Қазақстанда мекендейтін құстар
Негізгі бөлім
Құстар тіршілігі .
Арнайы бөлім
Құстардың экологиялық топтары .
Құстардың тегі және эволюциясы
Кәсіптікк құстар .
Қортынды бөлім .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Құстар тіршілігі .
Арнайы бөлім
Құстардың экологиялық топтары .
Құстардың тегі және эволюциясы
Кәсіптікк құстар .
Қортынды бөлім .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Құстар — омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыда дамығандардың бірі. Денесі қауырсынмен жабылып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Олардың организмде зат алмасу процесі шапшаң жүреді, дене температурасы жоғары (39—40°) және тұрақты, жүректері төрт камералы, артериялық қан күре тамырдан бөлінген. Көру мен есту мүшелері жақсы жетілген.
Құстардың ұшу қабілстіне ие болуы — эволюциялық дамудың жемісі. Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі — жер бетіндегі бауырымен жорғалаушылар болғаны анық. Юра дәуірінде бауырымен жорғалаушылар және құстар арасында аралық орын алатын, орманды жерлерде тіршілік ететін «археоптерикс» деп аталған хайуанат өмір сүрді. Онда кұстардың кейбір белгілері пайда болды. Денесін қауырсын жапты. Бұл уақытта құстың шыққан тектері жер бетімен орманда тіршілік етуге көшті. Қанатындағы тырнақтар оларға ағашқа өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады, тек олар ағаштан-ағашқа қалықтап барып қонды. Дамудың келесі сатысында құстардың ұшу ұқыбы жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға дүние жүзіне кең таралуына мүмкіндік берді. Құстар так Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана кездеспейді.
Жер шарының әр түкпірінде құстардың қоныстануы бірдей емес. Әсіресе қанаттылар түріне Орталық және Оңтүстік Америка бай. Мәселен, Колумбияда 1700, Бразилияда 1440, Экваторда 1357, Бенесуэлада 1282 құс түрі таралған. Африка елдерінде де құс түрлері көп. Суданда 871, Замбияда 674, Камерунде 670 қанатты түрі есепке алынған. Европа мен Азия елдерінде бұл хайуанаттар түрі азая түседі. Мысалы, Грецияда 339, Югославияда 288, Жапонияда 425 құс түрлері бар. Совет Одағында құстардың 700-ден астам түрлері қоныстанған. Жалпы алғанда, дүние жүзінде қазірде шамамен 8600-дей құс түрлері таралған деп есептелінеді.
Қоры жөнінен қандай турлері мол? десек, біздің аймағымызда үй торғайы мен қара ала торғайды және су кұстарынан — қасқалдақты айтуға болады. Шамамен қазірде дүние жүзіндсгі қанаттылар қоры 100 миллиардтай деп саналады.
Құстардың ұшу қабілстіне ие болуы — эволюциялық дамудың жемісі. Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі — жер бетіндегі бауырымен жорғалаушылар болғаны анық. Юра дәуірінде бауырымен жорғалаушылар және құстар арасында аралық орын алатын, орманды жерлерде тіршілік ететін «археоптерикс» деп аталған хайуанат өмір сүрді. Онда кұстардың кейбір белгілері пайда болды. Денесін қауырсын жапты. Бұл уақытта құстың шыққан тектері жер бетімен орманда тіршілік етуге көшті. Қанатындағы тырнақтар оларға ағашқа өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады, тек олар ағаштан-ағашқа қалықтап барып қонды. Дамудың келесі сатысында құстардың ұшу ұқыбы жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға дүние жүзіне кең таралуына мүмкіндік берді. Құстар так Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана кездеспейді.
Жер шарының әр түкпірінде құстардың қоныстануы бірдей емес. Әсіресе қанаттылар түріне Орталық және Оңтүстік Америка бай. Мәселен, Колумбияда 1700, Бразилияда 1440, Экваторда 1357, Бенесуэлада 1282 құс түрі таралған. Африка елдерінде де құс түрлері көп. Суданда 871, Замбияда 674, Камерунде 670 қанатты түрі есепке алынған. Европа мен Азия елдерінде бұл хайуанаттар түрі азая түседі. Мысалы, Грецияда 339, Югославияда 288, Жапонияда 425 құс түрлері бар. Совет Одағында құстардың 700-ден астам түрлері қоныстанған. Жалпы алғанда, дүние жүзінде қазірде шамамен 8600-дей құс түрлері таралған деп есептелінеді.
Қоры жөнінен қандай турлері мол? десек, біздің аймағымызда үй торғайы мен қара ала торғайды және су кұстарынан — қасқалдақты айтуға болады. Шамамен қазірде дүние жүзіндсгі қанаттылар қоры 100 миллиардтай деп саналады.
I Қыдырбеков Хамит, Бекшов Аманқұл «Қазақстаның хайуанаттар әлемі» Алматы, «Қазақсан» 1977 жыл
II С.П.Наумов, Омыртқалылар зоологиясы «Мектеп» баспасы, Алматы 1970 жыл
II С.П.Наумов, Омыртқалылар зоологиясы «Мектеп» баспасы, Алматы 1970 жыл
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
Министірлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
______________________ кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстанда мекендейтін құстар
Тексерген: Жақсыбаев М. Ы.
Орындаған: Ерманова М.Б
Алматы 2012
Жоспар
Негізгі бөлім
Құстар тіршілігі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Арнайы бөлім
Құстардың экологиялық топтары _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Құстардың тегі және эволюциясы _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Кәсіптікк құстар _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Қортынды бөлім _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Пайдаланған әдебиеттер тізімі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _
Құстар тіршілігі
Құстар -- омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыда дамығандардың бірі. Денесі қауырсынмен жабылып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Олардың организмде зат алмасу процесі шапшаң жүреді, дене температурасы жоғары (39 -- 40°) және тұрақты, жүректері төрт камералы, артериялық қан күре тамырдан бөлінген. Көру мен есту мүшелері жақсы жетілген.
Құстардың ұшу қабілстіне ие болуы -- эволюциялық дамудың жемісі. Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі -- жер бетіндегі бауырымен жорғалаушылар болғаны анық. Юра дәуірінде бауырымен жорғалаушылар және құстар арасында аралық орын алатын, орманды жерлерде тіршілік ететін археоптерикс деп аталған хайуанат өмір сүрді. Онда кұстардың кейбір белгілері пайда болды. Денесін қауырсын жапты. Бұл уақытта құстың шыққан тектері жер бетімен орманда тіршілік етуге көшті. Қанатындағы тырнақтар оларға ағашқа өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады, тек олар ағаштан-ағашқа қалықтап барып қонды. Дамудың келесі сатысында құстардың ұшу ұқыбы жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға дүние жүзіне кең таралуына мүмкіндік берді. Құстар так Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана кездеспейді.
Жер шарының әр түкпірінде құстардың қоныстануы бірдей емес. Әсіресе қанаттылар түріне Орталық және Оңтүстік Америка бай. Мәселен, Колумбияда 1700, Бразилияда 1440, Экваторда 1357, Бенесуэлада 1282 құс түрі таралған. Африка елдерінде де құс түрлері көп. Суданда 871, Замбияда 674, Камерунде 670 қанатты түрі есепке алынған. Европа мен Азия елдерінде бұл хайуанаттар түрі азая түседі. Мысалы, Грецияда 339, Югославияда 288, Жапонияда 425 құс түрлері бар. Совет Одағында құстардың 700-ден астам түрлері қоныстанған. Жалпы алғанда, дүние жүзінде қазірде шамамен 8600-дей құс түрлері таралған деп есептелінеді.
Қоры жөнінен қандай турлері мол? десек, біздің аймағымызда үй торғайы мен қара ала торғайды және су кұстарынан -- қасқалдақты айтуға болады. Шамамен қазірде дүние жүзіндсгі қанаттылар қоры 100 миллиардтай деп саналады.
Құстар әр түрлі ауа райы жағдайында тіршілік етеді. Олар орманда, дала мен шөлді өңірлерде, өзен-көлдерде кең таралған. Көпшілігі бір жерден екінші жерге қоныс аударып отырса, біразы -- отырықшы жануарлар. Қанаттылар -- тамаша ұшқыштар. Мәселен, Қазақстан көлдерінде өніп-өсіп, ұрпактарын өргізген құстардың біраз түрлері Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азияда кыстап шығады. Көктем мен күздегі бұлардың келіп, қайтуы уакытында үшу жылдамдықтары бізді таңқалдырады. Мәселен, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала торғай 70 -- 80, тырна мен шағалалар 50 -- 60, каздар 70 -- 90, балшықшы құстар 90, сұр қарлығаштар кейде 110 -- 150 километр жылдамдықпен аспанда 1500 -- 2500 мстр биіктікте ұшып отырады.
Қанаттылар орман, дала және су құстары болып бөлінсді. Жазық жердегілер жүруге, жүгіруге, ормандағылар ағаштан-ағашқа секіруге, өрмелеуге, судағылар жүзугс, сүңгуге бейімделген. Ағашқа өрмелейтін -- тоқылдақ, шиқылдақ торғайлардың аяқтарындағы топшылары жақсы дамыған. Ағашта жүруге олардың кұйрық-қанаттары да жақсы көмсктессді. Батпақты тайыз суларда жорғалап журетін балшықшылардың, құтандардың сирақтары ұзын келеді. Бөденелер шөлді далада сағатына 15,5 шақырым жылдамдықпен жүгіре алады. Қаз, үйрек, дауылпаз, ескекаяқты, шағала, аққу сияқты су қанаттылары өте көп. Олардың аяқтары қысқа, қауырсындарын майлайтын майлы бездері жаксы дамыған. Сүңгитін үйректер су астында едәуір бола алады. Қасқалдақ, тұрпан мұндай жағдайда 3 минут, суқұзғыны -- 2 минуттай су астында жүреді.
Әрбір тірі организмнің тіршілігі үшін жақсы қоректенуі, көбеюі және жауларынан қорғана білуі қажет. Өзіне қауіп туған кезде құстар ұшып кетіп кұтылады.
Құстардың қоректенуі таралуына, маусымдық қоныс аударуына, көбеюіне үлкен әсерін тигізеді.
Маусымға және жасына байланысты құстар қорегі өзгеріп отырады. Олардың бірқатар түрлері жемді талғап жесе, ал екіншілерінің азықка талғамы аз байкалады. Қанаттылар өсімдіктермен де, жәндіктермен де қоректене береді. Бұлардың тұмсығының формасы да жемін қандай ортадан алатынына байланысты әр алуан. Азықтарын судан, жердсн алатын құтан, тырна, дсгелек, балшықшылардың тұмсығы, мойыны мен аяғы ұзын келеді. Ұшып жүріп жемдерін ұстайтын қарлығаштар мен шыбыншы торғайлардың тұмсықтары қысқа болады да, ауыздарының жиектерінде насекомдарды қағып алуды жеділдететін қатты қылдары бар. Ағашты ойып, азықтарын іздейтін тоқылдақтардың тұмсықтары сондай мықты, қашау тәрізді, оның қимылына ұзын тілдерінің септігі тиеді. Қылқан жапырақты ағаштардың жаңғақтарымен қоректенетін шырша торғайларының тұмсығы айқасқан крест сияқты болады. Дәндермен қоректенетін торғайлардың тұмсықтары қысқа, жалпақтау келеді.
Құстардың тісі жоқ. Азықтарын тұмсығымен (жыртқыш құстар) немесе тұмсығы мен тілдері қызметімен (астық дәнімен қоректенетін құстар), көпшілігінде қарындары ішінде ұсақтайды. Тоқылдақтар жаңғақты ағашқа қысып шағады. Құзғын қарға, шағала, тіпті сақалтайлар да қатты жемдерін жерге аспаннан тастап уақтап жейді. Қанаттылар организмінде ас қорыту процесі тез жүреді. Әсіресе ет пен жеміс тез корытылады. Тәулігіне құстар көп азық жейді. Насекомдармен азықтанатындар күніне 5 -- 6 рет қарнын толтырады, ал дәндермен қоректенетіндер 2 -- 3 рет жем іздеуге шығады. Әсіресе жемтікті ұяда отырған балапандар көп керек етеді. Сондықтан да ерссек құстарға ұрпақтары үшін тәулігіне бірнеше рет жем іздеуге тура келеді.Үлкен сары шымшық балапандарына күніне 350 -- 390, қызыл-қүйрық торғай 220 -- 240, тоқылдақ 300 рет жем әкеледі. Соған сәйкес балапандары тез өседі. Әсіресе осы уақытта зиянды насекомдармен қоректенетін қанаттылардың бау-бақша, егістік, орман ағаштарын зиянкестерден қорғаудағы рөлі зор. Азықтары мол болғанда құстар жемдерін аулауға көбірек шығатындығы анықталып отыр. Мысалы, ауыл шаруашылық зиянкестері -- тышқандар көбейген жылдары ақ сары күніне 14 дала тышқаны мен тоқалтісін, күйкентай -- 9, жапалақ -- 12 тышқанды қорек етеді. Мамандардың есебі бойынша, бір тышқан немесе тоқалтіс жылына 2 килоғрамға дейін дәнді құртатындығын еске алсақ, жыртқыш құстардың пайдалы екендігі өз-езінен анық көрінеді. Қей жылдары шегірткелердің де егіске зиян тигізетіндігі белгілі. Олардың негізгі жаулары -- қара ала торғайлар. Насекомдармен қоректенуші қанаттыларды ауыл шаруашылығы дақылдары егісінін, маңына үйір ету -- маңызды міндет болып отыр.
Сондай-ақ климат жағдайының маусымдық өзгерістеріне байланысты құстардың жем жеу режимі де өзгеріп отырады. Жәндіктермен қоректенуші қанаттылар күзде оңтүстікке қарай қоныс аударса, ал отырықшы құстардың азық рационы өзгереді. Мәселен, ак құр жазда жемістер мен насекомдарды қорек етсе, күзде тек жемісті, ал қыста ағаш бүршіктерін қорек етеді. Қара ала торғайлар жазда, негізінен, насекомдармен, ал қыста жеміс-жидекпен коректснеді.
Қоректері мол болған жылдары құстар жақсы өніп - өссді. Бұларда көбейер алдында төменгі жағында ұя басар таңба деп аталатын дак пайда болады. Бұл таңбаның ұядағы жұмыртқаларды жылытуда ролі зор. Оның пайда болған жерінде қауырсын мен түбіт түсіп қалады. Кейбір құстарда ұябасар таңба жұп, ал екіншілерінде тақ келеді. Мәселен, торғайлар мен дауылпаздарда бұл таңба біреу болса, ал қырғауыл, кейбір балшықшылар, шағалалар мен жыртқыш құстар да -- екі құрсак, бір кеуде таңбасы болады. Қаздар мен үйректерде мұндай ұябасар таңба жоқ. Оларда көбейер алдында бауырында ұзын, мамық жұп өседі. Осыны түмсығымен жұлып, ұя салғанда соның ішкі жағына төсейді. Ол жұмыртқаларды суықтан қорғап, олардың дамуына үлксн әссрін тигізеді. Сол сииқты көбейер кезінде кейбір құстардың қауырсынының түгі өзгсреді.
Қоқиқаз, шағала, суқұзғындары мен бірқазандар бір жерде топтанып ұя салады. Құр, шіл, қырғауыл, меңіреу құр, жапалақ, тоқылдақ, торғайлар, қаз, үйрек ұялары дараланып салынады. Тіпті ешкіемер (козодой) мен жылқышы (авдотка) ұя салмайды да, жұмыртқаларын бірден жерге туады. Көкектер жұмыртқаларын басқа құстардың ұясына апарып салады. Солар көкек балапандарын басып шығарады.
Кейбір жыртқыш құстар мен жылқышы құс ұясында бірден, ешкіемер, кептер, тырна, қоқиқаз, бірқазан, шағалалар ұяларында 2-ден, торғайлар ұяларында 4 -- 7-ден, тауық тәрізділер мен үйректсрде әдетте 8 -- 10-нан жұмыртқа болады. Ал, шүрегей үйрек ұясынан 16-дан, шілдің ұясьнан 25-ке дейін жұмыртқа табылған. Жұмыртқаларды басуға кейбір құстарда (жыртқыш канаттылардың көбінде) қораздары мен мекиендері бірдей қатысса, көпшілігінде (құр, меңіреу құр, үйректер, қырғауыл, торғайларда) тек мекиендері басады. Ұсақ торғайларда жұмыртқадан 15 күнен кейін балапан шықса, бұл процесс жыртқыш құстарда 1,5 айға созылады. Өргізген балапандары күзге дейін жақсы өсіп, ересектер қатарына қосылады.
Азықтары мол болған жылдары кейбір ұсақ қанаттылар (сары шымшық, бозторғай) жылына екі рет өніп-өседі. Көптеген құстар бір жасында жұмыртқа басады.
Құстар қанша жасайды? Ірі құстар ұсақтарына қарағанда ұзағырақ жасайды. Ағылшын зоологі Флоуердің мәліметіне қарағанда, торғайлар мен тоты құстар (попугай) 20 жыл, жапалақ 15 жыл, күндіз жем іздейтін жыртқыш құстар 21 -- 24 жыл, ескекаяқтылар 20 жыл, үйректер 21 жыл, құтандар 19 жыл, ұсақ балықшылар 10 жыл, шағалалар 17 жыл, кептер 12 жыл, тауықтар 13 жыл жасайды. Үй тауықтарының тіпті 30 жылға дейін тіршілік ететіндігі анықталды. Қолда бағылғанда құстар ұзағырақ тіршілік ететіндігі белгілі болды. Осындай жағдайда ала қарға 69 жыл, таң торғайы 20 жыл, үкі 68 жыл, бүркіт 46 жыл, аққу 24 жыл, тырна 43 жыл, қызғылт бірқазан 51 жыл жасаған. Құстардың, аяғына сақина салу арқылы көл шағаласының 16 жасқа, жалпақтұмсықты үйректің 20 жасқа, дегелектердің. 11 жасқа, әупілдектің 9 жасқа дейін тіршілік ететіндігі белгілі болып отыр. Қанаттылардың ішінде жыртқыш құстар көп жыл тіршілік етеді. Мысалы, тазқараның 117 жыл, бүркіттің 80 жылдай тіршілік еткені анықтарлған.
Ұрпақтарын өргізіп болғаннан кейін ересек құстарда мамырлау процесі немесе түлеу басталады. Ол аяқталған соң, жыл құстары қыстап шығу үшін өніп-өскен өзен көлдеріне, қоныстарын тастап, оңтүстік алыс елдерге сапар етеді.
ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ
Осы кезде тіршілік ететін құстар -- ағашты, бұталы, батпақты, сулы орталарды мекен етеді. Бірақ сүт қоректілерге қарағанда, кұстардың бейімделген орталары оншама көп емес. Мысалы, құстардың ішінде тек қана суда тіршілік ететін немесе топырақтың қалың қабатында тіршілік етуге бейімделген түрлері -болмайды.
1. Бұталы-орман құстары. Құстардың бұл тобына олардың өте көптеген түрлері жатады:
Бұл ортада көбірек мамандалған құстардың тобы -- ағашта өрмелеушілер болып саналады. Олар қоректерін ағаштан, немесе бұталардан алып, осы жерге ұялайды. Қөбінесе ұяларын ағаштардың бұтағына салмай, діңіндегі куыс жерлеріне салады. Қоректерін ағаштан табатын болғандықтан, олар ағаш бойымен тез өрмелей алады. Олардың аяқтары қуатты және иілген тырнақтары болады. Көпшілігінің (тоқылдақтар) екі саусағы алдына қарай, калған екі саусағы артына қарай бағытталған. Ағаш бойымен өрмелегенде, серпімді құйрық қауырсындары тірек қызметін атқарады, мысалы тоқылдақтар. Ал тотылар тұмсығымен бұтақтарды қармап қозғалады. Қоректену сипатына қарай бұталы-орман құстары: насеком жемділер, жеміс-тұқым жемділер, нектар жемділер деп бөлінеді.
Қоректерін әр түрлі тәсілмен табады: тоқылдақтар мыкты қашау сияқты тұмсығымен ағаштардың қабығын тесіп, оның арасынан насекомдарды және оның личинкаларын тауып жейді. Пищухилар -- шиқылдауықтар, өрмелегішторғайлар, дүпілдектер ұзын, әрі жіңішке тұмсығының көмегімен ағаштың қабығының жарықтарынан, сақылауларынан насекомдарды және олардың личинкаларын теріп жейді.
Дәнмен қоректенетін орман құстарының тұмсығы қысқарақ, формасы түрліше болады. Чечеткалар, щеголдар, шымшықтар ұсақ дәндерді конус тәрізді сүйір және нәзік тұмсығымен шұқыш алады Емен тұмсықтылар қатты қабығы бар ірі тұқымдармен қоректенеді. Өйткені олардың қысқа болса да ірі, әрі қуатты тұмсықтары дәнді дән жарнағынан шығарып қана қоймай, оның сыртдағы қатты қабығын уатуға да мүмкіндік береді.
Щуралар мен шыршаторғайлардың қылқан жапырақты ағаштардың бүрінен дәнін шығарып алуға бейімделген тұмсығы болады. Мысалы, щуралардың тұмсығы төмен қарай иілген, ал щыршаторғайдың үстіңгі және астыңғы жақтары бір-бірімен айқасып тұрады.
Жеміспен қоректенетін құстардың тұмсығы өсімдік жемісін үзіп алып, дәнінің қабығын жаруға ыңғайлы ірі, көпшілік жағдайда ұзын болады. Мұндай тұмсықты тукандардан, мүйіз тұмсықтылардан т. б. көругс болады.
Нектар жеушілерге -- колибрилер, Африканың нектарницалары, Австралия-малайлық бал сорушылары сияқты құстар жатады. Бұлардың тұмсығы гүлдің түбіне қарай ене алатындай ұзын, әрі жіңішке, көпшілік жағдайда аздап иілген түрде болады. Тілі нектар соруға бейім бір немесе екі түтік іспеттес. Құстың мұндай экологиялық тобына жататындары өте нашар ұшады Бірақ, ағаштың вегетативтік органдарымен өте тез өрмелеп жүре алады.
Бұдан басқа орманда немесе қалың бұтада тіршілік етіп, ұясын ағашқа салғанымен қорегін ауада ұшып жүріп ұстайтын кұстар да бар. Мысалы, шыбынқаққыш бұтақтарға қонып отырып, ұшып бара жатқан насекомдарды ұстап жейді. Олар ұшып бара жатқан насекомдарды ұстау үшін өте тез ұшады және тез бұрылып, әр түрлі қозғалыстар жасайды. Оны жеп болған соң, ағаштың бұтағына қайтадан келіп қонып, тағыда насекомдарды күтіп отырады. Қаршығалар да ағашта тығылып отырып, ұшып бара жатқан құстарға тосыннан шабуыл жасап, ауада ұстайды. Шабуылының сәтті болуы олардың тез үшуымен қатар, ауада тез, жеңіл бұрыла алуына да байланысты болады. Орманда және бұтада тіршілік ететін құстардың кейбір түрлері қоректік заттарын ағаштан да, жерден де іздеп табады. Бірақ ұясын жерге салып, жерге қонақтайды. Бұған құрлар мен шілдер мысал бола алады. Жазда олар жемістермен, насекомдармен қоректенеді де, қыста қорегін тек қана ағаштан табады. Қыста меңіреуқұр қылқан жапырақты ағаштық бүрімен қоректенеді, ал шілдер қылқанды ағаштын, тұқымымен, қайыңның бүршігімен, құрлар -- қайыңның бүршігімен коректенеді.
Сондықтан қыска қарай мұндай құстардың саусақтарының жиегінде қатты мүйізді өсінділер пайда болады да, тайғақ, мұз қатқан бұтақтарға нық отыруына мүмкіндік береді.
Орман құстарының көпшілігі орман ағашгарының өсіп-дамуы үшін алуан түрлі әрекет етеді. Насекоммен қоректенетін түрлері көптеген орман зиянкестерін жойьш жібереді. Мысалы, тоқылдақтың қаркын жарып қарағанда, оның ішінен, көптеген жапырақжемірлерін, слониктерді басқа зиянкестерді көрген.
Өсімдіктермен қоректенетін құстардың көпшілігі, өсімдіктердің жер-жерлерге тарауына себепші болады. Күстар өсімдіктердің жемісімен бірге олардың тұқымын жегенде тұкым олардың ас қорыту жолында өзінің өсу қабілетін жоймай, құс саңырағымен екінші бір жерге түсіп, өне бастайды. Кейбір кұстар, мысалы, сойкалар мен кедровкалар майқарағайдың жаңғағын топыраққа көміп қояды т. б.
Нектар жеуші құстар өсімдіктердің айқас тозаңдануына себепші болады.
II. Батпақты-шалғындықтың құстары. Бұл құстар су қоймаларының
суы тайыз ағашсыз, аздап та болса батпақты, топырағы дымқыл жағалауларда мекендейді. Қорегінің көпшілігін жер бетінен, тайыз балшықты сулардьщ түбінен табады. Жоғарыда көрсетілген биологиялық ерекшеліктеріне байланысты, бұл топка жататын құстардың аяғы кауырсынсыз ұзын, саусақтары жінішке, олардың арасын жалғастырып тұратын жарғақтары болмайды.
1. Шалшықсуларда жүретін сирақты құстарға
дене мөлшері ірі және орташа болып келетін аяқтары өте ұзын тырналар, құтандар, дегелектер жатады. Олар батпақты-шалғыңдықтарды, мүкті-батпақтарды, қалың өскен қамыстарды мекендейді. Кейбір түрлері ағаштың басына ұялайды. Топырақтың бетінен немесе судан ұсақ жәндіктерін теріп жейді. Кейде тұмсығымен топырақты қазады. Әдетте олар өзінін қоректік заттарын өсімдігі аласа жерлерді мұқият аралап жүріп табады. Ұзын, әрі қатты болатын тұмсығы іскек тәрізді қызмет атқарады. Ұзын сирағы төніп келе жатқан кауіпті алыстан байқап, ұшып кетуіне мүмкіндік береді. Жақсы ұшады.
2. Өрмелеп қозғалатын батпақты жер құстары
көлемдері орташа және шағын болады да батпақты жерде немесе шалғындықтың қалың шөптесін жерлерін мекен етеді. Бұған әр түрлі батпақты. жер тауықтары, тартарлар, погоныштар, сұлтан тауығы т. б. жатады. Алдында айтылған құстардан бұл типке жататын құстардьщ ерекшелігі -- қалың шөптік арасында жасырынып жүріп тіршілік етеді. Аяғы бұның алдында айтылған құстардың аяғынан гөрі қысқа, бірақ саусақтары тым ұзын, иілімді, шырмалған қалың өсімдіктердің арасымен тез қозғалуға бейім болады. Нашар ұшады, жауларынан құтылу үшін қалың шөптің арасына кіріп кетеді. Түмсығы қысқа, қоректік заттарын жер бетінен және өсімдіктің вегетативтік органдарынан тауып жейді.
Бұл құстарға жақын: тауқұдыреттер, дупелдер және гаршнептер, балшықшылар т.б.
3. Тайыз судың балшықшылары
ұсақ, әдетте тұмсыктары ұзындау келетін құстар. Тайыз жерлерде ұсак тастардың үстінен немесе астынан және судың түбінен қоректерін теріп жейді. Бұлардың көпшілігінің аяғы ұзын келеді. Бұларға жататын құстар: песочниктер (Егоlіа), бізтұмсықтар(Recurvirostra avocetta), балшықшылар (Ніmantopus һіmantopus), тас кезушілер (Аrenаrіа) т. б.
Ш. Шөлді дала құстары. Бұларға -- түйеқұстар, дуадақтар және тағы басқалары жатады. Бұл типке жататын құстар өсімдігі аз, әрі сирек ашық даланы мекен етеді. Осы тіршілік жағдайында пайда болған ерекшеліктеріне қарай бұл топқа жататын құстар жүрдек және тез ұшатын құстар деп екіге бөлінеді.
Жүрдек құстарға аяқтары ұзын, тез жүгіре алатын ірі құстар жатады. Бұлар қорегін ұшпай, жер бетімен жүріп іздейді.
Жүру қабілетінің артуына байланысты, олардың аяқтары ұзын ғана болып коймай, саусақтары қысқарып, саны үшке дейін, кейбір түрлерінде екіге дейін азайған. Бұлардыц мойны ұзын кезі үлкен келеді. Бұл қүстар қырағы, жауын алыстан көріп қашады. Бұлар өте сирек бұғып, жасырынады және сирек ұшады, ал түйеқүстар мүлдем ұшпайды. Бірнешеуі бірігіп топтанып жүреді. Олар өсімдіктерді, үсақ жәндіктерді жер бетінен шоқып, теріп жейді, Құстардың бүл тобына дуадақтар, түйеқұстар жатады.
Тез ұшатын құстарға шіл және қьиқұйрықтар жатады. Дене мөлшері орташа, аяғы қысқа, қанаты өте үзын, суйір болатын қүстар. Мұның алдында қарастырған қүстардан ерекшелігі - қауіп төнгенде жерге бауырын төсеп жата қалады. Түсі өзі тіршілік еткен жердің түсіндей болады. Тіршілік еткен орның ауыстырып, су іздеп үзақ жол жүреді. Өте тез үшады.
Бүл екі топка жататын құстар жерге үялайды. Ұясын өте қарапайым етіп салады.
IV. Су қустары. Бұған сегіз отрядтық өкілдері: пингвиңдер, частик тәрізділер, шағалалар, түтік тұмсықтылар, гагар тәрізділер, ескек аяқтылар, қаз тәрізділер енеді. Сулы ортада тіршілік етуі және олардың дене қүрылысындағы бёйімделушілік әрбір түрінде түрліше болады.
Жалпы белгілері қауырсыны өте тығыз, мамығы өте жақсы, қүймышақ безі жақсы жетілген, саусақтарының арасында тері жарғағы болады.
Сүңгуірлер -- өмірінің көпшілігін суда өткізетін, сулы ортада тіршілік етугс бейімделген құстардың тобы. Қорегінің бірқатарық судың ішінен, ал енді бірқатарын судың түбінен табады. Бұлар балықтармен, шаян тәрізділер және моллюскалармен қоректенеді. Олардың көпшілік түрі нашар ұшады, ал барлығы да суға жақсы сүңгиді. Сулы ортаға өте жақсы беиімделген пингвиндер мүлдем ұша алмайды. Бірақ өте жақсы сүңгиді, Сол сияқты чистиктер де жақсы сүңгиді. Жер бетімен нашар қозғалады. Құрлыққа тек қана ұя салу, балапан басу кезінде ғана шығады. Нашар ұшады кейбір түрлері тіпті ұшпайды. Ұясын су жағаларынан қашықтатпайды. Сүңгуірлерге: қайрлар, балта тұмсықтар, гагарлар, поганкалар жатады.
Ауада -- суда кездесетін құстар тобына шағалалар, крачкалар, түтік тұмсықтылар жатады. Сүңгуірлерден ерекшелігі жақсы үшады. Сонымен катар жақсы жүзеді. Кейбір түрлері ғана сүңги алады. Олар үяларын суға жакын жерге салады. Балық аулайды. Оны үшып жүріп байқап, қүйылып келіп үстап, қоректенеді. Түмсығы қуатты, үзындау әрі үшы төмен қарай иіліп түрады. Қүрлықта жақсы жүре алады.
Өкілдері: дауылпаздар, теңіз және өзен шағалалары.
Жерді және суды мекендеуші -- кұстар тобына: үйректер, аққулар, қаздар жатады. (1-сурет)
(1-сурет) Аққулар
Олар ұясын су қоймаларынан жырағырақ салады. Басқаларына қарағанда еулы ортамен тіршілігі тығыз байланыстысы -- сүңгуір үйрек, олар жақсы сүңгиді, су қоймаларында ғана қоректенеді. Қоректік заттарына балықтар мен омыртқасыздар жатады. Оларды сүңгуір үйректер судың терең қабатынан да тауып ала алады. Сүңгуір үйректер жақсы ұшады, бірақ ауаға тез көтеріле алмай су бетімен біраз жерге жүгіріп барып көтеріледі.
Нағыз немесе өзен үйректерінің сумен байланысы нашар, көпшілік жағдайда құрлықтан корек табады. Судың тайыз бөліктерін мекендейді. Нашар сүңгиді. Отырған жерінен бірден тік жоғары көтеріліп, жақсы үшады. Бүталы, шептесін су қоймаларында жиі кездеседі. Қаздардың сулы ортамен байланысы шамалы. Су жағасына үялағанымен суға өте сирек түседі. Құрлықтағы өсімдіктердің түқымымен, көк жасыл бөліктерімен қоректенеді. Аузындағы сүзгі аппараты үйректерге қарағанда нашар жетілген, жақтарының жиектерінде мүйізді тісшелері болады, осының жәрдемімен өсімдіктерді жұлып алып жейді.
V. Жыртқыш қүстардың белгілі мекен ететін экологиялық ортасы болмайды, олар түрлі ортада; тоғайда, тауда, далада, батпақты жерлерде мекен ете береді.
1. Өлексе жеушілерге бізде тазщаралар, ал жер шарының атыс бөлімінде болатын кондорлар жатады. Бүлар биікте қалқып үшып жүріп, жерде жатқан өлекселерді көруге бейімделген қүстар. Тірі жануарларға түспейді. Сондықтан олардың саусақтары әлсіз, тырнағы қысқа, жіңішке болады. Басы мен мойиында қауырсыны болмайды. Барлығы да таулы өлкелердімекендейді.
2. Бүркіт пен ақсарылар тазқараларға қарағанда, қалықтап үшуға қабілеті нашар қүстар. Үлкенді-кішілі әр түрлі жануарлармен қоректенеді. Оларды ауада ұшып жүріп байқап, жерден ұстайды. Сонымен қатар жерде кемірушілердің інінін, маңында да отырып аулайды, Бүл жөнінен олар жыртқыш аңдарға ұқсайды. (2-сурет)
Жапалақтар -- жемін аулау жөнінен, бүркіттерге үқсас болады. Бүларда тірі жемдерін ауада ұшып жүріп немесе бір жерде бұғып отырып байқайды, оны бүріп үстайды және мықты түмсықтарымен жүлып жейді.
3. Құладындар ашық жерлерді мекендейді. Денесі сымбатты құйрығы мен қанаты өте үзын әсем, өзіндік ұшу мәнері бар құстар. Қорек ететін жәндіктерін аулағанда (ұсақ андар мен құстарды) жер бетіне өте жақын ұшып, мүқият қарап, оларды жер бетінде үстайды.
(2-сурет) Бүркіт суреті
4. Қаршығалар барынша маманданған, орман жыртқыштары. Олар тек қана құстармен қоректенеді деп айтуға болады. Құстарды ағаштық немесе бұтаның бұтағының арасында тығылып отырып, байкап кенеттен шабуыл жасап ұстайды.
Қаршығалардың құйрығы ұзын, қанаттары қысқа және моқал болады. Денесінің мұндай құрылыста болуы, олардын жемін ұстауда ағаштың және бұтақтардың арасымен тез бұрылып ұшуға мүмкіндік береді.
5 Сұңқарлар -- жыртқыш құстардың ішіндегі өте жақсы ұшатын, жемін ауада ұстайтын құстар. Ұсақ турлері, мысалы, күйкентай жерде жүрген жануарларды да ұстайды. Бірақ, оларды ауада бір орында қалықтап тұрып байқайды.
Сұңқарлардың үлкен түрлері -- лашын, сұңқар, кейбір ителгілер ауада үшып жүріп жемдерін іздейді. Алыс жерден көрсе де қуып жетеді. Олар көбінесе үйректерді, көгершіндерді және балшықшыларды аулайды. Жемдерін ауада жүріп елтіреді. Бұл кезде сұнқар одан жоғарырақ көтеріліп, үлкен жылдамдықпен жанап өте беріп, аяғының артқы саусағының тырнағымен құстың мойнын шалып өлтіреді.
Сүңкарлардың денесі жемін осы көрсетілген әдіспен аулауына бейімделген қанаттары ұзын және жіңішке, құйрығы керісінше, қаршығаларға қарағаида қысқа келеді. Сұңқарлар түрлі жерлерді мекендейді, бірақ жемдерін ашық жерлерден аулайды. Егерде қаршыға жемін мысықтар сияқты аулайды десек, ірі сұңқарларды ауадағы иттер деп айтуға болады. Себебі, бұлар иттер сияқты қорегін қуалап жүріп ұстайды.
Құстардың көбеюі. Құстардың көбею биологиясында бірнеше тамаша прогрессивті ерекшеліктер бар. Олардың негізгілері мыналар:
1) қүстар ұрықтанған жұмыртқаларын арнаулы үяларға салады;
2)жүмыртқалары ата-аналарының денесінен шыққан қызудың әсерінен дамиды. Сондықтан құстар жүмыртқасының дамуы сыртқы ортаның температурасына байланысты емес;
3) Ата-аналары жауларынан ұяларын әр түрлі тәсілмен қорғайды;
4) ата-аналары шыққан балапандарын бағады.
Құстардың жыныс бездерінің жетілуі түрліше: ұсақ торғай тәрізді құстардың жыныс безі 8 -- 12 айда, қарғалар, ұсақ шағалалар, үйректер, ұсақ күндізгі жыртқыштар -- өмірінің екінші жылында, ал ірі шағалалар, гагарлар мен бүркіттер үшінші жылында жетіледі.
Көптеген құстардың жыныс безі жетілген кезде жыныстық диморфизмі байқалады. Ұрғашыларына қарағанда еркектерінің дене мөлшерінде, дауысында, пластикалық белгілерінде, түсінде ерекшелік білінеді. Еркектері әрқашанда ұрғашыларынан ірі болады. Бірақ бұл заңдылыққа сәйкес келмейтін қазуарлар, кивилер, тинамулар, күндізгі жыртқыштар сияқты құстар да бар. Әтештерінің түсі ашық, әсем болады. Мысалы, тауык тәрізділерде, керісінше солтүстікте тіршілік ететін жүзгіш балшықшының (Рһаlaropus) мекиенінің түсі ашық, айқын болады. Бұларда жұмыртқасын еркектері басады.
Тауықтардың, құрлардың және қырғауылдардың әтештерінің құйрығында қауырсындары және аяқтарының арт жағында мүйізді өсінді -- тегеуіріні болады.
Жыныс диморфизмі құстардың бір азғанасында болмайды. Бұл сияқты құстарға пингвиндер, түтік түмсықтылар, ескек аяктылар, гагарлар, сүр қарлығаштар т. б. жатады. Ал кейбір қүстардың жыныс диморфизмі (шағалалар, чистиктер, пастушкалар, балшықшылар және торғай тәрізділердіқ көпшілігі) нашар білінеді.
Көпшілік құстар күй салтанаты кезінде монагамды жұп құрайды, яғни бір еркегі мен ұрғашысы қосылып бір жүп болып жүреді. Қосарланып жүру уакытының ұзақтығы түрлі қүстарда түрліше уақытқа созылады. Мысалы, аққулар, ірі жыртқыштар, дегелектер бірнеше жылдарға дейін, кейбір жағдайда өмір бойына жұбымен жүреді. Қаздар, бірқатар үйректер (пеганка, отайка), бірнеше торғай тәрізділер, тек көбею маусьшында ғана жүп қүрайды. Балапандарын шығарып, үшырғасын мүндай құстар жұбын ажыратады. Көпшілік үйректер жүмыртқа салар алдында шағылысу кезінде ғана жүп құрап, ұяларын салып болғасын ажырасып кетеді. Кейбір құстар шағылысу кезінде, бірнеше минут немесе сағат қана жүп құрайды. Мүндай қүстардың әтештері, бір көбею маусымында, бірнеше мекиендерді ұрықтандырады. Олар күн сайын жаңа жүп кұрайтын болады. Шын мәнінде бұл полигамдар,анығырақ айтқанда полигиндер деп аталады. Бүған меңіреу құрлар, турухтандар, колибрилер жатады. Табиғи жағдайда нағыз полигиндерге тауыстар, үй құстарынан тауықтар жатады. Қүстардың бір азғана тобында полиандрия, яғни көп әтештілік байқалады. Мұндай жағдай үшсаусақтыларда (Тurnices), жүзгіш балшықшыларда (Рһаlaropus) және тинамуларда кездеседі.
Құстардын көптеген түрлері шағылысар алдында, еркегі мен ұрғашысы жұп құрап, азғана уакыт бірге жүреді. Мүның өзі олардың жыныс бездерінің толық және тез жетілуіне әсер етеді. Бұл кезде құстардың мінез-құлқы өзгеріп, әр түрлі қимылдар жасайды және қанаттарын үрпитіп, дауыстарын өзгертеді. Мысалы, бұлдырықтар күй ойнағын өткізетін тоғайдың ашық аландарына түнде жиналады да күй ойнағына таң ата кіріседі. Әтештері қанатын сүйретіп, қүйрық қанаттарын үрпитіп жанып жібереді. Олар ерекше дауыс шығарып, оның ырғағын өзгертіп әндетеді. Ойындары әбден қызып келген кезде ерекше дыбыс шығарады да әтештері бірімен-бірі таласады. Бұл кезде мекиендері бұталарда немесе тоғайдың ашық жерлерінде отырады.
Гагардың әтештері күй ойнақ кезінде, суда айрықша бір кимылдар жасап, тез козғалады. Ақ кекілік күй ойнақ кезінде мезгіл-мезгіл жерден жоғары аспандап ұшып, ерекше қықылықтантын дыбыс шығарады. Шағылысар алдында арнаулы дыбыс шығару -- көптеген құстарға тән қасиет. Шағылысар алдында дыбыс шығарып жырлау көмекейдегі дыбыс катпарлары арқылы орындалады, ал кейбіреулерінде басқа органдар арқылы да орындалады. Мысалы, тауқұдырет күй ойнақ кезінде ауада ұшып жүріп, төмен карай түскенде, құйрық қанатын жайып жібереді. Тоқылдақ күй ойнақ кезінде құрғақ ағашқа орнығып алып, тұмсығымен ағашты үсті-үстіне соғып, дауыс шығарып жырлайды -- мұны барабан сарыны деп атайды.
Құстардың шағылысу алдында, әтештерінің мінез-құлқының өзгеріп күй ойнақ жасауы, сыртқы ортаның негізгі әсерінің бірі болып саналады. И. П. Павловтың айтуынша, сырткы ортаның осындай әсерінсіз (сигналынсыз) мекиендердің шағылыс циклының қалыпты түрде аяқталуы және оған дайындалуы мүмкін емес. Шағылысар алдындағы құстардың мінез-кұлқынық өзгеруі олардың жоғарғы нерв әрекеттерінің айқын көрінісі болып саналады.
Жұп кұрғаннан кейін құстар ұя салуға кіріседі. Құстардың ұясы алуан түрлі, бірақ белгілі бір түрінің ұясы әрқашанда белгілі бір формада салынады. Ұяларының сипаты, олардың биологиялық түр ерекшеліктеріне және ұя салатын ортасының экологиялық ерекшелігіне тығыз байланысты. Құстардың кейбір түрлері ұя жасауға әрекеттенбей-ақ кезкелген жерге туа береді. Мысалы, қайрлар, жалан тастың үстіне бір ғана жұмыртқа салады. Ешкіемерлер (1 -- 2 жұмыртқасын) арнаулы ұя жасамай-ақ топырақтың шұңқыр жеріне туа салады. Қіші зуектер мен өзен крачкалары құмдардың шұңқыр жерлеріне салады. Ұяда төсеніш болмайды, бірақ құм жауып калмайтыыдай етіп оның жисгін ұсақ тастармен көмкеріп қояды. Балшықшылар мен тауық тәрізділердің көпшілігі үяларына аздап та болса құрылыс материалдарын пайдаланады. Жүмыртқаларын топырақтың ояздау жеріне салады да үясының астына болар болмас төсеніш төсейді.
Ағаштарға үялайтын құстардың да үяларының бірқатары қарапайым қүрылысты болады. Мысалы, кейбір көгершіндер бір азғана бұтақтан қүрастырыіп, оның жиегін көмкермей-ақ ортасын шүңқырлайды да, соған жұмыртқалайды.
Күндізгі жыртқыш құстарда ұяларын осы типтес етіп жасайды, бірақ олардың ұясы өте қалың болады, Торғай тәрізділердің көпшілігінің ұялары күрделірек және ұясының қуысы терең болады. Ұясын жасауға құрылыс материалдар есебінде -- құрғақ шөптерді, мүктерді, қыналарды, шаш және қауырсындарды пайдаланады. Шымшықтар ұясының ішін балтықпен сылайды. Орман құстарының ұялары, елеусіз екі бұтақтың айрылысқан жеріне салынады. Кейбір құстар жүмыртқаларын жауларынан қорғау үшін жабық ұялар -- үя-үйшіктер жасайды. Мұндай үя салатын құстарға пеночектардың кейбір түрлері, ұзынқүйрық, сарышымшықтар, құрқылтай, тропикалық нсктарницалар мысал бола алады. Бұл құстардың соңғы екеуінің ұясы ағаштың жіңішке бұтағына ілініп тұрады, сондықтан оған ағаш бойымен өрмелеп жүретін жыртқыштар жете алмайды.
Көптеген құстар ағаштьщ діңіндегі қуыстарға ұялайды, Тоқылдақтар өзегі шіріген ағаштардың ортасын қуыстап, үя салады Қараторғайлар, дүпілдектер, шымшықтар, жапалақтың кейбір түрлері, тотылар және көгершіндер-ағаштардың табиғи қуыс жерлеріне немесе токылдақтардың жасаған шұңқырларына ұялайды. Азийның оңтүстігін мекен ететін мүйіз түмсықты кұстар ағаштың қуысына ұясын салып, мекиенін ұя басқан күйінде қалдырып, одан мекиенінің тұмсығы сиғандай тесік қалдырып, басқа жерін сылап, бекітеді. Енді бір құстар түмсығымен немесе аяктарымен жерді қазып ін жасап, ұяларын сол індерге салады. Інде ұялайтын құстар: жаға карлығаштары, щуркалар, зимородкалар және балта тұмсықтар т.б.
Жаңа Гвинейдің қорс тауығының ұясының өзіндік ерекшелігі бар. Олар құмды топырақтан үлкен етіп шүңқыр казып, оны шіри бастаған өсімдіктермен толтырады. Оның маңында көп уакытқа дейін болып, қазып гемпературасын байқайды. Температура 29 градусқа жетсе, ортасын шұңқырлап, сол жерге жұмыртқалап болғасын, үстін шіріген шөпке құмды араластырып, жауып тастайды. Жұмыртқалары күннің қызуының және шөптесін заттардың шірігенде шығаратын жылуының әсерінен дамиды.
Көпшілік құстардың жүмыртқаларының түсі, жүмыртқа салған жердің түсі түстес келеді. Осының салдарынан жыртқыштар, ондай жұмыртқаларды аңғармайды. Мысалы, ешкіемердіқ, шілдердің кейбір балшықшылардың жүмыртқаларын 1 -- 2 м жерден байқауға болмайды. Торғай тәрізділердің бір катары, ұясының сыртына мүктерді, қыналарды өсімдіктің жапырағын іліп кояды. Сондықтан да мұндай ұялар бұтақтардыц жуан буынтығы сияқты көрінеді де, жауына байқалмайды.
Казаркалар әдетте лашындардың үяларының маңайына ұялайды. Лашындар өз ұяларын актив қорғаумен қатар, басқа жыртқыштарды ұясының маңайына келтірмейді. Міне сондықтан казаркалардық да ұялары аман сақталады.
Шөлдегі торғайлар ұясын дала бүркітінің ағаш бұтағынан жасаған ұясының арасына салады. Сөйтіп, олардың да ұясы аман сақталатын болады.
Құстар амфибилср мен рептилилерге қарағанда жүмыртқаны аз салады. Құстар түрлеріне қарай 1-25-ке дейін жұмыртқа салады. Қайрлардың, чистиктердің көпшілігі, кейбір ірі шағалалар және ірі күндізгі жыртқыштар бір ғана жұмыртқа туады.
Көгершіндер, колибрилер, тырналар, гагарлар, кейбір ешкіемерлер мен чистиктер көбінесе екі жұмыртқа салады. Шағалалардың көпшілігі үш жұмыртқа, ал балшықшылардың жүмыртқасы төртеу болады. Ұсақ жыртқыштар, кейбір торғай тәрізділер 5 -- 6 жүмыртқа салады. Қаз тәрізділер, тауық тәрізділер және кейбір торғай тәрізділер, бұдан да көбірек жұмыртқа салады. Мысалы, барылдауық үйрек 6 -- 14 жүмыртка, сұр үйректер 7 -- 13 жүмыртқа, сұр кекілік 12 -- 26-ға дейін жұмыртқа салады.
Қызылшақа балапан шығарушы құстардық жүмырткасының санынан, ширақ балапан шығаратын құстардьщ жүмыртқасы көбірек болады. Ол ширак балапанның киындықсыз тез өсуіне байланысты. Әйткенмен мүндай зандылық әрқашанда сақтала бермейді. Мысалы, ширақ балапан шығаратын шағалалар мен балшықшылар 3 -- 4 жұмыртқа туса, Қызылшақа балапан шығаратын торғай тәрізділер 10-нан артық жұмыртқа салады. Тағы бір ескеретін жағдай, бір түрге жататын қүстардың ішінде көп жүмыртка туу солтүстік ендікте үялайтын қүстарға тән. Ол солтүстікте күн үзақ, -сондықтаи балапандары көп болса да, азық тауып бере алады; екіншіден, солтүстікте күзде күн салқындағанда және оңтүстікке қарай үшқанда бірнешеуі өліп шығын болуы мүмкін.
Жүмыртқаны ата-анасыныц біреуі немесе мекиені мен әтеші кезектесіп басып, балапан шығарады. Тауық тәрізділердщ көпшілігі, торғай тәрІздІлер, қаз тәрізділер, жапалақтар, кейбір күндізгі жырткыштар мен балшықшыларда балапандарын тек қана мекиендері басып шығарады. Австралияның және Американың түйеқүстары, тинаму, кейбір балшыкшылар, мысалы, біздің солтүстіктегі плавунчиктерде жұмыртқаларын әтештері басып, балапан шығарады. Қалған құстардың әтешр мен мекиені кезектесіп басады.
Құстардың жүмыртқаларын басу мерзімі, олардьщ түр өзгешелігіне және жүмыртқанын, мөлшеріне байланысты болады. Балапандары ширақ болатын қүстар, әлсіз, қызылшақа балапан шығаратын құстарға.қарағанда үзағырақ басады. Ұсақ торғай тәрізді құстардын жүмыртқаларының дамып, балапаи шығару мерзімі 9 -- 14 күн; қара тоқылдақтың жүмыртқасы -- 14 күн, қарғалардікі -- 17 -- 20, кырғи -- 31 -- 35 күн, бүркіт -- 44 күнде бала.пан басып шығарады. Балапандары ширақ болатын құстарда: тауқұдірет -- 17 -- 18 күн, кекіліктер -- 21 күн,. қырғауыл -- 21 -- 25 күн, қүр -- 23 күн, жабайы үйректер -- 24 -- 28 күнде жүмыртқасын басып, балапан шығарады.
Жүмыртқадан шыққан балапандардың. ширақтық дәрежест түрлі құстарда түрліше болады. Осыған сәйкес ширақ балапаи-шығарушылар және әлсіз, қызылшақа балапан шьн-аратйндар болып екіге бөлінеді. Ширақ балапан шығарушы қүстардың-балапаны -- жұмыртқадан шыққанда көзі ашык, денесі мамықпен жабылған, өзі жүріп жемді шоқи бастайды. Қүстардын: бүл түріне көбінесе жерде және суда мекендейтін: тауық тәрізділер, дуадақтар, жылқышылар, каз тәрізділер жатады! Әлсіз қызылшақа балапан шығарушылардын, балапандары -- жалаңаш, кейде аздап та бол-са қауырсыны болады, көшшлігінің көзі жүмулы, әлсіз болады. Ата-аналары ғана қоректендіреді. Балапандары әлсіз, қызылшақа болатын қүстарға; торғай тәрізділер, тоқылдақтар, сүр қарлығаштар, көгершіндер, колибрилер, көк қарғалар, зимородкилер, ескек аяқтылар жатады. Жапалақ және күндізгі жыртқыштарда әлсіз кызылшақа балапан шығарады. БІрақ, бүлардық балапаны біршама жетіліп, денесінде мамық болып туады; ал күндізгі жыртқыштардың балапанының көзі ашық болады.
Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі.
Қүстардың тіршілігі,, басқа жануарлардікі сияқты, белгілі бкологиялық ритмге байланысты. Биолоғиялық ритмі -- тіршілік жағдайының маусымды езгеруіне жәнё түрдіц ортаға бейімделуіндегі түқым қуалаушылык сипатына байланысты. Қорыга келгенде қүстардыңжылдық тіршілік циклі көптеген биологиялық фазадан қүралады, сол кезде қандай болмасын бір биологиялық қүбылыс басымырақ болады. Мысалы, шағылысу, жүмыртқа басу, түлеу т. б.
Қүстардың жылдық биологиялық циклініқ негізгілері мыналар;
Көбеюге дайындық -- құстардың тіршілік жағдайларьшың күрделі жиынтығыыың занды әсерлерінің нәтижесінде байқалатын, туа пайда болған инстинкт. Бүл көпшілік жағдайда сигкналдық (И. П. Павловтың айтуынша) сипатта болады. Жыныстық инстинкті қоздырушы факторлар: тәулік ішіндегі күн жарығының заңды өзгеруі және климаттық басқа ерекшеліктері, әтештёрінің болуы және олардың мінез-құлқындағы өзгерістер (күй ойнақ), үя салған ландшафтаньщ ерекшелігі, ұяның өзі т. б. факторлар.
Бұл күрделі қүбылысты түсіндіруде жоғарғы нерв системасының әрекеті шешуші роль атқарады. И. П. Павлов оны; физиологияның үлкен бөлімі -- нерв системасы, негізінен оргатізмнің жеке органымен емес бүтін организммен ортаның арасындағы қарым-қатынасын қалыптастырады деп жазған болатын. Қөбеюге дайындық жасау, жүп құрау, үя салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Министірлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
______________________ кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстанда мекендейтін құстар
Тексерген: Жақсыбаев М. Ы.
Орындаған: Ерманова М.Б
Алматы 2012
Жоспар
Негізгі бөлім
Құстар тіршілігі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Арнайы бөлім
Құстардың экологиялық топтары _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Құстардың тегі және эволюциясы _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Кәсіптікк құстар _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Қортынды бөлім _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Пайдаланған әдебиеттер тізімі _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _
Құстар тіршілігі
Құстар -- омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыда дамығандардың бірі. Денесі қауырсынмен жабылып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Олардың организмде зат алмасу процесі шапшаң жүреді, дене температурасы жоғары (39 -- 40°) және тұрақты, жүректері төрт камералы, артериялық қан күре тамырдан бөлінген. Көру мен есту мүшелері жақсы жетілген.
Құстардың ұшу қабілстіне ие болуы -- эволюциялық дамудың жемісі. Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі -- жер бетіндегі бауырымен жорғалаушылар болғаны анық. Юра дәуірінде бауырымен жорғалаушылар және құстар арасында аралық орын алатын, орманды жерлерде тіршілік ететін археоптерикс деп аталған хайуанат өмір сүрді. Онда кұстардың кейбір белгілері пайда болды. Денесін қауырсын жапты. Бұл уақытта құстың шыққан тектері жер бетімен орманда тіршілік етуге көшті. Қанатындағы тырнақтар оларға ағашқа өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады, тек олар ағаштан-ағашқа қалықтап барып қонды. Дамудың келесі сатысында құстардың ұшу ұқыбы жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға дүние жүзіне кең таралуына мүмкіндік берді. Құстар так Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана кездеспейді.
Жер шарының әр түкпірінде құстардың қоныстануы бірдей емес. Әсіресе қанаттылар түріне Орталық және Оңтүстік Америка бай. Мәселен, Колумбияда 1700, Бразилияда 1440, Экваторда 1357, Бенесуэлада 1282 құс түрі таралған. Африка елдерінде де құс түрлері көп. Суданда 871, Замбияда 674, Камерунде 670 қанатты түрі есепке алынған. Европа мен Азия елдерінде бұл хайуанаттар түрі азая түседі. Мысалы, Грецияда 339, Югославияда 288, Жапонияда 425 құс түрлері бар. Совет Одағында құстардың 700-ден астам түрлері қоныстанған. Жалпы алғанда, дүние жүзінде қазірде шамамен 8600-дей құс түрлері таралған деп есептелінеді.
Қоры жөнінен қандай турлері мол? десек, біздің аймағымызда үй торғайы мен қара ала торғайды және су кұстарынан -- қасқалдақты айтуға болады. Шамамен қазірде дүние жүзіндсгі қанаттылар қоры 100 миллиардтай деп саналады.
Құстар әр түрлі ауа райы жағдайында тіршілік етеді. Олар орманда, дала мен шөлді өңірлерде, өзен-көлдерде кең таралған. Көпшілігі бір жерден екінші жерге қоныс аударып отырса, біразы -- отырықшы жануарлар. Қанаттылар -- тамаша ұшқыштар. Мәселен, Қазақстан көлдерінде өніп-өсіп, ұрпактарын өргізген құстардың біраз түрлері Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азияда кыстап шығады. Көктем мен күздегі бұлардың келіп, қайтуы уакытында үшу жылдамдықтары бізді таңқалдырады. Мәселен, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала торғай 70 -- 80, тырна мен шағалалар 50 -- 60, каздар 70 -- 90, балшықшы құстар 90, сұр қарлығаштар кейде 110 -- 150 километр жылдамдықпен аспанда 1500 -- 2500 мстр биіктікте ұшып отырады.
Қанаттылар орман, дала және су құстары болып бөлінсді. Жазық жердегілер жүруге, жүгіруге, ормандағылар ағаштан-ағашқа секіруге, өрмелеуге, судағылар жүзугс, сүңгуге бейімделген. Ағашқа өрмелейтін -- тоқылдақ, шиқылдақ торғайлардың аяқтарындағы топшылары жақсы дамыған. Ағашта жүруге олардың кұйрық-қанаттары да жақсы көмсктессді. Батпақты тайыз суларда жорғалап журетін балшықшылардың, құтандардың сирақтары ұзын келеді. Бөденелер шөлді далада сағатына 15,5 шақырым жылдамдықпен жүгіре алады. Қаз, үйрек, дауылпаз, ескекаяқты, шағала, аққу сияқты су қанаттылары өте көп. Олардың аяқтары қысқа, қауырсындарын майлайтын майлы бездері жаксы дамыған. Сүңгитін үйректер су астында едәуір бола алады. Қасқалдақ, тұрпан мұндай жағдайда 3 минут, суқұзғыны -- 2 минуттай су астында жүреді.
Әрбір тірі организмнің тіршілігі үшін жақсы қоректенуі, көбеюі және жауларынан қорғана білуі қажет. Өзіне қауіп туған кезде құстар ұшып кетіп кұтылады.
Құстардың қоректенуі таралуына, маусымдық қоныс аударуына, көбеюіне үлкен әсерін тигізеді.
Маусымға және жасына байланысты құстар қорегі өзгеріп отырады. Олардың бірқатар түрлері жемді талғап жесе, ал екіншілерінің азықка талғамы аз байкалады. Қанаттылар өсімдіктермен де, жәндіктермен де қоректене береді. Бұлардың тұмсығының формасы да жемін қандай ортадан алатынына байланысты әр алуан. Азықтарын судан, жердсн алатын құтан, тырна, дсгелек, балшықшылардың тұмсығы, мойыны мен аяғы ұзын келеді. Ұшып жүріп жемдерін ұстайтын қарлығаштар мен шыбыншы торғайлардың тұмсықтары қысқа болады да, ауыздарының жиектерінде насекомдарды қағып алуды жеділдететін қатты қылдары бар. Ағашты ойып, азықтарын іздейтін тоқылдақтардың тұмсықтары сондай мықты, қашау тәрізді, оның қимылына ұзын тілдерінің септігі тиеді. Қылқан жапырақты ағаштардың жаңғақтарымен қоректенетін шырша торғайларының тұмсығы айқасқан крест сияқты болады. Дәндермен қоректенетін торғайлардың тұмсықтары қысқа, жалпақтау келеді.
Құстардың тісі жоқ. Азықтарын тұмсығымен (жыртқыш құстар) немесе тұмсығы мен тілдері қызметімен (астық дәнімен қоректенетін құстар), көпшілігінде қарындары ішінде ұсақтайды. Тоқылдақтар жаңғақты ағашқа қысып шағады. Құзғын қарға, шағала, тіпті сақалтайлар да қатты жемдерін жерге аспаннан тастап уақтап жейді. Қанаттылар организмінде ас қорыту процесі тез жүреді. Әсіресе ет пен жеміс тез корытылады. Тәулігіне құстар көп азық жейді. Насекомдармен азықтанатындар күніне 5 -- 6 рет қарнын толтырады, ал дәндермен қоректенетіндер 2 -- 3 рет жем іздеуге шығады. Әсіресе жемтікті ұяда отырған балапандар көп керек етеді. Сондықтан да ерссек құстарға ұрпақтары үшін тәулігіне бірнеше рет жем іздеуге тура келеді.Үлкен сары шымшық балапандарына күніне 350 -- 390, қызыл-қүйрық торғай 220 -- 240, тоқылдақ 300 рет жем әкеледі. Соған сәйкес балапандары тез өседі. Әсіресе осы уақытта зиянды насекомдармен қоректенетін қанаттылардың бау-бақша, егістік, орман ағаштарын зиянкестерден қорғаудағы рөлі зор. Азықтары мол болғанда құстар жемдерін аулауға көбірек шығатындығы анықталып отыр. Мысалы, ауыл шаруашылық зиянкестері -- тышқандар көбейген жылдары ақ сары күніне 14 дала тышқаны мен тоқалтісін, күйкентай -- 9, жапалақ -- 12 тышқанды қорек етеді. Мамандардың есебі бойынша, бір тышқан немесе тоқалтіс жылына 2 килоғрамға дейін дәнді құртатындығын еске алсақ, жыртқыш құстардың пайдалы екендігі өз-езінен анық көрінеді. Қей жылдары шегірткелердің де егіске зиян тигізетіндігі белгілі. Олардың негізгі жаулары -- қара ала торғайлар. Насекомдармен қоректенуші қанаттыларды ауыл шаруашылығы дақылдары егісінін, маңына үйір ету -- маңызды міндет болып отыр.
Сондай-ақ климат жағдайының маусымдық өзгерістеріне байланысты құстардың жем жеу режимі де өзгеріп отырады. Жәндіктермен қоректенуші қанаттылар күзде оңтүстікке қарай қоныс аударса, ал отырықшы құстардың азық рационы өзгереді. Мәселен, ак құр жазда жемістер мен насекомдарды қорек етсе, күзде тек жемісті, ал қыста ағаш бүршіктерін қорек етеді. Қара ала торғайлар жазда, негізінен, насекомдармен, ал қыста жеміс-жидекпен коректснеді.
Қоректері мол болған жылдары құстар жақсы өніп - өссді. Бұларда көбейер алдында төменгі жағында ұя басар таңба деп аталатын дак пайда болады. Бұл таңбаның ұядағы жұмыртқаларды жылытуда ролі зор. Оның пайда болған жерінде қауырсын мен түбіт түсіп қалады. Кейбір құстарда ұябасар таңба жұп, ал екіншілерінде тақ келеді. Мәселен, торғайлар мен дауылпаздарда бұл таңба біреу болса, ал қырғауыл, кейбір балшықшылар, шағалалар мен жыртқыш құстар да -- екі құрсак, бір кеуде таңбасы болады. Қаздар мен үйректерде мұндай ұябасар таңба жоқ. Оларда көбейер алдында бауырында ұзын, мамық жұп өседі. Осыны түмсығымен жұлып, ұя салғанда соның ішкі жағына төсейді. Ол жұмыртқаларды суықтан қорғап, олардың дамуына үлксн әссрін тигізеді. Сол сииқты көбейер кезінде кейбір құстардың қауырсынының түгі өзгсреді.
Қоқиқаз, шағала, суқұзғындары мен бірқазандар бір жерде топтанып ұя салады. Құр, шіл, қырғауыл, меңіреу құр, жапалақ, тоқылдақ, торғайлар, қаз, үйрек ұялары дараланып салынады. Тіпті ешкіемер (козодой) мен жылқышы (авдотка) ұя салмайды да, жұмыртқаларын бірден жерге туады. Көкектер жұмыртқаларын басқа құстардың ұясына апарып салады. Солар көкек балапандарын басып шығарады.
Кейбір жыртқыш құстар мен жылқышы құс ұясында бірден, ешкіемер, кептер, тырна, қоқиқаз, бірқазан, шағалалар ұяларында 2-ден, торғайлар ұяларында 4 -- 7-ден, тауық тәрізділер мен үйректсрде әдетте 8 -- 10-нан жұмыртқа болады. Ал, шүрегей үйрек ұясынан 16-дан, шілдің ұясьнан 25-ке дейін жұмыртқа табылған. Жұмыртқаларды басуға кейбір құстарда (жыртқыш канаттылардың көбінде) қораздары мен мекиендері бірдей қатысса, көпшілігінде (құр, меңіреу құр, үйректер, қырғауыл, торғайларда) тек мекиендері басады. Ұсақ торғайларда жұмыртқадан 15 күнен кейін балапан шықса, бұл процесс жыртқыш құстарда 1,5 айға созылады. Өргізген балапандары күзге дейін жақсы өсіп, ересектер қатарына қосылады.
Азықтары мол болған жылдары кейбір ұсақ қанаттылар (сары шымшық, бозторғай) жылына екі рет өніп-өседі. Көптеген құстар бір жасында жұмыртқа басады.
Құстар қанша жасайды? Ірі құстар ұсақтарына қарағанда ұзағырақ жасайды. Ағылшын зоологі Флоуердің мәліметіне қарағанда, торғайлар мен тоты құстар (попугай) 20 жыл, жапалақ 15 жыл, күндіз жем іздейтін жыртқыш құстар 21 -- 24 жыл, ескекаяқтылар 20 жыл, үйректер 21 жыл, құтандар 19 жыл, ұсақ балықшылар 10 жыл, шағалалар 17 жыл, кептер 12 жыл, тауықтар 13 жыл жасайды. Үй тауықтарының тіпті 30 жылға дейін тіршілік ететіндігі анықталды. Қолда бағылғанда құстар ұзағырақ тіршілік ететіндігі белгілі болды. Осындай жағдайда ала қарға 69 жыл, таң торғайы 20 жыл, үкі 68 жыл, бүркіт 46 жыл, аққу 24 жыл, тырна 43 жыл, қызғылт бірқазан 51 жыл жасаған. Құстардың, аяғына сақина салу арқылы көл шағаласының 16 жасқа, жалпақтұмсықты үйректің 20 жасқа, дегелектердің. 11 жасқа, әупілдектің 9 жасқа дейін тіршілік ететіндігі белгілі болып отыр. Қанаттылардың ішінде жыртқыш құстар көп жыл тіршілік етеді. Мысалы, тазқараның 117 жыл, бүркіттің 80 жылдай тіршілік еткені анықтарлған.
Ұрпақтарын өргізіп болғаннан кейін ересек құстарда мамырлау процесі немесе түлеу басталады. Ол аяқталған соң, жыл құстары қыстап шығу үшін өніп-өскен өзен көлдеріне, қоныстарын тастап, оңтүстік алыс елдерге сапар етеді.
ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ
Осы кезде тіршілік ететін құстар -- ағашты, бұталы, батпақты, сулы орталарды мекен етеді. Бірақ сүт қоректілерге қарағанда, кұстардың бейімделген орталары оншама көп емес. Мысалы, құстардың ішінде тек қана суда тіршілік ететін немесе топырақтың қалың қабатында тіршілік етуге бейімделген түрлері -болмайды.
1. Бұталы-орман құстары. Құстардың бұл тобына олардың өте көптеген түрлері жатады:
Бұл ортада көбірек мамандалған құстардың тобы -- ағашта өрмелеушілер болып саналады. Олар қоректерін ағаштан, немесе бұталардан алып, осы жерге ұялайды. Қөбінесе ұяларын ағаштардың бұтағына салмай, діңіндегі куыс жерлеріне салады. Қоректерін ағаштан табатын болғандықтан, олар ағаш бойымен тез өрмелей алады. Олардың аяқтары қуатты және иілген тырнақтары болады. Көпшілігінің (тоқылдақтар) екі саусағы алдына қарай, калған екі саусағы артына қарай бағытталған. Ағаш бойымен өрмелегенде, серпімді құйрық қауырсындары тірек қызметін атқарады, мысалы тоқылдақтар. Ал тотылар тұмсығымен бұтақтарды қармап қозғалады. Қоректену сипатына қарай бұталы-орман құстары: насеком жемділер, жеміс-тұқым жемділер, нектар жемділер деп бөлінеді.
Қоректерін әр түрлі тәсілмен табады: тоқылдақтар мыкты қашау сияқты тұмсығымен ағаштардың қабығын тесіп, оның арасынан насекомдарды және оның личинкаларын тауып жейді. Пищухилар -- шиқылдауықтар, өрмелегішторғайлар, дүпілдектер ұзын, әрі жіңішке тұмсығының көмегімен ағаштың қабығының жарықтарынан, сақылауларынан насекомдарды және олардың личинкаларын теріп жейді.
Дәнмен қоректенетін орман құстарының тұмсығы қысқарақ, формасы түрліше болады. Чечеткалар, щеголдар, шымшықтар ұсақ дәндерді конус тәрізді сүйір және нәзік тұмсығымен шұқыш алады Емен тұмсықтылар қатты қабығы бар ірі тұқымдармен қоректенеді. Өйткені олардың қысқа болса да ірі, әрі қуатты тұмсықтары дәнді дән жарнағынан шығарып қана қоймай, оның сыртдағы қатты қабығын уатуға да мүмкіндік береді.
Щуралар мен шыршаторғайлардың қылқан жапырақты ағаштардың бүрінен дәнін шығарып алуға бейімделген тұмсығы болады. Мысалы, щуралардың тұмсығы төмен қарай иілген, ал щыршаторғайдың үстіңгі және астыңғы жақтары бір-бірімен айқасып тұрады.
Жеміспен қоректенетін құстардың тұмсығы өсімдік жемісін үзіп алып, дәнінің қабығын жаруға ыңғайлы ірі, көпшілік жағдайда ұзын болады. Мұндай тұмсықты тукандардан, мүйіз тұмсықтылардан т. б. көругс болады.
Нектар жеушілерге -- колибрилер, Африканың нектарницалары, Австралия-малайлық бал сорушылары сияқты құстар жатады. Бұлардың тұмсығы гүлдің түбіне қарай ене алатындай ұзын, әрі жіңішке, көпшілік жағдайда аздап иілген түрде болады. Тілі нектар соруға бейім бір немесе екі түтік іспеттес. Құстың мұндай экологиялық тобына жататындары өте нашар ұшады Бірақ, ағаштың вегетативтік органдарымен өте тез өрмелеп жүре алады.
Бұдан басқа орманда немесе қалың бұтада тіршілік етіп, ұясын ағашқа салғанымен қорегін ауада ұшып жүріп ұстайтын кұстар да бар. Мысалы, шыбынқаққыш бұтақтарға қонып отырып, ұшып бара жатқан насекомдарды ұстап жейді. Олар ұшып бара жатқан насекомдарды ұстау үшін өте тез ұшады және тез бұрылып, әр түрлі қозғалыстар жасайды. Оны жеп болған соң, ағаштың бұтағына қайтадан келіп қонып, тағыда насекомдарды күтіп отырады. Қаршығалар да ағашта тығылып отырып, ұшып бара жатқан құстарға тосыннан шабуыл жасап, ауада ұстайды. Шабуылының сәтті болуы олардың тез үшуымен қатар, ауада тез, жеңіл бұрыла алуына да байланысты болады. Орманда және бұтада тіршілік ететін құстардың кейбір түрлері қоректік заттарын ағаштан да, жерден де іздеп табады. Бірақ ұясын жерге салып, жерге қонақтайды. Бұған құрлар мен шілдер мысал бола алады. Жазда олар жемістермен, насекомдармен қоректенеді де, қыста қорегін тек қана ағаштан табады. Қыста меңіреуқұр қылқан жапырақты ағаштық бүрімен қоректенеді, ал шілдер қылқанды ағаштын, тұқымымен, қайыңның бүршігімен, құрлар -- қайыңның бүршігімен коректенеді.
Сондықтан қыска қарай мұндай құстардың саусақтарының жиегінде қатты мүйізді өсінділер пайда болады да, тайғақ, мұз қатқан бұтақтарға нық отыруына мүмкіндік береді.
Орман құстарының көпшілігі орман ағашгарының өсіп-дамуы үшін алуан түрлі әрекет етеді. Насекоммен қоректенетін түрлері көптеген орман зиянкестерін жойьш жібереді. Мысалы, тоқылдақтың қаркын жарып қарағанда, оның ішінен, көптеген жапырақжемірлерін, слониктерді басқа зиянкестерді көрген.
Өсімдіктермен қоректенетін құстардың көпшілігі, өсімдіктердің жер-жерлерге тарауына себепші болады. Күстар өсімдіктердің жемісімен бірге олардың тұқымын жегенде тұкым олардың ас қорыту жолында өзінің өсу қабілетін жоймай, құс саңырағымен екінші бір жерге түсіп, өне бастайды. Кейбір кұстар, мысалы, сойкалар мен кедровкалар майқарағайдың жаңғағын топыраққа көміп қояды т. б.
Нектар жеуші құстар өсімдіктердің айқас тозаңдануына себепші болады.
II. Батпақты-шалғындықтың құстары. Бұл құстар су қоймаларының
суы тайыз ағашсыз, аздап та болса батпақты, топырағы дымқыл жағалауларда мекендейді. Қорегінің көпшілігін жер бетінен, тайыз балшықты сулардьщ түбінен табады. Жоғарыда көрсетілген биологиялық ерекшеліктеріне байланысты, бұл топка жататын құстардың аяғы кауырсынсыз ұзын, саусақтары жінішке, олардың арасын жалғастырып тұратын жарғақтары болмайды.
1. Шалшықсуларда жүретін сирақты құстарға
дене мөлшері ірі және орташа болып келетін аяқтары өте ұзын тырналар, құтандар, дегелектер жатады. Олар батпақты-шалғыңдықтарды, мүкті-батпақтарды, қалың өскен қамыстарды мекендейді. Кейбір түрлері ағаштың басына ұялайды. Топырақтың бетінен немесе судан ұсақ жәндіктерін теріп жейді. Кейде тұмсығымен топырақты қазады. Әдетте олар өзінін қоректік заттарын өсімдігі аласа жерлерді мұқият аралап жүріп табады. Ұзын, әрі қатты болатын тұмсығы іскек тәрізді қызмет атқарады. Ұзын сирағы төніп келе жатқан кауіпті алыстан байқап, ұшып кетуіне мүмкіндік береді. Жақсы ұшады.
2. Өрмелеп қозғалатын батпақты жер құстары
көлемдері орташа және шағын болады да батпақты жерде немесе шалғындықтың қалың шөптесін жерлерін мекен етеді. Бұған әр түрлі батпақты. жер тауықтары, тартарлар, погоныштар, сұлтан тауығы т. б. жатады. Алдында айтылған құстардан бұл типке жататын құстардьщ ерекшелігі -- қалың шөптік арасында жасырынып жүріп тіршілік етеді. Аяғы бұның алдында айтылған құстардың аяғынан гөрі қысқа, бірақ саусақтары тым ұзын, иілімді, шырмалған қалың өсімдіктердің арасымен тез қозғалуға бейім болады. Нашар ұшады, жауларынан құтылу үшін қалың шөптің арасына кіріп кетеді. Түмсығы қысқа, қоректік заттарын жер бетінен және өсімдіктің вегетативтік органдарынан тауып жейді.
Бұл құстарға жақын: тауқұдыреттер, дупелдер және гаршнептер, балшықшылар т.б.
3. Тайыз судың балшықшылары
ұсақ, әдетте тұмсыктары ұзындау келетін құстар. Тайыз жерлерде ұсак тастардың үстінен немесе астынан және судың түбінен қоректерін теріп жейді. Бұлардың көпшілігінің аяғы ұзын келеді. Бұларға жататын құстар: песочниктер (Егоlіа), бізтұмсықтар(Recurvirostra avocetta), балшықшылар (Ніmantopus һіmantopus), тас кезушілер (Аrenаrіа) т. б.
Ш. Шөлді дала құстары. Бұларға -- түйеқұстар, дуадақтар және тағы басқалары жатады. Бұл типке жататын құстар өсімдігі аз, әрі сирек ашық даланы мекен етеді. Осы тіршілік жағдайында пайда болған ерекшеліктеріне қарай бұл топқа жататын құстар жүрдек және тез ұшатын құстар деп екіге бөлінеді.
Жүрдек құстарға аяқтары ұзын, тез жүгіре алатын ірі құстар жатады. Бұлар қорегін ұшпай, жер бетімен жүріп іздейді.
Жүру қабілетінің артуына байланысты, олардың аяқтары ұзын ғана болып коймай, саусақтары қысқарып, саны үшке дейін, кейбір түрлерінде екіге дейін азайған. Бұлардыц мойны ұзын кезі үлкен келеді. Бұл қүстар қырағы, жауын алыстан көріп қашады. Бұлар өте сирек бұғып, жасырынады және сирек ұшады, ал түйеқүстар мүлдем ұшпайды. Бірнешеуі бірігіп топтанып жүреді. Олар өсімдіктерді, үсақ жәндіктерді жер бетінен шоқып, теріп жейді, Құстардың бүл тобына дуадақтар, түйеқұстар жатады.
Тез ұшатын құстарға шіл және қьиқұйрықтар жатады. Дене мөлшері орташа, аяғы қысқа, қанаты өте үзын, суйір болатын қүстар. Мұның алдында қарастырған қүстардан ерекшелігі - қауіп төнгенде жерге бауырын төсеп жата қалады. Түсі өзі тіршілік еткен жердің түсіндей болады. Тіршілік еткен орның ауыстырып, су іздеп үзақ жол жүреді. Өте тез үшады.
Бүл екі топка жататын құстар жерге үялайды. Ұясын өте қарапайым етіп салады.
IV. Су қустары. Бұған сегіз отрядтық өкілдері: пингвиңдер, частик тәрізділер, шағалалар, түтік тұмсықтылар, гагар тәрізділер, ескек аяқтылар, қаз тәрізділер енеді. Сулы ортада тіршілік етуі және олардың дене қүрылысындағы бёйімделушілік әрбір түрінде түрліше болады.
Жалпы белгілері қауырсыны өте тығыз, мамығы өте жақсы, қүймышақ безі жақсы жетілген, саусақтарының арасында тері жарғағы болады.
Сүңгуірлер -- өмірінің көпшілігін суда өткізетін, сулы ортада тіршілік етугс бейімделген құстардың тобы. Қорегінің бірқатарық судың ішінен, ал енді бірқатарын судың түбінен табады. Бұлар балықтармен, шаян тәрізділер және моллюскалармен қоректенеді. Олардың көпшілік түрі нашар ұшады, ал барлығы да суға жақсы сүңгиді. Сулы ортаға өте жақсы беиімделген пингвиндер мүлдем ұша алмайды. Бірақ өте жақсы сүңгиді, Сол сияқты чистиктер де жақсы сүңгиді. Жер бетімен нашар қозғалады. Құрлыққа тек қана ұя салу, балапан басу кезінде ғана шығады. Нашар ұшады кейбір түрлері тіпті ұшпайды. Ұясын су жағаларынан қашықтатпайды. Сүңгуірлерге: қайрлар, балта тұмсықтар, гагарлар, поганкалар жатады.
Ауада -- суда кездесетін құстар тобына шағалалар, крачкалар, түтік тұмсықтылар жатады. Сүңгуірлерден ерекшелігі жақсы үшады. Сонымен катар жақсы жүзеді. Кейбір түрлері ғана сүңги алады. Олар үяларын суға жакын жерге салады. Балық аулайды. Оны үшып жүріп байқап, қүйылып келіп үстап, қоректенеді. Түмсығы қуатты, үзындау әрі үшы төмен қарай иіліп түрады. Қүрлықта жақсы жүре алады.
Өкілдері: дауылпаздар, теңіз және өзен шағалалары.
Жерді және суды мекендеуші -- кұстар тобына: үйректер, аққулар, қаздар жатады. (1-сурет)
(1-сурет) Аққулар
Олар ұясын су қоймаларынан жырағырақ салады. Басқаларына қарағанда еулы ортамен тіршілігі тығыз байланыстысы -- сүңгуір үйрек, олар жақсы сүңгиді, су қоймаларында ғана қоректенеді. Қоректік заттарына балықтар мен омыртқасыздар жатады. Оларды сүңгуір үйректер судың терең қабатынан да тауып ала алады. Сүңгуір үйректер жақсы ұшады, бірақ ауаға тез көтеріле алмай су бетімен біраз жерге жүгіріп барып көтеріледі.
Нағыз немесе өзен үйректерінің сумен байланысы нашар, көпшілік жағдайда құрлықтан корек табады. Судың тайыз бөліктерін мекендейді. Нашар сүңгиді. Отырған жерінен бірден тік жоғары көтеріліп, жақсы үшады. Бүталы, шептесін су қоймаларында жиі кездеседі. Қаздардың сулы ортамен байланысы шамалы. Су жағасына үялағанымен суға өте сирек түседі. Құрлықтағы өсімдіктердің түқымымен, көк жасыл бөліктерімен қоректенеді. Аузындағы сүзгі аппараты үйректерге қарағанда нашар жетілген, жақтарының жиектерінде мүйізді тісшелері болады, осының жәрдемімен өсімдіктерді жұлып алып жейді.
V. Жыртқыш қүстардың белгілі мекен ететін экологиялық ортасы болмайды, олар түрлі ортада; тоғайда, тауда, далада, батпақты жерлерде мекен ете береді.
1. Өлексе жеушілерге бізде тазщаралар, ал жер шарының атыс бөлімінде болатын кондорлар жатады. Бүлар биікте қалқып үшып жүріп, жерде жатқан өлекселерді көруге бейімделген қүстар. Тірі жануарларға түспейді. Сондықтан олардың саусақтары әлсіз, тырнағы қысқа, жіңішке болады. Басы мен мойиында қауырсыны болмайды. Барлығы да таулы өлкелердімекендейді.
2. Бүркіт пен ақсарылар тазқараларға қарағанда, қалықтап үшуға қабілеті нашар қүстар. Үлкенді-кішілі әр түрлі жануарлармен қоректенеді. Оларды ауада ұшып жүріп байқап, жерден ұстайды. Сонымен қатар жерде кемірушілердің інінін, маңында да отырып аулайды, Бүл жөнінен олар жыртқыш аңдарға ұқсайды. (2-сурет)
Жапалақтар -- жемін аулау жөнінен, бүркіттерге үқсас болады. Бүларда тірі жемдерін ауада ұшып жүріп немесе бір жерде бұғып отырып байқайды, оны бүріп үстайды және мықты түмсықтарымен жүлып жейді.
3. Құладындар ашық жерлерді мекендейді. Денесі сымбатты құйрығы мен қанаты өте үзын әсем, өзіндік ұшу мәнері бар құстар. Қорек ететін жәндіктерін аулағанда (ұсақ андар мен құстарды) жер бетіне өте жақын ұшып, мүқият қарап, оларды жер бетінде үстайды.
(2-сурет) Бүркіт суреті
4. Қаршығалар барынша маманданған, орман жыртқыштары. Олар тек қана құстармен қоректенеді деп айтуға болады. Құстарды ағаштық немесе бұтаның бұтағының арасында тығылып отырып, байкап кенеттен шабуыл жасап ұстайды.
Қаршығалардың құйрығы ұзын, қанаттары қысқа және моқал болады. Денесінің мұндай құрылыста болуы, олардын жемін ұстауда ағаштың және бұтақтардың арасымен тез бұрылып ұшуға мүмкіндік береді.
5 Сұңқарлар -- жыртқыш құстардың ішіндегі өте жақсы ұшатын, жемін ауада ұстайтын құстар. Ұсақ турлері, мысалы, күйкентай жерде жүрген жануарларды да ұстайды. Бірақ, оларды ауада бір орында қалықтап тұрып байқайды.
Сұңқарлардың үлкен түрлері -- лашын, сұңқар, кейбір ителгілер ауада үшып жүріп жемдерін іздейді. Алыс жерден көрсе де қуып жетеді. Олар көбінесе үйректерді, көгершіндерді және балшықшыларды аулайды. Жемдерін ауада жүріп елтіреді. Бұл кезде сұнқар одан жоғарырақ көтеріліп, үлкен жылдамдықпен жанап өте беріп, аяғының артқы саусағының тырнағымен құстың мойнын шалып өлтіреді.
Сүңкарлардың денесі жемін осы көрсетілген әдіспен аулауына бейімделген қанаттары ұзын және жіңішке, құйрығы керісінше, қаршығаларға қарағаида қысқа келеді. Сұңқарлар түрлі жерлерді мекендейді, бірақ жемдерін ашық жерлерден аулайды. Егерде қаршыға жемін мысықтар сияқты аулайды десек, ірі сұңқарларды ауадағы иттер деп айтуға болады. Себебі, бұлар иттер сияқты қорегін қуалап жүріп ұстайды.
Құстардың көбеюі. Құстардың көбею биологиясында бірнеше тамаша прогрессивті ерекшеліктер бар. Олардың негізгілері мыналар:
1) қүстар ұрықтанған жұмыртқаларын арнаулы үяларға салады;
2)жүмыртқалары ата-аналарының денесінен шыққан қызудың әсерінен дамиды. Сондықтан құстар жүмыртқасының дамуы сыртқы ортаның температурасына байланысты емес;
3) Ата-аналары жауларынан ұяларын әр түрлі тәсілмен қорғайды;
4) ата-аналары шыққан балапандарын бағады.
Құстардың жыныс бездерінің жетілуі түрліше: ұсақ торғай тәрізді құстардың жыныс безі 8 -- 12 айда, қарғалар, ұсақ шағалалар, үйректер, ұсақ күндізгі жыртқыштар -- өмірінің екінші жылында, ал ірі шағалалар, гагарлар мен бүркіттер үшінші жылында жетіледі.
Көптеген құстардың жыныс безі жетілген кезде жыныстық диморфизмі байқалады. Ұрғашыларына қарағанда еркектерінің дене мөлшерінде, дауысында, пластикалық белгілерінде, түсінде ерекшелік білінеді. Еркектері әрқашанда ұрғашыларынан ірі болады. Бірақ бұл заңдылыққа сәйкес келмейтін қазуарлар, кивилер, тинамулар, күндізгі жыртқыштар сияқты құстар да бар. Әтештерінің түсі ашық, әсем болады. Мысалы, тауык тәрізділерде, керісінше солтүстікте тіршілік ететін жүзгіш балшықшының (Рһаlaropus) мекиенінің түсі ашық, айқын болады. Бұларда жұмыртқасын еркектері басады.
Тауықтардың, құрлардың және қырғауылдардың әтештерінің құйрығында қауырсындары және аяқтарының арт жағында мүйізді өсінді -- тегеуіріні болады.
Жыныс диморфизмі құстардың бір азғанасында болмайды. Бұл сияқты құстарға пингвиндер, түтік түмсықтылар, ескек аяктылар, гагарлар, сүр қарлығаштар т. б. жатады. Ал кейбір қүстардың жыныс диморфизмі (шағалалар, чистиктер, пастушкалар, балшықшылар және торғай тәрізділердіқ көпшілігі) нашар білінеді.
Көпшілік құстар күй салтанаты кезінде монагамды жұп құрайды, яғни бір еркегі мен ұрғашысы қосылып бір жүп болып жүреді. Қосарланып жүру уакытының ұзақтығы түрлі қүстарда түрліше уақытқа созылады. Мысалы, аққулар, ірі жыртқыштар, дегелектер бірнеше жылдарға дейін, кейбір жағдайда өмір бойына жұбымен жүреді. Қаздар, бірқатар үйректер (пеганка, отайка), бірнеше торғай тәрізділер, тек көбею маусьшында ғана жүп қүрайды. Балапандарын шығарып, үшырғасын мүндай құстар жұбын ажыратады. Көпшілік үйректер жүмыртқа салар алдында шағылысу кезінде ғана жүп құрап, ұяларын салып болғасын ажырасып кетеді. Кейбір құстар шағылысу кезінде, бірнеше минут немесе сағат қана жүп құрайды. Мүндай қүстардың әтештері, бір көбею маусымында, бірнеше мекиендерді ұрықтандырады. Олар күн сайын жаңа жүп кұрайтын болады. Шын мәнінде бұл полигамдар,анығырақ айтқанда полигиндер деп аталады. Бүған меңіреу құрлар, турухтандар, колибрилер жатады. Табиғи жағдайда нағыз полигиндерге тауыстар, үй құстарынан тауықтар жатады. Қүстардың бір азғана тобында полиандрия, яғни көп әтештілік байқалады. Мұндай жағдай үшсаусақтыларда (Тurnices), жүзгіш балшықшыларда (Рһаlaropus) және тинамуларда кездеседі.
Құстардын көптеген түрлері шағылысар алдында, еркегі мен ұрғашысы жұп құрап, азғана уакыт бірге жүреді. Мүның өзі олардың жыныс бездерінің толық және тез жетілуіне әсер етеді. Бұл кезде құстардың мінез-құлқы өзгеріп, әр түрлі қимылдар жасайды және қанаттарын үрпитіп, дауыстарын өзгертеді. Мысалы, бұлдырықтар күй ойнағын өткізетін тоғайдың ашық аландарына түнде жиналады да күй ойнағына таң ата кіріседі. Әтештері қанатын сүйретіп, қүйрық қанаттарын үрпитіп жанып жібереді. Олар ерекше дауыс шығарып, оның ырғағын өзгертіп әндетеді. Ойындары әбден қызып келген кезде ерекше дыбыс шығарады да әтештері бірімен-бірі таласады. Бұл кезде мекиендері бұталарда немесе тоғайдың ашық жерлерінде отырады.
Гагардың әтештері күй ойнақ кезінде, суда айрықша бір кимылдар жасап, тез козғалады. Ақ кекілік күй ойнақ кезінде мезгіл-мезгіл жерден жоғары аспандап ұшып, ерекше қықылықтантын дыбыс шығарады. Шағылысар алдында арнаулы дыбыс шығару -- көптеген құстарға тән қасиет. Шағылысар алдында дыбыс шығарып жырлау көмекейдегі дыбыс катпарлары арқылы орындалады, ал кейбіреулерінде басқа органдар арқылы да орындалады. Мысалы, тауқұдырет күй ойнақ кезінде ауада ұшып жүріп, төмен карай түскенде, құйрық қанатын жайып жібереді. Тоқылдақ күй ойнақ кезінде құрғақ ағашқа орнығып алып, тұмсығымен ағашты үсті-үстіне соғып, дауыс шығарып жырлайды -- мұны барабан сарыны деп атайды.
Құстардың шағылысу алдында, әтештерінің мінез-құлқының өзгеріп күй ойнақ жасауы, сыртқы ортаның негізгі әсерінің бірі болып саналады. И. П. Павловтың айтуынша, сырткы ортаның осындай әсерінсіз (сигналынсыз) мекиендердің шағылыс циклының қалыпты түрде аяқталуы және оған дайындалуы мүмкін емес. Шағылысар алдындағы құстардың мінез-кұлқынық өзгеруі олардың жоғарғы нерв әрекеттерінің айқын көрінісі болып саналады.
Жұп кұрғаннан кейін құстар ұя салуға кіріседі. Құстардың ұясы алуан түрлі, бірақ белгілі бір түрінің ұясы әрқашанда белгілі бір формада салынады. Ұяларының сипаты, олардың биологиялық түр ерекшеліктеріне және ұя салатын ортасының экологиялық ерекшелігіне тығыз байланысты. Құстардың кейбір түрлері ұя жасауға әрекеттенбей-ақ кезкелген жерге туа береді. Мысалы, қайрлар, жалан тастың үстіне бір ғана жұмыртқа салады. Ешкіемерлер (1 -- 2 жұмыртқасын) арнаулы ұя жасамай-ақ топырақтың шұңқыр жеріне туа салады. Қіші зуектер мен өзен крачкалары құмдардың шұңқыр жерлеріне салады. Ұяда төсеніш болмайды, бірақ құм жауып калмайтыыдай етіп оның жисгін ұсақ тастармен көмкеріп қояды. Балшықшылар мен тауық тәрізділердің көпшілігі үяларына аздап та болса құрылыс материалдарын пайдаланады. Жүмыртқаларын топырақтың ояздау жеріне салады да үясының астына болар болмас төсеніш төсейді.
Ағаштарға үялайтын құстардың да үяларының бірқатары қарапайым қүрылысты болады. Мысалы, кейбір көгершіндер бір азғана бұтақтан қүрастырыіп, оның жиегін көмкермей-ақ ортасын шүңқырлайды да, соған жұмыртқалайды.
Күндізгі жыртқыш құстарда ұяларын осы типтес етіп жасайды, бірақ олардың ұясы өте қалың болады, Торғай тәрізділердің көпшілігінің ұялары күрделірек және ұясының қуысы терең болады. Ұясын жасауға құрылыс материалдар есебінде -- құрғақ шөптерді, мүктерді, қыналарды, шаш және қауырсындарды пайдаланады. Шымшықтар ұясының ішін балтықпен сылайды. Орман құстарының ұялары, елеусіз екі бұтақтың айрылысқан жеріне салынады. Кейбір құстар жүмыртқаларын жауларынан қорғау үшін жабық ұялар -- үя-үйшіктер жасайды. Мұндай үя салатын құстарға пеночектардың кейбір түрлері, ұзынқүйрық, сарышымшықтар, құрқылтай, тропикалық нсктарницалар мысал бола алады. Бұл құстардың соңғы екеуінің ұясы ағаштың жіңішке бұтағына ілініп тұрады, сондықтан оған ағаш бойымен өрмелеп жүретін жыртқыштар жете алмайды.
Көптеген құстар ағаштьщ діңіндегі қуыстарға ұялайды, Тоқылдақтар өзегі шіріген ағаштардың ортасын қуыстап, үя салады Қараторғайлар, дүпілдектер, шымшықтар, жапалақтың кейбір түрлері, тотылар және көгершіндер-ағаштардың табиғи қуыс жерлеріне немесе токылдақтардың жасаған шұңқырларына ұялайды. Азийның оңтүстігін мекен ететін мүйіз түмсықты кұстар ағаштың қуысына ұясын салып, мекиенін ұя басқан күйінде қалдырып, одан мекиенінің тұмсығы сиғандай тесік қалдырып, басқа жерін сылап, бекітеді. Енді бір құстар түмсығымен немесе аяктарымен жерді қазып ін жасап, ұяларын сол індерге салады. Інде ұялайтын құстар: жаға карлығаштары, щуркалар, зимородкалар және балта тұмсықтар т.б.
Жаңа Гвинейдің қорс тауығының ұясының өзіндік ерекшелігі бар. Олар құмды топырақтан үлкен етіп шүңқыр казып, оны шіри бастаған өсімдіктермен толтырады. Оның маңында көп уакытқа дейін болып, қазып гемпературасын байқайды. Температура 29 градусқа жетсе, ортасын шұңқырлап, сол жерге жұмыртқалап болғасын, үстін шіріген шөпке құмды араластырып, жауып тастайды. Жұмыртқалары күннің қызуының және шөптесін заттардың шірігенде шығаратын жылуының әсерінен дамиды.
Көпшілік құстардың жүмыртқаларының түсі, жүмыртқа салған жердің түсі түстес келеді. Осының салдарынан жыртқыштар, ондай жұмыртқаларды аңғармайды. Мысалы, ешкіемердіқ, шілдердің кейбір балшықшылардың жүмыртқаларын 1 -- 2 м жерден байқауға болмайды. Торғай тәрізділердің бір катары, ұясының сыртына мүктерді, қыналарды өсімдіктің жапырағын іліп кояды. Сондықтан да мұндай ұялар бұтақтардыц жуан буынтығы сияқты көрінеді де, жауына байқалмайды.
Казаркалар әдетте лашындардың үяларының маңайына ұялайды. Лашындар өз ұяларын актив қорғаумен қатар, басқа жыртқыштарды ұясының маңайына келтірмейді. Міне сондықтан казаркалардық да ұялары аман сақталады.
Шөлдегі торғайлар ұясын дала бүркітінің ағаш бұтағынан жасаған ұясының арасына салады. Сөйтіп, олардың да ұясы аман сақталатын болады.
Құстар амфибилср мен рептилилерге қарағанда жүмыртқаны аз салады. Құстар түрлеріне қарай 1-25-ке дейін жұмыртқа салады. Қайрлардың, чистиктердің көпшілігі, кейбір ірі шағалалар және ірі күндізгі жыртқыштар бір ғана жұмыртқа туады.
Көгершіндер, колибрилер, тырналар, гагарлар, кейбір ешкіемерлер мен чистиктер көбінесе екі жұмыртқа салады. Шағалалардың көпшілігі үш жұмыртқа, ал балшықшылардың жүмыртқасы төртеу болады. Ұсақ жыртқыштар, кейбір торғай тәрізділер 5 -- 6 жүмыртқа салады. Қаз тәрізділер, тауық тәрізділер және кейбір торғай тәрізділер, бұдан да көбірек жұмыртқа салады. Мысалы, барылдауық үйрек 6 -- 14 жүмыртка, сұр үйректер 7 -- 13 жүмыртқа, сұр кекілік 12 -- 26-ға дейін жұмыртқа салады.
Қызылшақа балапан шығарушы құстардық жүмырткасының санынан, ширақ балапан шығаратын құстардьщ жүмыртқасы көбірек болады. Ол ширак балапанның киындықсыз тез өсуіне байланысты. Әйткенмен мүндай зандылық әрқашанда сақтала бермейді. Мысалы, ширақ балапан шығаратын шағалалар мен балшықшылар 3 -- 4 жұмыртқа туса, Қызылшақа балапан шығаратын торғай тәрізділер 10-нан артық жұмыртқа салады. Тағы бір ескеретін жағдай, бір түрге жататын қүстардың ішінде көп жүмыртка туу солтүстік ендікте үялайтын қүстарға тән. Ол солтүстікте күн үзақ, -сондықтаи балапандары көп болса да, азық тауып бере алады; екіншіден, солтүстікте күзде күн салқындағанда және оңтүстікке қарай үшқанда бірнешеуі өліп шығын болуы мүмкін.
Жүмыртқаны ата-анасыныц біреуі немесе мекиені мен әтеші кезектесіп басып, балапан шығарады. Тауық тәрізділердщ көпшілігі, торғай тәрІздІлер, қаз тәрізділер, жапалақтар, кейбір күндізгі жырткыштар мен балшықшыларда балапандарын тек қана мекиендері басып шығарады. Австралияның және Американың түйеқүстары, тинаму, кейбір балшыкшылар, мысалы, біздің солтүстіктегі плавунчиктерде жұмыртқаларын әтештері басып, балапан шығарады. Қалған құстардың әтешр мен мекиені кезектесіп басады.
Құстардың жүмыртқаларын басу мерзімі, олардьщ түр өзгешелігіне және жүмыртқанын, мөлшеріне байланысты болады. Балапандары ширақ болатын қүстар, әлсіз, қызылшақа балапан шығаратын құстарға.қарағанда үзағырақ басады. Ұсақ торғай тәрізді құстардын жүмыртқаларының дамып, балапаи шығару мерзімі 9 -- 14 күн; қара тоқылдақтың жүмыртқасы -- 14 күн, қарғалардікі -- 17 -- 20, кырғи -- 31 -- 35 күн, бүркіт -- 44 күнде бала.пан басып шығарады. Балапандары ширақ болатын құстарда: тауқұдірет -- 17 -- 18 күн, кекіліктер -- 21 күн,. қырғауыл -- 21 -- 25 күн, қүр -- 23 күн, жабайы үйректер -- 24 -- 28 күнде жүмыртқасын басып, балапан шығарады.
Жүмыртқадан шыққан балапандардың. ширақтық дәрежест түрлі құстарда түрліше болады. Осыған сәйкес ширақ балапаи-шығарушылар және әлсіз, қызылшақа балапан шьн-аратйндар болып екіге бөлінеді. Ширақ балапан шығарушы қүстардың-балапаны -- жұмыртқадан шыққанда көзі ашык, денесі мамықпен жабылған, өзі жүріп жемді шоқи бастайды. Қүстардын: бүл түріне көбінесе жерде және суда мекендейтін: тауық тәрізділер, дуадақтар, жылқышылар, каз тәрізділер жатады! Әлсіз қызылшақа балапан шығарушылардын, балапандары -- жалаңаш, кейде аздап та бол-са қауырсыны болады, көшшлігінің көзі жүмулы, әлсіз болады. Ата-аналары ғана қоректендіреді. Балапандары әлсіз, қызылшақа болатын қүстарға; торғай тәрізділер, тоқылдақтар, сүр қарлығаштар, көгершіндер, колибрилер, көк қарғалар, зимородкилер, ескек аяқтылар жатады. Жапалақ және күндізгі жыртқыштарда әлсіз кызылшақа балапан шығарады. БІрақ, бүлардық балапаны біршама жетіліп, денесінде мамық болып туады; ал күндізгі жыртқыштардың балапанының көзі ашық болады.
Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі.
Қүстардың тіршілігі,, басқа жануарлардікі сияқты, белгілі бкологиялық ритмге байланысты. Биолоғиялық ритмі -- тіршілік жағдайының маусымды езгеруіне жәнё түрдіц ортаға бейімделуіндегі түқым қуалаушылык сипатына байланысты. Қорыга келгенде қүстардыңжылдық тіршілік циклі көптеген биологиялық фазадан қүралады, сол кезде қандай болмасын бір биологиялық қүбылыс басымырақ болады. Мысалы, шағылысу, жүмыртқа басу, түлеу т. б.
Қүстардың жылдық биологиялық циклініқ негізгілері мыналар;
Көбеюге дайындық -- құстардың тіршілік жағдайларьшың күрделі жиынтығыыың занды әсерлерінің нәтижесінде байқалатын, туа пайда болған инстинкт. Бүл көпшілік жағдайда сигкналдық (И. П. Павловтың айтуынша) сипатта болады. Жыныстық инстинкті қоздырушы факторлар: тәулік ішіндегі күн жарығының заңды өзгеруі және климаттық басқа ерекшеліктері, әтештёрінің болуы және олардың мінез-құлқындағы өзгерістер (күй ойнақ), үя салған ландшафтаньщ ерекшелігі, ұяның өзі т. б. факторлар.
Бұл күрделі қүбылысты түсіндіруде жоғарғы нерв системасының әрекеті шешуші роль атқарады. И. П. Павлов оны; физиологияның үлкен бөлімі -- нерв системасы, негізінен оргатізмнің жеке органымен емес бүтін организммен ортаның арасындағы қарым-қатынасын қалыптастырады деп жазған болатын. Қөбеюге дайындық жасау, жүп құрау, үя салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz