының айналым активтерін, қысқа мерзімді
міндеттемелерін және қаржылық жағдайын талдау;
- кәсіпорынның жалпы өндірістік шаруашылық қызметін талдау;
- кеңістіктік-уақыттық кескінде айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелердің өзгерістерін анықтау;
- қаржылық жағдайдың өзгерісіне әкелетін негізгі факторларды айқындау;
- қаржылық жағдайдың негізі тенденцияларын болжау;
- кәсіпорынның ары қарай жақсы жұмыс жасауына ұсыныстар жасау.
Бұл жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымша.
Бұл дипломдық жұмысты орындауда ресей және қазақстандық авторлардың
еңбегі, компанияның өндірістік-қаржылық мәліметтері қолданылды.
1 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Фирманың айналым активтерінің экономикалық мәні мен жіктелуі
Айналым активтері кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар
түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айналыс
қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары болып
табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді. Дайын
өнім ақша құралдары және есептегі құралдармен бірге айналыс қорларын
түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-жағар май,
отын және т.б. өндіріс құралдарын аванстық құнмен ақшалай нысанда сатып
алудан басталады – бұл айналысның бірінші сатысы. Нәтижесінде ақша
құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан өндіріс
аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек қана авансталады,
себебі айналыс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі, мұнда жұмыс
күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап, өндіріс
құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн қайтадан
өзінің нысанын ауыстырады – өндірістік нысаннан ол тауарлыға ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша құралдарын
алудан тұрады. Бұл сатыда айнлым қаражаттары қайтадан өндіріс аясынан
айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып, құн
тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорынның ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа айналысқа
түсіп,үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қаражаттарының үздіксіз
қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды. Кәсіпорын
қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі нысанға
ауысып отыруын ғана емес, бірақ әруақытта белгілі мөлшерде бұл нысандарда
болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн айналыстың
әрбір мезетінде әр түрлі жақтарымен біруақытта ақшалай да, өнідірістік те,
тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның ақшалай
нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол енді
оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырады. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қаражаты
болып табылады.
Айналым активтері ең алдымен құндық категория ретінде болады. Олар
материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға болмайды.
Ақшалай нысанында айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік қорлар,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-материалдық
құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды, шығырылмайды,
тұтынылмайды, тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып, келесі
айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және ерекшелікті
мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді орнатқанда
маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы болып
қорлардың тоқсандық немесе жылдық көлемі емес, ал бір айналысы ғана табылуы
қажет.
1-сызба. Айналым қаражаттарының айналысы
Кәсіпорындардың тиімді жұмыс жасауы үшін өндірістік бағдарламаға сәйкес
шикізат, материалдар, жанармай, тез тозатын құралдар болуы қажет. Нарық
қажеттігін толығымен қамтамасыз етуде әрбір кәсіпорын дайын өнімдер қорын
да қалыптастыруға міндетті. Әр түрлі шарттарға сәйкес дайын өнімді
жеткізуде және есеп айырысуда кәсіпорын елеулі қаржыны дебиторлық
қарыздарға жатқызады. Өз кезегінде мерзімді түрде өз қарыздарын тез арада
өтеу үшін кәсіпорын кассасында, есеп айырысу шотында немесе басқа шоттарда
ақша қаражаттарын ұстау қажет. Еркін, яғни бос ақша қаражаттары құнсыздап
кетпеуі үшін және қосымша пайда алу үшін қаржының бір бөлігін құнды
қағаздарға орналыстыруға мүдделі. Бұның барлығы капиталдың бір бөлігін
айналым активтеріне салымды жасау керектігін қажет етеді.
Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты түрде басқару үшін олардың
жіктелуі қажет. Қаржы менеджменті тұрғысынан айналым активтерінің жіктелуі
келесі белгілер бойынша жүргізіледі: айналым активтерінің қаржылық
қалыптасу көздерінің мінездемесі; айналым активтерінің түрлері; айналым
активтерінің операциялық процеске қатысу мінездемесі; айналым активтерінің
қызмет ету кезеңі бойынша.[14]
Қаржылық қалыптасу көздерінің мінездемесі бойынша айналым активтері
келесідей жіктеледі:
• Кәсіпорынның жалпы айналым активтері– меншік және қарыз
капиталы негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі.
Кәсіпорынның қорытынды балансында олар активтің II (екінші)
және III (үшінші) бөлімдерінің сомасы ретінде көрсетіледі;
• Кәсіпорынның таза айналым активтері (таза жұмыс капиталы) –
меншік және ұзақ мерзімді қарыз капитал негізінде құрылады.
Таза актив сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
ТАА = АА – ҚҚМ , (1)
мұндағы ТАА – кәсіпорынның таза активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҚҚМ – кәсіпорынның ағымдағы қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелері.
• Меншік айналым активтері – кәсіпорынның меншік капиталының
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорын
меншік айналым активтерінің сомасын келесі формула бойынша
есептейді:
МАА = АА – ҰҚК – ҚҚМ , (2)
мұндағы МАА – кәсіпорынның меншік айналым активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҰҚК – кәсіпорынның айналым активтеріне
инвстицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
ҚҚМ – кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы
міндеттемелері.
Егер кәсіпорын айналым қорларын қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді
қарыз капиталын қолданса, онда өзіндік және таза айналым
активтерінің сомалары сәйкес болады.
Айналым активтерінің түрлері белгісі бойынша айналым активтері былай
жіктеледі:
1. Шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары. Айналым
активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік қызметін қамтамасыз
ететін материалды ағымдарын мінездейді;
2. Дайын өнім қорлары. Бұл айналым активтері сатуға арналған қор
формасындағы дайын өнімді көрсетеді. Қаржы менеджменті тәжірибесінде
айналым активтерінің бұл түріне аяқталмаған өндіріс көлемін де
жатқызады;
3. Дебиторлық қарыз. Ол тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс есебі
бойынша жеке және заңды тұлғалардың кәсіпорынға деген қаржылық
міндеттемелерін көрсетеді;
4. Ақша қаражаттары. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оларға ұлттық және
шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қалдығы ғана емес, қысқа
мерзімді қаржылық салымдар сомасы да жатады;
5. Айналым активтерінің басқа да түрлері. Оларға жоғарыда көрсетілген
түрлерге енбейтін, жалпы сомасында көрсетілетін айналым активтері
жатады. Мысалы: болашақ кезең шығындары.
Операциялық процеске қатысу мінездемесі бойынша айналым активтерінің
жіктелуі былай болады:
- кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтері;
- кәсіпорынның қаржылық циклін қамтамасыз ететін айналым активтері
болып жіктеледі.
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтеріне
шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары, аяқталмаған өндіріс
көлемі және дайын өнім қорлары жатады.
Кәсіпорынның қаржылық (ақшалай( циклін қамтамасыз ететін айналым
активтеріне дебиторлық қарыздар жатқызылады.
Айналым активтері қызмет ету кезеңі бойынша келесідей жіктеледі:
- Айналым активтерінің тұрақты бөлігі;
- Айналым активтерінің айнымалы бөлігі.
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі – бұл активтердің көлемі
кәсіпорынның қызметінің маусымдық және басқадай ауытқуларына байланыссыз
болатын бөлігі. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның операциялық қызметін іске
асыру үшін қажетті айналым активтерінің төмендемейтін минимумы.
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі – бұл айналым активтерінің өндіріс
көлемі мен өнім сатудың маусымдық өсуімен, бөлек кезеңдегі тауарлы-
материалды қорларды маусымдық сату үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметін
ұйымдастыру қажеттігімен байланысты бөлігі. Ол айналым активтерінің жоғары
және орташа бөлігін құрайды.
Айналым активтерінің жіктелуінің бейнелік көрінісі 2-сызбада
көрсетілген.
Айналым
активтерінің Айналым активтерінің түрі
жіктелуінің
белгісі
Айналым Шикізат, Дайын өнім Дебиторлық Ақша Басқа да
активтерінің материалдар, қорлары қарыздар қаражат-тайна-лым
түрлері жартылай ары актив-тер
фабрикаттар
қорлары
Қаржылық Жалпы айналымТаза айналымМеншік
қалыптасу активтері активтері айналым
көздерінің активтері
мінездемесі
Айналым Өндірістік Қаржы-лық
активтерінң циклді циклді
операциялық қамтамасыз қамтама-сыз
процеске қатысуететін
мінездемесі
Айналым Айналым Айналым
активтерінің активтерінің активтері-ні
қызмет ету тұрақты ң айнымалы
кезеңіне бөлігі бөлігі
байланысты
2-сызба. Негізгі белгілері бойынша кәсіпорын айналым активтерінің жіктелуі
Айналым қаражаттары тек материалды ғана емес, ақшалай ресурстарды да
құрайтындықтан, оларды ұйымдастыру мен қолдану тиімділігіне материалдық
өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да байланысты
болады.
2. Фирманың айналым активтерінің құрамы, оның қалыптасу көздері
Кәсіпорынның айналым қаражаттары айналыстың барлық сатысында олардың
үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін, өндірістің қажеттіліктерін ақшалай
және материалды ресурстрамен қамтамасыз ету үшін, есептердің уақыттылығын
және толықтылығын, айналым қаражаттарының қолдану тиімділігін қамтамасыз
ету үшін қажет.
Айналым қаражаттарының барлық қаржыландыру көздері былай бөлінеді:
меншік қаражаттары( қарыз қаражаттары( тартылған қаражаттар.
Меншік қаражаттар айналысты ұйымдастыруда басты рөл атқарады, себебі
жұмыс рентабельді болу үшін және қабылданған шешім үшін жауапкершілігі болу
үшін коммерциялық есептесу негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың
мүліктік және оперативті тәуелсіздігі болу керек.
Айналым қаражаттары қалыптасуы кәсіпорын ұйымдасқан кезде, оның
жарғылық қоры қалыптасқан кезде өтеді. Бұл кезде айналым қаражаттарының
қалыптасу көзі кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары болып
табылады. Жұмыс процесінде айналым қаражаттарының толықтыру көзі алынған
пайда және айналым қаражаттарына теңестірілген тұрақты пассивтер. Бұл
қаражаттар кәсіпорын мүлкіне жатпайды, бірақ үнемі оның айналысына
қатысады. Бұндай қаражаттар айналым қаражаттарының сомасының минималды
қалдығы ретінде қалыптасу көзі болып табылады. Оларға жататындар: кәсіпорын
жұмысшыларына еңбекақы бойынша айдан айға өтетін минималды қарызы, болашақ
шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет алдында және бюджеттен тыс
қорлар алдындағы минималды өтетін қарыз, тауар үшін алдын ала төлемақы
ретінде алынған несиегерлердің қаражаттары, қайтарымды тара үшін кепілдер
бойынша төлеушілердің қаражаттары, тұтыну қорының өтемелі қалдықтары және
т.б.
Шаруашылықтың айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті қысқарту
үшін және оларды тиімді қолдануды ынталандыру үшін қарыз қаражаттарын
тартқан жөн. Қарыз қаражаттары айналым қаражаттарына деген уақытша қосымша
қажеттілікті қанағаттандыратын банктің қысқа мерзімді несиелері.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру үшін қажетті несиелерді тартудың
негізгі бағыттары мыналар: өндірістің маусымдық процесімен байланысты
шикізат, материалдардың маусымдық қорларын және шығындарын несиелеу( меншік
айналым қаражаттарының жетіспеушілігін уақытша толықтыру( есептеулерді
жүргізу.
Экономиканы әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесі жағдайында қарыз
қаражаттары айналым қаражаттарын қаржыландыру көздері ішінде үлкен үлесте
болды. Осылайша, 1989 жылы ол 40,5%, 1990 жылы – 24,2% болды. Келесі
жылдары несие үлесі қайтадан жоғарылай бастады да, 1993 жылы ол 40,3%-ке
жетті.
Бұл көрсеткіш динамикасы сипатының алғышарты – объективті экономикалық
процестер. 80-жылдардың басындағы несие үлесінің азаюын коммерциялық
несиенің дамымаған жүйесіндегі кәсіпорындардың орталықтандырылған
несиелеуінің қысқаруымен түсіндіруге болады.
Коммерциялық банктер жүйесінің тұрақтануымен, коммерциялық несие
көлемінің өсуімен бірге кәсіпорындар айналым қаражаттарының қалыптасу
көздерінің құрылымдағы несие ресурстарының үлесі де жоғарлады.
Сонымен, экономиканы басқарудың нарықтық жүйесіне көшкенде несиенің
айналым қаражаттарының көзі ретіндегі ролі азайған жоқ. Кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына деген шектен тыс мұқтаждығын жабу қажеттілігімен
бірге банктік несиенің мәнін шарттайтын жаңа факторлар пайда болды. Бұл
факторлар ең алдымен отандық экономиканың өтпелі даму сатысымен байланысты.
Олардың бірі инфляция болды. Кәсіпорынның айналым қаражаттарына
инфляцияның деген әсері көп жақты болды: ол тура және жанама әсер етті.
Тура әсер айналым қаражаттарының айналыс ішіндегі құнсыздануымен
сипатталады, яғни айналыстан кейін кәсіпорын шығарылған өнім үшін алған
пайданың құрылымында айналым қаражаттарының авансталған сомасын қайтарып
алмайды.
Жанама әсер инфляция себебінен болған ақы төленбеу дағдарысына
байланысты қаражаттар айналысының баяулауымен сипатталады. Ақы төленбеу
дағдарысы туындауына тағы да мыналар себеп болады: еңбек өнімділігінің
төмендеуі( өндірістің шекті тиімсіздігі( кейбір басшылардың жаңа
жағдайларға бейімделе алмауы: жаңа шешімдер іздестіру, тауар ассортиментін
өзгерту, артық және керексіз активтерді сатып, өндірістің материал және
энергия сыйымдылығын төмендету( қарыздарды төлемеуге жағдай жасайтын
заңдылықтардың кемшілігі.
Ақы төлемеумен күресу және қаржылық қолдау мақсатында кәсіпорындардың
айналым қаражаттарын толықтыру үшін көп қаражаттар бөлінеді. Бірақ барлық
кезде бірдей бөлінген қаражаттар қажетті мақсатта қолданбайды, бұның қатты
инфляциялық әсері бар.
Көрсетілген себептер кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
ретінде сақталатын айналым қаражаттарының көзі болатын қарыз қаражатына
деген қызығушылығына шарт болады. Бұл жағдайда айналым қаражаттарның көзі
болатын несие қолданудың шектері туралы сұрақ туындайды. Бұл сұрақ екі
жақты – несие қолданудың кәсіпорынның қаржылық жағдайына жалпы, соның
ішінде айналым қаражаттарының жағдайына ықпалмен жүреді.
Бір жағынан, меншік қаражаттарының тапшылығы жағдайында айналысқа
несиелік ресурстарын тартусыз кәсіпорынға өндірісті қысқартуға немесе толық
тоқтатуға тура келеді, ал бұл қаржылық қиындықтарға немесе тіптен
банкроттыққа да әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, туындаған мәселелерді тек
несиелік ресурстар арқылы шешу ссудалық қарыздың үлкеюінен кәсіпорынның
несиелік ресурстардан тәуелділігін жоғарлатады. Бұл қаржылық жағдайдың
тұрақсыздығына әкеледі, меншік айналым қаражаттары банктің меншігіне көшіп
жоғалтылады, себебі кәсіпорындар банктік пайыз арқылы белгіленген салынған
капиталдың табыс нормасын қамтамасыз етпейді. Кредиторлық қарыз айналым
қаражаттарының жоспарланбаған тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы
кәсіпорынның айналысында басқа кәсіпорындар мен мекемелердің қаражаттары
қатысуын сипаттайды. Кредиторлық қарыздың бір бөлігі заңды, себебі жүзеге
асатын есептеме ережелеріне сәйкес. Сонымен қатар, кредиторлық қарыз
төлемақы тәртібінің бұзылуы нәтижесінде де туындауы мүмкін.
Кәсіпорындардың кредиторлық қарызы тауар бойынша жабдықтаушыларға,
жасалған жұмыс үшін мердігерлерге, салықтар және алымдар бойынша салық
инспекциясына, бюджеттен тыс қорларға төлем аударудан пайда болуы мүмкін.
Айналым қаражаттарының басқа да қалыптасу көздерін айтып кету қажет.
Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның мақсатты түрде уақытша қолданбайтын
(қорлар, резервтер, т.б.(.
Айналым қаражаттарының меншік, қарыз және тартылған қалыптасу
көздерінің арасындағы дұрыс қатынас кәсіпорынның қаржылық жағдайын
нығайтуда маңызды рөл атқарады.
3. Фирманың айналым активтерін басқару әдістері
Айналым капиталын басқаруға – қаржыландыру және ағымдағы активтерді
басқару жатады. Ағымдағы активтерді басқаруға, өз алдына, қолма-қол ақшаны
басқару, дебиторлық қарызды басқару және тауарлы-материалдық қорларды
басқару кіреді.
Қолма-қол ақшаны сақтаудың үш мотиві бар:
• Трансакциялық мотив – төлемдер бойынша міндеттемелерді
орындау үшін қолма-қол ақша қажеттілігі.
• Алдын ала сақтандыру – күтпеген жағдайда пайда болатын
міндеттемелерді орындау үшін қолма-қол ақша қажеттілігі.
Фирманың ақша құралдарының қозғалысы неғұлым болжамсыз болса,
соғұрлым ақша қорлары қажет. Сонымен қатар, мұндай
сақтандаруды қажет ететін фирмалар активтерін жоғары өтімді
құнды қағаздарда сақтауға тырысады. Мұндай қорлар қолма-қол
ақшаны қамсыздандыра отыра пайыз ретінде табыс әкеледі.
• Спекулятивті мотив – құнды қағаздар бағаларының бағдарланған
мөлшерлерінде өзгеруінен табыс табу мақсатында қолма-қол
ақшаны сақтау. Бұл мотив бойынша, пайыздық ставкалардың
болашақта өсетіні және құнды қағаздар бағасы төмендейтіні
жайлы белгілі болғанда фирма қолма-қол ақша құралдарын, құнды
қағаздарды сату нәтижесінде көбейтеді, кері жағдайда, қолма-
қол ақша құнды қағаздарға инвестициялау арқылы пайданы
максимизациялайды.
Ақша қаражаттарын басқаруда негізгі құралдың бірі – қолма-қол ақша
бюджеті, ол болашақта белгілі бір уақыт аралығындағы болатын фирманың
түсімдері мен төлемдерін бейнелейді. Егжей-тегжейлі дайындалған бюджет –
фирма үшін бастапқы нүкте болып табылады. Басқару бағдарламасының келесі
әдісі – ақша құралдарының түсімдері мен шығындары болжамының сапасын
арттыру. Көптеген фирмалар шоттардың келіп түсу уақыттарын анық
білмегендіктен төлемнің жүргізілу уақытын болжай алмайды, сондықтан ақша
құралдары мерзімінде түспеген жағдайда, төлем талабы бойынша орындалуы
үшін, ақша құралдарының операциялық қалдықтары жеткілікті болуы тиіс.
Қажетті орташа қалдықтардың азаюына, сонымен қатар, ақша құралдары
түсімдерінің және шығындарының синхронизациясы себептеседі. Ақша түсімдері
уақыты олардың жұмсалуымен сәйкес келетіндей ұйымдастыру арқылы операциялық
қалдықтарын минимумге дейін түсіре алады.
Несие саясатының тиімділігін келесі коэффициенттер көмегімен
бағалауға болады:
1. Дебиторлық қарыз айналымының коэффициенті ол сату көлемінің дебиторлық
қарыз сомасына қатынасы ретінде анықталып, дебиторлық қарыздар
қаншалықты жылдам айналатындығын сипаттайды.
Дебиторлық қарыз айналымы = Сату көлемі Дебиторлық қарыз,
(3)
2. Келіп түсетін шоттар алымның немесе жинағының орташа кезеңі келесі
түрде анықталады:
Жинақтың орташа кезеңі = 365 дебиторлық қарыз айналым коэффициенті, (4)
Жинақтың орташа кезеңі = Келіп түсетін шоттар бір күндегі орташа сату
Тауарлы-материалдық қорлар үш түрі бойынша жіктеледі: шикізат,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім.
Тауарлы-материалдық қорларларды басқару саясаты осы үш топты
инвестициялаумен байланысты. Тауарлы-материалдық қорларлар басқарылуы,
процесске түгел қатысатын қаржы және маркетинг мамандары мен өндірушілерден
тұратын, арнайы құрылған атқарушы комитетпен жүргізіледі. Төрт бөлім
басқармасының өзара байланысты және және кей жағдайда қайшылас мақсаттары
бар, сондықтан комитет міндеті – ортақ мүддені орындайтын басқару саясатын
жүргізу. өндірісті басқарушының басты мәселесі – өндірістің үзіліссіз
процесін қамтамасыз ететін шикізат қорларын басқару. Маркетинг бойынша
басқарманың негізгі мәселесі – сатуды жеңілдету мақсатымен жылдам жеткізуді
қамтамасыз ететіндей тауарлы-материалдық қорлардың үлкен мөлшерін құру және
бақылау. Қаржылық басқарманың негізгі мәселесі – тауарлы-материалдық қорлар
деңгейін бақылау, себебі қордың шамадан тыс көп болуы пайдаға кері әсерін
тигізеді:
• тауарлы-материалдық қорлар активтер айналымы коэффициентін
төмендетеді,
• тауарлы-материалдық ресурстардың ағымдағы қорлары көп шығын талап
етеді.
Реттеу механизмі мен айналым капиталын пайдалану – ағымдағы өндірістік
және қаржылық жоспарда орындалып жатқан белсенді ықпал. Айналым құралдары
өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуі қажет. Сондықтанда
фирманың айналым құралдарына қажеттілігі мен көлемі тек өндірістік тұрғыдан
емес, қаратпа қажеттілігенен де туындауы тиіс.
Қаржыландырудың екі әдісі бар: қысқа және ұзақ мерзімді. Қысқа
мерзімді қаржыландыруға коммерциялық несие, банктік несие, коммерциялық
қағаздар эмиссиясы, факторинг, ал ұзақ мерзімді қаржыландыруға облигациялар
мен акциялар эмиссиясы кіреді. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың бірнеше
стратегиялары белгілі. [6]
Бірінші модель бойынша, ағымдағы активтер қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келеді, яғни, таза айналымды капитал нөлге тең. Ал
ұзақ мерзімді міндеттемелер айналымнан тыс активтер мөлшеріндей
қалыптасады. Өтімділік көзқарасынан бұл әдістің тәуекел мөлшері өте жоғары,
қолайсыз жағдайда фирма ағымдағы кредиторлық қарызды жабу үшін негізгі
құралдар бөлігін сату қажеттігі пайда болады. (3-сызба)
Екінщі модель бойынша, ұзақ мерзімді міндеттемелер айналымнан тыс
активтерді және ағымдағы активтердің тұрақты бөлігін жабу көзі болып
табылады, ал уақытша активтер қысқа мерзімді қаржылармен жабылады. Бұл
жағдайда таза айналымды капитал ағымдағы активтердің тұрақты бөлігіне тең.
Өтімділік көзқарасынан бұл стратегия да жоғары тәуекелді, себебі нақтылы
өмірде ағымдағы активтердің тек минимумымен шектелу мүмкін емес.(4-сызба)
Үшінші модель іс жүзінде қолдануы бойынша ең қолайлы. Бұл жағдайда
айналымнан тыс активтер, ағымдағы активтердің тұрақты бөлігі және уақытша
бөлігінің жуық шамада жартысы ұзақ мерзімді міндеттемелермен жабылады. Таза
айналымды капитал, мөлшері бойынша ағымды активтердің тұрақты бөлігі мен
уақытша бөлігінің жартысына тең. Белгілі бір уақытта фирма артық ағымдағы
активтерді иеленуі мүмкін, ал бұл пайдаға кері әсерін тигізеді, алайда ол
қажетті деңгейде қамтамасыз етіліп отырған өтімділік көзқарасы ретінде
қарастырылады. (5-сызба)
Қысқа мерзімді қаржыландыру
ұзақ мерзімді қаржыландыру
3-сызба. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың бірінші моделі
Қысқа мерзімді қаржыландыру
ұзақ мерзімді қаржыландыру
4-сызба. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың екінші моделі
Қысқа мерзімді қаржыландыру
ұзақ мерзімді қаржыландыру
5-сызба. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың үшінші моделі
Кәсіпорындар үшін негізге проблема айналым активтерін сақтандыруды
қамтамасыз ету болып табылады. Қаржылық жоспарлау прцесінде жоспарланған
кезеңнің басына айналым активтерінің артық немесе жетіспеу мүмкіншілігін
анықтау қажет. Ол үшін жоспарлы кезеңнің басындағы кәсіпорынның күтілетін
(нақты) меншікті айналым активтерінің сомасы оның айналым активтеріне деген
жиынтық қажеттілігімен сәйкестендіріледі. Егер жоспарлы қажеттілік
кәсіпорынның меншіті айналым активтерінің жетіспеушілігі туындайды. Айналым
активтерінің жетіспеушілігін жіберіп алған кәсіпорын оның орнын меншікті
және уақытша заемды қаражаттар есебінен толтыра алады.
Егер қатынас керісінше болса, онда айналым активтерінің қаржыландыру
көзіне қызмет ететін айналым активтерінің артық болуына әкеледі.
Кәсіпорынның айналым активтеріне деген қажеттілігін анықтау нормалау
процесі, яғни айналым активтерінің нормативін анықтау арқылы жүзеге
асырылады.
Нормалаудың мақсаты өндіріс және айналыс саласын белгілі бір мерзімге
тартылатын айналым активтерінің рационалды мөлшерін анықтау болып табылады.
Кез-келген кәсіпорын үшін меншікті айналым активтеріне деген
қажеттілік қаржылық жоспар құру кезінде анықталады. Осыған байланысты
норматив деңгейі тұрақты деңгей болып табылмайды. Меншікті айналым
активтерінің мөлшері өндіріс көлеміне, қамсыздандыру жағдайына, өндірілген
өнім ассортиментіне, қолданылатын есептеу формаларына байланысты болып
табылады.
Кәсіпорынның айналым активтеріне деген қажеттілікті есептеу кезінде
келесілерді ескерту қажет. Меншікті айналым активтерімен тек қана
өндірістік бағдарламаны орындау үшін негізгі өндірістің қажеттілігі ғана
емес, сонымен бірге өзінің балансында қарастырылған және кәсіпорынның
негізгі қызметіне жатпайтын кәсіптік және қосымша өндіріс, тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылық , т.б. шаруашылық, өзінің күшімен жүзеге асырылатын
күрделі жөндеу қажеттіліктері жабылуы керек.
Айналым активтерін нормалау ақша мәнінде жүзеге асырылады. Оларды
қажеттілікті анықтау негізінде жоспарланған кезеңдегі өнім( тауар, қызмет)
өндірісінің шығындар сметасы қойылған.
Өндірістің маусымсыз сипаттағы кәсіпорындары үшін 4-ші тоқсанындағы
өндірістік көлемінің мәліметтерін алу керек; өндірістің маусымдық сипаттағы
кәсіпорындары үшін ең аз өндіріс көлемі анықталады.
Нормативті анықтау үшін нормаланатын элеметтердің орта тәуліктік
шығындары ақшалай мәнде алынады. Орта тәуліктік шығын өндірістік қорлар
бойынша өндіріске шығындар сметасының мақаласы бойынша; аяқталмаған өндіріс
бойынша-жалпы немесе тауарлы өнімнің өндірістік өзіндік құнының негізінде
есептеледі.
Нормалау-кәсіпорында өндірістік қызметті жүргізуіне қажетті тауарлы-
материалдық құндылықтардың жеке түрлері бойынша минималды қажетті қорлар
нормасын әзірлеуден басталды.
Нормалау процесінде жеке және жиынтық нормативтер бекітіледі.
Нормалау процесі бірнеше кезеңдерден тұрады.
Бастапқыда нормалатын айналым активтерінің әрбір элементтері бойынша
қор нормасы дайындалады.
Норма-бұл айналым активтерінің әрбір элементтерінің қор көлеміне
сәйкес келетін мөлшер. Ереже бойынша нормалар қордың күніне бекітіледі және
материалды құндылықтардың белгілі бір түрімен қамтамасыз етілген кезеңнің
ұзақтығын білдіреді. Мысалы, қор нормасы 24 күнді құрайды. Осыған
байланысты қорлар өндірістің 24 күнде қанша қамтамасыз етілгеніне тең болуы
керек.
Қор нормасы- алдағы жылдың 4-ші тоқсанындағы жоспарлы қажеттілігіне %-
пен немесе күнмен бекітіледі немесе ақша түрінде белгілі бір базаға
бекітілуі мүмкін. Содан әрі әзірленген нормалар өндірістік шығындар
сметасында немесе сметада қарастырылмаған, бірақ айналымкапиталы есебінен
толықтырылатын шығыстар негізінде кәсіпорынның меншікті айналым
капиталындағы қажеттілік ақшалай түрде белгіленеді, яғни айналым
капиталының нормативі белгіленеді.
Айналым активтерінің нормасы кәсіпорында қаржылық қызметпен
дайындалады.
Берілген тауарлы-материалдық құндылықтың түрінің қор нормасы мен
шығынынан айналым активтерінің сомасы анықталады. Осылай жеке нормативтер
анықталады.
Соңында жеке нормативтерді қосу жолымен жиынтық норматив
есептелінеді. Айналым активтерінің тауарлы-материалдық құндылықтардың
жоспарланған қорының ақшалай мәнін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
минималды қажеттілігін білдіреді.
Айналым активтерін нормалаудың келесідей негізгі әдістері
қолданылады: тікелей шот әдісі, аналитикалық шот әдісі, коэффициенттік шот
әдісі.
Тікелей шот әдісінде бірінші айналым активтерін әрбір элементке
аванстау мөлшері, екінші оларды сомалаумен нормативтің жалпы сомасы
анықталады.
Аналитикалық шот әдісі кәсіпорынның жұмысының жағдайында жоспарланған
кезеңде өзгерістер алдыңғы кезеңмен салыстырғанда сәйкес болмаған жағдайда
қолданылады. Бұл жағдайда айналым активтерінің нормативінің есептелуі
өндіріс көлемінің өсу қарқыны мен алдыңғы кезеңдегі нормаланған айналым
активтерінің мөлшері арасындағы қатынасты ескере отыру арқылы жүзеге
асырылады.
Коэффициеттік шот әдісі кезінде жаңа норматив өндіріс жағдайын,
қаруланғандығын, өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуін, есеп айырысуын ескере
отырып оларға өзгеріс енгізу жолымен ескі норматив базасында анықталады.
Негізінен тәжірибеде тікелей шот әдісін қолдану дұрыс болып табылады.
Бұл әдістің ерекшелігі жеке және жиынтық нормативтерді нақты есептеуге
сенімді болып табылады. Жеке нормативтерге өндірістік қорлардағы айналым
активтерінің нормативтеріндегі: шикізаттар, негізгі және қосымша
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, кешенді бұйымдар, отын,
ыдыс, құны аз және тез тозатын заттар, бөлшектер; аяқталмаған өндіріс және
өзінің өндірген жартылай фабрикаттар; болашақ кезеңдердегі шығындар; дайын
бұйымдар жатады. Әрбір элементтің ерекшелігі нормалаудың спецификасын
анықтайды.
Шикізатқа, материалдарға және сатып алынған жартылай фабрикаттарға
авансталған айналым активтерінің нормативі мына формула бойынша анықталады:
Н=Р*Д ,
(5)
мұндағы:
Н- шикізат, негізгі материалдар және сатып алынған жартылай
фабрикаттардың қорларындағы айналым активтерінің нормативі;
Р- шикізат, негізгі материалдар және сатып алынған жартылай
фабрикаттардың орта тәуліктік шығындары;
Д- күндердегі қор нормасы.
Тұтынылатын шикізаттар, материалдар және жартылай фабрикаттардың
номенкулатурасы бойынша орта тәуліктік шығындар тоқсан үшін тоқсандағы
күндер санына сәйкес олардың шығындарының сомасын бөлу жолымен есептеледі.
Қор нормасын анықтау- нормалаудың еңбексыйымды және маңызды бөлігі
болып табылады. Қор нормасы материалдардың әрбір түрі немесе тобы бойынша
бекітіледі. Егер шикізаттар мен материалдың көп түрі қолданылса, онда жалпы
құнның 70-80%-нен кем емес орынды алатын негізгі түрлер бойынша норма
бекітіледі.
Меншікті айналым капиталының нормативі ақшалай түрде былай есептеледі:
айналым капиталы есебімен жабылатын кәсіпорынның бір күндік шығындарының
қосындысын қорлар нормасына немесе шығындардың шекті нормасына және айналым
қаражаттарының нормасына көбейтеміз.
Қор нормасы шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар бойынша мына уақыттардан тұрады:
• Транспорттық қор ( төленген шикізаттардың жолда жүруіне кеткен уақыт)-
құжаттардың және жүктің жүру уақыттарының сәйкес болмайтындығынан
туындайды. Егер жабдықтаушы алыста орналасқан болса және шикізат үшін
төлем құжаттары ерте келіп, кәсіпорынның оны төлеуі жүктің келуінен
ерте жүзеге асырылса, онда транспорттық қордың мөлшері шотты төлеу
уақыты мен шикізаттың кәсіпорынға түсу уақытының айырмашылығымен
анықталады. Транпорттық қор мына жағдайларда белгіленбейді:
-егер шикізаттың түсу уақыты және төлеу уақыты сәйкес келсе;
- шикізаттың жеткізілуі белгіленген есеп айырысу мерзімінен бұрын болған
жағдайда;
• Шикізаттарды түсіру және қоймалау, қабылдау уақыты- хронометраж арқылы
есептеледі.
• Шикізаттың қоймада болу уақыты- ол жабдықтау жиілігімен байланысты.
Кәсіпорын қоймасына шикізат жиі түскен сайын бұл қор төмен болады.
Жабдықтау аралғындағы интервалдар келісімшарт негізінде немесе өткен 1-
2 жылдың мәліметтері бойынша белгіленеді. Бір жолды жабдықтау
ескерілмейді. Кәсіпорынның шикізаттың келесі партиясын қабылдау
мерзімі кейбір шикізаттардың қорлары үшін ұзақ, ал кейбіреулері үшін
тез болуы мүмкін. Соған байланысты ағымдағы қоймалық қорды аралық
жабдықтау арасындағы интервал ұзақтығының 50% мөлшерінде
қарастырылады.
• Шикізатты өндіріске дайындау уақыты ( технологиялық қор)
–жабдықтаушылардан түскен шикізаттар өндіріс процесі алдында өңдеуді
қажет ететін жағдайда қолданылады.
• Шикізаттықоймада сақтандыру қоры (кепіл қоры)- жабдықтау мерзімінің
және транспорттық дұрыс жұмыс істемеу кезінде қолданылады. Сақтандыру
қорының көлемі ағымдағы қоймалық қордың 50% мөлшерінде белгіленеді.
2 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының негізгі қаржылық
және экономикалық көрсеткіштерін талдау
Бейкер Хьюз корпорациясы көптеген жаңа мұнайсервистік
технологияларды жасап енгізумен айналысатын инновациялық компанияларды
біріктірді. Олардың көбісі XX ғ-дың басында пайда болды. [29]
1907 ж Рубен Бейкер мұнайды бұрғылаудан революция жасаған жаңа
аспап ойлап шығарды. 1909 ж. Ховард Хьюз роторлы бұрғылауды жақсартқан жаңа
құрал шығарды. Өткен сексен жылдың ішінде Бейкер Интернейшнл мен Хьюз
Тул Компани бұрғылау құрал-жабдықтарын шығарудан және қызмет көрсетуден
әлемдік көсбасшы болды. 1987 ж. бұл компаниялар бірігіп Бейкер Хьюз
компаниясын құрды.
Бейкер Хьюз компаниясы АҚШ-тың Делавэр штатының корпорациясы
болып табылады. Бас офисы Техас штатының Хьюстон қаласында орналасқан.
Бүгінгі таңда Компания әлемнің 90 мемлекеттерінде жұмыс жасайды. Бейкер
Хьюз компаниясы мұнай-газ өнеркәсібінде қызмет көрсетеді.
Бейкер Хьюз компаниясы 8 басты бөлімшелерден тұрады:
1. INTEQ – Бейкер Хьюз ИНТЕК.
Бейкер Хьюз ИНТЕК мұнай-газ өнеркәсібінде бұрғылау және жерді
бағалау, бұрғылау процессіндегі каротаж, өлшеу, газды каротаж, көлденең
бұрғылау, жер қойнауын зерттеу жұмыстарымен айналысады. Бөлімше мұнай-газ
компанияларына ауыр скважиналарын бұрғылау үшін қажетті
жоғарғытехнологиялық шешімдер береді.
2. BHDF – Бейкер Хьюз Дриллинг Флюидс
БХБҚ бөлімшесі бұрғылау қоспаларын және арнайы химиялық
реагенттерді өндіріп шығарады. Мұнай және газ кен орындарын бұрғылау
кезінде қоспалар мен химиялық заттарды қолдану үшін техникалық қызмет
көрсетеді.
3. Бейкер Атлас
Бейкер Атлас петрофизикалық және геофизикалық мәлеметтерді
жинауға арналған технологиялар мен қызметтерді ұсынады. Бұдан басқа, бұл
бөлімше перфорационды технологиялар мен кен орындарын жабуға, құбырларды
шығаруға, анализ жасауға, мәліметтерді өңдеуге арналған технологияларды
ұсынады. Бұл жаңа технологиялар мұнай-газ өңдейтін компанияларға өздерінің
коллекторларын бағалауға және көмірсутек шикізатын табуға көме береді.
4. Бейкер Ойл Тулз
Бейкер Ойл Тулз скважиналарға құмның түсуіне жол бермеуге
арналған құралдарды, механикалық пакерлер және күрделі жөндеуге қажетті
құралдарды ұсынады. Бөлімше арнайы ұстама жабдықтар арқылы скважиналарда
тұрып қалған немесе зақымдалған құбырлар мен құралдарды шығарады.
5. Бейкер Петролайт
Бейкер Петролайт көмірсутек шикізатын табуға, жеткізуге, өңдеуге
арналған химиялық заттар мен химиялық технологияларды ұсынады.
6. Центрлифт
Центрлифт электрикалық насостар мен моторлар, жылдамдық
бақылаушы машиналар және т.б. электрикалық құралдарды шығарудан
дүниежүзіндегі ең ірі компания болып табылады.
7. Хьюз Кристенсен
Хьюз Кристенсен бөлімшесі мұнай, газ, геотермикалық өндіріске
арналған Трикон бұрғылау долоттарын, алмазды долоттарды шығарудан әлемде
бірінші орында.
8. Продакшнквест
Продакшнквест компанияларға өнімді өсіруге, жеделдетуге
арналған инновациялық құрал-жабдықтар мен қызметтер көрсетуде маманданған.
Барлық бөлімшелер Бейкер Хьюз Бизнес Саппорт Сервисез және Хьюмон
Ресурсос әкімшілік және техникалық бөлімдерімен бірігіп жұмыс жасайды.
"Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясы Қазақстанға 1996ж
келді. Он екі жыл бұл компания Тенгиз Шевройл, Аджип сияқты мұнай
компанияларына қызмет көрсетіп келеді.
"Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының мысалы негізінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын және экономикалық көрсеткіштерін талдауға
болады.
Қаржылық жағдай кешенді түсінік болып табылады, ол қаражаттарды
орналастыру мен қолма-қолдандыру, нақты және әлеуетті қаржылық
мүмкіндіктерді көрсететін көптеген факторларға тәуелді және көрсеткіштер
жүйесімен мінезделеді.
Кәсіпорынның негізгі қаржылық жағдайын мінездейтін негізгі
көрсеткіштер мыналар болып табылады: меншікті айналым қаражаттары мен
олардың сақталуының қамтамасыз етілуі; банктік кредитті тиімді қолдану және
оны материалды қамсыздандыру; кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің
тиімділігін бағалау. Қаржылық жағдайды анықтайтын факторларды талдау
қорлардың пайда болуы мен өндірістің тиімді өсуіне көмектеседі.
Нарықтық қатынастары жағдайында басқару шешімдерін қабылдау
барысында компаниялардың қаржылық есептемесін талдаудың маңызы өте зор.
Қаржылық есептеменің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтерді нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі.Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
таптарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік
береді.Қаржылық есептемені талдау баланстан басталады. Баланс бойынша кез-
келген компанияның қаржылық жағдайы анықталынады.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі аналитикалық кестені құруға болады:
1-кесте
Бейкер Хьюз компаниясының баланс активтерінің құрамы мен құрылымы*
Көрсеткіштер2006ж Үлесі %
Барлығы 1657635 100%
2006 ж 2007 ж 2008 ж2007-202008-2007
06 ж ж
Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден3 426 4 292 4 094 865690 -197786
түскен табыс 820 510 724
Өткізілген өнімнің (жұмыстың, 1 338 1 931 1 744 593260 -187448
қызметтің) өзіндік құны 473 733 285
Жалпы табыс 2 088 2 360 2 350 352430 -10338
347 777 439
Кезең шығындары, с.і.: 913 9531 095 984 181811 -111159
764 605
жалпы және әкімшілік шығындар 913 9531 095 984 181811 -111159
764 605
Негізгі қызметтен түскен табыс 1 174 1 265 1 365 90619 100821
394 013 834
Негізгі емес қызметтен түскен 15 603 18 904 17 4253301 -1479
табыс
Салық салуға дейінгі негізгі 1 189 1 283 1 383 93920 99342
қызметтен түскен табыс 997 917 259
Заңды тұлғалардан табыс салығы 535 498616 280663 80782 47684
бойынша шығындар 964
Салық салудан кейінгі негізгі 654 499667 637719 13138 51658
қызметен түскен табыс 295
Таза табыс 654 499667 637719 13138 51658
295
*Дерек көзі: Компанияның кірістері мен шығыстары туралы есебі
4-кестеден көріп тұрғанымыздай, өнімді өткізуден түскен табыс 2007ж
2006 жылмен салыстырғанда 865690 мың теңгеге өсіп, ал 2008ж 2007жылға
қарағанда 197786 мың теңгеге кеміді. Кемуге әсер еткен негізгі фактор -
әлемдегі дағдарыс. Бірақ компания өзі американдық болғандықтан дағдарысқа
тез бейімделе алып, дер кезінде шаралар қолданды. Солардың бірі – валюта
өзгерісін сақтандыру. Сондықтан 2008ж компанияның таза табысы 2007 жылмен
салыстырғанда 51658мың теңгеге өсті.
Бейкер Хьюз компаниясының ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп
беруді талдау 5-кестеде көрсетілген.
5-кесте
2006-2008 жж. Бейкер Хьюз компаниясының ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп берулерді талдау, мың теңге*
Атауы Кезең Абсолютті
артуыкемуі
2006 ж 2007 ж 2008 ж 2007-20062008-20
ж 07 ж
1. Операциялық қызметтен ақша
қаражаттарының қоғалысы
1. Ақша түсімдері: 2 046 3 476 3 134 1430679 -342122
253 932 810
өнімді өткізуден түскен түсім 1 462 2 615 2 293 1152251 -321189
794 045 856
алынған аванстар 482 331729 422693 669247091 -35753
басқа да түсімдер 101 128132 465147 28531337 14820
2. Ақша шығыны: 2 278 2 843 2 578 565409 -264811
346 755 944
жабдықтаушылар мен 1 184 1 734 1 529 549699 -204437
мердігерлердің шоттары б-ша 393 092 655
берілген аванстар 482 155627 441681 792145286 54351
еңбекақы б-ша 137 684194 536187 70556852 -6831
табыстарды төлеу 390 587204 718113 522-185869 -91196
басқа төлемдер 83 527 82 968 66 270 -559 -16698
2. Инвестициялық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
1. Ақша түсімдері 483 656375 923490 784-107733 114861
2. Ақша шығындары: 237 895448 605528 624210710 80019
3. Қаржылық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
5-кестенің жалғасы
1. Ақша түсімдері 0 858 3900 858390 -858390
2. Ақша шығындағы 2 437 906 596359 612904159 -546984
Қорытынды: ақшаның артуыкемуі 11 231 -48 206-359 -59437 -311406
612
Есепті кезең соңындағы ақша 224 699736 988895 402512289 158414
сомасы
*Дерек көзі: Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі
Жоғарыда көрсетілген кесте бойынша есепті кезең соңындағы ақша сомасы
2007ж 736988мың теңгені құрап, 2006жылға қарағанда 512289мың теңгеге,
2008ж тағы 158414мың теңгеге өсті. Бұл фирманың жүргізіп отырған
операцияларының оң бағытта дамып отырғандығын көрсетеді.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және
қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемін белгіленіп, оларға баға
беріледі. Сонымен қатар олардың жалпы капиталдағы үлес салмағын анықтау
қажет.Ол үшін тәуелсіздік, тәуелділік, қаржыландыру коэффициенттері
есептелінеді. Біздің компания үшін бұл коэффициенттер:
1)Тәуелсіздік коэффициенті Ктс = Mк:Ак (0,5-0,6)
(6)
Мұндағы: Ктс – тәуелсіздік коэффициенті;
Mк – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАСҚАРУ
Орындаған:
4 курс студенті __________________
Ғылыми жетекшісі:
э.ғ.к., доцент __________________
Өсербайұлы С.
Норма бақылаушы:
э.ғ.к., доцент __________________
Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді:
Қаржы кафедрасының
меңгерушісі міндетін
атқарушы
э.ғ.к., доцент __________________
Арзаева М.Ж.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Фирманың айналым активтерінің экономикалық мәні мен
жіктелуі ... ... ..5
2. Фирманың айналым активтерінің құрамы, оның қалыптасу
көздері ... ... ... 9
1.3 Фирманың айналым активтерін басқару
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының
негізгі қаржылық және экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 19
2.2 Фирманың айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің құрамы
мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .35
2.3 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының ақшалай активтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Айналым активтерін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2 Фирманың айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОСЫМША
Кіріспе
Айналым активтері кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық
бөлігі болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі –
кәсіпорынның табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының
дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі
инфляция, төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер
кәсіпорындарды айналым активтерін басқару саясатын өзгертуге, оларды
толықтырудың жаңа көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне
жаңа көзқараспен қарауды талап етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар
түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айналыс
қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субьекті ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің
тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғары жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді қазіргі кезде өз қалауы
бойынша таңдап алады. Басқаша сөзбен айтқанда, ұйымдардың жетістіктерін
басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы,
шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді шешімдірдің
қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып,
еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарықтық экономикада қаржылық активтерді басқару механизмдерінің
элементтері экономиканың негізі реттеуші күштері болып табылады, ал
қаржылық нәтижелер жекелеген кәсіпорындар жалпы қызметінің нәтижелерін
толық көрсетеді.
Кәсіпорындардың қаржылық активтерін басқару қызметіне мыналар кіреді:
- қаржылық қажеттілікті қамтамасыз ету;
- қаржылық капитал құрылымының өзгеру көздеріне қарай тиімді ету;
- өзге банктер, кәсіпорындар, салық қызметтерімен байланыс
барысында қаржылық тәртіпті қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның акция иегерлерімен, жалдамалы қызметкерлермен,
бөлімшелер (филиалдар) арасында қаржылық қарым-қатынасты
регламенттеу және т.б.
Кәсіпорынның айналым активтерін анықтау үшін кәсіпорынның ішкі және
сыртқы ортасындаға жағдайын нақты және толық көрсететін бірқатар
сипаттамалар қолданылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы осындай сипаттамалардың бірі болып
табылады. Ол несие берушілерге, инвесторларға, яғни меншіктік капитал –
қарыз капиталы қатынасына тәуелділігімен байланысты. Өзіндік өтеу
капиталымен толық өтелмеген айтарлықтай міндеттемелердің болуы ірі
несиегерлер өз қаржыларын қайтаруды талап етсе, банкроттық жағдайға әкелуі
мүмкін.
Алайда, қарызға алынған қаржыны бір мезгілде орналастыру өзіндік
капиталдың кірістілігін арттыруға мүмкіндік береді. Сондықтан, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығының талдауын жасағанда фирманың болашақтағы кірсі мен
тәуекелін көрсететін көрсеткіштер жүйесін пайдаланған өте маңызды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі фирманың айналым активтері мен қысқа
мерзімді міндеттемелерді басқару.
Зерттеудің объектісі: кәсіпорын қызметі, айналым капиталы, фирманың
міндеттемелері, қаржылық жағдайдың өзгерісіне алып келетін факторлар.
Бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерді бағалаудың әдістерін сипаттау, компанияға қаржылық
байланыстың тәуекелдігі және күтілетін кіріс деңгейі қалай әсер ететіндігін
талдау, компанияның қаржылық жағдайын жақсартудың бағыттарын ұсыну.
Диплом жұмысының міндеті:
- Бейкер Хьюз компаниясының айналым активтерін, қысқа мерзімді
міндеттемелерін және қаржылық жағдайын талдау;
- кәсіпорынның жалпы өндірістік шаруашылық қызметін талдау;
- кеңістіктік-уақыттық кескінде айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелердің өзгерістерін анықтау;
- қаржылық жағдайдың өзгерісіне әкелетін негізгі факторларды айқындау;
- қаржылық жағдайдың негізі тенденцияларын болжау;
- кәсіпорынның ары қарай жақсы жұмыс жасауына ұсыныстар жасау.
Бұл жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымша.
Бұл дипломдық жұмысты орындауда ресей және қазақстандық авторлардың
еңбегі, компанияның өндірістік-қаржылық мәліметтері қолданылды.
1 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІ МЕН ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Фирманың айналым активтерінің экономикалық мәні мен жіктелуі
Айналым активтері кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдарының айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және тауар
түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және айналыс
қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары болып
табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді. Дайын
өнім ақша құралдары және есептегі құралдармен бірге айналыс қорларын
түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-жағар май,
отын және т.б. өндіріс құралдарын аванстық құнмен ақшалай нысанда сатып
алудан басталады – бұл айналысның бірінші сатысы. Нәтижесінде ақша
құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан өндіріс
аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек қана авансталады,
себебі айналыс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі, мұнда жұмыс
күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап, өндіріс
құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн қайтадан
өзінің нысанын ауыстырады – өндірістік нысаннан ол тауарлыға ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша құралдарын
алудан тұрады. Бұл сатыда айнлым қаражаттары қайтадан өндіріс аясынан
айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып, құн
тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорынның ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа айналысқа
түсіп,үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қаражаттарының үздіксіз
қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды. Кәсіпорын
қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі нысанға
ауысып отыруын ғана емес, бірақ әруақытта белгілі мөлшерде бұл нысандарда
болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн айналыстың
әрбір мезетінде әр түрлі жақтарымен біруақытта ақшалай да, өнідірістік те,
тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның ақшалай
нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол енді
оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырады. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қаражаты
болып табылады.
Айналым активтері ең алдымен құндық категория ретінде болады. Олар
материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға болмайды.
Ақшалай нысанында айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік қорлар,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-материалдық
құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды, шығырылмайды,
тұтынылмайды, тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып, келесі
айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және ерекшелікті
мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді орнатқанда
маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы болып
қорлардың тоқсандық немесе жылдық көлемі емес, ал бір айналысы ғана табылуы
қажет.
1-сызба. Айналым қаражаттарының айналысы
Кәсіпорындардың тиімді жұмыс жасауы үшін өндірістік бағдарламаға сәйкес
шикізат, материалдар, жанармай, тез тозатын құралдар болуы қажет. Нарық
қажеттігін толығымен қамтамасыз етуде әрбір кәсіпорын дайын өнімдер қорын
да қалыптастыруға міндетті. Әр түрлі шарттарға сәйкес дайын өнімді
жеткізуде және есеп айырысуда кәсіпорын елеулі қаржыны дебиторлық
қарыздарға жатқызады. Өз кезегінде мерзімді түрде өз қарыздарын тез арада
өтеу үшін кәсіпорын кассасында, есеп айырысу шотында немесе басқа шоттарда
ақша қаражаттарын ұстау қажет. Еркін, яғни бос ақша қаражаттары құнсыздап
кетпеуі үшін және қосымша пайда алу үшін қаржының бір бөлігін құнды
қағаздарға орналыстыруға мүдделі. Бұның барлығы капиталдың бір бөлігін
айналым активтеріне салымды жасау керектігін қажет етеді.
Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты түрде басқару үшін олардың
жіктелуі қажет. Қаржы менеджменті тұрғысынан айналым активтерінің жіктелуі
келесі белгілер бойынша жүргізіледі: айналым активтерінің қаржылық
қалыптасу көздерінің мінездемесі; айналым активтерінің түрлері; айналым
активтерінің операциялық процеске қатысу мінездемесі; айналым активтерінің
қызмет ету кезеңі бойынша.[14]
Қаржылық қалыптасу көздерінің мінездемесі бойынша айналым активтері
келесідей жіктеледі:
• Кәсіпорынның жалпы айналым активтері– меншік және қарыз
капиталы негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі.
Кәсіпорынның қорытынды балансында олар активтің II (екінші)
және III (үшінші) бөлімдерінің сомасы ретінде көрсетіледі;
• Кәсіпорынның таза айналым активтері (таза жұмыс капиталы) –
меншік және ұзақ мерзімді қарыз капитал негізінде құрылады.
Таза актив сомасы келесі формула бойынша есептеледі:
ТАА = АА – ҚҚМ , (1)
мұндағы ТАА – кәсіпорынның таза активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҚҚМ – кәсіпорынның ағымдағы қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелері.
• Меншік айналым активтері – кәсіпорынның меншік капиталының
негізінде құрылған айналым активтерінің бөлігі. Кәсіпорын
меншік айналым активтерінің сомасын келесі формула бойынша
есептейді:
МАА = АА – ҰҚК – ҚҚМ , (2)
мұндағы МАА – кәсіпорынның меншік айналым активтерінің сомасы;
АА – кәсіпорынның жалпы айналым активтерінің
сомасы;
ҰҚК – кәсіпорынның айналым активтеріне
инвстицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
ҚҚМ – кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы
міндеттемелері.
Егер кәсіпорын айналым қорларын қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді
қарыз капиталын қолданса, онда өзіндік және таза айналым
активтерінің сомалары сәйкес болады.
Айналым активтерінің түрлері белгісі бойынша айналым активтері былай
жіктеледі:
1. Шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары. Айналым
активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік қызметін қамтамасыз
ететін материалды ағымдарын мінездейді;
2. Дайын өнім қорлары. Бұл айналым активтері сатуға арналған қор
формасындағы дайын өнімді көрсетеді. Қаржы менеджменті тәжірибесінде
айналым активтерінің бұл түріне аяқталмаған өндіріс көлемін де
жатқызады;
3. Дебиторлық қарыз. Ол тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс есебі
бойынша жеке және заңды тұлғалардың кәсіпорынға деген қаржылық
міндеттемелерін көрсетеді;
4. Ақша қаражаттары. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оларға ұлттық және
шетел валютасындағы ақша қаражаттарының қалдығы ғана емес, қысқа
мерзімді қаржылық салымдар сомасы да жатады;
5. Айналым активтерінің басқа да түрлері. Оларға жоғарыда көрсетілген
түрлерге енбейтін, жалпы сомасында көрсетілетін айналым активтері
жатады. Мысалы: болашақ кезең шығындары.
Операциялық процеске қатысу мінездемесі бойынша айналым активтерінің
жіктелуі былай болады:
- кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтері;
- кәсіпорынның қаржылық циклін қамтамасыз ететін айналым активтері
болып жіктеледі.
Кәсіпорынның өндірістік циклін қамтамасыз ететін айналым активтеріне
шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары, аяқталмаған өндіріс
көлемі және дайын өнім қорлары жатады.
Кәсіпорынның қаржылық (ақшалай( циклін қамтамасыз ететін айналым
активтеріне дебиторлық қарыздар жатқызылады.
Айналым активтері қызмет ету кезеңі бойынша келесідей жіктеледі:
- Айналым активтерінің тұрақты бөлігі;
- Айналым активтерінің айнымалы бөлігі.
Айналым активтерінің тұрақты бөлігі – бұл активтердің көлемі
кәсіпорынның қызметінің маусымдық және басқадай ауытқуларына байланыссыз
болатын бөлігі. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның операциялық қызметін іске
асыру үшін қажетті айналым активтерінің төмендемейтін минимумы.
Айналым активтерінің айнымалы бөлігі – бұл айналым активтерінің өндіріс
көлемі мен өнім сатудың маусымдық өсуімен, бөлек кезеңдегі тауарлы-
материалды қорларды маусымдық сату үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметін
ұйымдастыру қажеттігімен байланысты бөлігі. Ол айналым активтерінің жоғары
және орташа бөлігін құрайды.
Айналым активтерінің жіктелуінің бейнелік көрінісі 2-сызбада
көрсетілген.
Айналым
активтерінің Айналым активтерінің түрі
жіктелуінің
белгісі
Айналым Шикізат, Дайын өнім Дебиторлық Ақша Басқа да
активтерінің материалдар, қорлары қарыздар қаражат-тайна-лым
түрлері жартылай ары актив-тер
фабрикаттар
қорлары
Қаржылық Жалпы айналымТаза айналымМеншік
қалыптасу активтері активтері айналым
көздерінің активтері
мінездемесі
Айналым Өндірістік Қаржы-лық
активтерінң циклді циклді
операциялық қамтамасыз қамтама-сыз
процеске қатысуететін
мінездемесі
Айналым Айналым Айналым
активтерінің активтерінің активтері-ні
қызмет ету тұрақты ң айнымалы
кезеңіне бөлігі бөлігі
байланысты
2-сызба. Негізгі белгілері бойынша кәсіпорын айналым активтерінің жіктелуі
Айналым қаражаттары тек материалды ғана емес, ақшалай ресурстарды да
құрайтындықтан, оларды ұйымдастыру мен қолдану тиімділігіне материалдық
өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да байланысты
болады.
2. Фирманың айналым активтерінің құрамы, оның қалыптасу көздері
Кәсіпорынның айналым қаражаттары айналыстың барлық сатысында олардың
үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін, өндірістің қажеттіліктерін ақшалай
және материалды ресурстрамен қамтамасыз ету үшін, есептердің уақыттылығын
және толықтылығын, айналым қаражаттарының қолдану тиімділігін қамтамасыз
ету үшін қажет.
Айналым қаражаттарының барлық қаржыландыру көздері былай бөлінеді:
меншік қаражаттары( қарыз қаражаттары( тартылған қаражаттар.
Меншік қаражаттар айналысты ұйымдастыруда басты рөл атқарады, себебі
жұмыс рентабельді болу үшін және қабылданған шешім үшін жауапкершілігі болу
үшін коммерциялық есептесу негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың
мүліктік және оперативті тәуелсіздігі болу керек.
Айналым қаражаттары қалыптасуы кәсіпорын ұйымдасқан кезде, оның
жарғылық қоры қалыптасқан кезде өтеді. Бұл кезде айналым қаражаттарының
қалыптасу көзі кәсіпорын құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары болып
табылады. Жұмыс процесінде айналым қаражаттарының толықтыру көзі алынған
пайда және айналым қаражаттарына теңестірілген тұрақты пассивтер. Бұл
қаражаттар кәсіпорын мүлкіне жатпайды, бірақ үнемі оның айналысына
қатысады. Бұндай қаражаттар айналым қаражаттарының сомасының минималды
қалдығы ретінде қалыптасу көзі болып табылады. Оларға жататындар: кәсіпорын
жұмысшыларына еңбекақы бойынша айдан айға өтетін минималды қарызы, болашақ
шығындарды жабуға арналған резервтер, бюджет алдында және бюджеттен тыс
қорлар алдындағы минималды өтетін қарыз, тауар үшін алдын ала төлемақы
ретінде алынған несиегерлердің қаражаттары, қайтарымды тара үшін кепілдер
бойынша төлеушілердің қаражаттары, тұтыну қорының өтемелі қалдықтары және
т.б.
Шаруашылықтың айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті қысқарту
үшін және оларды тиімді қолдануды ынталандыру үшін қарыз қаражаттарын
тартқан жөн. Қарыз қаражаттары айналым қаражаттарына деген уақытша қосымша
қажеттілікті қанағаттандыратын банктің қысқа мерзімді несиелері.
Айналым қаражаттарын қалыптастыру үшін қажетті несиелерді тартудың
негізгі бағыттары мыналар: өндірістің маусымдық процесімен байланысты
шикізат, материалдардың маусымдық қорларын және шығындарын несиелеу( меншік
айналым қаражаттарының жетіспеушілігін уақытша толықтыру( есептеулерді
жүргізу.
Экономиканы әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесі жағдайында қарыз
қаражаттары айналым қаражаттарын қаржыландыру көздері ішінде үлкен үлесте
болды. Осылайша, 1989 жылы ол 40,5%, 1990 жылы – 24,2% болды. Келесі
жылдары несие үлесі қайтадан жоғарылай бастады да, 1993 жылы ол 40,3%-ке
жетті.
Бұл көрсеткіш динамикасы сипатының алғышарты – объективті экономикалық
процестер. 80-жылдардың басындағы несие үлесінің азаюын коммерциялық
несиенің дамымаған жүйесіндегі кәсіпорындардың орталықтандырылған
несиелеуінің қысқаруымен түсіндіруге болады.
Коммерциялық банктер жүйесінің тұрақтануымен, коммерциялық несие
көлемінің өсуімен бірге кәсіпорындар айналым қаражаттарының қалыптасу
көздерінің құрылымдағы несие ресурстарының үлесі де жоғарлады.
Сонымен, экономиканы басқарудың нарықтық жүйесіне көшкенде несиенің
айналым қаражаттарының көзі ретіндегі ролі азайған жоқ. Кәсіпорындардың
айналым қаражаттарына деген шектен тыс мұқтаждығын жабу қажеттілігімен
бірге банктік несиенің мәнін шарттайтын жаңа факторлар пайда болды. Бұл
факторлар ең алдымен отандық экономиканың өтпелі даму сатысымен байланысты.
Олардың бірі инфляция болды. Кәсіпорынның айналым қаражаттарына
инфляцияның деген әсері көп жақты болды: ол тура және жанама әсер етті.
Тура әсер айналым қаражаттарының айналыс ішіндегі құнсыздануымен
сипатталады, яғни айналыстан кейін кәсіпорын шығарылған өнім үшін алған
пайданың құрылымында айналым қаражаттарының авансталған сомасын қайтарып
алмайды.
Жанама әсер инфляция себебінен болған ақы төленбеу дағдарысына
байланысты қаражаттар айналысының баяулауымен сипатталады. Ақы төленбеу
дағдарысы туындауына тағы да мыналар себеп болады: еңбек өнімділігінің
төмендеуі( өндірістің шекті тиімсіздігі( кейбір басшылардың жаңа
жағдайларға бейімделе алмауы: жаңа шешімдер іздестіру, тауар ассортиментін
өзгерту, артық және керексіз активтерді сатып, өндірістің материал және
энергия сыйымдылығын төмендету( қарыздарды төлемеуге жағдай жасайтын
заңдылықтардың кемшілігі.
Ақы төлемеумен күресу және қаржылық қолдау мақсатында кәсіпорындардың
айналым қаражаттарын толықтыру үшін көп қаражаттар бөлінеді. Бірақ барлық
кезде бірдей бөлінген қаражаттар қажетті мақсатта қолданбайды, бұның қатты
инфляциялық әсері бар.
Көрсетілген себептер кәсіпорындардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыз
ретінде сақталатын айналым қаражаттарының көзі болатын қарыз қаражатына
деген қызығушылығына шарт болады. Бұл жағдайда айналым қаражаттарның көзі
болатын несие қолданудың шектері туралы сұрақ туындайды. Бұл сұрақ екі
жақты – несие қолданудың кәсіпорынның қаржылық жағдайына жалпы, соның
ішінде айналым қаражаттарының жағдайына ықпалмен жүреді.
Бір жағынан, меншік қаражаттарының тапшылығы жағдайында айналысқа
несиелік ресурстарын тартусыз кәсіпорынға өндірісті қысқартуға немесе толық
тоқтатуға тура келеді, ал бұл қаржылық қиындықтарға немесе тіптен
банкроттыққа да әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, туындаған мәселелерді тек
несиелік ресурстар арқылы шешу ссудалық қарыздың үлкеюінен кәсіпорынның
несиелік ресурстардан тәуелділігін жоғарлатады. Бұл қаржылық жағдайдың
тұрақсыздығына әкеледі, меншік айналым қаражаттары банктің меншігіне көшіп
жоғалтылады, себебі кәсіпорындар банктік пайыз арқылы белгіленген салынған
капиталдың табыс нормасын қамтамасыз етпейді. Кредиторлық қарыз айналым
қаражаттарының жоспарланбаған тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы
кәсіпорынның айналысында басқа кәсіпорындар мен мекемелердің қаражаттары
қатысуын сипаттайды. Кредиторлық қарыздың бір бөлігі заңды, себебі жүзеге
асатын есептеме ережелеріне сәйкес. Сонымен қатар, кредиторлық қарыз
төлемақы тәртібінің бұзылуы нәтижесінде де туындауы мүмкін.
Кәсіпорындардың кредиторлық қарызы тауар бойынша жабдықтаушыларға,
жасалған жұмыс үшін мердігерлерге, салықтар және алымдар бойынша салық
инспекциясына, бюджеттен тыс қорларға төлем аударудан пайда болуы мүмкін.
Айналым қаражаттарының басқа да қалыптасу көздерін айтып кету қажет.
Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның мақсатты түрде уақытша қолданбайтын
(қорлар, резервтер, т.б.(.
Айналым қаражаттарының меншік, қарыз және тартылған қалыптасу
көздерінің арасындағы дұрыс қатынас кәсіпорынның қаржылық жағдайын
нығайтуда маңызды рөл атқарады.
3. Фирманың айналым активтерін басқару әдістері
Айналым капиталын басқаруға – қаржыландыру және ағымдағы активтерді
басқару жатады. Ағымдағы активтерді басқаруға, өз алдына, қолма-қол ақшаны
басқару, дебиторлық қарызды басқару және тауарлы-материалдық қорларды
басқару кіреді.
Қолма-қол ақшаны сақтаудың үш мотиві бар:
• Трансакциялық мотив – төлемдер бойынша міндеттемелерді
орындау үшін қолма-қол ақша қажеттілігі.
• Алдын ала сақтандыру – күтпеген жағдайда пайда болатын
міндеттемелерді орындау үшін қолма-қол ақша қажеттілігі.
Фирманың ақша құралдарының қозғалысы неғұлым болжамсыз болса,
соғұрлым ақша қорлары қажет. Сонымен қатар, мұндай
сақтандаруды қажет ететін фирмалар активтерін жоғары өтімді
құнды қағаздарда сақтауға тырысады. Мұндай қорлар қолма-қол
ақшаны қамсыздандыра отыра пайыз ретінде табыс әкеледі.
• Спекулятивті мотив – құнды қағаздар бағаларының бағдарланған
мөлшерлерінде өзгеруінен табыс табу мақсатында қолма-қол
ақшаны сақтау. Бұл мотив бойынша, пайыздық ставкалардың
болашақта өсетіні және құнды қағаздар бағасы төмендейтіні
жайлы белгілі болғанда фирма қолма-қол ақша құралдарын, құнды
қағаздарды сату нәтижесінде көбейтеді, кері жағдайда, қолма-
қол ақша құнды қағаздарға инвестициялау арқылы пайданы
максимизациялайды.
Ақша қаражаттарын басқаруда негізгі құралдың бірі – қолма-қол ақша
бюджеті, ол болашақта белгілі бір уақыт аралығындағы болатын фирманың
түсімдері мен төлемдерін бейнелейді. Егжей-тегжейлі дайындалған бюджет –
фирма үшін бастапқы нүкте болып табылады. Басқару бағдарламасының келесі
әдісі – ақша құралдарының түсімдері мен шығындары болжамының сапасын
арттыру. Көптеген фирмалар шоттардың келіп түсу уақыттарын анық
білмегендіктен төлемнің жүргізілу уақытын болжай алмайды, сондықтан ақша
құралдары мерзімінде түспеген жағдайда, төлем талабы бойынша орындалуы
үшін, ақша құралдарының операциялық қалдықтары жеткілікті болуы тиіс.
Қажетті орташа қалдықтардың азаюына, сонымен қатар, ақша құралдары
түсімдерінің және шығындарының синхронизациясы себептеседі. Ақша түсімдері
уақыты олардың жұмсалуымен сәйкес келетіндей ұйымдастыру арқылы операциялық
қалдықтарын минимумге дейін түсіре алады.
Несие саясатының тиімділігін келесі коэффициенттер көмегімен
бағалауға болады:
1. Дебиторлық қарыз айналымының коэффициенті ол сату көлемінің дебиторлық
қарыз сомасына қатынасы ретінде анықталып, дебиторлық қарыздар
қаншалықты жылдам айналатындығын сипаттайды.
Дебиторлық қарыз айналымы = Сату көлемі Дебиторлық қарыз,
(3)
2. Келіп түсетін шоттар алымның немесе жинағының орташа кезеңі келесі
түрде анықталады:
Жинақтың орташа кезеңі = 365 дебиторлық қарыз айналым коэффициенті, (4)
Жинақтың орташа кезеңі = Келіп түсетін шоттар бір күндегі орташа сату
Тауарлы-материалдық қорлар үш түрі бойынша жіктеледі: шикізат,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім.
Тауарлы-материалдық қорларларды басқару саясаты осы үш топты
инвестициялаумен байланысты. Тауарлы-материалдық қорларлар басқарылуы,
процесске түгел қатысатын қаржы және маркетинг мамандары мен өндірушілерден
тұратын, арнайы құрылған атқарушы комитетпен жүргізіледі. Төрт бөлім
басқармасының өзара байланысты және және кей жағдайда қайшылас мақсаттары
бар, сондықтан комитет міндеті – ортақ мүддені орындайтын басқару саясатын
жүргізу. өндірісті басқарушының басты мәселесі – өндірістің үзіліссіз
процесін қамтамасыз ететін шикізат қорларын басқару. Маркетинг бойынша
басқарманың негізгі мәселесі – сатуды жеңілдету мақсатымен жылдам жеткізуді
қамтамасыз ететіндей тауарлы-материалдық қорлардың үлкен мөлшерін құру және
бақылау. Қаржылық басқарманың негізгі мәселесі – тауарлы-материалдық қорлар
деңгейін бақылау, себебі қордың шамадан тыс көп болуы пайдаға кері әсерін
тигізеді:
• тауарлы-материалдық қорлар активтер айналымы коэффициентін
төмендетеді,
• тауарлы-материалдық ресурстардың ағымдағы қорлары көп шығын талап
етеді.
Реттеу механизмі мен айналым капиталын пайдалану – ағымдағы өндірістік
және қаржылық жоспарда орындалып жатқан белсенді ықпал. Айналым құралдары
өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуі қажет. Сондықтанда
фирманың айналым құралдарына қажеттілігі мен көлемі тек өндірістік тұрғыдан
емес, қаратпа қажеттілігенен де туындауы тиіс.
Қаржыландырудың екі әдісі бар: қысқа және ұзақ мерзімді. Қысқа
мерзімді қаржыландыруға коммерциялық несие, банктік несие, коммерциялық
қағаздар эмиссиясы, факторинг, ал ұзақ мерзімді қаржыландыруға облигациялар
мен акциялар эмиссиясы кіреді. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың бірнеше
стратегиялары белгілі. [6]
Бірінші модель бойынша, ағымдағы активтер қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келеді, яғни, таза айналымды капитал нөлге тең. Ал
ұзақ мерзімді міндеттемелер айналымнан тыс активтер мөлшеріндей
қалыптасады. Өтімділік көзқарасынан бұл әдістің тәуекел мөлшері өте жоғары,
қолайсыз жағдайда фирма ағымдағы кредиторлық қарызды жабу үшін негізгі
құралдар бөлігін сату қажеттігі пайда болады. (3-сызба)
Екінщі модель бойынша, ұзақ мерзімді міндеттемелер айналымнан тыс
активтерді және ағымдағы активтердің тұрақты бөлігін жабу көзі болып
табылады, ал уақытша активтер қысқа мерзімді қаржылармен жабылады. Бұл
жағдайда таза айналымды капитал ағымдағы активтердің тұрақты бөлігіне тең.
Өтімділік көзқарасынан бұл стратегия да жоғары тәуекелді, себебі нақтылы
өмірде ағымдағы активтердің тек минимумымен шектелу мүмкін емес.(4-сызба)
Үшінші модель іс жүзінде қолдануы бойынша ең қолайлы. Бұл жағдайда
айналымнан тыс активтер, ағымдағы активтердің тұрақты бөлігі және уақытша
бөлігінің жуық шамада жартысы ұзақ мерзімді міндеттемелермен жабылады. Таза
айналымды капитал, мөлшері бойынша ағымды активтердің тұрақты бөлігі мен
уақытша бөлігінің жартысына тең. Белгілі бір уақытта фирма артық ағымдағы
активтерді иеленуі мүмкін, ал бұл пайдаға кері әсерін тигізеді, алайда ол
қажетті деңгейде қамтамасыз етіліп отырған өтімділік көзқарасы ретінде
қарастырылады. (5-сызба)
Қысқа мерзімді қаржыландыру
ұзақ мерзімді қаржыландыру
3-сызба. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың бірінші моделі
Қысқа мерзімді қаржыландыру
ұзақ мерзімді қаржыландыру
4-сызба. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың екінші моделі
Қысқа мерзімді қаржыландыру
ұзақ мерзімді қаржыландыру
5-сызба. Ағымдағы активтерді қаржыландырудың үшінші моделі
Кәсіпорындар үшін негізге проблема айналым активтерін сақтандыруды
қамтамасыз ету болып табылады. Қаржылық жоспарлау прцесінде жоспарланған
кезеңнің басына айналым активтерінің артық немесе жетіспеу мүмкіншілігін
анықтау қажет. Ол үшін жоспарлы кезеңнің басындағы кәсіпорынның күтілетін
(нақты) меншікті айналым активтерінің сомасы оның айналым активтеріне деген
жиынтық қажеттілігімен сәйкестендіріледі. Егер жоспарлы қажеттілік
кәсіпорынның меншіті айналым активтерінің жетіспеушілігі туындайды. Айналым
активтерінің жетіспеушілігін жіберіп алған кәсіпорын оның орнын меншікті
және уақытша заемды қаражаттар есебінен толтыра алады.
Егер қатынас керісінше болса, онда айналым активтерінің қаржыландыру
көзіне қызмет ететін айналым активтерінің артық болуына әкеледі.
Кәсіпорынның айналым активтеріне деген қажеттілігін анықтау нормалау
процесі, яғни айналым активтерінің нормативін анықтау арқылы жүзеге
асырылады.
Нормалаудың мақсаты өндіріс және айналыс саласын белгілі бір мерзімге
тартылатын айналым активтерінің рационалды мөлшерін анықтау болып табылады.
Кез-келген кәсіпорын үшін меншікті айналым активтеріне деген
қажеттілік қаржылық жоспар құру кезінде анықталады. Осыған байланысты
норматив деңгейі тұрақты деңгей болып табылмайды. Меншікті айналым
активтерінің мөлшері өндіріс көлеміне, қамсыздандыру жағдайына, өндірілген
өнім ассортиментіне, қолданылатын есептеу формаларына байланысты болып
табылады.
Кәсіпорынның айналым активтеріне деген қажеттілікті есептеу кезінде
келесілерді ескерту қажет. Меншікті айналым активтерімен тек қана
өндірістік бағдарламаны орындау үшін негізгі өндірістің қажеттілігі ғана
емес, сонымен бірге өзінің балансында қарастырылған және кәсіпорынның
негізгі қызметіне жатпайтын кәсіптік және қосымша өндіріс, тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылық , т.б. шаруашылық, өзінің күшімен жүзеге асырылатын
күрделі жөндеу қажеттіліктері жабылуы керек.
Айналым активтерін нормалау ақша мәнінде жүзеге асырылады. Оларды
қажеттілікті анықтау негізінде жоспарланған кезеңдегі өнім( тауар, қызмет)
өндірісінің шығындар сметасы қойылған.
Өндірістің маусымсыз сипаттағы кәсіпорындары үшін 4-ші тоқсанындағы
өндірістік көлемінің мәліметтерін алу керек; өндірістің маусымдық сипаттағы
кәсіпорындары үшін ең аз өндіріс көлемі анықталады.
Нормативті анықтау үшін нормаланатын элеметтердің орта тәуліктік
шығындары ақшалай мәнде алынады. Орта тәуліктік шығын өндірістік қорлар
бойынша өндіріске шығындар сметасының мақаласы бойынша; аяқталмаған өндіріс
бойынша-жалпы немесе тауарлы өнімнің өндірістік өзіндік құнының негізінде
есептеледі.
Нормалау-кәсіпорында өндірістік қызметті жүргізуіне қажетті тауарлы-
материалдық құндылықтардың жеке түрлері бойынша минималды қажетті қорлар
нормасын әзірлеуден басталды.
Нормалау процесінде жеке және жиынтық нормативтер бекітіледі.
Нормалау процесі бірнеше кезеңдерден тұрады.
Бастапқыда нормалатын айналым активтерінің әрбір элементтері бойынша
қор нормасы дайындалады.
Норма-бұл айналым активтерінің әрбір элементтерінің қор көлеміне
сәйкес келетін мөлшер. Ереже бойынша нормалар қордың күніне бекітіледі және
материалды құндылықтардың белгілі бір түрімен қамтамасыз етілген кезеңнің
ұзақтығын білдіреді. Мысалы, қор нормасы 24 күнді құрайды. Осыған
байланысты қорлар өндірістің 24 күнде қанша қамтамасыз етілгеніне тең болуы
керек.
Қор нормасы- алдағы жылдың 4-ші тоқсанындағы жоспарлы қажеттілігіне %-
пен немесе күнмен бекітіледі немесе ақша түрінде белгілі бір базаға
бекітілуі мүмкін. Содан әрі әзірленген нормалар өндірістік шығындар
сметасында немесе сметада қарастырылмаған, бірақ айналымкапиталы есебінен
толықтырылатын шығыстар негізінде кәсіпорынның меншікті айналым
капиталындағы қажеттілік ақшалай түрде белгіленеді, яғни айналым
капиталының нормативі белгіленеді.
Айналым активтерінің нормасы кәсіпорында қаржылық қызметпен
дайындалады.
Берілген тауарлы-материалдық құндылықтың түрінің қор нормасы мен
шығынынан айналым активтерінің сомасы анықталады. Осылай жеке нормативтер
анықталады.
Соңында жеке нормативтерді қосу жолымен жиынтық норматив
есептелінеді. Айналым активтерінің тауарлы-материалдық құндылықтардың
жоспарланған қорының ақшалай мәнін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
минималды қажеттілігін білдіреді.
Айналым активтерін нормалаудың келесідей негізгі әдістері
қолданылады: тікелей шот әдісі, аналитикалық шот әдісі, коэффициенттік шот
әдісі.
Тікелей шот әдісінде бірінші айналым активтерін әрбір элементке
аванстау мөлшері, екінші оларды сомалаумен нормативтің жалпы сомасы
анықталады.
Аналитикалық шот әдісі кәсіпорынның жұмысының жағдайында жоспарланған
кезеңде өзгерістер алдыңғы кезеңмен салыстырғанда сәйкес болмаған жағдайда
қолданылады. Бұл жағдайда айналым активтерінің нормативінің есептелуі
өндіріс көлемінің өсу қарқыны мен алдыңғы кезеңдегі нормаланған айналым
активтерінің мөлшері арасындағы қатынасты ескере отыру арқылы жүзеге
асырылады.
Коэффициеттік шот әдісі кезінде жаңа норматив өндіріс жағдайын,
қаруланғандығын, өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуін, есеп айырысуын ескере
отырып оларға өзгеріс енгізу жолымен ескі норматив базасында анықталады.
Негізінен тәжірибеде тікелей шот әдісін қолдану дұрыс болып табылады.
Бұл әдістің ерекшелігі жеке және жиынтық нормативтерді нақты есептеуге
сенімді болып табылады. Жеке нормативтерге өндірістік қорлардағы айналым
активтерінің нормативтеріндегі: шикізаттар, негізгі және қосымша
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, кешенді бұйымдар, отын,
ыдыс, құны аз және тез тозатын заттар, бөлшектер; аяқталмаған өндіріс және
өзінің өндірген жартылай фабрикаттар; болашақ кезеңдердегі шығындар; дайын
бұйымдар жатады. Әрбір элементтің ерекшелігі нормалаудың спецификасын
анықтайды.
Шикізатқа, материалдарға және сатып алынған жартылай фабрикаттарға
авансталған айналым активтерінің нормативі мына формула бойынша анықталады:
Н=Р*Д ,
(5)
мұндағы:
Н- шикізат, негізгі материалдар және сатып алынған жартылай
фабрикаттардың қорларындағы айналым активтерінің нормативі;
Р- шикізат, негізгі материалдар және сатып алынған жартылай
фабрикаттардың орта тәуліктік шығындары;
Д- күндердегі қор нормасы.
Тұтынылатын шикізаттар, материалдар және жартылай фабрикаттардың
номенкулатурасы бойынша орта тәуліктік шығындар тоқсан үшін тоқсандағы
күндер санына сәйкес олардың шығындарының сомасын бөлу жолымен есептеледі.
Қор нормасын анықтау- нормалаудың еңбексыйымды және маңызды бөлігі
болып табылады. Қор нормасы материалдардың әрбір түрі немесе тобы бойынша
бекітіледі. Егер шикізаттар мен материалдың көп түрі қолданылса, онда жалпы
құнның 70-80%-нен кем емес орынды алатын негізгі түрлер бойынша норма
бекітіледі.
Меншікті айналым капиталының нормативі ақшалай түрде былай есептеледі:
айналым капиталы есебімен жабылатын кәсіпорынның бір күндік шығындарының
қосындысын қорлар нормасына немесе шығындардың шекті нормасына және айналым
қаражаттарының нормасына көбейтеміз.
Қор нормасы шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар бойынша мына уақыттардан тұрады:
• Транспорттық қор ( төленген шикізаттардың жолда жүруіне кеткен уақыт)-
құжаттардың және жүктің жүру уақыттарының сәйкес болмайтындығынан
туындайды. Егер жабдықтаушы алыста орналасқан болса және шикізат үшін
төлем құжаттары ерте келіп, кәсіпорынның оны төлеуі жүктің келуінен
ерте жүзеге асырылса, онда транспорттық қордың мөлшері шотты төлеу
уақыты мен шикізаттың кәсіпорынға түсу уақытының айырмашылығымен
анықталады. Транпорттық қор мына жағдайларда белгіленбейді:
-егер шикізаттың түсу уақыты және төлеу уақыты сәйкес келсе;
- шикізаттың жеткізілуі белгіленген есеп айырысу мерзімінен бұрын болған
жағдайда;
• Шикізаттарды түсіру және қоймалау, қабылдау уақыты- хронометраж арқылы
есептеледі.
• Шикізаттың қоймада болу уақыты- ол жабдықтау жиілігімен байланысты.
Кәсіпорын қоймасына шикізат жиі түскен сайын бұл қор төмен болады.
Жабдықтау аралғындағы интервалдар келісімшарт негізінде немесе өткен 1-
2 жылдың мәліметтері бойынша белгіленеді. Бір жолды жабдықтау
ескерілмейді. Кәсіпорынның шикізаттың келесі партиясын қабылдау
мерзімі кейбір шикізаттардың қорлары үшін ұзақ, ал кейбіреулері үшін
тез болуы мүмкін. Соған байланысты ағымдағы қоймалық қорды аралық
жабдықтау арасындағы интервал ұзақтығының 50% мөлшерінде
қарастырылады.
• Шикізатты өндіріске дайындау уақыты ( технологиялық қор)
–жабдықтаушылардан түскен шикізаттар өндіріс процесі алдында өңдеуді
қажет ететін жағдайда қолданылады.
• Шикізаттықоймада сақтандыру қоры (кепіл қоры)- жабдықтау мерзімінің
және транспорттық дұрыс жұмыс істемеу кезінде қолданылады. Сақтандыру
қорының көлемі ағымдағы қоймалық қордың 50% мөлшерінде белгіленеді.
2 ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 "Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының негізгі қаржылық
және экономикалық көрсеткіштерін талдау
Бейкер Хьюз корпорациясы көптеген жаңа мұнайсервистік
технологияларды жасап енгізумен айналысатын инновациялық компанияларды
біріктірді. Олардың көбісі XX ғ-дың басында пайда болды. [29]
1907 ж Рубен Бейкер мұнайды бұрғылаудан революция жасаған жаңа
аспап ойлап шығарды. 1909 ж. Ховард Хьюз роторлы бұрғылауды жақсартқан жаңа
құрал шығарды. Өткен сексен жылдың ішінде Бейкер Интернейшнл мен Хьюз
Тул Компани бұрғылау құрал-жабдықтарын шығарудан және қызмет көрсетуден
әлемдік көсбасшы болды. 1987 ж. бұл компаниялар бірігіп Бейкер Хьюз
компаниясын құрды.
Бейкер Хьюз компаниясы АҚШ-тың Делавэр штатының корпорациясы
болып табылады. Бас офисы Техас штатының Хьюстон қаласында орналасқан.
Бүгінгі таңда Компания әлемнің 90 мемлекеттерінде жұмыс жасайды. Бейкер
Хьюз компаниясы мұнай-газ өнеркәсібінде қызмет көрсетеді.
Бейкер Хьюз компаниясы 8 басты бөлімшелерден тұрады:
1. INTEQ – Бейкер Хьюз ИНТЕК.
Бейкер Хьюз ИНТЕК мұнай-газ өнеркәсібінде бұрғылау және жерді
бағалау, бұрғылау процессіндегі каротаж, өлшеу, газды каротаж, көлденең
бұрғылау, жер қойнауын зерттеу жұмыстарымен айналысады. Бөлімше мұнай-газ
компанияларына ауыр скважиналарын бұрғылау үшін қажетті
жоғарғытехнологиялық шешімдер береді.
2. BHDF – Бейкер Хьюз Дриллинг Флюидс
БХБҚ бөлімшесі бұрғылау қоспаларын және арнайы химиялық
реагенттерді өндіріп шығарады. Мұнай және газ кен орындарын бұрғылау
кезінде қоспалар мен химиялық заттарды қолдану үшін техникалық қызмет
көрсетеді.
3. Бейкер Атлас
Бейкер Атлас петрофизикалық және геофизикалық мәлеметтерді
жинауға арналған технологиялар мен қызметтерді ұсынады. Бұдан басқа, бұл
бөлімше перфорационды технологиялар мен кен орындарын жабуға, құбырларды
шығаруға, анализ жасауға, мәліметтерді өңдеуге арналған технологияларды
ұсынады. Бұл жаңа технологиялар мұнай-газ өңдейтін компанияларға өздерінің
коллекторларын бағалауға және көмірсутек шикізатын табуға көме береді.
4. Бейкер Ойл Тулз
Бейкер Ойл Тулз скважиналарға құмның түсуіне жол бермеуге
арналған құралдарды, механикалық пакерлер және күрделі жөндеуге қажетті
құралдарды ұсынады. Бөлімше арнайы ұстама жабдықтар арқылы скважиналарда
тұрып қалған немесе зақымдалған құбырлар мен құралдарды шығарады.
5. Бейкер Петролайт
Бейкер Петролайт көмірсутек шикізатын табуға, жеткізуге, өңдеуге
арналған химиялық заттар мен химиялық технологияларды ұсынады.
6. Центрлифт
Центрлифт электрикалық насостар мен моторлар, жылдамдық
бақылаушы машиналар және т.б. электрикалық құралдарды шығарудан
дүниежүзіндегі ең ірі компания болып табылады.
7. Хьюз Кристенсен
Хьюз Кристенсен бөлімшесі мұнай, газ, геотермикалық өндіріске
арналған Трикон бұрғылау долоттарын, алмазды долоттарды шығарудан әлемде
бірінші орында.
8. Продакшнквест
Продакшнквест компанияларға өнімді өсіруге, жеделдетуге
арналған инновациялық құрал-жабдықтар мен қызметтер көрсетуде маманданған.
Барлық бөлімшелер Бейкер Хьюз Бизнес Саппорт Сервисез және Хьюмон
Ресурсос әкімшілік және техникалық бөлімдерімен бірігіп жұмыс жасайды.
"Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясы Қазақстанға 1996ж
келді. Он екі жыл бұл компания Тенгиз Шевройл, Аджип сияқты мұнай
компанияларына қызмет көрсетіп келеді.
"Бейкер Хьюз Сервисез Интернешнл Инк." компаниясының мысалы негізінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайын және экономикалық көрсеткіштерін талдауға
болады.
Қаржылық жағдай кешенді түсінік болып табылады, ол қаражаттарды
орналастыру мен қолма-қолдандыру, нақты және әлеуетті қаржылық
мүмкіндіктерді көрсететін көптеген факторларға тәуелді және көрсеткіштер
жүйесімен мінезделеді.
Кәсіпорынның негізгі қаржылық жағдайын мінездейтін негізгі
көрсеткіштер мыналар болып табылады: меншікті айналым қаражаттары мен
олардың сақталуының қамтамасыз етілуі; банктік кредитті тиімді қолдану және
оны материалды қамсыздандыру; кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің
тиімділігін бағалау. Қаржылық жағдайды анықтайтын факторларды талдау
қорлардың пайда болуы мен өндірістің тиімді өсуіне көмектеседі.
Нарықтық қатынастары жағдайында басқару шешімдерін қабылдау
барысында компаниялардың қаржылық есептемесін талдаудың маңызы өте зор.
Қаржылық есептеменің маңызды элементі болып саналатын активтерді талдау
барысында, осы активтерді нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі.Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
таптарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік
береді.Қаржылық есептемені талдау баланстан басталады. Баланс бойынша кез-
келген компанияның қаржылық жағдайы анықталынады.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі аналитикалық кестені құруға болады:
1-кесте
Бейкер Хьюз компаниясының баланс активтерінің құрамы мен құрылымы*
Көрсеткіштер2006ж Үлесі %
Барлығы 1657635 100%
2006 ж 2007 ж 2008 ж2007-202008-2007
06 ж ж
Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден3 426 4 292 4 094 865690 -197786
түскен табыс 820 510 724
Өткізілген өнімнің (жұмыстың, 1 338 1 931 1 744 593260 -187448
қызметтің) өзіндік құны 473 733 285
Жалпы табыс 2 088 2 360 2 350 352430 -10338
347 777 439
Кезең шығындары, с.і.: 913 9531 095 984 181811 -111159
764 605
жалпы және әкімшілік шығындар 913 9531 095 984 181811 -111159
764 605
Негізгі қызметтен түскен табыс 1 174 1 265 1 365 90619 100821
394 013 834
Негізгі емес қызметтен түскен 15 603 18 904 17 4253301 -1479
табыс
Салық салуға дейінгі негізгі 1 189 1 283 1 383 93920 99342
қызметтен түскен табыс 997 917 259
Заңды тұлғалардан табыс салығы 535 498616 280663 80782 47684
бойынша шығындар 964
Салық салудан кейінгі негізгі 654 499667 637719 13138 51658
қызметен түскен табыс 295
Таза табыс 654 499667 637719 13138 51658
295
*Дерек көзі: Компанияның кірістері мен шығыстары туралы есебі
4-кестеден көріп тұрғанымыздай, өнімді өткізуден түскен табыс 2007ж
2006 жылмен салыстырғанда 865690 мың теңгеге өсіп, ал 2008ж 2007жылға
қарағанда 197786 мың теңгеге кеміді. Кемуге әсер еткен негізгі фактор -
әлемдегі дағдарыс. Бірақ компания өзі американдық болғандықтан дағдарысқа
тез бейімделе алып, дер кезінде шаралар қолданды. Солардың бірі – валюта
өзгерісін сақтандыру. Сондықтан 2008ж компанияның таза табысы 2007 жылмен
салыстырғанда 51658мың теңгеге өсті.
Бейкер Хьюз компаниясының ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп
беруді талдау 5-кестеде көрсетілген.
5-кесте
2006-2008 жж. Бейкер Хьюз компаниясының ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есеп берулерді талдау, мың теңге*
Атауы Кезең Абсолютті
артуыкемуі
2006 ж 2007 ж 2008 ж 2007-20062008-20
ж 07 ж
1. Операциялық қызметтен ақша
қаражаттарының қоғалысы
1. Ақша түсімдері: 2 046 3 476 3 134 1430679 -342122
253 932 810
өнімді өткізуден түскен түсім 1 462 2 615 2 293 1152251 -321189
794 045 856
алынған аванстар 482 331729 422693 669247091 -35753
басқа да түсімдер 101 128132 465147 28531337 14820
2. Ақша шығыны: 2 278 2 843 2 578 565409 -264811
346 755 944
жабдықтаушылар мен 1 184 1 734 1 529 549699 -204437
мердігерлердің шоттары б-ша 393 092 655
берілген аванстар 482 155627 441681 792145286 54351
еңбекақы б-ша 137 684194 536187 70556852 -6831
табыстарды төлеу 390 587204 718113 522-185869 -91196
басқа төлемдер 83 527 82 968 66 270 -559 -16698
2. Инвестициялық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
1. Ақша түсімдері 483 656375 923490 784-107733 114861
2. Ақша шығындары: 237 895448 605528 624210710 80019
3. Қаржылық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы
5-кестенің жалғасы
1. Ақша түсімдері 0 858 3900 858390 -858390
2. Ақша шығындағы 2 437 906 596359 612904159 -546984
Қорытынды: ақшаның артуыкемуі 11 231 -48 206-359 -59437 -311406
612
Есепті кезең соңындағы ақша 224 699736 988895 402512289 158414
сомасы
*Дерек көзі: Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі
Жоғарыда көрсетілген кесте бойынша есепті кезең соңындағы ақша сомасы
2007ж 736988мың теңгені құрап, 2006жылға қарағанда 512289мың теңгеге,
2008ж тағы 158414мың теңгеге өсті. Бұл фирманың жүргізіп отырған
операцияларының оң бағытта дамып отырғандығын көрсетеді.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және
қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемін белгіленіп, оларға баға
беріледі. Сонымен қатар олардың жалпы капиталдағы үлес салмағын анықтау
қажет.Ол үшін тәуелсіздік, тәуелділік, қаржыландыру коэффициенттері
есептелінеді. Біздің компания үшін бұл коэффициенттер:
1)Тәуелсіздік коэффициенті Ктс = Mк:Ак (0,5-0,6)
(6)
Мұндағы: Ктс – тәуелсіздік коэффициенті;
Mк – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz