Табыстардың есебі және аудиті
Кіріспе
І . тарау. Табыстар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде және ұйымның қаржылық жағдайы
1.1. Табыстардың анықталуы және бағалануы
1.2 . «Саяхат» ЖШС . нің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы және жалпы экономикалық сипаттамасы
ІІ . тарау. Табыстардың есебі
2.1. Дайын өнімді (тауарларды,жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыс
2.2. Қаржыландырудан түскен кірістер есебі
2.3. Өзге кірістер есебі
ІІІ . тарау. Табыстары есебінің аудиті
3.1. Табыстар аудитінің тапсырмалары мен ақпараттық базасы
3.2 Табыстар дың аудиті
3.3. Кәсіпорын табыстылығын талдау
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
Қосымша № 1
Қосымша №2
І . тарау. Табыстар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде және ұйымның қаржылық жағдайы
1.1. Табыстардың анықталуы және бағалануы
1.2 . «Саяхат» ЖШС . нің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы және жалпы экономикалық сипаттамасы
ІІ . тарау. Табыстардың есебі
2.1. Дайын өнімді (тауарларды,жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыс
2.2. Қаржыландырудан түскен кірістер есебі
2.3. Өзге кірістер есебі
ІІІ . тарау. Табыстары есебінің аудиті
3.1. Табыстар аудитінің тапсырмалары мен ақпараттық базасы
3.2 Табыстар дың аудиті
3.3. Кәсіпорын табыстылығын талдау
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
Қосымша № 1
Қосымша №2
Нарық экономикасы жағдайында, ұйымға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс танылады. Кейбір жағдайларда қарама-қарсы ұсыныс алмағанға дейін немесе бар белгісіздік жойылмағанға дейін ол ықтимал бола алмайды. Мұндай белгісіздік, мысалы, шетел мемлекетінде жүзеге асырылған сату бойынша тиісті қарама-қарсы ұсыныстарды жіберуге шетел мемлекеттері органдарының рұқсат беруіне қатысты болуы мүмкін. Рұқсат берілгеннен кейін белгісіздік жойылады және табыс тиісінше танылады. Алайда, табысқа қосылып кеткен соманы инкассациялау туралы белгісіздік пайда болған кезде соңына дейін алынбаған сома немесе алынуы ықтимал болған сома басынан танылған табыс сомасының түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
Сол мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыс пен шығыс бір мезгілде танылады; бұл процесс әдетте табыс пен шығыстың сәйкестігі деп аталады. Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса, шығыстар, соның ішінде кепілдік міндеттемелері және тауарларды тиеп жөнелтуден кейін пайда болған басқа шығындар сенімді бағалануы мүмкін. Алайда шығындардың сенімді бағаланбауы жағдайында табыс таныла алмайды, мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы ұсыну міндеттеме ретінде танылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп стандарты, кәсіпорын қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің типтік шот жоспары мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы бойынша бекітілген. Бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарында белгіленген жалпы принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп жөніндегі» Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен ұсыныс, талаптарға сай жүргізіледі.
Меншік иелері мен экономиканың барлық салаларындағы кәсіпорын еңбек коллективтері шикізаттар мен материалдарды тиімді жұмсап, өндіріс қалдықтарын азайтып, өнімнің сапасын жоғарылатып, оның меншікті құнын кемітуді көздейді. Осыған орай, бухгалтерлік есеп тек шаруашылық қызметті көрсетіп қана қоймай, сондай-ақ, өзіндік ықпалын да тигізіп отыруына байланысты, оның маңызы мен рөлі артпақ.
Бухгалтерлік есеп басқару процесінің бөлігі ретінде, кәсіпорынның ағымдағы қызметін бақылау, оның стратегиясы мен тактикасын, жоспарлау, ресурстарын тиімді пайдаланып, нәтижесін бағалауға, сонымен қатар дұрыс басқарушы шешім қабылдауға қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен экономиканың материалдық және материалдық емес саласына міндетті түрде әсер етеді. Бұл байланыс кәсіпорындар мен мекемелерге, ұйымдарға есеп айырысу, кассалық және басқада операциялар бойынша аналитикалық есептің дербес бет есебінің көшірмесі дайындалып отырады. Бухгалтерлік есеп өзінің жеделділігімен ерекшеленеді. Бухгалтерлік есеп теориясы мен тәжірибесі арасындағы тығыз байланыс орнаған. Есеп теориясы бухгалтерлердің не істеу және қалай істеу керектігін санаға сыятын жолдармен түсіндіреді. Есеп теориясында қолданылатын әдістерді принциптер деп атайды. Бухгалтерлік баланстың түпкі мақсаты бухгалтерлік есеп табиғатын зерттеу үшін концептуалды принциптердің санаға сиятындай жолдарын көрсету болып табылады.
Сол мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыс пен шығыс бір мезгілде танылады; бұл процесс әдетте табыс пен шығыстың сәйкестігі деп аталады. Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса, шығыстар, соның ішінде кепілдік міндеттемелері және тауарларды тиеп жөнелтуден кейін пайда болған басқа шығындар сенімді бағалануы мүмкін. Алайда шығындардың сенімді бағаланбауы жағдайында табыс таныла алмайды, мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы ұсыну міндеттеме ретінде танылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп стандарты, кәсіпорын қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің типтік шот жоспары мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы бойынша бекітілген. Бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарында белгіленген жалпы принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп жөніндегі» Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен ұсыныс, талаптарға сай жүргізіледі.
Меншік иелері мен экономиканың барлық салаларындағы кәсіпорын еңбек коллективтері шикізаттар мен материалдарды тиімді жұмсап, өндіріс қалдықтарын азайтып, өнімнің сапасын жоғарылатып, оның меншікті құнын кемітуді көздейді. Осыған орай, бухгалтерлік есеп тек шаруашылық қызметті көрсетіп қана қоймай, сондай-ақ, өзіндік ықпалын да тигізіп отыруына байланысты, оның маңызы мен рөлі артпақ.
Бухгалтерлік есеп басқару процесінің бөлігі ретінде, кәсіпорынның ағымдағы қызметін бақылау, оның стратегиясы мен тактикасын, жоспарлау, ресурстарын тиімді пайдаланып, нәтижесін бағалауға, сонымен қатар дұрыс басқарушы шешім қабылдауға қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен экономиканың материалдық және материалдық емес саласына міндетті түрде әсер етеді. Бұл байланыс кәсіпорындар мен мекемелерге, ұйымдарға есеп айырысу, кассалық және басқада операциялар бойынша аналитикалық есептің дербес бет есебінің көшірмесі дайындалып отырады. Бухгалтерлік есеп өзінің жеделділігімен ерекшеленеді. Бухгалтерлік есеп теориясы мен тәжірибесі арасындағы тығыз байланыс орнаған. Есеп теориясы бухгалтерлердің не істеу және қалай істеу керектігін санаға сыятын жолдармен түсіндіреді. Есеп теориясында қолданылатын әдістерді принциптер деп атайды. Бухгалтерлік баланстың түпкі мақсаты бухгалтерлік есеп табиғатын зерттеу үшін концептуалды принциптердің санаға сиятындай жолдарын көрсету болып табылады.
1) «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы Қазақстан Республикасының заңы
2) Бухгалтерлік есеп стандарты. Қазақстан Республикасының ұлттық комиссиясы.-Алматы:1996-2003
3) Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
4) Қазақстан Республикасының Салықтық кодекс- Алматы: LEM, 2005.
5) Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекс: (Жалпы және ерекше бөлімдері) - Алматы: Юрист,2002.
6) Инструкция по разработке плана счетов бухгалтерского учета организаций для составление финансовой отчетности в соответствии с международными стандартами финансовой отчетности. Бюллетень бухгалтера №3, 2006
7) Әбдіманапов Ә.Ә.бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері.- Алматы: Астана, 2001.
8) Абленов Д.О. Аудит негіздері- Алматы: Экономика, 2004.
9) Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп: Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2003.Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы. – Алматы: Ұлағат, 1999.
10) Кеулімжаев Қ. К., Әжібаева З.Н, Құдайбергенова Н.А. бухгалтерлік есеп принциптері.- Алматы: Экономик С, 2003.
11) Курманбеков Учет продажи продукции// Бухгалтерский учет и аудит, 2002 №3 с. 32-39
12) Луговой В. Учет готовой продукции и ее реализации// бухгалтерский учет, 1996 №9
13) Лужникова И. Некоторые вопросы организации бухгалтерскуого учета затрат на производство в современных условиях// Главбух.-1996,№12 с.35-40
14) Назарова В.Л. Бухгалтерлік есеп. Шаруашылық жүргізуші субъктілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық.- Алматы: Экономика С, 2005.
15) Новиченко П.П. Учет готовой продукции и ее реализации М., Финансы, 1965
16) Нұрсейтов Э.О., Нұрсейтов Д.Э.. Практика бухгалтерских расчетов: Справочник – Алматы: Издательство LEM, 2004.
17) Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы, 2003.
18) Сатмурзаев А.А. Взаимосвязь учета реализации продукции (работ, услуг) с механизмом налогообложения// Вестник КазГАУ Экономика и менеджмент:- 1998г. №1, с. 35-36
19) Сатмурзаев А.А, Абдыкалыкова Т.А.. Бухгалтерский учет в рыночной экономике. - Алматы: Экономика, 1998.
20) Таипова Р. Методы калькуляции себестоимости и их влияние на прибыль: Управленческий учет// Файл бухгалтера.- 2003 №35-36, с.13-17
21) Тулешева Г.К. Финансовый учет в соотвествии с МСФО-Алматы, 2005.
2) Бухгалтерлік есеп стандарты. Қазақстан Республикасының ұлттық комиссиясы.-Алматы:1996-2003
3) Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары
4) Қазақстан Республикасының Салықтық кодекс- Алматы: LEM, 2005.
5) Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекс: (Жалпы және ерекше бөлімдері) - Алматы: Юрист,2002.
6) Инструкция по разработке плана счетов бухгалтерского учета организаций для составление финансовой отчетности в соответствии с международными стандартами финансовой отчетности. Бюллетень бухгалтера №3, 2006
7) Әбдіманапов Ә.Ә.бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері.- Алматы: Астана, 2001.
8) Абленов Д.О. Аудит негіздері- Алматы: Экономика, 2004.
9) Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп: Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2003.Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы. – Алматы: Ұлағат, 1999.
10) Кеулімжаев Қ. К., Әжібаева З.Н, Құдайбергенова Н.А. бухгалтерлік есеп принциптері.- Алматы: Экономик С, 2003.
11) Курманбеков Учет продажи продукции// Бухгалтерский учет и аудит, 2002 №3 с. 32-39
12) Луговой В. Учет готовой продукции и ее реализации// бухгалтерский учет, 1996 №9
13) Лужникова И. Некоторые вопросы организации бухгалтерскуого учета затрат на производство в современных условиях// Главбух.-1996,№12 с.35-40
14) Назарова В.Л. Бухгалтерлік есеп. Шаруашылық жүргізуші субъктілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық.- Алматы: Экономика С, 2005.
15) Новиченко П.П. Учет готовой продукции и ее реализации М., Финансы, 1965
16) Нұрсейтов Э.О., Нұрсейтов Д.Э.. Практика бухгалтерских расчетов: Справочник – Алматы: Издательство LEM, 2004.
17) Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы, 2003.
18) Сатмурзаев А.А. Взаимосвязь учета реализации продукции (работ, услуг) с механизмом налогообложения// Вестник КазГАУ Экономика и менеджмент:- 1998г. №1, с. 35-36
19) Сатмурзаев А.А, Абдыкалыкова Т.А.. Бухгалтерский учет в рыночной экономике. - Алматы: Экономика, 1998.
20) Таипова Р. Методы калькуляции себестоимости и их влияние на прибыль: Управленческий учет// Файл бухгалтера.- 2003 №35-36, с.13-17
21) Тулешева Г.К. Финансовый учет в соотвествии с МСФО-Алматы, 2005.
Дипломдық жұмыс тақырыбы: Табыстардың есебі және аудиті
Мазмұны
Кіріспе 1
І – тарау. Табыстар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде және
ұйымның қаржылық жағдайы
1.1. Табыстардың анықталуы және бағалануы 2
1.2 . Саяхат ЖШС - нің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы және
жалпы экономикалық сипаттамасы 6
ІІ – тарау. Табыстардың есебі
2.1. Дайын өнімді (тауарларды,жұмыстарды, қызметтерді) сатудан
түскен табыс 9
2.2. Қаржыландырудан түскен кірістер есебі 15
2.3. Өзге кірістер есебі 18
ІІІ – тарау. Табыстары есебінің аудиті
3.1. Табыстар аудитінің тапсырмалары мен ақпараттық базасы
23
3.2 Табыстар дың аудиті 26
3.3. Кәсіпорын табыстылығын талдау 32
Қорытынды 55
Қолданған әдебиеттер тізімі 57
Қосымша № 1 58
Қосымша №2 60
Кіріспе
Нарық экономикасы жағдайында, ұйымға экономикалық пайданың мәмілемен
байланысты тиісті ағынның пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс
танылады. Кейбір жағдайларда қарама-қарсы ұсыныс алмағанға дейін немесе бар
белгісіздік жойылмағанға дейін ол ықтимал бола алмайды. Мұндай белгісіздік,
мысалы, шетел мемлекетінде жүзеге асырылған сату бойынша тиісті қарама-
қарсы ұсыныстарды жіберуге шетел мемлекеттері органдарының рұқсат беруіне
қатысты болуы мүмкін. Рұқсат берілгеннен кейін белгісіздік жойылады және
табыс тиісінше танылады. Алайда, табысқа қосылып кеткен соманы
инкассациялау туралы белгісіздік пайда болған кезде соңына дейін алынбаған
сома немесе алынуы ықтимал болған сома басынан танылған табыс сомасының
түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
Сол мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыс пен шығыс бір
мезгілде танылады; бұл процесс әдетте табыс пен шығыстың сәйкестігі деп
аталады. Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса,
шығыстар, соның ішінде кепілдік міндеттемелері және тауарларды тиеп
жөнелтуден кейін пайда болған басқа шығындар сенімді бағалануы мүмкін.
Алайда шығындардың сенімді бағаланбауы жағдайында табыс таныла алмайды,
мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы
ұсыну міндеттеме ретінде танылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп
стандарты, кәсіпорын қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің типтік
шот жоспары мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы
бойынша бекітілген. Бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарында белгіленген
жалпы принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп жөніндегі Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен
ұсыныс, талаптарға сай жүргізіледі.
Меншік иелері мен экономиканың барлық салаларындағы кәсіпорын еңбек
коллективтері шикізаттар мен материалдарды тиімді жұмсап, өндіріс
қалдықтарын азайтып, өнімнің сапасын жоғарылатып, оның меншікті құнын
кемітуді көздейді. Осыған орай, бухгалтерлік есеп тек шаруашылық қызметті
көрсетіп қана қоймай, сондай-ақ, өзіндік ықпалын да тигізіп отыруына
байланысты, оның маңызы мен рөлі артпақ.
Бухгалтерлік есеп басқару процесінің бөлігі ретінде, кәсіпорынның
ағымдағы қызметін бақылау, оның стратегиясы мен тактикасын, жоспарлау,
ресурстарын тиімді пайдаланып, нәтижесін бағалауға, сонымен қатар дұрыс
басқарушы шешім қабылдауға қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен
экономиканың
материалдық және материалдық емес саласына міндетті түрде әсер етеді.
Бұл байланыс кәсіпорындар мен мекемелерге, ұйымдарға есеп айырысу, кассалық
және басқада операциялар бойынша аналитикалық есептің дербес бет есебінің
көшірмесі дайындалып отырады. Бухгалтерлік есеп өзінің жеделділігімен
ерекшеленеді. Бухгалтерлік есеп теориясы мен тәжірибесі арасындағы тығыз
байланыс орнаған. Есеп теориясы бухгалтерлердің не істеу және қалай істеу
керектігін санаға сыятын жолдармен түсіндіреді. Есеп теориясында
қолданылатын әдістерді принциптер деп атайды. Бухгалтерлік баланстың түпкі
мақсаты бухгалтерлік есеп табиғатын зерттеу үшін концептуалды принциптердің
санаға сиятындай жолдарын көрсету болып табылады.
Қазіргі заман бухгалтерлері бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең
кәсіби білімі арқылы экономикалық талдау мен аудит бағдыларын игеру, сондай-
ақ өндіріс процестерін басқара білу тиіс. Бухгалтерия қызметкерлері нарық
жағдайында тез әрі дұрыс бағыт алу үшін, бухгалтерлік есеп және есеп беру
жүйесін жақсы меңгеруі қажет. Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық
негіздері мен әдістемелік қағидаларын жас мамандардың жақсы меңгеруі
олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін қалыптастыруда маңызы
зор. Әрбір шаруашылық операциясын баланстың өзінде көрсету өте ауқымды
болады, сондықтан баланстар есепті кезеңнің басына және аяғына жасалады.
Мұның өзі барлық өзгерістерге жалпылама түрде мүмкіндік береді, ал ағымдағы
өзгерістер бухгалтерлік есептің шоттарында ескеріледі.
Жалпы кәсіпорын жаңадан құрылған уақытта, жасалған балансты кіріспе
баланс деп атайды. Кейбір жағдайда кәсіпорынның алдында міндеттемесі
болмаса, бухгалтерлік кіріспе балансты актив меншікті капиталға тең болады.
Бухгалтерлік баланс айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалынады, яғни әрбір
белгіленген есеп беретін уақыттағы құрастырылған балансты ағымдағы
бухгалтерлік баланс деп атайды.
Табыстардың есебі мен аудиті тақырыбы бойынша дипломдық жұмыс
ұйымның барлық кірістері мен шығыстары құрылымына өте кең түрде
тереңдетіліп зерттеген. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның сатылған
тауарлардың (қызметтердің мен жұмыстардың) табыстары мен шығыстарының есебі
мекеменің қаржылық қорытындысына маңызды әсер береді. Яғни ұйым қаржысының
заттай және ақшалай шығындарын және қорлану көздерін көрсетеді. Сонымен
қатар осы кірістер мен шығыстар ұйымның пайдалығын, болашақта дамуын
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нақты объектіде дайын өнімді өндіру мен сату
бойынша есепті және аудитті жүргізуді зерттеу, өнімнің өзіндік құнын
анықтау, оларды жүргізудің жетіспеушілігін анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін келесі мәселелерді орындау қажет.
Біріншіден, кәсіпорынның табыстар есебін зерттеу. Екіншіден, сатылған
тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың) табыстарды есептеудің тәртібі,
сонымен қоса өзіндік құнды анықтаудың әдісін пайдалану. Үшіншіден,
кәсіпорында сатылған тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың)
табыстарының аудитін зерттеу.
Тақырыптың өзектілігі – 2008 және 2009 жылдар аралығындағы Саяхат ЖШС
бухгалтерлік есебі мәліметтерін зерттеу және талдау негізінде дәлелденеді.
І – тарау. Табыстар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде
және ұйымның қаржылық жағдайы
1. Табыстардың анықталуы және бағалануы
Келесі операциялар және жағдайлардан пайда болатын табысты есептеу
қолданылуы керек:
1) тауарларды сатудан;
2) қызметтерді көрсетулерден;
3) пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін басқа жағынан пайдалану.
Табыс - ұйымның әдеттегі қызметі барысында, осындай ағын акционерлердің
жарналары есебінен болатыннан өзге капиталдың ұлғаюына әкеліп соқтырғанда
туындайтын кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы ағыны.
Әділ құн - жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауды қалаған және бір-
бірінен тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасағанда активке ауыстыруға
болатын немесе міндеттемені реттеуге болатын сома.
Табысқа тек ұйыммен алынған және оның өз жеке шотына түсуі міндетті
экономикалық кірістердің жалпы кірісі кіреді. Үшінші тараптың пайдасына
түскен сатылым салығы, тауарлар және қызметтерден алынатын салық және
қосымша құн салығы сияқты сомалар ұйымға түсетін экономикалық пайда болып
табылмайды, және жеке капиталдың өсуіне әкелмейді. Сондықтан олар табыстан
алынып тасталды. Агенттік қарым-қатынас кезінде тап осылай экономикалық
пайданың жалпы ағыны ұйымның өз капиталының ұлғаюына әкеліп соқтырмайтын
принципал пайдасына жиналатын сомадан тұрады. Принципал пайдасына алынған
сомалар табыс емес, делдалдық сыйақы сомасы табыс болып табылады.
Табыс алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құны бойынша
бағалануы тиіс.
Операциядан пайда болатын табыс сомасы әдетте, ұйым және сатып алушы
немесе акцияны пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады. Ол ұйыммен
ұсынылатын қандай да бір сауда жеңілдігінің сомасы немесе санға
жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну
әділ құны бойынша бағаланады.
Көпшілік жағдайда қарама-қарсы ұсыну ақша қаражаты немесе оның
баламалары нысанында ұсынылады, ал табыс сомасы - алынған немесе алынуы
күтілетін ақша қаражаттарының немесе оның баламаларының сомасы. Алайда,
ақша қаражаттарын немесе оның баламаларының табысын кейінгісіне қалдырған
жағдайда қарама-қарсы ұсынудың әділ құны алынған немесе алынуы күтілетін
ақша қаражаттарының номиналды сомасынан азырақ болуы мүмкін. Мысалы, ұйым
сатып алушыға пайызсыз кредит ұсынуы мүмкін немесе тауарларды сату кезінде
қарама-қарсы ұсыну ретінде одан нарықтағыдан төмен пайыз мөлшерлемесін
алуға вексель қабылдай алады. Шарт шын мәнінде қаржы операциясы ретінде
болғанда, қарама-қарсы ұсынудың әділ құны шартты пайыз мөлшерлемесінің
көмегімен барлық Саяхат табыстардың дисконттауымен анықталады. Пайыздың
ендірілген мөлшерлемесі:
(а) ұқсас төлем қабілеттілік рейтингі мен эмитенттің бірдей қаржы
құралына арналған басым мөлшерлемеден; не
(b) қаржы құралының номиналдық сомасына дисконт ретінде қолдану
олардың қаржы құралдарымен төлем жасаған кезде тауарлар мен қызмет
көрсетулердің ағымдағы сату бағасын алуға мүмкіндік беретін пайыздық
мөлшерлемеден тұратын нақтырақ анықталатын шама.
Әділ құн мен тиісті қарама-қарсы ұсынудың номиналдық сомасы арасындағы
айырма 29 және 30-тармақтарға, сонымен қоса 39 Қаржы құралдары: тану және
бағалау (IAS) ХҚЕС-на сәйкес пайыз кірісі ретінде қабылданады.
Тауарлар немесе қызметтер сипаты және көлемі жағынан бірдей тауарлар
немесе қызметтерге айырбасталған жағдайда, айырбас табыс пайда болатын
операция ретінде қаралмайды. Бұл белгілі бір жерде уақытша негізде
сұранысты қанағаттандыру үшін әртүрлі жерлерде жабдықтаушылар қорды
ауыстырған кезде май немесе сүт өнімдерінде жиі болады. Ерекшеленетін
тауарлар немесе қызметтер тауарлар сатылғанда немесе қызметтер
көрсетілгенде айырбасталса, онда айырбас табысты жасайтын операция ретінде
қаралады. Табыс ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына
түзетілген алынған тауарлар немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Алынған тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшене алмаған
жағдайда, табыс ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына
берілген тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Тауарларға ұйымның сату үшін шығарған, немесе қайта сату үшін сатып
алынған өнімі кіреді, оның ішінде, бөлшек саудамен айналысатын саудагер
қайта сату үшін сатып алынған тауарлар немесе жер және басқа да мүлік бар.
Қызмет көрсетуге белгілі бір мерзім ішінде шартта келісілген ұйымның
міндеттерді атқаруы кіреді. Қызметтер бір кезең ішінде немесе бірден көп
кезеңдерде көрсетілуі мүмкін. Қызмет көрсетуге арналған кейбір шарттар
құрылыс шарттарымен тікелей байланысты, мысалы, жоба жетекшілері және
архитекторларға қызмет көрсетуге арналған шарттар. Бұл келісім-шарттардан
келетін табыс осы Стандартта қаралмайды, бірақ 11 Құрылысқа жасалған
келісім-шарттар (IAS) ХҚЕС-пен белгіленген құрылыс шарттарының талаптарына
сәйкес көрінеді.
Ұйым активтерін басқа ұйымдардың пайдалануы табыстың мынадай нысандарда
пайда болуына әкеліп соқтырады:
(а) пайыздар - ақша қаражатын немесе оның баламаларын немесе ұйымға
тиесілі соманы пайдаланғаны үшін төлемдер;
(b) роялтилер - ұйымның ұзақ мерзімді активтерін мысалы,
патенттерді, тауар белгілерін, авторлық құқықтарды және компьютерлік
бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланғаны үшін төлемдер; және
(c) дивидендтер - пайданы акционерлік капиталды иеленушілер арасында
олардың белгілі бір сыныптың капиталына қатысуына қарай теңбе-тең бөлу.
6. Осы Стандарт мыналардан алынатын табыстарға қатысты болмайды:
(а) жалдау шарттарынан (қараңыз: 17 Жалдау (IAS) ХҚЕС);
(b) үлестік қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес есептелетін
инвестициялаудан дивидендтер (қараңыз: 28 Қауымдасқан ұйымдарға салынған
инвестициялар (IAS) ХҚЕС);
(с) 4 Сақтандыру келісім-шарттары (IFRS) ХҚЕС қолдану аясындағы
сақтандыру шарттарынан;
(d) қаржы активтерінің әділ құнында және қаржы
міндеттемелерінде немесе оларды өткізудегі өзгерістерден;
(е) басқа қысқа мерзімді актив құнының өзгеруінен;
(f) ауылшаруашылық бағытының биологиялық активтерінің әділ құнының
алғашқы танылуынан және өзгеруінен (қараңыз: 41 Ауылшаруашылығы (IAS)
ХҚЕС);
(g) ауылшаруашылық өнімінің алғашқы танылуынан (Қараңыз: 41
Ауылшаруашылығы (IAS) ХҚЕС); және
(h) пайдалы қазбаларды өндіруден.
1.2 Саяхат ЖШС - нің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы және
жалпы экономикалық сипаттамасы
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы өте зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ
олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және басқа
да контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Саяхат ЖШС-гі
қызмет көрсетумен (тауар сату, өткізу) айналысады. Бұл Саяхат ЖШС
концорциумның тоғыз еншілес фирманың бірі болып табылады. Оның экономикалық
сипаттамасына тоқталатын болсақ, біріншіден баланс өтімділігін,
кәсіпорынның табыстылығын, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, кәсіпорынның
төлем қабілеттігін сипаттап өтейік. Баланс өтімділгі келесі қатынастарда
саналады:
А1 П1, А2П2, А3П3, А4П4
Мұнда, А1-ең өтімді активтер;
А2-тез өтімді активтер;
А3-баяу өтімді активтер;
А4-қиын өтімді активтер,
П1-жедел міндетттемелер;
П2- қысқа мерзімді міндеттемелер;
П3-ұзақ мерзімді міндеттемелер;
П4- тұрақты міндеттемелер.
Саяхат ЖШС-тің 31.12.2009 жылғы бухгалтерлік баланс көрсеткіштеріне
сүйене отырып баланс өтімділігін талдау қажет (1-кесте).
1-кесте
Саяхат ЖШС-нің баланс өтімділігін талдау
мың теңге
АктЖыл басы Жыл соңы Ауытқу
ив
1 Кәсіпорынның акт-ң табыстылығы (-0,8 %) 0,8 %
2 Ұзақ мерзімді акт-ң табыстылығы (-27,6 %) 20,9 %
3 Қысқа мерзімді акт-ң табыстылығы (-0,9 %) 0,8 %
4 Негізгі өндірістік қорының табыстылығы 26,1% 27 %
5 Сату көлемінің табыстылығы 5,3 % 3,8 %
6 Өнім өткізудің табыстылығы (-0,2 %) 0,1 %
7 Негізгі қызмет табыстылығы (-0,2 %) 0,1 -2 %
8 Жиынтық капиталдың табыстылығы (-0,8 %) 0,8 %
9 Меншік капитал табыстылығы (-38,5 %) 32,8 %
10 Негізгі капиталдың табыстылығы (-27,6 %) 20,9 %
11 Айналым капиталдың табыстылығы (-14 %) 22,6 %
12 Қарыз капиталының табыстылығы (-0,8 %) 0,8 %
Кәсіпорынның әрбір көрсеткіштерінің табыстылығын есептеп көрдік. Есепті
кезеңнің басындағы теріс көрсеткіштер кәсіпорынның жағдайы айтарлықтай
нашар екенін көрсетіп тұр ал, есепті кезеңнің соңында жағдай тұрақталды.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын төрт коэффициенттер арқылы айқындауға
болады (3-кесте).
3-кесте
Саяхат ЖШС-тің қаржылық тұрақтылығын талдау
№ КӨРСЕТКІШТЕР Қалыпты Есепті Есепті
мәні кезең кезең
басы соңы
1 Қаржылық тәуелсіздік коэффициенті ≥0,5 0,02 0,03
2 Қаржыландыру коэффициенті 1 0,02 0,03
3 Қаржылық тұрақтылық коэффициенті - 0,02 0,03
4 Ағымдағы активтердің немесе өндірістік 0,6-0,8 - -
қорлардың меншікті қаржыландыру
көздерімен қамтамасыз ету коэффициенті
Бұдан көріп тұрғанымыздай кәсіпорынның есепті кезең басында қаржылық
тұрақтылығы өте нашар, есепті кезең соңында жағдай жақсарған бірақ,
кәсіпорын қаржылық тұрақты деп айтуға болмайды. Бұл жағдайда нарықтық
қатынаста басқа кәсіпорынмен бәсекелесуге қиын келеді.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі қаржылық жағдайын талдауда шешуші роль
атқарады. Бұл көрсеткішті сыртқы және ішкі қолданушылар көре алады. Ішкі
қолданушылар яғни, жетекшілер кәсіпорынның қаншалықты төлем қабілеттігі бар
екенін, және оны жақсарту үшін қандай шаралар қолдану керек екенін
анықтайды. Сонымен Саяхат ЖШС әр коэффициент бойынша кәсіпорынның төлем
қабілеттігі зерттеледі (4-кесте).
4-кесте
Саяхат ЖШС-тің төлем қабілеттігін талдау
№ Төлем қабілеттігінің Теориялық Есепті Есепті
көрсеткіштері ұтымды мәнікезең басы кезең соңы
1 Абсолютті өтімді коэффициент 0,2-0,25 0,08 0,07
2 Аралық өтімді коэффициент 0,7-0,9 0,9 0,9
3 Жалпы өтімді коэффициент 1,0-2,0 0,5 0,5
Саяхат ЖШС-тің абсолютті өтімді коэффициенті теориялық ұтымды мәнінен
алшақ, тек жыл басында ғана 0,01-ге өзгерген. Аралық өтімді коэффициент
теориялық ұтымды мәніне сәйкес келіп тұр.
ІІ – тарау. Табыстардың есебі
2.1. Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сатудан
түскен табыс
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған жылдық жиынтық табысты
құрайды және ол 2 Халықаралық қаржы есебінің стандартының (ХҚЕС) Табыс
деген 22 тарауы бойынша есептелінеді. Табыс сондай-ақ тауарлы-материалдық
босалқыларды несе өзге активтерді сатқаннан, қызмет көрсеткеннен,
кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан, роялтиден
және дивидендтерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады. Олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта (контрактіде) анықталынады. Ал мәміледен шығатын табыс сомасы
бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың
(мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген
сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар
өздерінің келісім-шарттарында бухгалтерлік есептің мынадай басты
қағидаларына көңіл бөледі: есептеу, шындық, алаламау, яғни екі жақты да
бірдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды сатқаннан түскен табыс келесі
жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен
бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай
соманы сұрап отырғанын және сатып алушы қандай соманы төлейтіндігін білген
жағдайда; мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің
алу ықтималдығы бар болуы мүмкін. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін
келісім-шартта көрсетілген соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы
сенімін білдіреді.
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады. Бұл әдетте берілген кезден басталады. Ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемісін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды; мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда:
-есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
-мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстары да, мәмілені аяқтау үшін
қажет шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса, тауарды сатқаннан
алынатын табыс ретінде танылады.
Субъект барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін анықтаған кезде мына
әдістердің бірін пайдаланады:
-белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық
қатынасы;
-белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтің пайыздық
қатынасы;
-орындалған жұмысты талдау;
Аралық негізде жасалатын төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған
аванстар, табыс болып табылмайды.
Қызмет көрсетудің немесе мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалған шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Тауарларды сатудан түскен табыс келесі талаптар қанағаттандырылғаннан
кейін танылуы тиіс:
а) ұйым сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі
тәуекелдерді және сыйақыларды аударғанда;
b) ұйымның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және
сатылған тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;
с) табыс сомасы сенімді өлшенгенде;
d) ұйымға операциямен байланысты экономкалық тиімділіктің пайда болуы
ықтимал болып табылғанда; және
е) операциямен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді
өлшенуі мүмкін болғанда.
Ұйымның сатып алушыға иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және
сыйақыларды аударғанда беру кезін бағалауы мәміленің шарттарымен танысуын
талап етеді. Көпшілік жағдайда иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді
және сыйақыларды аударғанда меншіктенудің заң құқығын берумен немесе
меншікті сатып алушыға берумен сәйкес келеді. Бұл көбіне бөлшектеп сатуда
болады. Иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды аударудың
басқа жағдайларында бір уақытта меншіктенудің заң құқығын берумен немесе
меншікті сатып алушыға берумен сәйкес келмейді.
Егер ұйым иеленудің елеулі тәуекелдерін сақтап қалса, мәміле сату болып
табылмайды және ол бойынша табыс танылмайды. Ұйым бірқатар жағдайда
иеленудің елеулі тәуекелін сақтай алады. Ұйымның иеленумен байланысты
елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды сақтап қалу жағдайларына мысалдар:
(а) стандартты кепілдеме міндеттерімен өтелмейтін
қанағаттандырылмаған қызмет үшін жауапкершілікті сақтап қалғанда;
(b) нақты сатудан алынған табыстар тауарларын сату нәтижесінде
сатып алушымен алған табысымен байланысты болғанда;
(с) жіберілген тауарлардың қондырылуы міндетті болғанда, ал қондыру
ұйыммен орындалмаған шарттың айтарлықтай бөлігін алып отырған жағдайда;
(d) сатып алушы сату шартында анықталған себептермен және ұйымның
пайда алуына сенімі болмаған жағдайда сату мәмілесін бұзуына құқығы бар.
Егер ұйым иеленумен байланысты елеусіз тәуекелдерін сақтап қалса,
мәміле сату болып табылады және ол бойынша табыс танылады. Мысалы, сатушы
оған тиесілі соманың жинақталуын қамтамасыз ету үшін өзіне меншіктік заң
құқығын қалдыруы мүмкін. Осындай жағдайда егер ұйым иеленумен байланысты
елеулі тәуекелдерін және сыйақыларын аударса, мәміле сату болып табылады
және табыс танылады. Иеленудің елеусіз тәуекелін сақтайтын ұйымның тағы бір
мысалы ретінде, клиенттің сатып алғанына қанағаттанбаған жағдайда, ақшаның
қайтарылуына кепіл болатын бөлшек сауда дүкені бола алады. Егер сатушы
болашақ қайтарымдарды сенімді бағалай алса және алдыңғы тәжірибе мен басқа
да елеулі факторлар негізінде қайтару бойынша міндеттемені өзіне алса,
мұндай жағдайларда табыс сату кезінде танылады.
Ұйымға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда
болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс танылады. Кейбір жағдайларда
қарама-қарсы ұсыныс алмағанға дейін немесе бар белгісіздік жойылмағанға
дейін ол ықтимал бола алмайды. Мұндай белгісіздік, мысалы, осы шетел
мемлекетінде жүзеге асырылған сату бойынша тиісті қарама-қарсы ұсыныстарды
жіберуге шетел мемлекеттерінің органдары рұқсат беруіне қатысты болуы
мүмкін. Рұқсат берілгеннен кейін белгісіздік жойылады және табыс тиісінше
танылады. Алайда табысқа қосылып кеткен соманы инкассациялау туралы
белгісіздік пайда болған кезде соңына дейін алынбаған сома, немесе алынуы
ықтимал болған сома басынан танылған табыс сомасының түзетуі сияқты емес,
шығыс ретінде танылады.
Сол мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыс және шығыстар бір
мезгілде танылады; бұл процесс әдетте табыс және шығыстың сәйкестігі деп
аталады. Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса,
шығыстар, соның ішінде кепілдік міндеттемелері және тауарларды тиеп
жөнелтуден кейін пайда болған басқа шығындар сенімді бағалануы мүмкін.
Алайда шығындардың сенімді бағаланбауы жағдайында табыс таныла алмайды,
мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы
ұсыну міндеттеме ретінде танылады.
Қызмет көрсету болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алған
жағдайда, осы мәмілемен байланысты табыс есеп беру күніне мәміленің аяқталу
сатысына қатысты танылуы тиіс. Мынадай талаптар орындалса, мәміленің
нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін:
(а) табыс сомасы сенімді өлшенсе;
(b) ұйымға экономикалық пайданың операциямен байланысты тиісті
ағынның пайда болуы ықтимал болып табылса;
(с) есепті күнгі жағдайы бойынша операцияның аяқталу сатысын
сенімді өлшеу мүмкіндігі болса; және
(d) операцияны жүзеге асыру үшін кетірілген шығынды және оны аяқтау
үшін қажетті шығынды сенімді өлшеу мүмкіндігі болса([1])([2]).
Операцияның аяқтау кезеңі бойынша табысты тану көбінесе дайын болуына
қарай әдісі деп атайды. Осы әдіске сәйкес табыс қызмет көрсету кезінде
танылады. Осы негіздегі табысты тану қызмет көрсету бойынша қызмет масштабы
туралы және есеп кезеңі ішіндегі қызмет нәтижелері туралы маңызды
ақпаратты қамтамасыз етеді. 11 Құрылысқа жасалған келісім-шарттар (IAS)
ХҚЕС-та табыстың тануын осы негізде қажет етеді. Аталған Стандарттың
талаптары жалпы табысты және қызмет көрсетуді болжап отырған мәміле бойынша
тиісті шығыстарды тану үшін қолдануға болады.
Ұйымда әдетте қаржылық жоспарлау мен есептіліктің тиімді ішкі жүйесі
болуға тиіс. Қызметтердің орындалуына қарай келісім-шарт бойынша табыс пен
шығындарды бағалауды тексереді және қажеттілігіне қарай қайта қарайды.
Мұндай қайта қараулардың қажеттілігі операцияның нәтижесі сенімді түрде
бағалана алмайтынын білдірмейді.
Келісімнің аяқталу сатысы әртүрлі тәсілдермен анықталуы мүмкін. Ұйым
орындалған жұмыстың сенімді өлшенуін қамтамасыз ететінін пайдаланады.
Шарттың сипатына байланысты бұл әдістер мынадай:
(а) орындалған жұмысты бақылауды;
(b) қызметтердің жалпы көлеміне пайызбен есеп беру күніне ұсынылған
қызметтер;
(с) есеп жасау күнгі келтірілген шарт бойынша, шығынның мәміле
бойынша жалпы шығынның бағалау шамасына теңбе-тең арақатынасы. Есеп
дайындау күнінде келтірілген шығындарға тек осы күні көрсетілген қызметті
көрсететін шығындар жатады. Шарт бойынша бағалау жиынтық шығындарға тек
көрсетілген немесе көрсетілуі тиісті қызметтерді көрсететін шығындар
кіреді.
Тапсырыс берушілерден алынған аралық төлемдер және аванстар көрсетілген
қызметтерді көрсетпейді. Тәжірибелік мақсат үшін, белгілі бір кезең
аралығында қызметтер саны белгісіз мөлшерде көрсетілсе, егер қандай да
болмасын басқа бір әдіс аяқталу сатысын жақсырақ көрсеткені туралы
дәлелдеме болмаса, белгілі бір кезең ішінде табыс түзу сызықты әдіс
негізінде танылады. Белгілі бір әрекет басқаға қарағанда маңызды болып
саналса, табысты тану осы әрекетті жүзеге асырғанға дейін кейінге
қалдырылады.
Қызмет көрсетуді шамалайтын операция нәтижесі сенімді бағалана алмаған
кезде табыс тек өтелген шығыстардың тану шамасына ғана танылуы тиіс.
Операцияны орындаудың бастапқы кездерінде оның нәтижесін сенімді
бағалау көп ретте қиын болады. Соған қарамастан операцияны жүзеге асыру
барысында жұмсалған шығындар ұйыммен өтелу ықтимал. Сондықтан табыстың
танылуы шарт бойынша жұмсалған шығындардың күтілетін орнын толтырудың
деңгейіне байланысты болмақ. Мәміле нәтижесін сенімді бағалау мүмкін
болмағандықтан, пайда танылмайды.
Операция нәтижесі сенімді бағалбаса, және жұмсалған шығындардың өтелуі
ықтимал болған жағдайда, табыс танылмайды, ал жұмсалған шығындар шығыс
ретінде болады.
Негізгі қызметтерден түскен табыстардың есебі Өнімді сатудан және
қызмет көрсетуден алынатын кіріс деген 6000-бөлімшесінің шоттарында
ұйымдастырылады. Бұл топқа төмендегі синтетикалық, әрі пассивтік шоттар
жатады:
-6010 Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс;
-6020 Сатылған өнімді қайтару;
-6030 Бағадан және сатудан түсетін жеңілдіктер.
6010- Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс шотында
өнімді өнімді сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа көрсетілген
қызметтерден түсетін табыстар көрсетіледі. Аталған шотты өнімді, жұмыстарды
және қызметтерді жасайтын материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар
пайдаланады. Есепті кезеңі бойы 6010-шоттың кредитінде дайын өнімді,
жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомалары жинақталады. Осы
шот бойынша жасалған операциялар төменде келтірілген.
Шоттар
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны корреспонденциясы
№
дебет кредит
1. Салықтық шот-фактураларының және накладнойдың
негізінде дайын өнім тиелді: -келісімді бағасы
бойынша 1210-12406010
-ҚҚС сомасына 1210-12403130
2 Жұмыстары қабылдау актілерінің негізінде,
негізгі және қосалқы өндірітердің цехтарында 1210 6010
орындалған жұмыстар мен қызметтер
-ҚҚС сомасына 1210 3130
3 Сатып алушыларға ұсынған шоты бойынша есеп
айырысу шотына қаражат келіп түсті 1030 1210
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 5610 Қорытынды пайда (қорытынды залал) шотына
көшіріліп жазылады. Бұл кезде 6010- шоты дебеттеледі де, 5610-шоты
несиеленеді.
6010-субшот 1 Алынған тауарларды сатудан түскен табыс шотта алынған
тауарларды сатудан түскен табыстар көрініс табады. Бұл шотты сауда, сондай-
ақ жабдықтау, делдалдық саласында және сыртқы сауда жұмысын ұйымдастыруда
қолданады. Саудамен, делдалдық қызметпен және экспорттық-импорттық
операциялармен айналысатын кез-келген өнеркәсіптік, ауылшаруашылық және
басқа кәсіпорындар олардың жарғысында алдын-ала ескерілген болса ғана, бұл
аталған шотты қолдана алады.
60101-шоты бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясы жоғарыда
келтірілген 60101-шоты бойынша жасалған корреспонденциямен бірдей болып
келеді.
60102-Құрылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу, геологиялық барлау, ғылыми-
зерттеу және басқа жұмыстарынан түскен табыс шотты құрылыс-монтаждау,
геологиялық барлау, жобалау-зерттеу және ғылыми-зерттеу кәсіпорындары мен
ұйымдары тапсырыс берушілердің жұмыстарын орындағаннан түскен табысты
көрсету үшін пайдаланады. Аталған шот, кәсіпорындар келтірілген жұмыстардың
түрлерін орындауы қарастырылған болса ғана пайдалана алады. Шоттарының
корреспонденциясы 60102-шот бойынша жасалған шоттардың
корреспонденциясымен бірдей болып келген.
60103- Жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша көрсетілген
қызметтерден түсетін табыс шоты. Шотты теміржол, автокөлік, әуе жолы,
теңіз жолы, су жолы және басқа да түрлері (метро, трамвай, троллейбус)
жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша тиісті қызметтерінен түскен
табыстарды есепке алу үшін қолданады. Шоттарының корреспонденциясы 60103-
шот бойынша келтірілген шоттардың корреспонденциясымен бірдей болып келеді.
60104- Байланыс ұйымдардың көрсеткен қызметтерінен түскен табыс
шоты; 60105- Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен табыс шоты.
Алынған табыстардың сомаларының көрініс беруі 6010 және басқа шоттарда
есепке алынған өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыстардың
көрініс беруімен бірдей болып келеді. Сақтандыру төлемдері сақтандыру
келісім шарты бойынша немесе сақтандыру полисі бойынша реттеледі,
сақтандыру төлеміне жататын сома 1280 және 2180 шотының дебетінде және 6010
шотының несиесінде көрініс табады, содан әрі қарай сақтандырудан түскен
сақтандыру төлемі ақша қаражаттарын есептейтін шоттардың дебетіне, 303
шотының несиесіне жатқызылады. Жылдың аяғында 60101-60107 шоттары
жабылады:
60101-60107 шоттарының дебеті
5610-шоттың кредиті.
2.2.Қаржыландырудан түскен кірістердің есебі
Басқа ұйымдардың пайыздар, роялтилер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін пайдалануынан болатын табыс 30-тармақта белгіленген мынадай
жағдайларда пайда болады:
(а) операциямен байланысты экономикалық пайда ұйымға түседі деген
мүмкіндік болғанда;
(b) табыс сомасының сенімді бағалану жағдайының негізінде танылуы
тиіс.
Табыс мынадай негізде танылуы тиіс:
(а) пайыздық табыс 39 Халықаралық қаржы есебінің стандарты (IAS)
ҚЕХС 9 және AG5-AG8 тармақтарында белгіленгендей пайыздық тиімді мөлшерлеме
әдісі негізінде танылуға жатады;
(b) роялти тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша
танылуы тиіс; және
(с) дивидендер акционерлердің төлемді алу құқығы орнағанда ғана
танылуы тиіс.
Пайыздық табыс беретін инвестицияны иеленудің алдында төленбеген пайыз
жиналып қалса, кезектегі пайыз кірісі иеленудің алдындағы және иеленуден
кейінгі кезеңдер арасында бөлінеді. Тек иеленуден соңғы бөлігі табыс
ретінде танылады.
Егер шарт мазмұнын ескере отырып табысты тану үшін басқа сәйкес келетін
жүйелі ұтымды негіз болмаса, роялти тиісті шарттардың талаптарына сәйкес
жинақталады да осы негізде танылады.
Қаржыландырудан түскен кірістерге келесілер кіреді: сыйақылардан түскен
кіріс; қаржылық жалдау бойынша кірістер; инвестициялық жылжымайтын мүлік
операцияларынан алынатын кіріс; қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден
түскен кірістер; қаржыландырудан түскен өзге кірістер. Аталған кірістердің
синтетикалық есебі шоттардың типтік жоспарында келесідей белгіленеді:
-6100 Сыйақылардан дан түскен кіріс;
-6130 Қаржылық жалдау бойынша кірістер;
-6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс;
-6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер;
-6160 Қаржыландырудан түскен өзге кірістер.
Шаруашылық субъектінің қаржыландырудан түскен кірістер арасына
сыйақылар бойынша кірістер; дивидендтер бойынша кірістер; қаржылық жалдау
бойынша кірістер; инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын
кіріс; қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер;
қаржыландырудан түскен өзге кірістер қатыстырылады. Олардың синтетикалық
есебін Қаржыландырудан түскен кіріс деген 6100-бөлімшесінің шоттарында
ұйымдастырылады. Аталған бөлімшеде келесі шоттар бар:
-6110 Сыйақылар бойынша кірістер;
-6120 Дивидендтер бойынша кірістер;
-6130 Қаржылық жалдау бойынша кірістер;
-6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс;
-6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер;
-6160 Қаржыландырудан түскен өзге кірістер.
6110 Сыйақылар бойынша кірістер шотында пайыздар түріндегі табыстар
шоты ұзақ мерзімді жалға берілген қарыздарды (заемдарды), сатып алынған
бағалы қағаздарды, пайыз түрінде алынған табыстарды, акция бойынша алынған
дивидендтерді есептеуге арналған.
Пайыз түрінде алынатын табыстар 2 ХҚЕС-ғы Табыс деген 22 тарауға
сәйкес активтерден алынатын шынайы табыстарды уақытша қатынастық негізінде
ескереді. Мысалы, субъектің тауарды сатып алушыларда 24% жылдық мөлшердегі
векселі бар делік. Қарыз сомасынан вексель бойынша ай сайынғы табысы 24%
(2412) құраған. Табыстан төленетін дивидендтер акционерлердің оны алуы
туралы құқы белгіленсе ғана танылады. Акциялар бойынша дивидендтерді,
сатып алынған бағалы қағаздар бойынша есептелінген пайыздарды, берілген
қарыздарды алған кезде келесі шоттар корреспонденциясы жасалады.
ҚатарШаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
№ мазмұны теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Кәсіпорынға тиісті акциялар
бойынша дивидендтері, алынған
бағалы қағаздар үшін пайызы,
ұзақ мерзімді қарыздар 120000 1270, 2170 6110
есептелінді
2 Өткен есепті кезеңдерінде
алынғын табысы яғни 3520
Алдағы кезеңдердің кірістері
шотында ескерілген сомасы, осы
есептік кезеңге жатқызылды
(алдын-ала жалға төлеген 20000 3520 6110
төлемі)
3 Атаулы (номиналдық) құнынан
төмен бағаға алынған бағалы
қағаздардан түскен табыс 40000 1110-1150 6120
сомасына
4 Жылдың аяғында алынған табыс
сомасы, жиынтық табыс шотына
көшіріліп жазылады 180000 6110,6120 5610
Алынған табыстар 5610- Қорытынды пайда (қорытынды залал) шотына
көшіріліп жазылғаннан кейін 6110, 6120-шоттары жабылады.
Мүлікті жалға бергені үшін алынатын жал төлемін есептегенде 6130
Қаржылық жалдау бойынша кірістер шоты несиеленеді де, 1260 Жалдау
бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек, 2160 Жалдау бойынша ұзақ
мерзімді дебиторлық берешек шоттары дебеттеледі. 6130- шотта есепке
алынған табыстар жыл аяғында 5610 Қорытынды пайда (қорытынды залал)
көшіріліп жазылады, яғни 6130-шоттың дебеті, 5610-шоттың кредиті бойынша
көрсетіледі.
Келтірілген шоттар бойынша келесідей корреспонденциялар жасалынады.
Қатар Шарушылық операцияларының мазмұны Шоттар корреспонденциясы
№
дебет Кредит
1 Берілген займдар бойынша сыйақылар 1270,2170 6110,6160
анықталды
2 Құн әдісі бойынша есептелген 1270 6120
инвестициялардың дивидендтері есептелінді
3 Қаржылық жалгерлікке берілген активтер 1270 6130
бойынша табыстар анықталды
4 Қайта бағалаудың нәтижесінде
инвестициялық мүліктің алғашқы құны
көбейді:
А) құнның өсуіне 2310 6140
Б) амортизацияның өсуіне 6140 2320
5 Мүлікке жасалған инвестициялардан 1260,2160 6140
кірістер анықталды
6 Қысқа мерзімді қаржылық активтердің 1120-1150 6150
әділетті құнының өзгеруінің табыстары
есептелінді
7 Қайта бағалаудың нәтижесінде алғашқы ұзақ2030,2040 6150
мерзімді қаржылық активтердің баланстық
құны көбейді
8 Қаржылық активтердің категориясын 2210 6150
ауыстыру кезінде әділетті құнының
баланстық құнынан артық шығуы
9 Облигациялардың орналастыру құнының 1150 6160
номиналдық құнынан артық шығуы
10 Есептік мерзімнің соңында мекеменің 6110-6160 5610
табыстар шоттарының жабылуы
Басқа ұйымдардың пайыздар, роялтилер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін пайдалануынан болатын табыс 30-тармақта белгіленген мынадай
жағдайларда пайда болады:
1) операциямен байланысты экономикалық пайда ұйымға түседі деген
мүмкіндік болғанда;
2) табыс сомасының сенімді бағалану жағдайының негізінде танылуы тиіс.
Қаржыландырудан түскен кірістер мынадай негізде танылуы тиіс:
1) пайыздық табыс 39 Халықаралық қаржы есебінің стандарты (IAS) ХҚЕС 9
және AG5-AG8 тармақтарында белгіленгендей пайыздық тиімді мөлшерлемесі
әдісі негізінде танылуға жатады;
2) роялти тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша танылуы
тиіс; және
3) дивидендер акционерлердің төлемді алу құқығы орнағанда ғана танылуы
тиіс.
Пайыздық табыс беретін инвестицияны иеленудің алдында төленбеген пайыз
жиналып қалса, кезектегі пайыз кірісі иеленудің алдындағы және иеленуден
кейінгі кезеңдер арасында бөлінеді, тек иеленуден соңғы бөлігі табыс
ретінде танылады.
Егер шарт мазмұнын ескере отырып табысты тану үшін басқа сәйкес келетін
жүйелі ұтымды негіз болмаса ғана, роялти тиісті шарттардың талаптарына
сәйкес жинақталады және әдетте осы негізде танылады.
Ұйымға экономикалық пайданың операциямен байланысты тиісті ағынның
пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс танылады. Алайда, табысқа
кірген соманың инкассациялануы жөнінде белгісіздік туған жағдайда, соңына
дейін алынбаған сома немесе өтелу мүмкіндігі жойылған сома, басынан
танылған табыс сомасының түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
2.5. Өзге кірістер есебі
Өзге кірістер мен шығыстар мекеменің кәдімгі қызметінен тәуелсіз пайда
болады. Басқа шығыстардың арасына активтердің шығуынан түскен кірістер,
өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер, өтеусіз алынған активтерден
алынатын кірістер, мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер,
құнсызданудан залалды қалпына келтіруден алынатын кірістер, бағамдық
айырмадан түскен кірістер, операциялық жалдаудан түскен кірістер,
биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түскен кірістер, өзге
кірістер қатыстырылады. Аталған кірістердің синтетикалық есебін төмендегі
шоттарда жүргізеді:
6210 Активтердің шығуынан түскен кірістер
6220 Өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер
6230 Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер
6240 Құнсызданудан залалды қалпына келтіруден алынатын кірістер
6250 Бағамдық айырмадан түскен кірістер
6260 Операциялық жалдаудан түскен кірістер
6270 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түскен кірістер
6280 Өзге кірістер
Келтірілген шоттар бойынша келесі операциялар жасалынады:
Қатар Шарушылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ корреспонденциясы
дебет Кредит
1 Активтердің өткізілуінен кірістер 1210-1240 6210
анықталды
2 Төлемнің ұзартылуына байланысты 2120-2140 6210
активтердің өткізілуінен кірістер
анықталды
3 Активтердің өтеусіз түсуі 2410,2520, 6220
1310,1330,
1350
4 Мемлекеттік субсидиялардың ағымдағы 1030 6230
банктік шотқа түсуі
5 Активтердің құнсыздану зияндарының орнын 1110-1150, 6240
толтыру 1510,1520
6 Шетелдік валютадағы дебиторлық берешектің1210-1240 6250
көбеюі
7 Өзге кредиторлық берешектің есептен 1260 6260
шығарылуы
8 Есептік мерзімнің соңында мекеменің өзге6110-6160 5610
табыстар шоттарының жабылуы
6210 Активтердің шығуынан түскен кірістер - шоты материалдық емес
активтерді сатудан түскен табыстарды, қорларды, негізгі құралдарды сатудан
түскен табыстарды жинақтауға арналаған. Осы шоттың корреспонденциясы
жасалады (қысқартылып алынған).
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ корреспонденциясы
дебет кредит
1 Сатылған материалдық емес активтердің 1210 6210
босатылған (босату) құнына
2 Сатылған материалдық емес активтер бойынша 1210 3130
есептелген ҚҚС сомасына
3 Сатылған негізгі құралдардың босатылған 1210 6210
(босату) құнына
4 Сатылған негізгі құралдар бойынша есептелген1210 3130
ҚҚС сомасына
5 Сатылған босалқылардың босатылған (босату) 1210 6210
құнына
6 Сатылған босалқылар бойынша есептелген ҚҚС 1210 3130
сомасына
7 Жыл соңында 6210 шотында есептелген 6210 5610
сомасы,жиынтық жылдық табыс (зиян) шотына
есептен шығарылды
6220 Өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер шотында заңды және
жеке тұлғалардың тегін алынған активтердің мекемеде пайда болуы есепке
алынады. Осы шот бойынша келесі операциялар бар.
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ корреспонденциясы
дебет кредит
1 Заңды және жеке тұлғалардың тегін алынған
активтер:
А - материалдық емес активтер 2730 6220
Б -негізгі құралдар 2410 6220
В -материалдар 1310 6220
Г -сатып алынған тауарлар 1330 6220
Д - акциялар, облигациялар және басқа бағалы 1110 6220
қағаздар
Е - ұлттық және шетелдік валютадағы ақша 1030 6220
қаражаты
2 Жыл соңында 6220 шотында есептелген сомасы,
жиынтық жылдық табыс(зиян) шотына есептен
шығарылды
ҚатарШаруашылық опреацияларының Сомасы, Шоттар
№ мазмұны теңге корреспонденциясы
дебет Кредит
1 Кәсіпорын атқарушы үкімет
органдарынан субсидияларды мына
мақсаттарға алады:
-мектепке дейінгі балалар
мекемелерін күтіп ұстауға 300000 1030 6230
- Әлеуметтік сала обьектілерін
(клубтарды, кітапханаларды,
мұражайларды, ауруханаларды,
емдеу пунктерін, стадиондарды
және басқаларын күтіп ұстауға 200000 1030 6230
-карантиндік шараларды, індетпен
күресуді, жергілікті жолдарды
күтіп ұстауды, безгек масасымен
күресуді және басқа мақсатты
шараларды жүзеге асыруға 600000 1030 6230
2 Жыл соңында 6230 шотында 1100000 6230 5610
есептелген сомасы, жиынтық
жылдық табыс (зиян) шотына
есептен шығарылды
6230 Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер шоты
үкіметоргандарынан алынған субсидияларыдың сомалары туралы ақпараттың
есебін есепке алады. Субсидия дегеніміз-үкімет органдарының заңды
тұлғаларға беретін әдетте, ақшалай жәрдемақысы. Жыл аяғында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 1
І – тарау. Табыстар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде және
ұйымның қаржылық жағдайы
1.1. Табыстардың анықталуы және бағалануы 2
1.2 . Саяхат ЖШС - нің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы және
жалпы экономикалық сипаттамасы 6
ІІ – тарау. Табыстардың есебі
2.1. Дайын өнімді (тауарларды,жұмыстарды, қызметтерді) сатудан
түскен табыс 9
2.2. Қаржыландырудан түскен кірістер есебі 15
2.3. Өзге кірістер есебі 18
ІІІ – тарау. Табыстары есебінің аудиті
3.1. Табыстар аудитінің тапсырмалары мен ақпараттық базасы
23
3.2 Табыстар дың аудиті 26
3.3. Кәсіпорын табыстылығын талдау 32
Қорытынды 55
Қолданған әдебиеттер тізімі 57
Қосымша № 1 58
Қосымша №2 60
Кіріспе
Нарық экономикасы жағдайында, ұйымға экономикалық пайданың мәмілемен
байланысты тиісті ағынның пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс
танылады. Кейбір жағдайларда қарама-қарсы ұсыныс алмағанға дейін немесе бар
белгісіздік жойылмағанға дейін ол ықтимал бола алмайды. Мұндай белгісіздік,
мысалы, шетел мемлекетінде жүзеге асырылған сату бойынша тиісті қарама-
қарсы ұсыныстарды жіберуге шетел мемлекеттері органдарының рұқсат беруіне
қатысты болуы мүмкін. Рұқсат берілгеннен кейін белгісіздік жойылады және
табыс тиісінше танылады. Алайда, табысқа қосылып кеткен соманы
инкассациялау туралы белгісіздік пайда болған кезде соңына дейін алынбаған
сома немесе алынуы ықтимал болған сома басынан танылған табыс сомасының
түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
Сол мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыс пен шығыс бір
мезгілде танылады; бұл процесс әдетте табыс пен шығыстың сәйкестігі деп
аталады. Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса,
шығыстар, соның ішінде кепілдік міндеттемелері және тауарларды тиеп
жөнелтуден кейін пайда болған басқа шығындар сенімді бағалануы мүмкін.
Алайда шығындардың сенімді бағаланбауы жағдайында табыс таныла алмайды,
мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы
ұсыну міндеттеме ретінде танылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп
стандарты, кәсіпорын қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің типтік
шот жоспары мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы
бойынша бекітілген. Бухгалтерлік есептің типтік шот жоспарында белгіленген
жалпы принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп жөніндегі Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен
ұсыныс, талаптарға сай жүргізіледі.
Меншік иелері мен экономиканың барлық салаларындағы кәсіпорын еңбек
коллективтері шикізаттар мен материалдарды тиімді жұмсап, өндіріс
қалдықтарын азайтып, өнімнің сапасын жоғарылатып, оның меншікті құнын
кемітуді көздейді. Осыған орай, бухгалтерлік есеп тек шаруашылық қызметті
көрсетіп қана қоймай, сондай-ақ, өзіндік ықпалын да тигізіп отыруына
байланысты, оның маңызы мен рөлі артпақ.
Бухгалтерлік есеп басқару процесінің бөлігі ретінде, кәсіпорынның
ағымдағы қызметін бақылау, оның стратегиясы мен тактикасын, жоспарлау,
ресурстарын тиімді пайдаланып, нәтижесін бағалауға, сонымен қатар дұрыс
басқарушы шешім қабылдауға қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен
экономиканың
материалдық және материалдық емес саласына міндетті түрде әсер етеді.
Бұл байланыс кәсіпорындар мен мекемелерге, ұйымдарға есеп айырысу, кассалық
және басқада операциялар бойынша аналитикалық есептің дербес бет есебінің
көшірмесі дайындалып отырады. Бухгалтерлік есеп өзінің жеделділігімен
ерекшеленеді. Бухгалтерлік есеп теориясы мен тәжірибесі арасындағы тығыз
байланыс орнаған. Есеп теориясы бухгалтерлердің не істеу және қалай істеу
керектігін санаға сыятын жолдармен түсіндіреді. Есеп теориясында
қолданылатын әдістерді принциптер деп атайды. Бухгалтерлік баланстың түпкі
мақсаты бухгалтерлік есеп табиғатын зерттеу үшін концептуалды принциптердің
санаға сиятындай жолдарын көрсету болып табылады.
Қазіргі заман бухгалтерлері бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең
кәсіби білімі арқылы экономикалық талдау мен аудит бағдыларын игеру, сондай-
ақ өндіріс процестерін басқара білу тиіс. Бухгалтерия қызметкерлері нарық
жағдайында тез әрі дұрыс бағыт алу үшін, бухгалтерлік есеп және есеп беру
жүйесін жақсы меңгеруі қажет. Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық
негіздері мен әдістемелік қағидаларын жас мамандардың жақсы меңгеруі
олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін қалыптастыруда маңызы
зор. Әрбір шаруашылық операциясын баланстың өзінде көрсету өте ауқымды
болады, сондықтан баланстар есепті кезеңнің басына және аяғына жасалады.
Мұның өзі барлық өзгерістерге жалпылама түрде мүмкіндік береді, ал ағымдағы
өзгерістер бухгалтерлік есептің шоттарында ескеріледі.
Жалпы кәсіпорын жаңадан құрылған уақытта, жасалған балансты кіріспе
баланс деп атайды. Кейбір жағдайда кәсіпорынның алдында міндеттемесі
болмаса, бухгалтерлік кіріспе балансты актив меншікті капиталға тең болады.
Бухгалтерлік баланс айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалынады, яғни әрбір
белгіленген есеп беретін уақыттағы құрастырылған балансты ағымдағы
бухгалтерлік баланс деп атайды.
Табыстардың есебі мен аудиті тақырыбы бойынша дипломдық жұмыс
ұйымның барлық кірістері мен шығыстары құрылымына өте кең түрде
тереңдетіліп зерттеген. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның сатылған
тауарлардың (қызметтердің мен жұмыстардың) табыстары мен шығыстарының есебі
мекеменің қаржылық қорытындысына маңызды әсер береді. Яғни ұйым қаржысының
заттай және ақшалай шығындарын және қорлану көздерін көрсетеді. Сонымен
қатар осы кірістер мен шығыстар ұйымның пайдалығын, болашақта дамуын
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нақты объектіде дайын өнімді өндіру мен сату
бойынша есепті және аудитті жүргізуді зерттеу, өнімнің өзіндік құнын
анықтау, оларды жүргізудің жетіспеушілігін анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін келесі мәселелерді орындау қажет.
Біріншіден, кәсіпорынның табыстар есебін зерттеу. Екіншіден, сатылған
тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың) табыстарды есептеудің тәртібі,
сонымен қоса өзіндік құнды анықтаудың әдісін пайдалану. Үшіншіден,
кәсіпорында сатылған тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың)
табыстарының аудитін зерттеу.
Тақырыптың өзектілігі – 2008 және 2009 жылдар аралығындағы Саяхат ЖШС
бухгалтерлік есебі мәліметтерін зерттеу және талдау негізінде дәлелденеді.
І – тарау. Табыстар бухгалтерлік есептің объектісі ретінде
және ұйымның қаржылық жағдайы
1. Табыстардың анықталуы және бағалануы
Келесі операциялар және жағдайлардан пайда болатын табысты есептеу
қолданылуы керек:
1) тауарларды сатудан;
2) қызметтерді көрсетулерден;
3) пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін басқа жағынан пайдалану.
Табыс - ұйымның әдеттегі қызметі барысында, осындай ағын акционерлердің
жарналары есебінен болатыннан өзге капиталдың ұлғаюына әкеліп соқтырғанда
туындайтын кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы ағыны.
Әділ құн - жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауды қалаған және бір-
бірінен тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасағанда активке ауыстыруға
болатын немесе міндеттемені реттеуге болатын сома.
Табысқа тек ұйыммен алынған және оның өз жеке шотына түсуі міндетті
экономикалық кірістердің жалпы кірісі кіреді. Үшінші тараптың пайдасына
түскен сатылым салығы, тауарлар және қызметтерден алынатын салық және
қосымша құн салығы сияқты сомалар ұйымға түсетін экономикалық пайда болып
табылмайды, және жеке капиталдың өсуіне әкелмейді. Сондықтан олар табыстан
алынып тасталды. Агенттік қарым-қатынас кезінде тап осылай экономикалық
пайданың жалпы ағыны ұйымның өз капиталының ұлғаюына әкеліп соқтырмайтын
принципал пайдасына жиналатын сомадан тұрады. Принципал пайдасына алынған
сомалар табыс емес, делдалдық сыйақы сомасы табыс болып табылады.
Табыс алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құны бойынша
бағалануы тиіс.
Операциядан пайда болатын табыс сомасы әдетте, ұйым және сатып алушы
немесе акцияны пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады. Ол ұйыммен
ұсынылатын қандай да бір сауда жеңілдігінің сомасы немесе санға
жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну
әділ құны бойынша бағаланады.
Көпшілік жағдайда қарама-қарсы ұсыну ақша қаражаты немесе оның
баламалары нысанында ұсынылады, ал табыс сомасы - алынған немесе алынуы
күтілетін ақша қаражаттарының немесе оның баламаларының сомасы. Алайда,
ақша қаражаттарын немесе оның баламаларының табысын кейінгісіне қалдырған
жағдайда қарама-қарсы ұсынудың әділ құны алынған немесе алынуы күтілетін
ақша қаражаттарының номиналды сомасынан азырақ болуы мүмкін. Мысалы, ұйым
сатып алушыға пайызсыз кредит ұсынуы мүмкін немесе тауарларды сату кезінде
қарама-қарсы ұсыну ретінде одан нарықтағыдан төмен пайыз мөлшерлемесін
алуға вексель қабылдай алады. Шарт шын мәнінде қаржы операциясы ретінде
болғанда, қарама-қарсы ұсынудың әділ құны шартты пайыз мөлшерлемесінің
көмегімен барлық Саяхат табыстардың дисконттауымен анықталады. Пайыздың
ендірілген мөлшерлемесі:
(а) ұқсас төлем қабілеттілік рейтингі мен эмитенттің бірдей қаржы
құралына арналған басым мөлшерлемеден; не
(b) қаржы құралының номиналдық сомасына дисконт ретінде қолдану
олардың қаржы құралдарымен төлем жасаған кезде тауарлар мен қызмет
көрсетулердің ағымдағы сату бағасын алуға мүмкіндік беретін пайыздық
мөлшерлемеден тұратын нақтырақ анықталатын шама.
Әділ құн мен тиісті қарама-қарсы ұсынудың номиналдық сомасы арасындағы
айырма 29 және 30-тармақтарға, сонымен қоса 39 Қаржы құралдары: тану және
бағалау (IAS) ХҚЕС-на сәйкес пайыз кірісі ретінде қабылданады.
Тауарлар немесе қызметтер сипаты және көлемі жағынан бірдей тауарлар
немесе қызметтерге айырбасталған жағдайда, айырбас табыс пайда болатын
операция ретінде қаралмайды. Бұл белгілі бір жерде уақытша негізде
сұранысты қанағаттандыру үшін әртүрлі жерлерде жабдықтаушылар қорды
ауыстырған кезде май немесе сүт өнімдерінде жиі болады. Ерекшеленетін
тауарлар немесе қызметтер тауарлар сатылғанда немесе қызметтер
көрсетілгенде айырбасталса, онда айырбас табысты жасайтын операция ретінде
қаралады. Табыс ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына
түзетілген алынған тауарлар немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Алынған тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшене алмаған
жағдайда, табыс ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына
берілген тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Тауарларға ұйымның сату үшін шығарған, немесе қайта сату үшін сатып
алынған өнімі кіреді, оның ішінде, бөлшек саудамен айналысатын саудагер
қайта сату үшін сатып алынған тауарлар немесе жер және басқа да мүлік бар.
Қызмет көрсетуге белгілі бір мерзім ішінде шартта келісілген ұйымның
міндеттерді атқаруы кіреді. Қызметтер бір кезең ішінде немесе бірден көп
кезеңдерде көрсетілуі мүмкін. Қызмет көрсетуге арналған кейбір шарттар
құрылыс шарттарымен тікелей байланысты, мысалы, жоба жетекшілері және
архитекторларға қызмет көрсетуге арналған шарттар. Бұл келісім-шарттардан
келетін табыс осы Стандартта қаралмайды, бірақ 11 Құрылысқа жасалған
келісім-шарттар (IAS) ХҚЕС-пен белгіленген құрылыс шарттарының талаптарына
сәйкес көрінеді.
Ұйым активтерін басқа ұйымдардың пайдалануы табыстың мынадай нысандарда
пайда болуына әкеліп соқтырады:
(а) пайыздар - ақша қаражатын немесе оның баламаларын немесе ұйымға
тиесілі соманы пайдаланғаны үшін төлемдер;
(b) роялтилер - ұйымның ұзақ мерзімді активтерін мысалы,
патенттерді, тауар белгілерін, авторлық құқықтарды және компьютерлік
бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланғаны үшін төлемдер; және
(c) дивидендтер - пайданы акционерлік капиталды иеленушілер арасында
олардың белгілі бір сыныптың капиталына қатысуына қарай теңбе-тең бөлу.
6. Осы Стандарт мыналардан алынатын табыстарға қатысты болмайды:
(а) жалдау шарттарынан (қараңыз: 17 Жалдау (IAS) ХҚЕС);
(b) үлестік қатысу бойынша есептеу әдісіне сәйкес есептелетін
инвестициялаудан дивидендтер (қараңыз: 28 Қауымдасқан ұйымдарға салынған
инвестициялар (IAS) ХҚЕС);
(с) 4 Сақтандыру келісім-шарттары (IFRS) ХҚЕС қолдану аясындағы
сақтандыру шарттарынан;
(d) қаржы активтерінің әділ құнында және қаржы
міндеттемелерінде немесе оларды өткізудегі өзгерістерден;
(е) басқа қысқа мерзімді актив құнының өзгеруінен;
(f) ауылшаруашылық бағытының биологиялық активтерінің әділ құнының
алғашқы танылуынан және өзгеруінен (қараңыз: 41 Ауылшаруашылығы (IAS)
ХҚЕС);
(g) ауылшаруашылық өнімінің алғашқы танылуынан (Қараңыз: 41
Ауылшаруашылығы (IAS) ХҚЕС); және
(h) пайдалы қазбаларды өндіруден.
1.2 Саяхат ЖШС - нің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы және
жалпы экономикалық сипаттамасы
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың
маңызы өте зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ
олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және басқа
да контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Саяхат ЖШС-гі
қызмет көрсетумен (тауар сату, өткізу) айналысады. Бұл Саяхат ЖШС
концорциумның тоғыз еншілес фирманың бірі болып табылады. Оның экономикалық
сипаттамасына тоқталатын болсақ, біріншіден баланс өтімділігін,
кәсіпорынның табыстылығын, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, кәсіпорынның
төлем қабілеттігін сипаттап өтейік. Баланс өтімділгі келесі қатынастарда
саналады:
А1 П1, А2П2, А3П3, А4П4
Мұнда, А1-ең өтімді активтер;
А2-тез өтімді активтер;
А3-баяу өтімді активтер;
А4-қиын өтімді активтер,
П1-жедел міндетттемелер;
П2- қысқа мерзімді міндеттемелер;
П3-ұзақ мерзімді міндеттемелер;
П4- тұрақты міндеттемелер.
Саяхат ЖШС-тің 31.12.2009 жылғы бухгалтерлік баланс көрсеткіштеріне
сүйене отырып баланс өтімділігін талдау қажет (1-кесте).
1-кесте
Саяхат ЖШС-нің баланс өтімділігін талдау
мың теңге
АктЖыл басы Жыл соңы Ауытқу
ив
1 Кәсіпорынның акт-ң табыстылығы (-0,8 %) 0,8 %
2 Ұзақ мерзімді акт-ң табыстылығы (-27,6 %) 20,9 %
3 Қысқа мерзімді акт-ң табыстылығы (-0,9 %) 0,8 %
4 Негізгі өндірістік қорының табыстылығы 26,1% 27 %
5 Сату көлемінің табыстылығы 5,3 % 3,8 %
6 Өнім өткізудің табыстылығы (-0,2 %) 0,1 %
7 Негізгі қызмет табыстылығы (-0,2 %) 0,1 -2 %
8 Жиынтық капиталдың табыстылығы (-0,8 %) 0,8 %
9 Меншік капитал табыстылығы (-38,5 %) 32,8 %
10 Негізгі капиталдың табыстылығы (-27,6 %) 20,9 %
11 Айналым капиталдың табыстылығы (-14 %) 22,6 %
12 Қарыз капиталының табыстылығы (-0,8 %) 0,8 %
Кәсіпорынның әрбір көрсеткіштерінің табыстылығын есептеп көрдік. Есепті
кезеңнің басындағы теріс көрсеткіштер кәсіпорынның жағдайы айтарлықтай
нашар екенін көрсетіп тұр ал, есепті кезеңнің соңында жағдай тұрақталды.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын төрт коэффициенттер арқылы айқындауға
болады (3-кесте).
3-кесте
Саяхат ЖШС-тің қаржылық тұрақтылығын талдау
№ КӨРСЕТКІШТЕР Қалыпты Есепті Есепті
мәні кезең кезең
басы соңы
1 Қаржылық тәуелсіздік коэффициенті ≥0,5 0,02 0,03
2 Қаржыландыру коэффициенті 1 0,02 0,03
3 Қаржылық тұрақтылық коэффициенті - 0,02 0,03
4 Ағымдағы активтердің немесе өндірістік 0,6-0,8 - -
қорлардың меншікті қаржыландыру
көздерімен қамтамасыз ету коэффициенті
Бұдан көріп тұрғанымыздай кәсіпорынның есепті кезең басында қаржылық
тұрақтылығы өте нашар, есепті кезең соңында жағдай жақсарған бірақ,
кәсіпорын қаржылық тұрақты деп айтуға болмайды. Бұл жағдайда нарықтық
қатынаста басқа кәсіпорынмен бәсекелесуге қиын келеді.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі қаржылық жағдайын талдауда шешуші роль
атқарады. Бұл көрсеткішті сыртқы және ішкі қолданушылар көре алады. Ішкі
қолданушылар яғни, жетекшілер кәсіпорынның қаншалықты төлем қабілеттігі бар
екенін, және оны жақсарту үшін қандай шаралар қолдану керек екенін
анықтайды. Сонымен Саяхат ЖШС әр коэффициент бойынша кәсіпорынның төлем
қабілеттігі зерттеледі (4-кесте).
4-кесте
Саяхат ЖШС-тің төлем қабілеттігін талдау
№ Төлем қабілеттігінің Теориялық Есепті Есепті
көрсеткіштері ұтымды мәнікезең басы кезең соңы
1 Абсолютті өтімді коэффициент 0,2-0,25 0,08 0,07
2 Аралық өтімді коэффициент 0,7-0,9 0,9 0,9
3 Жалпы өтімді коэффициент 1,0-2,0 0,5 0,5
Саяхат ЖШС-тің абсолютті өтімді коэффициенті теориялық ұтымды мәнінен
алшақ, тек жыл басында ғана 0,01-ге өзгерген. Аралық өтімді коэффициент
теориялық ұтымды мәніне сәйкес келіп тұр.
ІІ – тарау. Табыстардың есебі
2.1. Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сатудан
түскен табыс
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған жылдық жиынтық табысты
құрайды және ол 2 Халықаралық қаржы есебінің стандартының (ХҚЕС) Табыс
деген 22 тарауы бойынша есептелінеді. Табыс сондай-ақ тауарлы-материалдық
босалқыларды несе өзге активтерді сатқаннан, қызмет көрсеткеннен,
кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан, роялтиден
және дивидендтерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады. Олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта (контрактіде) анықталынады. Ал мәміледен шығатын табыс сомасы
бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың
(мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген
сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар
өздерінің келісім-шарттарында бухгалтерлік есептің мынадай басты
қағидаларына көңіл бөледі: есептеу, шындық, алаламау, яғни екі жақты да
бірдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды сатқаннан түскен табыс келесі
жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен
бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай
соманы сұрап отырғанын және сатып алушы қандай соманы төлейтіндігін білген
жағдайда; мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектінің
алу ықтималдығы бар болуы мүмкін. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін
келісім-шартта көрсетілген соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы
сенімін білдіреді.
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады. Бұл әдетте берілген кезден басталады. Ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемісін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды; мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда:
-есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
-мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстары да, мәмілені аяқтау үшін
қажет шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса, тауарды сатқаннан
алынатын табыс ретінде танылады.
Субъект барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін анықтаған кезде мына
әдістердің бірін пайдаланады:
-белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық
қатынасы;
-белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтің пайыздық
қатынасы;
-орындалған жұмысты талдау;
Аралық негізде жасалатын төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған
аванстар, табыс болып табылмайды.
Қызмет көрсетудің немесе мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалған шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.
Тауарларды сатудан түскен табыс келесі талаптар қанағаттандырылғаннан
кейін танылуы тиіс:
а) ұйым сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі
тәуекелдерді және сыйақыларды аударғанда;
b) ұйымның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және
сатылған тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;
с) табыс сомасы сенімді өлшенгенде;
d) ұйымға операциямен байланысты экономкалық тиімділіктің пайда болуы
ықтимал болып табылғанда; және
е) операциямен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді
өлшенуі мүмкін болғанда.
Ұйымның сатып алушыға иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және
сыйақыларды аударғанда беру кезін бағалауы мәміленің шарттарымен танысуын
талап етеді. Көпшілік жағдайда иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді
және сыйақыларды аударғанда меншіктенудің заң құқығын берумен немесе
меншікті сатып алушыға берумен сәйкес келеді. Бұл көбіне бөлшектеп сатуда
болады. Иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды аударудың
басқа жағдайларында бір уақытта меншіктенудің заң құқығын берумен немесе
меншікті сатып алушыға берумен сәйкес келмейді.
Егер ұйым иеленудің елеулі тәуекелдерін сақтап қалса, мәміле сату болып
табылмайды және ол бойынша табыс танылмайды. Ұйым бірқатар жағдайда
иеленудің елеулі тәуекелін сақтай алады. Ұйымның иеленумен байланысты
елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды сақтап қалу жағдайларына мысалдар:
(а) стандартты кепілдеме міндеттерімен өтелмейтін
қанағаттандырылмаған қызмет үшін жауапкершілікті сақтап қалғанда;
(b) нақты сатудан алынған табыстар тауарларын сату нәтижесінде
сатып алушымен алған табысымен байланысты болғанда;
(с) жіберілген тауарлардың қондырылуы міндетті болғанда, ал қондыру
ұйыммен орындалмаған шарттың айтарлықтай бөлігін алып отырған жағдайда;
(d) сатып алушы сату шартында анықталған себептермен және ұйымның
пайда алуына сенімі болмаған жағдайда сату мәмілесін бұзуына құқығы бар.
Егер ұйым иеленумен байланысты елеусіз тәуекелдерін сақтап қалса,
мәміле сату болып табылады және ол бойынша табыс танылады. Мысалы, сатушы
оған тиесілі соманың жинақталуын қамтамасыз ету үшін өзіне меншіктік заң
құқығын қалдыруы мүмкін. Осындай жағдайда егер ұйым иеленумен байланысты
елеулі тәуекелдерін және сыйақыларын аударса, мәміле сату болып табылады
және табыс танылады. Иеленудің елеусіз тәуекелін сақтайтын ұйымның тағы бір
мысалы ретінде, клиенттің сатып алғанына қанағаттанбаған жағдайда, ақшаның
қайтарылуына кепіл болатын бөлшек сауда дүкені бола алады. Егер сатушы
болашақ қайтарымдарды сенімді бағалай алса және алдыңғы тәжірибе мен басқа
да елеулі факторлар негізінде қайтару бойынша міндеттемені өзіне алса,
мұндай жағдайларда табыс сату кезінде танылады.
Ұйымға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда
болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс танылады. Кейбір жағдайларда
қарама-қарсы ұсыныс алмағанға дейін немесе бар белгісіздік жойылмағанға
дейін ол ықтимал бола алмайды. Мұндай белгісіздік, мысалы, осы шетел
мемлекетінде жүзеге асырылған сату бойынша тиісті қарама-қарсы ұсыныстарды
жіберуге шетел мемлекеттерінің органдары рұқсат беруіне қатысты болуы
мүмкін. Рұқсат берілгеннен кейін белгісіздік жойылады және табыс тиісінше
танылады. Алайда табысқа қосылып кеткен соманы инкассациялау туралы
белгісіздік пайда болған кезде соңына дейін алынбаған сома, немесе алынуы
ықтимал болған сома басынан танылған табыс сомасының түзетуі сияқты емес,
шығыс ретінде танылады.
Сол мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыс және шығыстар бір
мезгілде танылады; бұл процесс әдетте табыс және шығыстың сәйкестігі деп
аталады. Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса,
шығыстар, соның ішінде кепілдік міндеттемелері және тауарларды тиеп
жөнелтуден кейін пайда болған басқа шығындар сенімді бағалануы мүмкін.
Алайда шығындардың сенімді бағаланбауы жағдайында табыс таныла алмайды,
мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы
ұсыну міндеттеме ретінде танылады.
Қызмет көрсету болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алған
жағдайда, осы мәмілемен байланысты табыс есеп беру күніне мәміленің аяқталу
сатысына қатысты танылуы тиіс. Мынадай талаптар орындалса, мәміленің
нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін:
(а) табыс сомасы сенімді өлшенсе;
(b) ұйымға экономикалық пайданың операциямен байланысты тиісті
ағынның пайда болуы ықтимал болып табылса;
(с) есепті күнгі жағдайы бойынша операцияның аяқталу сатысын
сенімді өлшеу мүмкіндігі болса; және
(d) операцияны жүзеге асыру үшін кетірілген шығынды және оны аяқтау
үшін қажетті шығынды сенімді өлшеу мүмкіндігі болса([1])([2]).
Операцияның аяқтау кезеңі бойынша табысты тану көбінесе дайын болуына
қарай әдісі деп атайды. Осы әдіске сәйкес табыс қызмет көрсету кезінде
танылады. Осы негіздегі табысты тану қызмет көрсету бойынша қызмет масштабы
туралы және есеп кезеңі ішіндегі қызмет нәтижелері туралы маңызды
ақпаратты қамтамасыз етеді. 11 Құрылысқа жасалған келісім-шарттар (IAS)
ХҚЕС-та табыстың тануын осы негізде қажет етеді. Аталған Стандарттың
талаптары жалпы табысты және қызмет көрсетуді болжап отырған мәміле бойынша
тиісті шығыстарды тану үшін қолдануға болады.
Ұйымда әдетте қаржылық жоспарлау мен есептіліктің тиімді ішкі жүйесі
болуға тиіс. Қызметтердің орындалуына қарай келісім-шарт бойынша табыс пен
шығындарды бағалауды тексереді және қажеттілігіне қарай қайта қарайды.
Мұндай қайта қараулардың қажеттілігі операцияның нәтижесі сенімді түрде
бағалана алмайтынын білдірмейді.
Келісімнің аяқталу сатысы әртүрлі тәсілдермен анықталуы мүмкін. Ұйым
орындалған жұмыстың сенімді өлшенуін қамтамасыз ететінін пайдаланады.
Шарттың сипатына байланысты бұл әдістер мынадай:
(а) орындалған жұмысты бақылауды;
(b) қызметтердің жалпы көлеміне пайызбен есеп беру күніне ұсынылған
қызметтер;
(с) есеп жасау күнгі келтірілген шарт бойынша, шығынның мәміле
бойынша жалпы шығынның бағалау шамасына теңбе-тең арақатынасы. Есеп
дайындау күнінде келтірілген шығындарға тек осы күні көрсетілген қызметті
көрсететін шығындар жатады. Шарт бойынша бағалау жиынтық шығындарға тек
көрсетілген немесе көрсетілуі тиісті қызметтерді көрсететін шығындар
кіреді.
Тапсырыс берушілерден алынған аралық төлемдер және аванстар көрсетілген
қызметтерді көрсетпейді. Тәжірибелік мақсат үшін, белгілі бір кезең
аралығында қызметтер саны белгісіз мөлшерде көрсетілсе, егер қандай да
болмасын басқа бір әдіс аяқталу сатысын жақсырақ көрсеткені туралы
дәлелдеме болмаса, белгілі бір кезең ішінде табыс түзу сызықты әдіс
негізінде танылады. Белгілі бір әрекет басқаға қарағанда маңызды болып
саналса, табысты тану осы әрекетті жүзеге асырғанға дейін кейінге
қалдырылады.
Қызмет көрсетуді шамалайтын операция нәтижесі сенімді бағалана алмаған
кезде табыс тек өтелген шығыстардың тану шамасына ғана танылуы тиіс.
Операцияны орындаудың бастапқы кездерінде оның нәтижесін сенімді
бағалау көп ретте қиын болады. Соған қарамастан операцияны жүзеге асыру
барысында жұмсалған шығындар ұйыммен өтелу ықтимал. Сондықтан табыстың
танылуы шарт бойынша жұмсалған шығындардың күтілетін орнын толтырудың
деңгейіне байланысты болмақ. Мәміле нәтижесін сенімді бағалау мүмкін
болмағандықтан, пайда танылмайды.
Операция нәтижесі сенімді бағалбаса, және жұмсалған шығындардың өтелуі
ықтимал болған жағдайда, табыс танылмайды, ал жұмсалған шығындар шығыс
ретінде болады.
Негізгі қызметтерден түскен табыстардың есебі Өнімді сатудан және
қызмет көрсетуден алынатын кіріс деген 6000-бөлімшесінің шоттарында
ұйымдастырылады. Бұл топқа төмендегі синтетикалық, әрі пассивтік шоттар
жатады:
-6010 Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс;
-6020 Сатылған өнімді қайтару;
-6030 Бағадан және сатудан түсетін жеңілдіктер.
6010- Өнімді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс шотында
өнімді өнімді сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа көрсетілген
қызметтерден түсетін табыстар көрсетіледі. Аталған шотты өнімді, жұмыстарды
және қызметтерді жасайтын материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар
пайдаланады. Есепті кезеңі бойы 6010-шоттың кредитінде дайын өнімді,
жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомалары жинақталады. Осы
шот бойынша жасалған операциялар төменде келтірілген.
Шоттар
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны корреспонденциясы
№
дебет кредит
1. Салықтық шот-фактураларының және накладнойдың
негізінде дайын өнім тиелді: -келісімді бағасы
бойынша 1210-12406010
-ҚҚС сомасына 1210-12403130
2 Жұмыстары қабылдау актілерінің негізінде,
негізгі және қосалқы өндірітердің цехтарында 1210 6010
орындалған жұмыстар мен қызметтер
-ҚҚС сомасына 1210 3130
3 Сатып алушыларға ұсынған шоты бойынша есеп
айырысу шотына қаражат келіп түсті 1030 1210
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 5610 Қорытынды пайда (қорытынды залал) шотына
көшіріліп жазылады. Бұл кезде 6010- шоты дебеттеледі де, 5610-шоты
несиеленеді.
6010-субшот 1 Алынған тауарларды сатудан түскен табыс шотта алынған
тауарларды сатудан түскен табыстар көрініс табады. Бұл шотты сауда, сондай-
ақ жабдықтау, делдалдық саласында және сыртқы сауда жұмысын ұйымдастыруда
қолданады. Саудамен, делдалдық қызметпен және экспорттық-импорттық
операциялармен айналысатын кез-келген өнеркәсіптік, ауылшаруашылық және
басқа кәсіпорындар олардың жарғысында алдын-ала ескерілген болса ғана, бұл
аталған шотты қолдана алады.
60101-шоты бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясы жоғарыда
келтірілген 60101-шоты бойынша жасалған корреспонденциямен бірдей болып
келеді.
60102-Құрылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу, геологиялық барлау, ғылыми-
зерттеу және басқа жұмыстарынан түскен табыс шотты құрылыс-монтаждау,
геологиялық барлау, жобалау-зерттеу және ғылыми-зерттеу кәсіпорындары мен
ұйымдары тапсырыс берушілердің жұмыстарын орындағаннан түскен табысты
көрсету үшін пайдаланады. Аталған шот, кәсіпорындар келтірілген жұмыстардың
түрлерін орындауы қарастырылған болса ғана пайдалана алады. Шоттарының
корреспонденциясы 60102-шот бойынша жасалған шоттардың
корреспонденциясымен бірдей болып келген.
60103- Жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша көрсетілген
қызметтерден түсетін табыс шоты. Шотты теміржол, автокөлік, әуе жолы,
теңіз жолы, су жолы және басқа да түрлері (метро, трамвай, троллейбус)
жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша тиісті қызметтерінен түскен
табыстарды есепке алу үшін қолданады. Шоттарының корреспонденциясы 60103-
шот бойынша келтірілген шоттардың корреспонденциясымен бірдей болып келеді.
60104- Байланыс ұйымдардың көрсеткен қызметтерінен түскен табыс
шоты; 60105- Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен табыс шоты.
Алынған табыстардың сомаларының көрініс беруі 6010 және басқа шоттарда
есепке алынған өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыстардың
көрініс беруімен бірдей болып келеді. Сақтандыру төлемдері сақтандыру
келісім шарты бойынша немесе сақтандыру полисі бойынша реттеледі,
сақтандыру төлеміне жататын сома 1280 және 2180 шотының дебетінде және 6010
шотының несиесінде көрініс табады, содан әрі қарай сақтандырудан түскен
сақтандыру төлемі ақша қаражаттарын есептейтін шоттардың дебетіне, 303
шотының несиесіне жатқызылады. Жылдың аяғында 60101-60107 шоттары
жабылады:
60101-60107 шоттарының дебеті
5610-шоттың кредиті.
2.2.Қаржыландырудан түскен кірістердің есебі
Басқа ұйымдардың пайыздар, роялтилер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін пайдалануынан болатын табыс 30-тармақта белгіленген мынадай
жағдайларда пайда болады:
(а) операциямен байланысты экономикалық пайда ұйымға түседі деген
мүмкіндік болғанда;
(b) табыс сомасының сенімді бағалану жағдайының негізінде танылуы
тиіс.
Табыс мынадай негізде танылуы тиіс:
(а) пайыздық табыс 39 Халықаралық қаржы есебінің стандарты (IAS)
ҚЕХС 9 және AG5-AG8 тармақтарында белгіленгендей пайыздық тиімді мөлшерлеме
әдісі негізінде танылуға жатады;
(b) роялти тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша
танылуы тиіс; және
(с) дивидендер акционерлердің төлемді алу құқығы орнағанда ғана
танылуы тиіс.
Пайыздық табыс беретін инвестицияны иеленудің алдында төленбеген пайыз
жиналып қалса, кезектегі пайыз кірісі иеленудің алдындағы және иеленуден
кейінгі кезеңдер арасында бөлінеді. Тек иеленуден соңғы бөлігі табыс
ретінде танылады.
Егер шарт мазмұнын ескере отырып табысты тану үшін басқа сәйкес келетін
жүйелі ұтымды негіз болмаса, роялти тиісті шарттардың талаптарына сәйкес
жинақталады да осы негізде танылады.
Қаржыландырудан түскен кірістерге келесілер кіреді: сыйақылардан түскен
кіріс; қаржылық жалдау бойынша кірістер; инвестициялық жылжымайтын мүлік
операцияларынан алынатын кіріс; қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден
түскен кірістер; қаржыландырудан түскен өзге кірістер. Аталған кірістердің
синтетикалық есебі шоттардың типтік жоспарында келесідей белгіленеді:
-6100 Сыйақылардан дан түскен кіріс;
-6130 Қаржылық жалдау бойынша кірістер;
-6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс;
-6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер;
-6160 Қаржыландырудан түскен өзге кірістер.
Шаруашылық субъектінің қаржыландырудан түскен кірістер арасына
сыйақылар бойынша кірістер; дивидендтер бойынша кірістер; қаржылық жалдау
бойынша кірістер; инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын
кіріс; қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер;
қаржыландырудан түскен өзге кірістер қатыстырылады. Олардың синтетикалық
есебін Қаржыландырудан түскен кіріс деген 6100-бөлімшесінің шоттарында
ұйымдастырылады. Аталған бөлімшеде келесі шоттар бар:
-6110 Сыйақылар бойынша кірістер;
-6120 Дивидендтер бойынша кірістер;
-6130 Қаржылық жалдау бойынша кірістер;
-6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс;
-6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер;
-6160 Қаржыландырудан түскен өзге кірістер.
6110 Сыйақылар бойынша кірістер шотында пайыздар түріндегі табыстар
шоты ұзақ мерзімді жалға берілген қарыздарды (заемдарды), сатып алынған
бағалы қағаздарды, пайыз түрінде алынған табыстарды, акция бойынша алынған
дивидендтерді есептеуге арналған.
Пайыз түрінде алынатын табыстар 2 ХҚЕС-ғы Табыс деген 22 тарауға
сәйкес активтерден алынатын шынайы табыстарды уақытша қатынастық негізінде
ескереді. Мысалы, субъектің тауарды сатып алушыларда 24% жылдық мөлшердегі
векселі бар делік. Қарыз сомасынан вексель бойынша ай сайынғы табысы 24%
(2412) құраған. Табыстан төленетін дивидендтер акционерлердің оны алуы
туралы құқы белгіленсе ғана танылады. Акциялар бойынша дивидендтерді,
сатып алынған бағалы қағаздар бойынша есептелінген пайыздарды, берілген
қарыздарды алған кезде келесі шоттар корреспонденциясы жасалады.
ҚатарШаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
№ мазмұны теңге корреспонденциясы
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Кәсіпорынға тиісті акциялар
бойынша дивидендтері, алынған
бағалы қағаздар үшін пайызы,
ұзақ мерзімді қарыздар 120000 1270, 2170 6110
есептелінді
2 Өткен есепті кезеңдерінде
алынғын табысы яғни 3520
Алдағы кезеңдердің кірістері
шотында ескерілген сомасы, осы
есептік кезеңге жатқызылды
(алдын-ала жалға төлеген 20000 3520 6110
төлемі)
3 Атаулы (номиналдық) құнынан
төмен бағаға алынған бағалы
қағаздардан түскен табыс 40000 1110-1150 6120
сомасына
4 Жылдың аяғында алынған табыс
сомасы, жиынтық табыс шотына
көшіріліп жазылады 180000 6110,6120 5610
Алынған табыстар 5610- Қорытынды пайда (қорытынды залал) шотына
көшіріліп жазылғаннан кейін 6110, 6120-шоттары жабылады.
Мүлікті жалға бергені үшін алынатын жал төлемін есептегенде 6130
Қаржылық жалдау бойынша кірістер шоты несиеленеді де, 1260 Жалдау
бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек, 2160 Жалдау бойынша ұзақ
мерзімді дебиторлық берешек шоттары дебеттеледі. 6130- шотта есепке
алынған табыстар жыл аяғында 5610 Қорытынды пайда (қорытынды залал)
көшіріліп жазылады, яғни 6130-шоттың дебеті, 5610-шоттың кредиті бойынша
көрсетіледі.
Келтірілген шоттар бойынша келесідей корреспонденциялар жасалынады.
Қатар Шарушылық операцияларының мазмұны Шоттар корреспонденциясы
№
дебет Кредит
1 Берілген займдар бойынша сыйақылар 1270,2170 6110,6160
анықталды
2 Құн әдісі бойынша есептелген 1270 6120
инвестициялардың дивидендтері есептелінді
3 Қаржылық жалгерлікке берілген активтер 1270 6130
бойынша табыстар анықталды
4 Қайта бағалаудың нәтижесінде
инвестициялық мүліктің алғашқы құны
көбейді:
А) құнның өсуіне 2310 6140
Б) амортизацияның өсуіне 6140 2320
5 Мүлікке жасалған инвестициялардан 1260,2160 6140
кірістер анықталды
6 Қысқа мерзімді қаржылық активтердің 1120-1150 6150
әділетті құнының өзгеруінің табыстары
есептелінді
7 Қайта бағалаудың нәтижесінде алғашқы ұзақ2030,2040 6150
мерзімді қаржылық активтердің баланстық
құны көбейді
8 Қаржылық активтердің категориясын 2210 6150
ауыстыру кезінде әділетті құнының
баланстық құнынан артық шығуы
9 Облигациялардың орналастыру құнының 1150 6160
номиналдық құнынан артық шығуы
10 Есептік мерзімнің соңында мекеменің 6110-6160 5610
табыстар шоттарының жабылуы
Басқа ұйымдардың пайыздар, роялтилер және дивидендтер әкелетін ұйым
активтерін пайдалануынан болатын табыс 30-тармақта белгіленген мынадай
жағдайларда пайда болады:
1) операциямен байланысты экономикалық пайда ұйымға түседі деген
мүмкіндік болғанда;
2) табыс сомасының сенімді бағалану жағдайының негізінде танылуы тиіс.
Қаржыландырудан түскен кірістер мынадай негізде танылуы тиіс:
1) пайыздық табыс 39 Халықаралық қаржы есебінің стандарты (IAS) ХҚЕС 9
және AG5-AG8 тармақтарында белгіленгендей пайыздық тиімді мөлшерлемесі
әдісі негізінде танылуға жатады;
2) роялти тиісті шарттың мазмұнына сәйкес есептеу әдісі бойынша танылуы
тиіс; және
3) дивидендер акционерлердің төлемді алу құқығы орнағанда ғана танылуы
тиіс.
Пайыздық табыс беретін инвестицияны иеленудің алдында төленбеген пайыз
жиналып қалса, кезектегі пайыз кірісі иеленудің алдындағы және иеленуден
кейінгі кезеңдер арасында бөлінеді, тек иеленуден соңғы бөлігі табыс
ретінде танылады.
Егер шарт мазмұнын ескере отырып табысты тану үшін басқа сәйкес келетін
жүйелі ұтымды негіз болмаса ғана, роялти тиісті шарттардың талаптарына
сәйкес жинақталады және әдетте осы негізде танылады.
Ұйымға экономикалық пайданың операциямен байланысты тиісті ағынның
пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс танылады. Алайда, табысқа
кірген соманың инкассациялануы жөнінде белгісіздік туған жағдайда, соңына
дейін алынбаған сома немесе өтелу мүмкіндігі жойылған сома, басынан
танылған табыс сомасының түзетуі сияқты емес, шығыс ретінде танылады.
2.5. Өзге кірістер есебі
Өзге кірістер мен шығыстар мекеменің кәдімгі қызметінен тәуелсіз пайда
болады. Басқа шығыстардың арасына активтердің шығуынан түскен кірістер,
өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер, өтеусіз алынған активтерден
алынатын кірістер, мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер,
құнсызданудан залалды қалпына келтіруден алынатын кірістер, бағамдық
айырмадан түскен кірістер, операциялық жалдаудан түскен кірістер,
биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түскен кірістер, өзге
кірістер қатыстырылады. Аталған кірістердің синтетикалық есебін төмендегі
шоттарда жүргізеді:
6210 Активтердің шығуынан түскен кірістер
6220 Өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер
6230 Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер
6240 Құнсызданудан залалды қалпына келтіруден алынатын кірістер
6250 Бағамдық айырмадан түскен кірістер
6260 Операциялық жалдаудан түскен кірістер
6270 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түскен кірістер
6280 Өзге кірістер
Келтірілген шоттар бойынша келесі операциялар жасалынады:
Қатар Шарушылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ корреспонденциясы
дебет Кредит
1 Активтердің өткізілуінен кірістер 1210-1240 6210
анықталды
2 Төлемнің ұзартылуына байланысты 2120-2140 6210
активтердің өткізілуінен кірістер
анықталды
3 Активтердің өтеусіз түсуі 2410,2520, 6220
1310,1330,
1350
4 Мемлекеттік субсидиялардың ағымдағы 1030 6230
банктік шотқа түсуі
5 Активтердің құнсыздану зияндарының орнын 1110-1150, 6240
толтыру 1510,1520
6 Шетелдік валютадағы дебиторлық берешектің1210-1240 6250
көбеюі
7 Өзге кредиторлық берешектің есептен 1260 6260
шығарылуы
8 Есептік мерзімнің соңында мекеменің өзге6110-6160 5610
табыстар шоттарының жабылуы
6210 Активтердің шығуынан түскен кірістер - шоты материалдық емес
активтерді сатудан түскен табыстарды, қорларды, негізгі құралдарды сатудан
түскен табыстарды жинақтауға арналаған. Осы шоттың корреспонденциясы
жасалады (қысқартылып алынған).
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ корреспонденциясы
дебет кредит
1 Сатылған материалдық емес активтердің 1210 6210
босатылған (босату) құнына
2 Сатылған материалдық емес активтер бойынша 1210 3130
есептелген ҚҚС сомасына
3 Сатылған негізгі құралдардың босатылған 1210 6210
(босату) құнына
4 Сатылған негізгі құралдар бойынша есептелген1210 3130
ҚҚС сомасына
5 Сатылған босалқылардың босатылған (босату) 1210 6210
құнына
6 Сатылған босалқылар бойынша есептелген ҚҚС 1210 3130
сомасына
7 Жыл соңында 6210 шотында есептелген 6210 5610
сомасы,жиынтық жылдық табыс (зиян) шотына
есептен шығарылды
6220 Өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер шотында заңды және
жеке тұлғалардың тегін алынған активтердің мекемеде пайда болуы есепке
алынады. Осы шот бойынша келесі операциялар бар.
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттар
№ корреспонденциясы
дебет кредит
1 Заңды және жеке тұлғалардың тегін алынған
активтер:
А - материалдық емес активтер 2730 6220
Б -негізгі құралдар 2410 6220
В -материалдар 1310 6220
Г -сатып алынған тауарлар 1330 6220
Д - акциялар, облигациялар және басқа бағалы 1110 6220
қағаздар
Е - ұлттық және шетелдік валютадағы ақша 1030 6220
қаражаты
2 Жыл соңында 6220 шотында есептелген сомасы,
жиынтық жылдық табыс(зиян) шотына есептен
шығарылды
ҚатарШаруашылық опреацияларының Сомасы, Шоттар
№ мазмұны теңге корреспонденциясы
дебет Кредит
1 Кәсіпорын атқарушы үкімет
органдарынан субсидияларды мына
мақсаттарға алады:
-мектепке дейінгі балалар
мекемелерін күтіп ұстауға 300000 1030 6230
- Әлеуметтік сала обьектілерін
(клубтарды, кітапханаларды,
мұражайларды, ауруханаларды,
емдеу пунктерін, стадиондарды
және басқаларын күтіп ұстауға 200000 1030 6230
-карантиндік шараларды, індетпен
күресуді, жергілікті жолдарды
күтіп ұстауды, безгек масасымен
күресуді және басқа мақсатты
шараларды жүзеге асыруға 600000 1030 6230
2 Жыл соңында 6230 шотында 1100000 6230 5610
есептелген сомасы, жиынтық
жылдық табыс (зиян) шотына
есептен шығарылды
6230 Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер шоты
үкіметоргандарынан алынған субсидияларыдың сомалары туралы ақпараттың
есебін есепке алады. Субсидия дегеніміз-үкімет органдарының заңды
тұлғаларға беретін әдетте, ақшалай жәрдемақысы. Жыл аяғында, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz