Топтағы тұлға аралық қатынас
1. Топтағы тұлға аралық қатынас.
2. Тұлғааралық қарым.қатынас
3. Топаралық қарым.қатынас
4. Реферантты, реферанттылық, реферантометрия
2. Тұлғааралық қарым.қатынас
3. Топаралық қарым.қатынас
4. Реферантты, реферанттылық, реферантометрия
Тәрбиелеу әркетінің нысаны ретінде негізінен жеке бала ғана қаралмайды, сонымен қатар түрлі белгілермен топтасқан (педагогикалық ұжыммен, жанұямен, ата-аналар ұжымымен т.т) бірнеше топ балалар қатысады. Адам топ ішінде тұлға болып қалыптасса, топ ішілік қарым-қатынастың көрінісі болып табылады. Тұлғаға топтың мәні мынада, топ – әрекеттің белгілі жүйесі. Топ белгіленген әрекет түрінің субьектісі болып танылады және сол арқылы бүкіл қоғамдық қатынастарға қосылады.
Айтылып отырған топ түсінігін ажыратып түсіндіру қиын. Бұл сөз Еуропада ХҮІІ ғасырда пайда болды. Дәл осы уақытта француз суретшілерінің арасында Италия тілінен кірген техникалық термин «groppo» немесе «gruppo», бірнеше ұқсас фигуралардың жиынтығы дегенді білдіретін, қолданыста болатын. Топ атануы үшін бұл фигуралар бәршығармашылық әсер қалдыру керек. Классикалық мысал ретінде – роддостық шеберлер Ачесандра, Атенодора және Полидора (біздің заманымызға дейін 50 жылдықта) «Лаокоон» атты скульптура тобы.
Қазіргі кезде бұл «техникалық» пікір қате болып табылып, психологияда дәлелдене түсті. Алайда аталмыш болмыс өте қиын, әрі түрлі мәнге ие болғандықтан, ешкім бірізді сипаттай алмады.
Мысалы, Д.Картрайт пен А.Зандердің пікірінде, топты жеке заттардың жиыны құрайды: а) бір-бірімен жиі әрекетте болады; б) өзін бір топтың мүшесі деп санайды; в) оларды бір нәрсеге қызығушылығы бір нормада болады; г) рольге бөлінуде бір жүйеде болады; д) өзін сол тақырыппен және обьектімен сәйкестендіреді; ж) ооперативті арақатынаста болады; з) өзін кейбір бірлікте сезінеді. Бұл қатардың тобы бұдан да көп болуы мүмкін.
Үлкен топтарға қарағанда кіші топтар – үнемі тығыз қарым-қатынаста болатын жеке адамдар, олар ортақ мақсатпен тапсырмаға ие. Негізгі өзгешелігі кіші топтың ішкі тұрпатының қарапайымдылығы. Яғни кіші топтарда беделді лидер, беделді басқарушы болады, оларға қалғандары орап алады.
К.К.Платонов ұйымсыз, Л.И.Уманский –конгломерат, А.В.Петровский – диффузды топ деп атаған жеке топ бар. Бұл топтарда қарым-қатынас біріккен әрекетте емес, тек симпатия және антипатия қатынасымен суреттеледі. Мұндай бірігулер көбінесе ерікті, уақытша болып келеді, талғамның ұқсастығына байланысты.
Педагог пен зерттеушінің алдында тұрған тапсырмаға байланысты кіші топтарды: топ мүшесі жақындық қатынасының деңгейіне байланысты – алғашқы (жанұя, жақын достар), екіншілер (оқудағы, өндірістегі байланыс); мына құқықтарға байланысты: топ мүшелері паритетті (барлық топ мүшелері тең дәрежелі) және паритетті емес (иерархия бар, белгілі заңдары бар); жеке адам үшін топтағы құндылықтарға байланысты.
Айтылып отырған топ түсінігін ажыратып түсіндіру қиын. Бұл сөз Еуропада ХҮІІ ғасырда пайда болды. Дәл осы уақытта француз суретшілерінің арасында Италия тілінен кірген техникалық термин «groppo» немесе «gruppo», бірнеше ұқсас фигуралардың жиынтығы дегенді білдіретін, қолданыста болатын. Топ атануы үшін бұл фигуралар бәршығармашылық әсер қалдыру керек. Классикалық мысал ретінде – роддостық шеберлер Ачесандра, Атенодора және Полидора (біздің заманымызға дейін 50 жылдықта) «Лаокоон» атты скульптура тобы.
Қазіргі кезде бұл «техникалық» пікір қате болып табылып, психологияда дәлелдене түсті. Алайда аталмыш болмыс өте қиын, әрі түрлі мәнге ие болғандықтан, ешкім бірізді сипаттай алмады.
Мысалы, Д.Картрайт пен А.Зандердің пікірінде, топты жеке заттардың жиыны құрайды: а) бір-бірімен жиі әрекетте болады; б) өзін бір топтың мүшесі деп санайды; в) оларды бір нәрсеге қызығушылығы бір нормада болады; г) рольге бөлінуде бір жүйеде болады; д) өзін сол тақырыппен және обьектімен сәйкестендіреді; ж) ооперативті арақатынаста болады; з) өзін кейбір бірлікте сезінеді. Бұл қатардың тобы бұдан да көп болуы мүмкін.
Үлкен топтарға қарағанда кіші топтар – үнемі тығыз қарым-қатынаста болатын жеке адамдар, олар ортақ мақсатпен тапсырмаға ие. Негізгі өзгешелігі кіші топтың ішкі тұрпатының қарапайымдылығы. Яғни кіші топтарда беделді лидер, беделді басқарушы болады, оларға қалғандары орап алады.
К.К.Платонов ұйымсыз, Л.И.Уманский –конгломерат, А.В.Петровский – диффузды топ деп атаған жеке топ бар. Бұл топтарда қарым-қатынас біріккен әрекетте емес, тек симпатия және антипатия қатынасымен суреттеледі. Мұндай бірігулер көбінесе ерікті, уақытша болып келеді, талғамның ұқсастығына байланысты.
Педагог пен зерттеушінің алдында тұрған тапсырмаға байланысты кіші топтарды: топ мүшесі жақындық қатынасының деңгейіне байланысты – алғашқы (жанұя, жақын достар), екіншілер (оқудағы, өндірістегі байланыс); мына құқықтарға байланысты: топ мүшелері паритетті (барлық топ мүшелері тең дәрежелі) және паритетті емес (иерархия бар, белгілі заңдары бар); жеке адам үшін топтағы құндылықтарға байланысты.
1. Елікбаев Н. Ұлттық психология. - Алматы, 1992.
2. Еликбаев Н. Социализм и национальная психология.- Алматы, 1988
3. Жарықпаев К.Б. Некоторые черты казахского национального характера. Алматы, 1997
2. Еликбаев Н. Социализм и национальная психология.- Алматы, 1988
3. Жарықпаев К.Б. Некоторые черты казахского национального характера. Алматы, 1997
Ж О С П А Р
1. Топтағы тұлға аралық қатынас.
2. Тұлғааралық қарым-қатынас
3. Топаралық қарым-қатынас
4. Реферантты, реферанттылық, реферантометрия
Топтағы тұлға аралық қатынас.
Тәрбиелеу әркетінің нысаны ретінде негізінен жеке бала ғана
қаралмайды, сонымен қатар түрлі белгілермен топтасқан (педагогикалық
ұжыммен, жанұямен, ата-аналар ұжымымен т.т) бірнеше топ балалар қатысады.
Адам топ ішінде тұлға болып қалыптасса, топ ішілік қарым-қатынастың
көрінісі болып табылады. Тұлғаға топтың мәні мынада, топ – әрекеттің
белгілі жүйесі. Топ белгіленген әрекет түрінің субьектісі болып танылады
және сол арқылы бүкіл қоғамдық қатынастарға қосылады.
Айтылып отырған топ түсінігін ажыратып түсіндіру қиын. Бұл сөз
Еуропада ХҮІІ ғасырда пайда болды. Дәл осы уақытта француз суретшілерінің
арасында Италия тілінен кірген техникалық термин groppo немесе
gruppo, бірнеше ұқсас фигуралардың жиынтығы дегенді білдіретін,
қолданыста болатын. Топ атануы үшін бұл фигуралар бәршығармашылық әсер
қалдыру керек. Классикалық мысал ретінде – роддостық шеберлер Ачесандра,
Атенодора және Полидора (біздің заманымызға дейін 50 жылдықта) Лаокоон
атты скульптура тобы.
Қазіргі кезде бұл техникалық пікір қате болып табылып, психологияда
дәлелдене түсті. Алайда аталмыш болмыс өте қиын, әрі түрлі мәнге ие
болғандықтан, ешкім бірізді сипаттай алмады.
Мысалы, Д.Картрайт пен А.Зандердің пікірінде, топты жеке заттардың
жиыны құрайды: а) бір-бірімен жиі әрекетте болады; б) өзін бір топтың
мүшесі деп санайды; в) оларды бір нәрсеге қызығушылығы бір нормада болады;
г) рольге бөлінуде бір жүйеде болады; д) өзін сол тақырыппен және
обьектімен сәйкестендіреді; ж) ооперативті арақатынаста болады; з) өзін
кейбір бірлікте сезінеді. Бұл қатардың тобы бұдан да көп болуы мүмкін.
Үлкен топтарға қарағанда кіші топтар – үнемі тығыз қарым-қатынаста
болатын жеке адамдар, олар ортақ мақсатпен тапсырмаға ие. Негізгі
өзгешелігі кіші топтың ішкі тұрпатының қарапайымдылығы. Яғни кіші топтарда
беделді лидер, беделді басқарушы болады, оларға қалғандары орап алады.
К.К.Платонов ұйымсыз, Л.И.Уманский –конгломерат, А.В.Петровский –
диффузды топ деп атаған жеке топ бар. Бұл топтарда қарым-қатынас біріккен
әрекетте емес, тек симпатия және антипатия қатынасымен суреттеледі. Мұндай
бірігулер көбінесе ерікті, уақытша болып келеді, талғамның ұқсастығына
байланысты.
Педагог пен зерттеушінің алдында тұрған тапсырмаға байланысты кіші
топтарды: топ мүшесі жақындық қатынасының деңгейіне байланысты – алғашқы
(жанұя, жақын достар), екіншілер (оқудағы, өндірістегі байланыс); мына
құқықтарға байланысты: топ мүшелері паритетті (барлық топ мүшелері тең
дәрежелі) және паритетті емес (иерархия бар, белгілі заңдары бар); жеке
адам үшін топтағы құндылықтарға байланысты.
Түрлі топтар әлеуметтік психологияда барлық психологтардың назарын
аудартты. Кіші топтарға шет елдердің зерттеушілері көп назар аударды.
Осыған қызығушылардың бірі М.Г.Ерошевский қоғамдық өмірдің қиындығы түрлі
адамдық әрекетті қиындата түседі. Адам өмірінде кіші топтар көбейе түседі,
өйткені өндірісте, қоғамда топтасып шешім қабылдауға қажеттілік туындайды.
Алайда қате методологиялық ұстанымдар шетелдік зерттеушілерге кіші
топтардың мәнін бағалауды ұсынды. Адамдық фактор, адамдық қатынасты
зерттеумен көптеген университеттер, арнайы институттар мен лабораториялар
айналысты. Осыдан кіші топтар психологиялық феноменнің негізі ретінде және
тұлға, қоғам аясында қарастырылды. Бұл феноменді зерттей келе тек тұлға
қалыптасу заңдылықтарын ғана емес, сонымен қатар қоғам қалыптасу
заңдылықтарын да қамтиды дейді ғалымдар.
Тұлғааралық қарым-қатынас
Қазіргі кезде батыс психологиясында көптеген қарама-қарсылықтар бар.
Көбіне, осыған дейін кіші топ туралы сұрақтар шешімсіз қалуда. Топтық
үрдістер және көптеген мәселелер даулы болып қалуда. АҚШ-тың зерттеушілері
бұл қиын болмысқа көптеген түсіндірулер бар, қоғамдық өмірге сәйкес емес
әлеуметтік-психологиялық лабораториялық эксперименттің нәтижелері;
зерттеушілердің кәсіби даярсыздығы, практикалық тапсырмаларды шешуге деген
білімі жетіспесе де, осыған бел бууы, және т.б
Топты әлеуметтік агрегат ретінде түсіну сапалы өзіндік образды
топішілік болмыстар мен үрдістерді тоб көрсету болып табылады. Бірінші
болып жасаушының бірі В.М.Бехтеров, ол кез-келген жағдайда көптеген
адамдардың белбілі-бір уақытта бір мезгілде жиналу ұжым деп аталуы мүмкін
емес деп атап өтті. В.М. Бехтеревтің ойынша, ұжым өз негізінде әрқашанда
бір-біріне байланысты болады мысалы: жалпы көніл-күй, ортақ
бақылау, ортақ көзқарас, ортақ талқылау, ортақ шешім және жалпылық немесе
бірлігі мақсат пен әрекеттің. Осы ұсыныспен А.С.Залужный а айланысты, ол
ұжымды бірігіп әрекет ететін, ортақ кедергіге бірігі әрекет ететін адамдар
деп түсіндірді. Көптеген психологтар, көбінесе Е.А.Аркинде мына ой айтылды,
ұжым өзінің кез-келген көрінуінде, өзінің құрылымыда, қылығынд, барлық
эваютсясында өзінне мүшелерімен олардын әрекеттерімен
Арифметикалық сума көрсетпеиді. Ұжымның қалыптасу заңдылықтары
А.С.Манаренно еңбектерінде жақсы көрінді. А.Манаренно ұжымның маңызды
белгісі деп, біріккен әлеументік жағымды әрекеттік көрсетті. Ол ұжым тек
бір жаңдайда болуы мүмкін, егер ол адамдарды қоғамдық қажетті әрекетті
тапсырманы орындалуға біріктірсе. А.С.Макаренко ұжымды еңбекші топ ретінде
мінездейді, яғни олар бір мақсатпен біріккен,бір әрекетпен,
ұйымдастырылған, басқарылған және жауапты. А.С.Макаренко ұжымды этаптарға
бөліп, қалай дамытуға болатыны туралы жақсы суреттейді.
- ұжым : өзі құрылған қоғамдық мәнді мақсаттардың үзіліссіз дамуы
- атмосфераның құрылуы, тұлғаның дамуына жағымды жағымен ұқсас келетін
- өзара қарым-қатынастық нормалары, ұжым ішіндегі әрекет ұсынған
үлгілердің негізінде жасалады, олар қоғамда кездеседі.
Алпысыншы жылдары әлемде ғылыми-техникалық прогрессінің
қажеттілігінен ұжымның әлеументтік-психология мәселелері зеріттеуге алынды:
өндірістік, ғылыми, мектептік, әскери-сонымен қатар басқа қоғамдарда қандай
да бір әлеументтік белгілер мен біріккен көптеген авторлар, осы жұмыспен
айналысқан, ұжымды кіші топтың белгілі бір түрі ретінде қарастырылады.
Бірақ жетпісінші жылдың басында әлеументтік жоспардағы ұжымды дұрыс
түсіндіру жақсы байқалды –
Ұжымдағы тұлғааралық өзара қарым-қатынас ғылыми интерпретациясы
әлеументтік-психологиялық тапсырма мен мәселенің әдістемесін көрсетті.
Кіші топ эмоциялы, мінез құлықты қарым-қатынас төңірегінде
қарастырылады (симпатия, антипатия, изолясия, белсенділік,бағыну, агрессия
т.б) Оның басты көрнекті критериі болып көбінесе бірге әрекет ету болып
саналады, онымен байланыста және көптеген басқа да топтың параметірлері.
Кіші топқа мұндай трактовка, шындығында ұжымдағы адекватты әлеуметтік-
психология концепциясының жасалуына негіз бола алмады.
Бар вакуумды толтыру, көптеген кедергілерге қарамастан
А.В.Петровскиидің концепциясының көмегімен жасалды. Ол алғашында топтық
белсенділіктің стратометрикалық концепциясы деп аталды, ол үш қабаттан
тұратын топты ұсынады, оның әрқайсысы топ мүшелерінің қарым-қатынас жасау
принциптерін айқындаумен мінезделеді (сурет). Топ құрылымының орталық
звеносы (А) топтық іс әрекетін қамтиды,оның қоғамдық экономикалық және
әлеуметтік саясаттық мінездемесінің жиынтығы.Өз жолына қарағанда, бұл –
орталық психикалық қабатта қарым-қатынасқа қатысты, бірақ тек психологиялық
білім ғана емес. Бұл оптың ұжымға деген пәнді әрекетінің мінездемесі,
қоғамдық бүтіннің бір бөлігі болып табылады. Қазірге уақытта эмпирикалық
индекстің таңдауы бөлінді.
Топты ұжым ретінде танудың үш критерийі былай бөлінеді: 1) ұжыммен
негізгі қоғамдық функциялы орында (қоғамдық еңбекте жетістіктерге жету);
2)топтарды әлеуметтік нормаларға сәйкестеу; 3)топтың әрбір мүшесінің
толыққанды гармоналды дамуын қамтамасыз ету қабілеті. Барлық психологиялық
мінездемелер осы әлеуметтік қамсыздандырылған білімге байланысты.
Ұжымдық пәндік әрекетті бағалаудағы көрсетілген блокты бөлу топтың
әлеуметтік- психологиялық параметрлерінің түрлі даму деңгейін анықтауға
көмектеседі.
Келесі суреттелген қатардан жоғары – екінші ядерлі қабат (5 сурет 2)
өз болмысының психологиялық болып келеді, топтың әрбір мүшесінің топтық
әрекетке оның мақсаты мен принциптерінде, топ құрылған, түрткі әрекетіне,
оның әрбір қатысушыға әлеуметтік мәнін анықтайды.
Үшінші қабатта (В 2 суретті қарау) тұлғааралық мінеземесі жатады,
біріккен әрекеттің мазмұны, сонымен қатар топта қабылданған принциптер,
идеялар, құнды бағыттаулар. Дәл осыған тұлғаралық қатынастардың айырым
феномендерін жатқызуға болады. Бұл жайына кейін тоқталамыз.
Соңғы жоғарғы қабат тұлға аралық қатынастағы тікелей байланысты қажет
етеді. Бұл байланыстар өзіне тікелей емес байланыстар екенін көрсетеді. Кез-
келген екі адамның қарым-қатынасты біржақты, қызығушылығы, талғамы,
эмптаикалық тартуы, әдетке айналған күтімдер т.б.
Берілген әдіс бойынша ұжым деген не? Ұжым – бұл топ, мұнда
тұлғааралық қарым-қатынас құнды және тұлғалық мәнді мазмұнмен біріккен
әрекетте болады және осы оның басқа топтардан негізгі психологиялық
айырмашылығы. Бүгінгі таңда көптеген зерттеушілер ұжымның көптеген түрлерін
анықтауға келіседі. Біріншіден, бұл белгілі бір құнды әлеуметтік мақсатқа
жетудегі адамның бірігуі, екіншіден бұл бірігу ерікті мінезге ие. Яғни
жалпы әрекет негізінде тұлғааралық қарым-қатынас онымен саналы, белсенді
қалыптасады. Үшіншіден, ұжымның белгілі белгілерінің бірі – жалпылық,
сонымен қатар ұжым әрқашан белгілі бір әрекеттің жүйесі болып есептеледі,
басқару мен басшылықтың белгілі бір құрылымы. Төртіншіден, ұжым – оның
мүшелерінің бір-бірін түсіну формасын кқрсетеді, ол тұлғаның дамуы мен
бірге ұжымның дамуын қамтамасыз етеді.
Топаралық қарым-қатынас
Топтық қарым-қатынастың көпдеңгейлі құрылымын ұсынуда, әрбір топтың
өткен жолын қарастыру керек.
Сонымен бес ұстанымды бөліп қарастыруға болады. Олар топтық дамудың
мәнді деңгейлеріне көбірек сәйкес келеді.
1. Максималды деңгей және максмалды әлеуметтік құндылық әрекет
факторының, тұлға аралық қарым-қатынаста қолданылады – бұл ұжым (
мысалы, монтажшылар бригадасы).
2. Минимальді деңгей және максималды әлеуметтік факторларда олар
тұлғалық қарым-қатынас қалыптастырады, егер топта біріккен ірекет
болса бұл проционалды ассоциация (мысалы, студентердің достық
компаниясы)
3. Дифузды топ – мұнда мұда біріккен ірекет кездеспейді. Мысалы,
автобустағы немеседе бір палатадағы адамдар)
4. Қандай да бір біріккен әрекеттегі, максималды ассоцияцияналды
біріктіретін факторлардағы тұлғалық қарым-қатынастың минимальды
деңгейі – бұл ассоцияцияналды ассоциация, мысалы, жасөспірімдердің
бұзақы тобы.
5. біріктіретін факторлардың максималды антиорталықтағы реакциялы
мінезі, мысалы корпорация.
Көрсетілген әдіске жақын ұсынысты Л.И.Ушанский ұсынды, 4 сурет. Оның
концептуалды схемасында топтық әлеуметтік-психологиялық параметрлері
ұсынылды – топ пен ұжымды айыратын белгілер. Бұл параметрлер санына
кіретіндер: топтың ұнамды бағыттарының мазмұны – интегративті бірлік, оның
мақсатына, түрткісіне, құнды жемістілігне топтардың ұйымдастыру бірлігі
қандай да бір әрекетке топпен дайындық: психологиялық бірлік–
интеллектуалды, эмоционалды, ерікті коммуникативтілік топтағы тұлғалық
танымды мінездейтін процесс және топтағы түсінушілік: эмоция мінез-
құлықтағы тұлғааралық контактілер, стресске қарсы тұрушылық және топтағы
экстрималды жағдайдағы сенімділік.
Әрбір параметрлердің мәнділігі сай топ өз даму деңгейін континуумда
орташа нүктеде орын алатын топ конглемерат, ал ал полюсте – ұжым, антиұжым,
жағымды полюске топтардың қозғалуы – топқа оның бағалы екі стадиясына өтуі
тиісті – кооперация және автономизация. Ұжымды топ ретінде теңестіру
эксперимент жүзінде дәлелденді. Көрсетілген кеңістікте кез-келген
әлеуметтік топтар кіреді. Әрбір әрекет түрі өз шеңберінде тұлғааралық және
оның әлеуметтік құндылығына өзінің ұжым жасаушы қабілетімен жетеді.
Ұжымдық әрекет үрдісінде тұлғааралық қатынас маңызды феномендері
туындайды, олар басқа жағдайларда жүзеге асуы мүмкін, яғни жаңа топтық
қасиет – ұжымдық пайда болады.
Бұл жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Топтағы тұлға аралық қатынас.
2. Тұлғааралық қарым-қатынас
3. Топаралық қарым-қатынас
4. Реферантты, реферанттылық, реферантометрия
Топтағы тұлға аралық қатынас.
Тәрбиелеу әркетінің нысаны ретінде негізінен жеке бала ғана
қаралмайды, сонымен қатар түрлі белгілермен топтасқан (педагогикалық
ұжыммен, жанұямен, ата-аналар ұжымымен т.т) бірнеше топ балалар қатысады.
Адам топ ішінде тұлға болып қалыптасса, топ ішілік қарым-қатынастың
көрінісі болып табылады. Тұлғаға топтың мәні мынада, топ – әрекеттің
белгілі жүйесі. Топ белгіленген әрекет түрінің субьектісі болып танылады
және сол арқылы бүкіл қоғамдық қатынастарға қосылады.
Айтылып отырған топ түсінігін ажыратып түсіндіру қиын. Бұл сөз
Еуропада ХҮІІ ғасырда пайда болды. Дәл осы уақытта француз суретшілерінің
арасында Италия тілінен кірген техникалық термин groppo немесе
gruppo, бірнеше ұқсас фигуралардың жиынтығы дегенді білдіретін,
қолданыста болатын. Топ атануы үшін бұл фигуралар бәршығармашылық әсер
қалдыру керек. Классикалық мысал ретінде – роддостық шеберлер Ачесандра,
Атенодора және Полидора (біздің заманымызға дейін 50 жылдықта) Лаокоон
атты скульптура тобы.
Қазіргі кезде бұл техникалық пікір қате болып табылып, психологияда
дәлелдене түсті. Алайда аталмыш болмыс өте қиын, әрі түрлі мәнге ие
болғандықтан, ешкім бірізді сипаттай алмады.
Мысалы, Д.Картрайт пен А.Зандердің пікірінде, топты жеке заттардың
жиыны құрайды: а) бір-бірімен жиі әрекетте болады; б) өзін бір топтың
мүшесі деп санайды; в) оларды бір нәрсеге қызығушылығы бір нормада болады;
г) рольге бөлінуде бір жүйеде болады; д) өзін сол тақырыппен және
обьектімен сәйкестендіреді; ж) ооперативті арақатынаста болады; з) өзін
кейбір бірлікте сезінеді. Бұл қатардың тобы бұдан да көп болуы мүмкін.
Үлкен топтарға қарағанда кіші топтар – үнемі тығыз қарым-қатынаста
болатын жеке адамдар, олар ортақ мақсатпен тапсырмаға ие. Негізгі
өзгешелігі кіші топтың ішкі тұрпатының қарапайымдылығы. Яғни кіші топтарда
беделді лидер, беделді басқарушы болады, оларға қалғандары орап алады.
К.К.Платонов ұйымсыз, Л.И.Уманский –конгломерат, А.В.Петровский –
диффузды топ деп атаған жеке топ бар. Бұл топтарда қарым-қатынас біріккен
әрекетте емес, тек симпатия және антипатия қатынасымен суреттеледі. Мұндай
бірігулер көбінесе ерікті, уақытша болып келеді, талғамның ұқсастығына
байланысты.
Педагог пен зерттеушінің алдында тұрған тапсырмаға байланысты кіші
топтарды: топ мүшесі жақындық қатынасының деңгейіне байланысты – алғашқы
(жанұя, жақын достар), екіншілер (оқудағы, өндірістегі байланыс); мына
құқықтарға байланысты: топ мүшелері паритетті (барлық топ мүшелері тең
дәрежелі) және паритетті емес (иерархия бар, белгілі заңдары бар); жеке
адам үшін топтағы құндылықтарға байланысты.
Түрлі топтар әлеуметтік психологияда барлық психологтардың назарын
аудартты. Кіші топтарға шет елдердің зерттеушілері көп назар аударды.
Осыған қызығушылардың бірі М.Г.Ерошевский қоғамдық өмірдің қиындығы түрлі
адамдық әрекетті қиындата түседі. Адам өмірінде кіші топтар көбейе түседі,
өйткені өндірісте, қоғамда топтасып шешім қабылдауға қажеттілік туындайды.
Алайда қате методологиялық ұстанымдар шетелдік зерттеушілерге кіші
топтардың мәнін бағалауды ұсынды. Адамдық фактор, адамдық қатынасты
зерттеумен көптеген университеттер, арнайы институттар мен лабораториялар
айналысты. Осыдан кіші топтар психологиялық феноменнің негізі ретінде және
тұлға, қоғам аясында қарастырылды. Бұл феноменді зерттей келе тек тұлға
қалыптасу заңдылықтарын ғана емес, сонымен қатар қоғам қалыптасу
заңдылықтарын да қамтиды дейді ғалымдар.
Тұлғааралық қарым-қатынас
Қазіргі кезде батыс психологиясында көптеген қарама-қарсылықтар бар.
Көбіне, осыған дейін кіші топ туралы сұрақтар шешімсіз қалуда. Топтық
үрдістер және көптеген мәселелер даулы болып қалуда. АҚШ-тың зерттеушілері
бұл қиын болмысқа көптеген түсіндірулер бар, қоғамдық өмірге сәйкес емес
әлеуметтік-психологиялық лабораториялық эксперименттің нәтижелері;
зерттеушілердің кәсіби даярсыздығы, практикалық тапсырмаларды шешуге деген
білімі жетіспесе де, осыған бел бууы, және т.б
Топты әлеуметтік агрегат ретінде түсіну сапалы өзіндік образды
топішілік болмыстар мен үрдістерді тоб көрсету болып табылады. Бірінші
болып жасаушының бірі В.М.Бехтеров, ол кез-келген жағдайда көптеген
адамдардың белбілі-бір уақытта бір мезгілде жиналу ұжым деп аталуы мүмкін
емес деп атап өтті. В.М. Бехтеревтің ойынша, ұжым өз негізінде әрқашанда
бір-біріне байланысты болады мысалы: жалпы көніл-күй, ортақ
бақылау, ортақ көзқарас, ортақ талқылау, ортақ шешім және жалпылық немесе
бірлігі мақсат пен әрекеттің. Осы ұсыныспен А.С.Залужный а айланысты, ол
ұжымды бірігіп әрекет ететін, ортақ кедергіге бірігі әрекет ететін адамдар
деп түсіндірді. Көптеген психологтар, көбінесе Е.А.Аркинде мына ой айтылды,
ұжым өзінің кез-келген көрінуінде, өзінің құрылымыда, қылығынд, барлық
эваютсясында өзінне мүшелерімен олардын әрекеттерімен
Арифметикалық сума көрсетпеиді. Ұжымның қалыптасу заңдылықтары
А.С.Манаренно еңбектерінде жақсы көрінді. А.Манаренно ұжымның маңызды
белгісі деп, біріккен әлеументік жағымды әрекеттік көрсетті. Ол ұжым тек
бір жаңдайда болуы мүмкін, егер ол адамдарды қоғамдық қажетті әрекетті
тапсырманы орындалуға біріктірсе. А.С.Макаренко ұжымды еңбекші топ ретінде
мінездейді, яғни олар бір мақсатпен біріккен,бір әрекетпен,
ұйымдастырылған, басқарылған және жауапты. А.С.Макаренко ұжымды этаптарға
бөліп, қалай дамытуға болатыны туралы жақсы суреттейді.
- ұжым : өзі құрылған қоғамдық мәнді мақсаттардың үзіліссіз дамуы
- атмосфераның құрылуы, тұлғаның дамуына жағымды жағымен ұқсас келетін
- өзара қарым-қатынастық нормалары, ұжым ішіндегі әрекет ұсынған
үлгілердің негізінде жасалады, олар қоғамда кездеседі.
Алпысыншы жылдары әлемде ғылыми-техникалық прогрессінің
қажеттілігінен ұжымның әлеументтік-психология мәселелері зеріттеуге алынды:
өндірістік, ғылыми, мектептік, әскери-сонымен қатар басқа қоғамдарда қандай
да бір әлеументтік белгілер мен біріккен көптеген авторлар, осы жұмыспен
айналысқан, ұжымды кіші топтың белгілі бір түрі ретінде қарастырылады.
Бірақ жетпісінші жылдың басында әлеументтік жоспардағы ұжымды дұрыс
түсіндіру жақсы байқалды –
Ұжымдағы тұлғааралық өзара қарым-қатынас ғылыми интерпретациясы
әлеументтік-психологиялық тапсырма мен мәселенің әдістемесін көрсетті.
Кіші топ эмоциялы, мінез құлықты қарым-қатынас төңірегінде
қарастырылады (симпатия, антипатия, изолясия, белсенділік,бағыну, агрессия
т.б) Оның басты көрнекті критериі болып көбінесе бірге әрекет ету болып
саналады, онымен байланыста және көптеген басқа да топтың параметірлері.
Кіші топқа мұндай трактовка, шындығында ұжымдағы адекватты әлеуметтік-
психология концепциясының жасалуына негіз бола алмады.
Бар вакуумды толтыру, көптеген кедергілерге қарамастан
А.В.Петровскиидің концепциясының көмегімен жасалды. Ол алғашында топтық
белсенділіктің стратометрикалық концепциясы деп аталды, ол үш қабаттан
тұратын топты ұсынады, оның әрқайсысы топ мүшелерінің қарым-қатынас жасау
принциптерін айқындаумен мінезделеді (сурет). Топ құрылымының орталық
звеносы (А) топтық іс әрекетін қамтиды,оның қоғамдық экономикалық және
әлеуметтік саясаттық мінездемесінің жиынтығы.Өз жолына қарағанда, бұл –
орталық психикалық қабатта қарым-қатынасқа қатысты, бірақ тек психологиялық
білім ғана емес. Бұл оптың ұжымға деген пәнді әрекетінің мінездемесі,
қоғамдық бүтіннің бір бөлігі болып табылады. Қазірге уақытта эмпирикалық
индекстің таңдауы бөлінді.
Топты ұжым ретінде танудың үш критерийі былай бөлінеді: 1) ұжыммен
негізгі қоғамдық функциялы орында (қоғамдық еңбекте жетістіктерге жету);
2)топтарды әлеуметтік нормаларға сәйкестеу; 3)топтың әрбір мүшесінің
толыққанды гармоналды дамуын қамтамасыз ету қабілеті. Барлық психологиялық
мінездемелер осы әлеуметтік қамсыздандырылған білімге байланысты.
Ұжымдық пәндік әрекетті бағалаудағы көрсетілген блокты бөлу топтың
әлеуметтік- психологиялық параметрлерінің түрлі даму деңгейін анықтауға
көмектеседі.
Келесі суреттелген қатардан жоғары – екінші ядерлі қабат (5 сурет 2)
өз болмысының психологиялық болып келеді, топтың әрбір мүшесінің топтық
әрекетке оның мақсаты мен принциптерінде, топ құрылған, түрткі әрекетіне,
оның әрбір қатысушыға әлеуметтік мәнін анықтайды.
Үшінші қабатта (В 2 суретті қарау) тұлғааралық мінеземесі жатады,
біріккен әрекеттің мазмұны, сонымен қатар топта қабылданған принциптер,
идеялар, құнды бағыттаулар. Дәл осыған тұлғаралық қатынастардың айырым
феномендерін жатқызуға болады. Бұл жайына кейін тоқталамыз.
Соңғы жоғарғы қабат тұлға аралық қатынастағы тікелей байланысты қажет
етеді. Бұл байланыстар өзіне тікелей емес байланыстар екенін көрсетеді. Кез-
келген екі адамның қарым-қатынасты біржақты, қызығушылығы, талғамы,
эмптаикалық тартуы, әдетке айналған күтімдер т.б.
Берілген әдіс бойынша ұжым деген не? Ұжым – бұл топ, мұнда
тұлғааралық қарым-қатынас құнды және тұлғалық мәнді мазмұнмен біріккен
әрекетте болады және осы оның басқа топтардан негізгі психологиялық
айырмашылығы. Бүгінгі таңда көптеген зерттеушілер ұжымның көптеген түрлерін
анықтауға келіседі. Біріншіден, бұл белгілі бір құнды әлеуметтік мақсатқа
жетудегі адамның бірігуі, екіншіден бұл бірігу ерікті мінезге ие. Яғни
жалпы әрекет негізінде тұлғааралық қарым-қатынас онымен саналы, белсенді
қалыптасады. Үшіншіден, ұжымның белгілі белгілерінің бірі – жалпылық,
сонымен қатар ұжым әрқашан белгілі бір әрекеттің жүйесі болып есептеледі,
басқару мен басшылықтың белгілі бір құрылымы. Төртіншіден, ұжым – оның
мүшелерінің бір-бірін түсіну формасын кқрсетеді, ол тұлғаның дамуы мен
бірге ұжымның дамуын қамтамасыз етеді.
Топаралық қарым-қатынас
Топтық қарым-қатынастың көпдеңгейлі құрылымын ұсынуда, әрбір топтың
өткен жолын қарастыру керек.
Сонымен бес ұстанымды бөліп қарастыруға болады. Олар топтық дамудың
мәнді деңгейлеріне көбірек сәйкес келеді.
1. Максималды деңгей және максмалды әлеуметтік құндылық әрекет
факторының, тұлға аралық қарым-қатынаста қолданылады – бұл ұжым (
мысалы, монтажшылар бригадасы).
2. Минимальді деңгей және максималды әлеуметтік факторларда олар
тұлғалық қарым-қатынас қалыптастырады, егер топта біріккен ірекет
болса бұл проционалды ассоциация (мысалы, студентердің достық
компаниясы)
3. Дифузды топ – мұнда мұда біріккен ірекет кездеспейді. Мысалы,
автобустағы немеседе бір палатадағы адамдар)
4. Қандай да бір біріккен әрекеттегі, максималды ассоцияцияналды
біріктіретін факторлардағы тұлғалық қарым-қатынастың минимальды
деңгейі – бұл ассоцияцияналды ассоциация, мысалы, жасөспірімдердің
бұзақы тобы.
5. біріктіретін факторлардың максималды антиорталықтағы реакциялы
мінезі, мысалы корпорация.
Көрсетілген әдіске жақын ұсынысты Л.И.Ушанский ұсынды, 4 сурет. Оның
концептуалды схемасында топтық әлеуметтік-психологиялық параметрлері
ұсынылды – топ пен ұжымды айыратын белгілер. Бұл параметрлер санына
кіретіндер: топтың ұнамды бағыттарының мазмұны – интегративті бірлік, оның
мақсатына, түрткісіне, құнды жемістілігне топтардың ұйымдастыру бірлігі
қандай да бір әрекетке топпен дайындық: психологиялық бірлік–
интеллектуалды, эмоционалды, ерікті коммуникативтілік топтағы тұлғалық
танымды мінездейтін процесс және топтағы түсінушілік: эмоция мінез-
құлықтағы тұлғааралық контактілер, стресске қарсы тұрушылық және топтағы
экстрималды жағдайдағы сенімділік.
Әрбір параметрлердің мәнділігі сай топ өз даму деңгейін континуумда
орташа нүктеде орын алатын топ конглемерат, ал ал полюсте – ұжым, антиұжым,
жағымды полюске топтардың қозғалуы – топқа оның бағалы екі стадиясына өтуі
тиісті – кооперация және автономизация. Ұжымды топ ретінде теңестіру
эксперимент жүзінде дәлелденді. Көрсетілген кеңістікте кез-келген
әлеуметтік топтар кіреді. Әрбір әрекет түрі өз шеңберінде тұлғааралық және
оның әлеуметтік құндылығына өзінің ұжым жасаушы қабілетімен жетеді.
Ұжымдық әрекет үрдісінде тұлғааралық қатынас маңызды феномендері
туындайды, олар басқа жағдайларда жүзеге асуы мүмкін, яғни жаңа топтық
қасиет – ұжымдық пайда болады.
Бұл жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz