I МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА: МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ. . . . 6

1 I МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА: МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ . . . 10

1. 1. Мемлекеттік Думаның шақырылуы және партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының өрлеуі . . . 10

I Мемлекеттік Думаны сайлауға қазақ даласында ұйымдастырылған

саяси шаралар . . . 13

1. 3. Қазақ кадет партиясы бағдарламасының жалпыұлттық, демократия лық сипаты . . . 19

2 II МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА: ОНЫҢ ШЕШІМДЕРІ МЕН ТАРИХИ МАҢЫЗЫ . . . 27

2. 1 Екінші Мемлекеттік Думаға сайлау қарсыңындағы қарбалас . . . 27

2. 2 ІІ-ші Мемлекеттік Думаның Дала өлкелеріндегі қазақтар қауымына

әсері . . . 37

2. 3 ІІ-ші Мемлекеттік Думаның күн тәртібінде қойылған мәселелердің І-ші Мемлекеттік Думадан айырмашылығы . . . 40

. 4 Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары және жер-су мәселесі . . . 42

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 55

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 58

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі:

XX ғасырдың бас кезінде Ресейдің қоғамдық саяси өмірінде күрделі оқиғалар мен елеулі өзгерістер болды. Соның ішінде назар аударарлық әлеуметтік мәселе - буржуазиялық демократиялық даму жолына бағытталған өзгерістер болатын. Әсіресе соның ірі әлеуметтік оқиғасы Мемлекеттік Думаның шақырылуы еді. Жоғарғы заң шығарушы органның 12 жыл тари хы, 1905-1917 ж. ж. арасындағы қызметі Ресей тарихында, оның құрамына кірген халықтардың өмірінде айтарлықтай із қалдырған демократиялық идеалдың көрінісі болды. Дума Ресейде құрылған партия фракцияларының және ұлт аймақтардағы ұлт азаттық қозғалыстардың өкілдерінің бас қосқан маңызы зор мәселелерді талқылайтын бірден бір өкілетті форумға айналды. Ол Ресей Империясының алғашқы парламенті ролін атқара бастады. 1917 ж. Ақпан төңкерісінің әзірлігіне мұрындық болумен қатар оның идеялық бастамасының негізі болды.

Кеңес дәуірі кезінде Мемлекеттік Думаны буржуазия мен помещик тердің біріккен таптық ұйымы, саяси - қоғамдық сілкініске қарсы, халықты алдау-арбау, оларды революциялық қозғалыстан тыс теріс бағытқа сілтейтін реакцияшыл қауымдар ортасы деп қарады. Осының салдарынан бұл органға қазақ сахарасынан делегат болып сайланған Дума фракцияларына, соның ішінде саяси топтарға белсенді қатысып, ұлт мүддесін қорғаған зиялы азаматтардың аттары аталмай келді. Шын мәнісінде олардың ұлтының азат тығы мен бостандығына еңбегі сіңірген еңбектері айрықша.

Бүгінде өз тарихымызды жаңалай зерделеуге қол жеткен кезде, аты ұмыт қалған ұлт зиялыларын архив құжаттарының шаң тозаңдарынан тазалап, тарихи шындықты көтеруге қол жетіп отыр. Бұл тақырып тың тақырып емес. Ол туралы біраз зерттеулер болған. Бірақ олар сол дәуірдің талабынан, үстемдік еткен идеология шеңберінен шыға алмаған.

Қазіргі күндері тәуелсіздік шапағатымен қоғамдық сана мен танымдағы ұғым атауының көбі өзгеруде. Қазақ елі ғалымдарының тынбай атқарған жұмыстарының ңәтижесінде Қзақстан тарихының ақтаңдақ« беттеріндегі ақиқатшындықтар ашылып, Қазақстанның саяси және мәдени, әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі объективті ой-пікірлер еркін айтылып, жаңа жас буынға нұсқа болуда

Мен диплом жұмысымда осы мәселе бойынша айтылмай келген ақтаңдақ беттерінен, жаңадан шыққан ғылыми еңбектерді пайдалана отырып, біраз зерттеулер жүргіздім. Кеңестік идеологиялық алғышарттардан ада, бұрын атын атауға тыйым салынған қазақ зиялылары жайлы тыңғылықтар материал дар жинастырдым.

Зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсаты мен міндеттері:

I -ші және II-ші Ресей Мемлекеттік Думасында депутат болған қазақтардың саяси-қоғамдық қызметтерін объективті түрде зерттеу, осыған орай олардың саяси рухани мұрасымен қайта табыстыру, бұрынғы ғылыми айналымға түсе қоймаған, ал белгілі болса да, біржақты талданған нақты деректер мен құжаттарды басшылыққа ала отырып, таптық өрісі тар идеологияға бой ұрмай, Думаға депутат болған қазақтарды ұлт қайраткерлері деңгейіне көтеріп, олардың халқымызға сіңірген еңбегін жан-жақты көрсету. Бұл істе әсіресе, депутат қазақ өкілдерінің қоғамдық-саяси күресін талдап, оның маңызын ашу.

Осы жоғарыда аталған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай міндеттер алға қойылды:

Қазақстан Мемлекеттік Думаға депутаттыққа сайланған қайраткерлер дің қалыптасуына әсер еткен алғышарттарды, объективті және субъективті факторларды анықтау
Мемлекеттік Думаның мәнін және мазмұнын ашу, онда қазақ депутат тарының сөз сөйлеу мәселесінің ішкі жүйесін көрсету;
Думаға депутат болған қазақ қайраткерлерінің қоғамдық саяси көзқарастарын зерттеп, объективті баға беру.
Жер-су мәселесіндегі Дума депутаттарының көзқарастарын арнайы талдау.
Депутат болып сайланған қайраткерлердің тағдыры жайлы мәселені қарастыру.

Осы міндеттерді жан-жақты шешу -қазақ қоғамының ғасыр басындағы

саяси-әлеуметтік даму эволюциясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл мүмкіндік бүгінгі мемлекеттік биліктің белгілері мен қызметі жайлы тұжырымдар жасауға, ұлтаралық қатынас мәселелерін және қоғамды демократияландырудың қиыншылықтарын өткендегі тәжірибе негізінде шешуге жол ашады деген ойдамын.

Зерттеудің жаңалығы мен құндылығы: Қазақстан тарихындағы «ақтаңдақтардың» бірі болып келген мәселеге бұрынғыдай таптық немес ұлттық көзқарас тұрғысынан емес, жаңаша жалпы адамзаттық тұрғыдан баға беріледі;

Думадағы қазақ депутаттарының саяси қызметтерін бүгінгі уақыт талабына сай тарихи -ғылыми жағдайда жан жақты ашып береді.

Тарихнамасы: Қазақстандық тарихнамада Ресейдегі 1905-1907 жылдар дағы болған төңкерістің дала өлкесіне әсері, I -II-ші Мемлекеттік Думаның пайда болуымен қызметінің кейбір мәселелері Б. С. Сүлейменов, П. М. Пахмурный, Ш. Я. Шафиро еңбектерінде зерттелген. Бұл еңбекте таптық, коммунистік көзқараспен жазылғандықтан, олар қазіргі тарих ғылымына қойылып отырған талаптарға жауап бере алмады. Қазақстан тарихында Мемлекеттік Дума мәселесін зерттеудің негізін қалаған белгілі тарихшы Б. С. Сүлейменов болды. 1949 жылы Б. С. Сүлейменов «Казахстан в первой русской революции» деген монографиялық еңбегі жарық көрді. Бұл еңбектің бір кемшілігі автор онда Ә. Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев сияқты қазақтың біртуар ұлдарының есімдері туралы ешнәрсе жазбаған. Әрине оның сыры бәрімізге белгілі, сол үшін Б. Сүлейменовты кінәлауға болмайды деп ойлаймын.

Осы мәселені зерттеуге үлесін қосқан тағы бір тарихшының бірі Я. Шафиро. Оның «Первые группы РСДРП и начало профсоюзного движения в Казахстане (1905-1907 г. г. ) » атты еңбегі таптық тұрғыдан жазылған еңбектің бірі. Шындықты бұрмалаған ол, тоталитарлық жүйенің ықпалына көніп, коммунистік партияның мүддесіне орай халық тарихын жазуда оларды «надан», «өркениетсіз» деп көрсетуге тырысқан. Диплом жұмысы 1905-1907 және одан кейінгі жылдардағы қазақтың ұлт зиялы ларының қызметін прогресті құбылыс ретінде бағалаған М: Қойкелдиевтің «Алаш қозғалысы», Г. Сафаровтың «Колониальная революция» атты еңбектері, Ә. Бөкейханов, Т. Рысқұловтың мақалалары тағы басқа да көптеген еңбектерге сүйене отырып жазылды. .

Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, Мемлекеттік Дума: маңызы және мазмұны, Депутат болып сайланған қайраткерлердің тағдыры, Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары және жер су мәселелері туралы тараулардан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 I МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА: МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ

1. 1. Мемлекеттік Думаның шақырылуы және партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысының өрлеуі

Мемлекеттік Думаның мәні мен мазмұнын түсіну үшін оның саяси өмірдегі қажеттіліктен туындағанын ескеру керек. Ресей Мемлекеттік Думасының өмірге келу мұқтаждығы өзінен-өзі пісіп-жетіліп келе жатты. Бірақ оның түпкілікті орнай алмағанын тарихтан білеміз. Ендеше ол қажеттіліктер неден туды. Алдымен соған жауап беріп көрелік.

Ресейде Мемлекеттік Дума дүниеге келген кезде шаруалар елдегі халықтың басым көпшілігін құрады. Ал Ресейдің отарындағы қазақ даласының қалыптасқан саяси - әлеуметтік болмыс пішіні бұл тұста төмендегідей еді. 1905 жылы қазақ даласындағы барлық халық саны 4442, 8 мың болса, оның 10, 3 процентін қоныс аударушы шаруалар, 6, 3 процентін казактар, 83, 4 процентін қазақтар құрады[21, 51-б] . Яғни қазақ даласындағы ілкі отарлау саясатының салдарынан халық құрамының едәуір өзгергенін көрсетеді. Ресейдің ол шетімен бұл шетіне дейінгі жер жыртып, мал өсірген шаруалар мемлекеттің ең басты тіректерінің бірі, бүкіл елдің азық-түлігін дайындап, күн көрісін қамтамасыз етіп отырған бірден-бір әлеуметтік топ болды. Сондықтан империядағы өзгерістерге демократиялық сипат беріп, дамыған елдердегідей патша билігін жоймай-ақ, Мемлекеттік Дума Ресейдегі сан жағынан ең көп шаруалардың мұң-мұқтажын алғашқы кезекке қоймақшы болды. Шаруа үшін жердің ең маңызды мәселе екені әуел бастан белгілі. Сол себепті де Дума өзі өмірге келген сәттен бастап-ақ бұл мәселені өз назарынан тыс қалдыра алмады. Осылайша жаңа демократиялық басқару жүйесімен ескі қоғамдық құрылыс арасындағы тартыстың өзегі болып жер мәселесі тұрды. Патша ағзамның қол шоқпар үкіметі қарапайым халықпен түсінісе алмады, ортақ мәмлеге де келмеді.

І-ші Мемлекеттік Думаға сайлау біріншіден, партиялар мен әлеуметтік топтардың қақтығысын туғызды. Сайлау саяси билікке ұмтылған партияларға да либералдық ағым бағытындағы көңіл күйлерге де әскери-полициялық қадағалаулар мен қуғындау тұрғысында өтті. 1906 жылы ақпанда Дала генерал-губернаторы мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне саяси партияның қандайының қатарына болса да өтуіне тиым салған бұйрық шығарды.

1906 жылы көктемде осы жағдайларды ескере отырып, большевиктер партиясы Думаға байкот жариялау туралы шешім қабылдады. Өйткені, төңкеріс үшін сайлау компанияларына қатынасудан гөрі саяси күрестің тереңдеп әрі қанат жаюы қажет еді. В. И. Лениннің сөзімен айтқанда «конституциялық болмас іспен жұбатудан (иллюзия), парламенттік ойыннан қауіпті ешнәрсе жоқ»[28, 306-б] .

Думаға деген белсенді байкотты Қазақстандағы социал-демократиялық ұйымдар қолдады[29, 141-б] . Дума шақыру жөніндегі дайындық және үгіт жұмыстарында бірсыпыра олқылықтар орын алды. Сондықтан да, 1906 жылы 8-ақпанда үкімет виттелік дума, булыгиндік думаның кебін кимес үшін арнайы бұйрық шығарады. Онда: Мемлекеттік Кеңес және Мемлекеттік Думаға сайлауға жалпы халықтың қатыспай қоюы немесе сайлауға қарсы әрекеттерге байланысты әкімшілік жаза қолданып, (4 ай мен 8 айға дейін) түрмеге жабу туралы айтылды[17, 41-42б] . Ал Ішкі істер министрі Дурновоны жаңа Думаның тағдыры қатты мазалады. Ол Дала генерал-губернаторына былайша ескертті: «По имеющимся в МВД сведением, неблагонадежные элементы крайнего направления имеют намерения обратить преступную деятельность к тому, чтобы всеми способами мешать успешному созыву Государственной Думы. В сих видах революционеры намереваются оказывать свое вредное воздействие на предвыборные и подготовительные собрания. Предлагаю ныне же озаботиться принятием всех зависящих от Вас мер к ограждению порядка, спокойствия и свободы вышеупомянутых собраний . . . , чтобы все лица, которые возномереваются препятствовать правильному ходу выборов в Государственному Думу, были своевременно подвергаемы задержанию и привлекаемы к уголовной ответственности»[29, 142-б] .

1. 2 Мемлекеттік Думаны сайлауға қазақ даласында ұйымдастырылған

саяси шаралар

Қазақ зиялылары, жалпы қарапайым халық Мемлекеттік Думаға сайлауға қандай дайындықтармен келді?

1905 жылғы саяси өрлеу, Думаға дайындық Ресей көлемінде, соның ішінде қазақ даласында да түрлі саяси шараларды ұйымдастырумен қатар жүрді. Отаршыл жүйемен күресте қазақ зиялылары басқа ұлт өкілдерімен қатар орыстың демократиялық күштерімен ықпалдасып қимыл жасауды түсініп, бұл шараларға белсене араласып, сол арқылы қазақ қоғамының алдында тұрған мәселелер мен оның шешілу жолдарын айқындауды көздеді.

1905 жылы 6-13-қарашада Мәскеуде Ресей мемлекетінің жергілікті өлкелерден келген өкілдерімен қалалық қоғам қайраткерлері бірігіп съезд өткізді. Олар І-ші Мемлекеттік Думаны Құрылтай жиналысына айналдырудың жолдарын қарастырды. Съезд Ресейдегі әрбір азаматтың ұлтына, тегіне, діни сеніміне қарамастан сайлауға және сайлануға құқықты екендігін мойындауды талап етті. Осы съезге Әлихан Бөкейхан қатысып, қазақ елінің атынан сөз сөйледі. Орал мен Алтай аралығын мекендейтін қазақ деген халықтың перзенті екендігін айтты. «Осында сөйлеген поляк, латыш, малорос өкілдерінің сөзін тыңдай отырып, мен ескі кітапты оқығандай боламын. Бізде де қырғыз-қазақ тіліндегі мектептер қуғын-сүргінге ұшырауда. Бізде де цензура аямай жаншуда. Мысалы қазақ тіліне аударылған М. Крыловтың 46 мысалын, бастыру үшін цензурадан рұқсат ала алмай сандалғаныма 13-ай өтті. Крестьян начальниктері (көбі бұрынғы ротмистрлер) қазақ тіліндегі істерді қарауға мойын да бұрмайды. 18-ақпандағы бұйрықтан кейін қырғыздар жиналып, өз мұқтаждықтарын петицияға түсірген еді. Бірақ почта ол петицияны Петерборға жіберуден бас тартты. Мұнан соң петицияны жақын арадағы (400 шақырым) екінші бір қаладан жібермек болғанымызда, тағы да жаңағы оқиға қайталанды. Бұл да болмаған соң келесі бір (760 шақырым әрідегі) қаладан зорға дегенде жөнелттік. Қазақтың мұқтажы шаш етектен . . . Сайлау науқанының таяп қалғанын жадымда ұстап, мен әлгінде ғана «съезд жергілікті тілдерді шектеудің барлық түрі тыйылсын деп шешім шығаруы қажет» деген мырзалардың ұсынысын қуаттаймын»[29, 144-б] - деді.

Автономистердің съезі осы жылы Петербургте қараша айында өтеді. Бұл съезге қазақтың белгілі саяси - қоғам қайраткерлері Мұхамеджан Тынышбайұлы қатынасып, баяндама жасады. Бұл кезде ол Санк-Петербургтегі І - Александр атындағы Жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институттың студенті болатын. Мұхамеджан Тынышбайұлы баяндамасында патшалық зорлықшыл тәртіпті ымырасыздықпен әшкереледі. Мұның өзі сол кездегі ең бір батыл әрекет еді. Ол отаршыл үкіметтің «қазақтардың тілін, салт-дәстүрін, діни сенімін, жалпы ерекше болмыс-бітімін қуғындау, тағылық және айуандықпен жазалау арқылы ұлт ретінде жойып, бүтін өлкені орыстандырып жіберуді тоқтату керектігіне назар аударды. Әр түрлі әкімшілік шаралар, нұсқаулар мен ережелер арқылы қазақтарды заңнан тыс тобырға айналдырып, оларды өздерінің ата-қонысынан айыру саясатын көздегенін ашына айтып, ендігі уақытта халыққа автономиялық дәрежеде болсада еркіндік беруін талап етті[39, 25-26] . Қазақ халқы мемлекеттік Думаға сайлауға қатынасу құқына 1906 жылдың ақпан айының соңғы күндщерінде ғана мүмкіндік алды. Яғни империяға қараған әкімшілік аумағы бойынша сайлау қазақ даласында ең соңында өткізілді. Егер ол метрополияда үш жетінің ішінде (1906 жылдың 26 - наурызынан 20-сәуіріне дейін) аяқталған болса, І-Мемлекеттік Дума таратылған күні Жетісу облысында сайлау әлі өтіп те үлгерген жоқ еді[10, 48-б] . Ал 1906 жылы 27-сәуірд, е Мемелекеттік Дума өз жұмысын бастап кеткенде Семей облысында болыстар өз сайлаушыларын енді ғана анықтаған болатын[29, 145-б] . Негізгі таңдау алдындағы күрес қалаларда болды. Социал-демократиялық бағыттағы үгіт Петропавлов скіде жергілікті социал-демократтар меньшевиктер өкілін әшкерелеп, қолөнершілер мен қызметкерлердің жиналысына қатынасушы ларды революциялық күресті жалғастыруға шақырды[29, 145-б] . Ал мамыр айында социал-демократтар қалалық дума мекемесінің жанында ашықтан-ашық РСДРП-ның сайлаушыларға арнаған үндеуін таратты. Сайлауды өткізбеу жөнінде сайлау компаниясының шешімі шықпай тұрып-ақ, үлкен жұмысты Омбы партия комитеті жүргізді. Олар «азаматтар үшін» 2000 дана үндеу таратып, онда «халыққа помещиктердің, чиновниктердің, полиция мен капиталистердің жеке билігі де, Мемлекеттік Кеңес пен Думаның да қажеті жоқ . . . » делінген. Сайлау мәселесі Қостанай демократтарының шығарған үндеулерінде де көрініс тапты. РСДРП-ның Оралдағы ұйымы Повольженің большевиктермен тығыз байланыс орнатып, онда Думаға байкот жариялауға шақырған үндеулер мен үгіт-насихат жұмыстарын кең ауқымда ұйымдастырды. Сайлау науқанының қызып тұрған шағында РСДРП-ның Семейлік бөлімшесі бірнеше кәсіпорында үгіт жүргізіп, жұмысшыларды бірте-бірте жалпы қалалық ереуіл жасауға шақырды. 1906 жылы қаңтарда Верныйдың социал-демократтары «қала халқына» арнап үндеу жариялады. Үндеуде Мемлекеттік думаның қалың бұқара мүддесіне қайшы келетін жақтарын түсіндіріп, жалпы жұртшылыққа тең құқықты, төте, жасырын дауыс беру арқылы сайлайтын бүкілхалықтық құрылтай жиналысын құру үшін күреске шақырды. Социал-демократтар жүргізген үгіт жұмысының І-ші Мемлекеттік Дума сайлауын болғызбау жөніндегі іс-әрекеттері Ақмола мен Торғай облыстарында сайлауға қатысушылардың белсенділігі өте төмендігімен байқалды.

Ақмола мен Торғай облыстарында сайлауға қатысушылардың белсенділігі

Қала аттары

Барлық халық саны

Сайлаушылар саны

Жалпы сайлау тізіміне тіркелгендері процент есебімен

Таңдаушылар саны

Қала аттары:

Барлық халық саны:

Сайлаушылар саны: Барлығы

Жалпы сайлау тізіміне тіркелгендері процент есебімен: Сайлауға келгендер

Таңдаушылар саны:

Қала аттары:

Омбы

Ақмола

Атбасар

Көкшетау

Петропавл

Қостанай

Ақтөбе

Ырғыз

Торғай

Барлық халық саны:

37376

9688

3038

4962

19688

14275

2817

1542

896

Сайлаушылар саны:

5000

551

325

640

2468

2680

816

136

Жалпы сайлау тізіміне тіркелгендері процент есебімен:

1752

238

106

403

732

577

374

126

Таңдаушылар саны:

43, 1

32, 6

62, 9

29, 6

21, 5

45, 8

92, 6

65, 1

Кестеден көріп отырғандай Омбы, Петропавл, Қостанай, Ақмола, Ақтөбе қалаларындағы сайлау науқанына салыстырмалы түрде алғанда елдің қатысу деңгейінің көрсеткіші төмен болды. Сайлау жиналыстарына Көкшетау, Торғай, Ырғыз қалалары белсенді түрде қатынасты. Бұл көрсеткіш терден І-ші Мемлекеттік Дума сайлауын өткізбеу бағытындағы Қазақстан дағы жергілікті социал-демократтардың үгіт-насихат жұмыстарының нәтижесін байқауға болады.

Науқан барысында патша үкіметінің шарасыз халін өлкенің саяси өмірінде тиімді пайдалануды көздегендер де кездесті. 1906 жылғы 22-ақпан дағы күн ілгері уәде берілген Ереже мен сайлау науқанының бет алысы жаңа саяси-идеялық бағыт ұстанған партияларды қалыптастыруды тездетті. Алғашқылардың бірі болып кадет партиясының филиалы құрылды - деп жазады сол кездегі тарихи деректер көзі. Ол туралы нақты мынандай дерек бар. 1905 жылдың соңына қарай Орал қаласында өткен бес облыстың (Ақмола, Семей, Торғай, Орал және Жетісу) делегаттық съезі «Қазақ консти туциялық-демократиялық партиясын» құру туралы шешім қабылдады[21, 105-б] . Оралда шығып тұрған «Фікір» газеті оның 9 адамнан тұрған Орталық Комитетінің құрамын жариялады. Олар Б. Қаратай, Т. Бердіұлы, М. Бақыт керейұлы, И. Тоқтамбердіұлы, Х. Досмұхамедұлы, Н. Айтмұхамедұлы, М. Мұқанұлы, Т. Рақымбердіұлы, және И. Дүйсембиндер еді. Ал енді қазақ зиялыларның партия құру бағытындағы іс-әрекеттері әсіресе 1906 жылы белсенді түрде байқалды. Сол жылы 10-маусымда семей қаласында Мемлекеттік Думаға депутат сайлайтын қазақ сайлаушыларының 150-ден астам адам қатынасқан жиналысы болып өтеді. Жиналыста Павлодар үйезі Сейтен болысының меңгерушісі Темірғали Нұрекен төрағалық жасайды. Ол туралы «Семипалатинский листок»: «Әңгімені Ә. Н. Бөкейхан бастап, ол жиналысты «Народная свобода» партиясының бағдарламасымен таныс тырып, отырғандар оған қосылу турасында қаулы қабылдады»[29, 148-б] - деп жазды.

М. Дулатұлы 1913 жылы «Қазақ» газетінде: «1905 жылдан бері біздің қазақ жұрты да бас пайдасын қолға ала бастады. Сол бостандық жылдарында Семей облысының оқыған басшылары көзге көрікті іс қылып, жұртқа көсемдік пен жол-жоба көрсеткені үшін алды абақтыға жабылып, арты айдалып, қалғандары сенімсіз болып қалды»[29, 149-б] - дегенді. Қазақ жастары Ресейдің орталық қалаларында оқып жүріп, қоғам өміріндегі өзгерістерге тығыз араласты. Мәселен, Әлихан жөнінде: «Орман шаруашылығы институтында оқып жүріп-ақ ол студенттік ортада саяси-қоғамдық белсенділік танытты. Марксизм туралы айтыс қызғанда ол экономикалық материализм туралы тезистерді бар күшін салып қорғады»[29, -149-б] - деп жазды. Кадет партиясын құрушылар осы саяси ұйымға халықты тарту мәселесінде едәуір қызметтер жасады. Өлке халқы өз тарпынан саяси дүниетанымына орай қалаулыларын таңдай білді. Айталық, Ақмолада татар көпестері атынан партияда жоқ молда өтті, Петропавловскіде бір сайлаушы өзін прогрессивтік бағытты жақтайтындығын білдірсе, екінші біреуі өзін өнеркәсіп-сауда партиясының өкілімін деп есептеген[22, 43-б] . Жалпы алғанда, сайлау қорытындысында кадет партиясының үлес салмағы басым болды. 9 қалалық сайлаушылардың 4-і социал-демократиялық партияның өкілдері болса, қалған бесеуі басқа саяси көзқарастағы немесе ешбір ағымға кірмейтіндер болатын.

1. 3 Қазақ кадет партиясы бағдарламасының жалпыұлттық, демократиялық сипаты

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.