Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ...2.бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ НЫСАНЫ
1.1 . Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу түсінігі, нысаны ... ... ... ... .6.бет
1.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу құралдары ... ... ... ... ... ..12.бет
1.3. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеудің міндеті, мақсаты ... ...17.бет
1.4. Азаматтық iс жүргiзудегi куәнiң айғақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.бет
1.5. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi ... ... ... .26.бет
1.6. Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеуде сарапшының
құқықтары мен міндеттері ... ... ..29.бет
ІІ.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
ТҮСІНІГІ
2.1. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны ... 34.бет
2.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелердiң жарамдылығы45.бет
Іске катысушылардың түсініктемелері ... ... ...45.бет
2.3. Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы ... ... 53.бет
ІІІ.ТАРАУ. СОТТАҒЫ ЖАЗБАША ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР .
ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ
3.1. Соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... 69.бет
3.2. Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.бет
3.3. Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу, оларды бағалау нысаны ... ..76.бет
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... 86.бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ НЫСАНЫ
1.1 . Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу түсінігі, нысаны ... ... ... ... .6.бет
1.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу құралдары ... ... ... ... ... ..12.бет
1.3. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеудің міндеті, мақсаты ... ...17.бет
1.4. Азаматтық iс жүргiзудегi куәнiң айғақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.бет
1.5. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi ... ... ... .26.бет
1.6. Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеуде сарапшының
құқықтары мен міндеттері ... ... ..29.бет
ІІ.ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
ТҮСІНІГІ
2.1. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны ... 34.бет
2.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелердiң жарамдылығы45.бет
Іске катысушылардың түсініктемелері ... ... ...45.бет
2.3. Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы ... ... 53.бет
ІІІ.ТАРАУ. СОТТАҒЫ ЖАЗБАША ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР .
ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ
3.1. Соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... 69.бет
3.2. Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.бет
3.3. Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу, оларды бағалау нысаны ... ..76.бет
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... 86.бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Дәлелдеу — соттық дәлелдемелер арқыла істің мән-жайын анықгауға бағытталған қызмет. Ол нақты істі қарау бойынша барлық процессуалды қызметтің бөлімін көрсетеді. Дәлелдеу — дәлелдемені ұсынуда, жинауды зерттеумен бағалауды алып жатады. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты дәлелдеу институтының мәнін, маңызын, соңғы жылдарда іс жүргізу заңнамаларына енгізілген заң нормаларының күшін жойған заң нормасынан артықшылықтары мен ерекшеліктерін карастыруға арналған. Қазақстан Республикасындағы азаматтық сот өндірісінің аткаратын рөлі мен қызметіне ғылыми сипаттама берілді, осы салада қолданылатын заңдарға біршама сараптау жүргізілді.
Негізінен аталған тақырыптың өзектілігі еліміздің Конституциясында бекітілген әрбір азаматтың бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғаудың кепілі ретінде сотта істерді қарағанда дәлелдемелерді жинаудың және ұсынудың, оны соттар тарапынан зерттеудің және бағалаудың маңыздылығымен айқындалады. «Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны» тақырыбындағы бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан және қайнар көздерінің тізімнен тұрады. Бірінші бөлімінде: азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу нысаны, куәнiң айғақтары, тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi, азаматтық іс жүргізудегі дәлелеуде сарашының құқықтары мен міндеттері, оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны, дәлелдемелердiң жарамдылығы, іске қатысушылардың түсініктемелері, заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы тоқталып оларға жалпы сипаттама берілген.
Үшінші бөлімінде соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі, жазбаша дәлелдемелердің ұғымы, зерттеу, оларды бағалау нысанына бағытталған.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жаткандығы деп түсінеміз.
«Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны» тақырыбындағы ғылыми еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев, З.К.Абдулина, З.Х-Баймолдина т.б. еңбектері колданылды.
Негізінен аталған тақырыптың өзектілігі еліміздің Конституциясында бекітілген әрбір азаматтың бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғаудың кепілі ретінде сотта істерді қарағанда дәлелдемелерді жинаудың және ұсынудың, оны соттар тарапынан зерттеудің және бағалаудың маңыздылығымен айқындалады. «Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны» тақырыбындағы бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан және қайнар көздерінің тізімнен тұрады. Бірінші бөлімінде: азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу нысаны, куәнiң айғақтары, тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi, азаматтық іс жүргізудегі дәлелеуде сарашының құқықтары мен міндеттері, оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны, дәлелдемелердiң жарамдылығы, іске қатысушылардың түсініктемелері, заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы тоқталып оларға жалпы сипаттама берілген.
Үшінші бөлімінде соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі, жазбаша дәлелдемелердің ұғымы, зерттеу, оларды бағалау нысанына бағытталған.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жаткандығы деп түсінеміз.
«Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны» тақырыбындағы ғылыми еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев, З.К.Абдулина, З.Х-Баймолдина т.б. еңбектері колданылды.
1. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1998 ж.
2. ҚР Азаматтық iстер жүргiзу кодексi 2003 ж.
3. ҚР Қылмыстық iстер жүргiзу кодексі 2004 ж.
II. Арнайы әдебиеттер:
1. М.К.Треушников. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. М. 1981.
2. М.К.Треушников. Доказательства и доказывание в советском гражданском процессе. М. 1982.
3. К.С.Юдельсон. Судебные доказательства в гражданском процессе. М. 1986.
4. Гражданское процессуальное право. Учебник под ред. Н.С. Шакарена М. 1996.
5. С.В.Курылев. Основы теории доказывания в советском правосудии. Минск. 1969.
6. Хутыз М.Х. Общие положения в гражданского процесса. Историко – правоове исследование. М. 1979.
7. Бюллетень Верховного Суда РФ. 1996.
8. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса Т. 1. М. 1968.
9. Саханова Т.В. Регламентация доказательств и доказывания в гражданском процессе. Журнал ңГосударство и правоң, 1993.
10. Гуреев П.П. О панятии судебных доказательств. Журнал ңСоветское государство и правоң. 1996
11. Резниченко И.М. Установление достоверности и силы доказательсты по гражданским делам. Ученые записки Дальневосточного Университета. Т. 32.
12. Кипнис Н.М. допустимость доказательств в уголовном судопроизводстве. М. 1995.
13. Юдельсон К.С. Гражданский процесс М. 1972.
14. Советский гражданский процесс. М. 1975.
15. Пучинский В.К. Признание стороны в советском гражданском процессе. М. 1955.
16. Молчанов В.В. Арбитражный процесс М. 1995.
17. Давтян А.Г. Экспертиза в гражданском процессе. М. 1995.
18. Эйсмон А.А. Заключение эксперта. М. 1971.
1. ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі. - Алматы, 16 шілде 1999
2. ҚР Конституциясы
3. ҚР Азаматтық Кодексі. - Алматы, 1998
4. Юдельсон К.С. Проблема доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Юриздат, 1948
5. Коломыцев В.И. Письменные доказательства по гражданским
делам. М.: Юрид.лит., 1978
6. Треушнь;,ов М.К. Судебные доказательства. Изд. 2-ое, доп. - М.:
Городец, 1999
7. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в
гражданском процессе. -М.: Юрид. лит., 1981
8. Треушников М.К. Доказательства и доказывание в советском
гражданском процессе.-М.:МГУ,1982
9. Малышев К.И. Курс гражданского судопроизводства. Т.1.
Издание второе. - Спб, 1876
Ю.Баймолдина З.К. Доказывание и доказательство в гражданском судопроизьсдстве. - Алматы, 2001
11. ҚР Қылмыстық кодексі
12. Гольмстен А.Х. принцип тождества в гражданском процессе. -
Спб: Тип. В.С.Балашева, 1886
13. Стифен Д.Ф. Очерк доказательственного права / Перевод с англ.
-Спб: Сенатск.тип., 1910
14. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Госюриздат, 1963
15. Сергун А.К. Штрафы за неисполнение судебного решения.//
Проблемы применения и совершенствования ГПК РСФСР. -
Калинин, 1984. С. 93-96
16. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса. - М.:
Госюриздат, 1960
П.Фаткуллин Ф.н. Общие проблемы процессуального
доказывания.-Казань, 1976
18.Сахнова Т.В. Экспертиза в гражданском процессе:-М.,1998
19. Баймолдина З.Х. Гражданское право РК. - Алматы: КазГЮА.
2001
20. Курылев С.В. Основы теории доказывания в советском
правосудии. - Минск, 1980
21. Гуреев ГІ.П. О понятии судебных доказательств в советском
гражданском процессе // Советское государство и право.1966. № 8.
С.55-56.
22. Абдуллина З.К. Проблема доказывания в гражданском
судопроизводстве: Учебное пособие. - Алматы: Данекер, 2004
23. Молчанов В.В. Собирание доказательств в гражданском
процессе. - М.: МГУ, 1991
24. ҚР Атарушылык іс жүргізу және сот орындаушылары туралы
заңы.
2. ҚР Азаматтық iстер жүргiзу кодексi 2003 ж.
3. ҚР Қылмыстық iстер жүргiзу кодексі 2004 ж.
II. Арнайы әдебиеттер:
1. М.К.Треушников. Относимость и допустимость доказательств в гражданском процессе. М. 1981.
2. М.К.Треушников. Доказательства и доказывание в советском гражданском процессе. М. 1982.
3. К.С.Юдельсон. Судебные доказательства в гражданском процессе. М. 1986.
4. Гражданское процессуальное право. Учебник под ред. Н.С. Шакарена М. 1996.
5. С.В.Курылев. Основы теории доказывания в советском правосудии. Минск. 1969.
6. Хутыз М.Х. Общие положения в гражданского процесса. Историко – правоове исследование. М. 1979.
7. Бюллетень Верховного Суда РФ. 1996.
8. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса Т. 1. М. 1968.
9. Саханова Т.В. Регламентация доказательств и доказывания в гражданском процессе. Журнал ңГосударство и правоң, 1993.
10. Гуреев П.П. О панятии судебных доказательств. Журнал ңСоветское государство и правоң. 1996
11. Резниченко И.М. Установление достоверности и силы доказательсты по гражданским делам. Ученые записки Дальневосточного Университета. Т. 32.
12. Кипнис Н.М. допустимость доказательств в уголовном судопроизводстве. М. 1995.
13. Юдельсон К.С. Гражданский процесс М. 1972.
14. Советский гражданский процесс. М. 1975.
15. Пучинский В.К. Признание стороны в советском гражданском процессе. М. 1955.
16. Молчанов В.В. Арбитражный процесс М. 1995.
17. Давтян А.Г. Экспертиза в гражданском процессе. М. 1995.
18. Эйсмон А.А. Заключение эксперта. М. 1971.
1. ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі. - Алматы, 16 шілде 1999
2. ҚР Конституциясы
3. ҚР Азаматтық Кодексі. - Алматы, 1998
4. Юдельсон К.С. Проблема доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Юриздат, 1948
5. Коломыцев В.И. Письменные доказательства по гражданским
делам. М.: Юрид.лит., 1978
6. Треушнь;,ов М.К. Судебные доказательства. Изд. 2-ое, доп. - М.:
Городец, 1999
7. Треушников М.К. Относимость и допустимость доказательств в
гражданском процессе. -М.: Юрид. лит., 1981
8. Треушников М.К. Доказательства и доказывание в советском
гражданском процессе.-М.:МГУ,1982
9. Малышев К.И. Курс гражданского судопроизводства. Т.1.
Издание второе. - Спб, 1876
Ю.Баймолдина З.К. Доказывание и доказательство в гражданском судопроизьсдстве. - Алматы, 2001
11. ҚР Қылмыстық кодексі
12. Гольмстен А.Х. принцип тождества в гражданском процессе. -
Спб: Тип. В.С.Балашева, 1886
13. Стифен Д.Ф. Очерк доказательственного права / Перевод с англ.
-Спб: Сенатск.тип., 1910
14. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в советском гражданском
процессе. - М.: Госюриздат, 1963
15. Сергун А.К. Штрафы за неисполнение судебного решения.//
Проблемы применения и совершенствования ГПК РСФСР. -
Калинин, 1984. С. 93-96
16. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса. - М.:
Госюриздат, 1960
П.Фаткуллин Ф.н. Общие проблемы процессуального
доказывания.-Казань, 1976
18.Сахнова Т.В. Экспертиза в гражданском процессе:-М.,1998
19. Баймолдина З.Х. Гражданское право РК. - Алматы: КазГЮА.
2001
20. Курылев С.В. Основы теории доказывания в советском
правосудии. - Минск, 1980
21. Гуреев ГІ.П. О понятии судебных доказательств в советском
гражданском процессе // Советское государство и право.1966. № 8.
С.55-56.
22. Абдуллина З.К. Проблема доказывания в гражданском
судопроизводстве: Учебное пособие. - Алматы: Данекер, 2004
23. Молчанов В.В. Собирание доказательств в гражданском
процессе. - М.: МГУ, 1991
24. ҚР Атарушылык іс жүргізу және сот орындаушылары туралы
заңы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Бұл жұмыстың бағасы: 1900 теңге
бот арқылы тегін алу, ауыстыру
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Бұл жұмыстың бағасы: 1900 теңге
бот арқылы тегін алу, ауыстыру
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 -бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ НЫСАНЫ
1. . Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу түсінігі, нысаны ... ... ... ... .6-бет
1.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу құралдары ... ... ... ... ... ..12-бет
1.3. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеудің міндеті, мақсаты ... ... ..17-бет
1.4. Азаматтық iс жүргiзудегi куәнiң
айғақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .25-бет
1.5. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi ... ... ... ..26-бет
6. Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеуде сарапшының
құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-бет
ІІ-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
ТҮСІНІГІ
2.1. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны ... ... ..34-бет
2.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелердiң жарамдылығы ... ... .45-бет
Іске катысушылардың түсініктемелері ... ... ... ... ... ... ... ... 45-бет
2.3. Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы ... ... ... ..53-бет
ІІІ-ТАРАУ. СОТТАҒЫ ЖАЗБАША ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР -
ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ
3.1. Соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... 69-бет
3.2. Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74-бет
3.3. Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу, оларды бағалау нысаны ... ..76-бет
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86-бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88-бет
КІРІСПЕ
Дәлелдеу — соттық дәлелдемелер арқыла істің мән-жайын анықгауға
бағытталған қызмет. Ол нақты істі қарау бойынша барлық процессуалды
қызметтің бөлімін көрсетеді. Дәлелдеу — дәлелдемені ұсынуда, жинауды
зерттеумен бағалауды алып жатады. Бітіру жұмысының негізгі
мақсаты дәлелдеу институтының мәнін, маңызын, соңғы жылдарда іс жүргізу
заңнамаларына енгізілген заң нормаларының күшін жойған заң нормасынан
артықшылықтары мен ерекшеліктерін карастыруға арналған. Қазақстан
Республикасындағы азаматтық сот өндірісінің аткаратын рөлі мен қызметіне
ғылыми сипаттама берілді, осы салада қолданылатын заңдарға біршама сараптау
жүргізілді.
Негізінен аталған тақырыптың өзектілігі еліміздің Конституциясында
бекітілген әрбір азаматтың бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғаудың кепілі ретінде сотта істерді қарағанда дәлелдемелерді жинаудың
және ұсынудың, оны соттар тарапынан зерттеудің және бағалаудың
маңыздылығымен айқындалады. Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны
тақырыбындағы бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан
және қайнар көздерінің тізімнен тұрады. Бірінші бөлімінде: азаматтық iс
жүргiзудегi дәлелдеу нысаны, куәнiң айғақтары, тараптардың және үшiншi
жақтардың түсiнiктемелерi, азаматтық іс жүргізудегі дәлелеуде сарашының
құқықтары мен міндеттері, оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны,
дәлелдемелердiң жарамдылығы, іске қатысушылардың түсініктемелері,
заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы тоқталып оларға жалпы
сипаттама берілген.
Үшінші бөлімінде соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі, жазбаша
дәлелдемелердің ұғымы, зерттеу, оларды бағалау нысанына бағытталған.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де
түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты
ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген
азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне
айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жаткандығы деп
түсінеміз.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны тақырыбындағы ғылыми
еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және
процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев,
З.К.Абдулина, З.Х-Баймолдина т.б. еңбектері колданылды.
Жұмыста қолданылатын негізгі терминдер: азаматтык іс жүргізу кодексі,
сот өндірісі, дәлелдеу, дәлелдемелер, сот, судья, сарапшы, маман, объект,
субъект, тараптар, куәлер, заттай дәлелдемелер, жазбаша дәлелдемелер,
дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау т.б. Азаматтық iс жүргiзу
кодексi дәлелдеусiз iстiң шешiлу негiзiне жататын деректердiң екi
санатын қарастырады. Сондықтан, олар дәлелдеу пәнiне енгiзiлмейдi.
Олар жалпыға мәлiм деректермен преюдициалды анықталған
ақиқаттар. Жалпыға мәлiм деректер көпшiлiк ортаға мәлiм
деректер болып табылады. АҚЖК 71 бабының 1 бөлiмi [1], сот
жалпыға белгiлi деп таныңан мән-жайлар дәлелдеудi қажет етпейдi.
Сонымен, мән-жайды жалпыға мәлiм және дәлелдеудi қажет етпеудi
тану құқығы тек сотқа ғана бар. Белгiлi –бiр деректер туралы
мәлiметтердiң таралу дәрежесi әртүрлi болуы мүмкiн. Деректердiң
өздерi бүкiл әлемге, бiр елдiң аумағында, облыста, ауданда әйгiлi
болады. Таралу дәрежесiне қарамастан жалпыға мәлiм деректер
дәлелдеуге жатпайды. Бiрақ та, таралу дәрежесiмен келесi
процесуалды салдарлар байланысты, олар; бiр елдiң шегiнде мәлiм
деректi сот өзiнiң шешiмiнiң негiзiне ешбiр жариясыз сала
алады. Егер де керек тек бiр аз аумақта мәлiм болса, мысалы
аудан шегiнде болса, онда сот шешiмiнде осы деректi жалпыға
мәлiм болғандықтан дәлелдеуге жатпайтынын танылғанын көрсетуi керек.
Дәлелдеуге преюдициялық танылған, яғни бұрын шығарылып заңды
күшiне сот үкiмiмен басқа iс бойынша анықталған деректер
жатпайды. Ал практикада кейде бұрын сотпен зерттелген деректер
басқа iстердi шешу үшiн маңызды болып қызмет көрсететiн
жайлар да кездеседi. Олар дәлелденбейдi, себебi заңды күшiне
соттық қаулысымен анықталған. Сот оларды тексерiп жаңа соттық
қарауға жiбере алмайды. АҚЖК 71 бабының 2 бөлiмiнде [2],
бұрын қарастырылған азаматтық iс бойынша соттың заңды күшiне
енген шешiмi мен анықталған мән-жайлар сот үшiн
мiндеттi және басқа азаматтық iстердi қарауда сол тұлғалардың
қатысуымен қайта дәлелденбейдi деп жазылған. Соттар өз қызметiнде
преюдициалық ережелерiн қатаң сақтап преюдициалық деректердi қайта
дәлелдеуге жол бермеуi керек. Егер кейбiр жағдайларда iстi
кешiрек қарап жатқан сотта шешiм не үкiммен заңды күшiне енген
деректiң дұрыстығына күмән туындаса, ол шешiм не үкiмдi қайта
қарау туралы сұрақты қадағалау тәртiбiнде қарауға жiбере алады.
Заңға сәйкес, сот органдары және олардың тек үкiмдерi және
шешiмдерiмен анықталған мән-жайлар преюдициалық мәнге ие болады.
Ал басқа соттық қаулылар, мысалы прокурор – тергеу органдарының
қаулылары дәлелдеуден босатуға негiз болмайды.
Дәлелдеу құралдарына азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 78, 79,
81, 86, 96, - баптарында көрсетiлген дәлелдемелер түрлерi жатады. Ендi
осы баптарда берiлген дәлелдеу құралдарының түсiнiктемелерiне
тоқталып өтейiк. Кодекстiң 78-бабында тараптардың және үшiншi
тұлғалардың түсiнiктемелерiне байланысты келесiдей қалыптар
бекiтiлген. Тараптардың және үшiншi тұлғалардың iс үшiн маңызы бар
өздерiне белгiлi мән-жайлар туралы түсiнiктемелерi iс бойынша
жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар тексеруге және бағалануға
жатады. Көрсетiлген тұлғалардың түсiнiктемелерi ауызша және жазбаша
болуы мүмкiн. Тараптардың талабын немесе қарсылығын негiздейтiн
фактiлердi, екiншi тараптың мойындауы ол тарапты осы фактiлердi
одан әрi дәлелдеу қажеттiлiгiнен босатады. Тарап мойындаған фактi
сот отырысының хаттамасына өткiзiледi және оған фактiнi мойындаған
тарап қол қояды. Егер фактiнi тану жазбаша өтiнiште баяндаған
болса, ол iске қосылып тiгiледi
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І-ТАРАУ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ НЫСАНЫ
1. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу түсінігі, нысаны
Дәлелдеу пәні кез-келген істі дұрыс шешу үшін сот іске қатысты
барлық заңда деректерді анықтау керек. Істі нақты шешудегі анықтау заңда
деректер жиынтығы дәлелдеу пәні деп аталады. Әрбір іс үшін дәлелдеу пәніне
келетін деректер құрамы әртүрлі болады. Сот оны тараптардың талаптарымен
қарсылығынан шыға отырып және материалдық құқық нормаларын басқа ала отырып
анықтайды.
Дәлелдеу пәніне талаптармен көрсетілген талап
арыздың негізгі түріндегі заңи деректер жатады. Дәлелдеу пәніне сонымен
қатар талапқа қарсы қарсылық көрсету негізінің деректері жатады. Процесске
дербес талап мәлімдеуші немесе талаптар енгізілгенде іс бойынша дәлелдеу
пәніне осы талаптардың пайда болу деректері де кіреді.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу — соттық дәлелдемелер арқыла істің мән-
жайын анықгауға бағытталған қызмет. Ол нақты істі қарау бойынша
барлық процессуалды қызметтің бөлімін көрсетеді. Дәлелдеу —
дәлелдемені ұсынуда, жинауды зерттеумен бағалауды алып жатады.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу пәні іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-
жайларды анықтау, заң фактілері және басқа да мән-жайлардың жиынтығы болып
табылады. А.Х. Гольмстен дәлелдеу пәнін аныктай отырып, тараптардың
талаптарын негіздейтін факті дәлелдеудің пәні болып табылады деп жазады.
Дәлелдеуге мына фактілер жатады: екі негізгі жағдайды
қанағаттандыратын: 1) факт іске арналған, 2) тұрақты факт.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлеледеу нысаны төрт негізгі
бөлімдерден тұрады. 1) дәлелдемелердің жалпы теориясы немесе философиясы;
2) жеке ойдағы дәлелдемелік құқық; 3) дәлелдемелер туралы іс жүргізу
ғылымы; 4) дәлелдемелерді техникалық зерттеу.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады дегеи сүракка жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
накты және дүрыс аныктау-сот процесінің корытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудін пәні-азаматтык істерді дұрыс шешуге кажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Дәлелдеуді канағаттандыратын екі негізгі шарт бар:
1) факт немеме мән-жай іс үшін маңызды болуы тиіс;
2) факт немесе мән-жай іс бойынша таланты күптайтын немесе
карсылык білдіретініне карамастан анық болуы тиіс. Іс бойынша дәлелдеуге
жататын заңды фактілер мен басқада мән-жайларды-ізделініп отырған фактілер
деп атауға болады. Себебі ссл оларды бекітуге тиіс. Іс бойынша ізделініп
отырған фактілердің жиынтығы пәлелдеу пәні болып табылады. Істің дүрыс
шешілуіне кажетті маңызы бар мән-жайлар тараптар мен баска да
катысушылардың талаптары мен қарсылыктары негізінде тиісті материалдык және
процессуалдық кұқык нормаларын колдана отырып сотпен аныкталады. АІЖК-ң 66-
бап 2-тармағында осы нормада соттағы дәлелдеудің пәнін сот анықтайтынын
байқаймыз.ІО
Дәлелдеу құкығы теориясында дәлелдеу пәнінің мазмұны туралы түрлі
пікірлер кездеседі. А.К. Сергун 11, Я.Л. Штутин 12, М.К. Треушников
13, К.С. Юдельсон 14 сиякты ғалымдар дәлелдеу пәніне дауласушы
тараптардың талаптары мен карсылыктарын негіздейтін материалдык-кұкыктык
сипатқа ие фактілер кіреді деп дәлелдесе, екінші бір авторлар тобы дәлелдеу
пәнінің мазмұнына таланты колдайтын немесе оған карсылык білдіретін
фактілер ғана емес, кұқық бұзушылықтың немесе даудың туындау себептері мен
шарттарын да дәлелдеу пәнінің мазмұнына кіреді дегенді айтады. (Ю.К.
Осипов) Үшінші бір авторлар: дәлелдеу пәні өзіне мән-жайлардың мынандай 3-
тобын камтиды, яғни материалдык-кұкыктык, процессуалдык және дәлелдемелік
деген түжырымды үсынса (Д.М. Чечот) 15; төртінші бір ғалымдар тобы
дәлелдеу пәнінін мазмүнын кеңірек камтиды. яғни оған материалдық - күқыктык
фактілер, процесуалдык сипатқа ие фактілер, дәлелдемелік және сотта қүкык
бүзушылык прфилактикасына кажетті фактілерді кіргізеді (И.М. Зайцев) 4
Осы айтылғандардың ішінде ең дүрыс пікір бірінші авторлар тобының
түжырымы деп сенеміз.
Соттык шешудің пәні даулы материалдык-күкыктык катынас немесе заңды мүдде
болып табылады. Ал оның бар немесе жок екені материалдық
кұкык нормаларында бекітілген белгілі заңды фактімен немесе олардын
жиынтығымен байланысты.
Занды фактілерді соттың бекітуі даулы құқықтық немесе заңды мүдденің бар
немесе жок екенін анықтауға негіз болып табылады. Бұл жерден дәлелдеудің
пәні материалдық-құқыктык қатнастардын туындауына, өзгеруіне, қысқаруына
негіз болатын заңды фактіні қүрайтынын анықтауға болады.
Дәлелдеу пәні - түсінігі бүл соттық зерттеудің шектері немесе көлемі
деген үғымды білдіріді. Заң соттағы зерттеудің шектерін бекітпейді, ал
дәлелдеудің пәні анык. Оған тараптардың карсылыктары мен талаптарын
негіздетін жайттар жатады (Я.Л. Штутин) 12. Баска фактілер Сотта
зерттеудің шектері үғымының мазмүнына кіреді. Әрбір азаматтық іс бойынша
дәлелдеудің пәні әртүрлілігімен ерекшеленеді. Себебі түрлі азаматтык
істерде мән-жайлар мен оқиғалар толығымен бірдей болуы мүмкін емес.
Талап өндісіндегі істер бойынша дәлелдеудің пәні түрлі фактілердің
тобынан кұралады:
1. Талаптын чегізгі фактісінен
2. Талапка карсы карсылыктарын негіздеу фактілерінен
3. Қарсы талап негізінің фактілерінен
4. Үшікші түлғалардың талабы негізінің фактісінен
Ерекше талап кою сот өндірісінін істері бойынша арыздың негізімен немесе
арыз бойынша койылған талапқа қарсылық негізіндегі фактілерімен,ал ерекше
өндіріс бойынша арыздың шағымның негізімен және мүдделі түлғалардың баяндау
фактілерімен, сипатталады. Дәлелдеудің пәніне кіретін заңды фактілердің
мынандай түлері бар:
5. Әрекет(әрскетсіздік),оқиға,жағдай;
6. Заңды және заңсыз әрекеттер;
7. Жағымды және жағымсыз фактірлер;
Дәлелдеу процесінде өтіп кеткен оқиғалар мен фактілер
бекітіледі.Сондыктан соттық талқылау барысында дәлелдемелер негізінде өтіп
кеткен жағдайлар суреттеліп,фактілер дәлелденеді.
Дегенмен заңды фактілердің барлығы бірдей дәлелдеуге жатады деп айта
алмаймыз. Кейбір фактілер дәлелденбей-ак сот шешімінің шығуына негіз бола
алады.Сондықтанда ондай фактілер дәлелдеу пәні болып табылады. АІЖК 71-
бабында дәлелдеуден босатудың негіздері көрсетілген 10. Осы бапка сәйкес
АІЖК заңды фактілердің төрт тобын дәлелдеуді қажет етпейтін фактілерге
жатқызады.
Бірінші топка- жалпыға белгілі фактілер (сотпен жалпыға белгілі деп
танылған мән-жайлар), яғни барлык тұлғаларға белгілі мән-жайлар, Е.В.
Васьковский өз енбегінде жалпыға мәлім фактілер деп сол жергілікті жердін
тәжірибесін игеретін әрбір тұрғынына, сонымен катар судъяларына белгілі
болуы тиіс фактілерді айтуға болады деп көрсетеді.Ондай фактілер дәлелдеуді
кажет етпейді 16.
Екінші топка - алдын-ала бекітілген (преюдициалды) фактілер, яғни дәл
осы тараптар катыскан басқа істер бойынша заңды күшіне енген сот
шешімдерімен немесе үкімдерімен бекітілген фактілер.
АІЖК-ң 71-бабының 2-тармағына сәйкес: соттың бұрын каралған азаматтык іс
бойынша заңды күшіне енген шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін
міндетті және сол адамдар катысатын баска ззаматтык істерді талкыллү
кезінде кайтадан дәлелденбейді.Ю
АІЖК-ң 71-бабының 3-тармағына сәйкес соттың кылмыстык іс бйынша күшіне
енген талап коюды канағаттандыру күкығы танылатын үкімі, оған қатысты
соттың үкімі болған түлға әрекеттерінің азаматтық-күкыктық салдары туралы
істі карайтын сот үшін міндетті.
Заңды күшіне енген сот үкімі мүндай азаматтык істі караған сот үшін, осы
іс-әрекеттер орын алды ма және оларды осы адам жасады ма деген мәселелер
бойынша сондап-ак үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың күкықтык
бағасына катысты да міндетті болып табылады.
Үшінші топқа - болжанған фактілер. (предпологаемые или презюмируемые
факты) Заңға сәйкес бұл фактілер бекітілген деп саналады және азаматтык
істерді талқылағанда дәлелденбейді. АІЖК 71-бабының 4-тармағы бойынша заңға
сәйкес анықталды деп ұйғарылған фактілер азаматтык істер талкылау кезінде
дәлелденбейді-мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы мүмкін.
Заңды түрде болжанған фактілер деп - өзге бір фактілердің бар болуы
нәтижесінде жалпыға белгілі екендігінің дәлелденгені туралы корытындынын
болуы міндетті фактілерді айтамыз.(Е.В.Васьковкий) 16.
Мысалы: Қауіптіліктің жоғарылығынан пайда болған кінә төмендегі фактілер
дәлелденген жағдайда: АК 931-бабының 1-тармағында кызметі айналасындағылар
үшін жоғары кауіптілікпен байланысты заңды түлғалар мен азаматтар егер зиян
дүлей күштердің немес жәбірленушінін теріс пиғылының салдарынан пайда
болғанын дәлелдемесе, жоғары кауіптілік көздері келтірген зиянды өтеуге
міндетті деп көрсетілген.І 7
Төртінші топка - жалпыға мойындалған, түрақты үғымдар. Бүл мән-жайлар
егер. тиісті күкыктык ресімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе,
дәлелденб,ей-ак бекітілуге түратын жағдайлар. Оларға:
Осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы
қабылданған зерттеу әдістерінің дүрыстығы;
9. Адамның заңды білуі;
Адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
- Олардың бар екендігін растайтын қүжатты үсынбаған және арнаулы
даярлык немесе білім алған оку орнын немесе басқада
мекемені
көрсетпеген адамда арнаулы даярлыктың немесе білімнің болмауы
дәлелдемелерс* аныкталған мән-жайлар болып есептеледі.
Бүдан бөлек АІЖК-і дәлелдеуді кажет етпейтін баскада фактілерді үсынады.
Ондай нормалар:
1. АІЖК-ң 78-бабының 3-тармағы бойынша тараптын тармағын немесе
карсылығын негіздейтін фактілерді екінші тараптың мойындауы ол
тарапты осы фактлерді одан әрі дәлелдеу қажеттігінен босатады. Тарап
мойындаған факті сот отырысының хаттамасына енгізіледі және оған фактіні
мойынгчған тарап қол қояды.
Егер фактіні тану жазбаша өтініште баяндалған болса, ол іске қосып
тігіледі.
Бұл жерде мәселе даусыз фактілерге байланысты-яғни, бірінші тарап
дәлелдеуге міндетті фактіні екінші тарап өзі мойындап койса- онда бұл
даусыз факт болып саналады.(Я.Л.Штутин) 12. АІЖК-ң 78-бабының 4-тармағы
бойынша егер фактілерді тану шындығында болған мән-жайды жасыру максатымен
не алдаудың, күш қолданудың, коркытудың немесе жаңылудың әсерінен
жасалғандығына соттың күдігі болса, ол тануды қабылдамай, -..л туралы
ұйғарым шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуге
тиіс.
2. АІЖК-н 66-бабының 10-тармағы бойынша егер тарап сот сұраткан
дәлелдемені өзінде ұстап калса және оны соттың сұратуы
бойынша
ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне
қарсы
бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
3. АІЖК- ң 91- бабйшың 8-тармағына сәйкес егер тарап сараптама
жүргізуге катысудан жалтарса немесе оны өткізуге кедергі
келтірсе
(сараптамаға келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін кажетті материалдар
бермесе, сотка беруге мүмкіндік болмайтын немесе киындык келтіретін
өзіне тиісті обьектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе),ал істің
мән-
жайлары бойынша мүндай тараптың катысуынсыз сараптама жүргізу
мүмкін болмаса, сот кай тараптың сараптамадан жалтарғанына, сондай-ак
ол үшін оның қаншалыкты маңызы барлығына карай аныктау үшін
сараптама тағайындалған фактіні аныкталған немесе жокка шығарылған
деп тануға құкылы.10
2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу құралдары
Дәлелдеу құралдарына азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 78, 79, 81,
86, 96, - баптарында көрсетiлген дәлелдемелер түрлерi жатады. Ендi
осы баптарда берiлген дәлелдеу құралдарының түсiнiктемелерiне
тоқталып өтейiк. Кодекстiң 78-бабында тараптардың және үшiншi
тұлғалардың түсiнiктемелерiне байланысты келесiдей қалыптар
бекiтiлген. Тараптардың және үшiншi тұлғалардың iс үшiн маңызы бар
өздерiне белгiлi мән-жайлар туралы түсiнiктемелерi iс бойынша
жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар тексеруге және бағалануға
жатады. Көрсетiлген тұлғалардың түсiнiктемелерi ауызша және жазбаша
болуы мүмкiн. Тараптардың талабын немесе қарсылығын негiздейтiн
фактiлердi, екiншi тараптың мойындауы ол тарапты осы фактiлердi
одан әрi дәлелдеу қажеттiлiгiнен босатады. Тарап мойындаған фактi
сот отырысының хаттамасына өткiзiледi және оған фактiнi мойындаған
тарап қол қояды. Егер фактiнi тану жазбаша өтiнiште баяндаған
болса, ол iске қосылып тiгiледi. Егер фактiлердi тану шындығында
болса мән-жайды жасыру мақсатымен не алдаудың, күш қолданудың,
қорқытудың немесе жаңылудың әсерiнен жасалғандығына соттың күдiгi
болса, ол тануды қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады. Мұндай
жағдайда осы фактiлер жалпы негiзде дәлелденуге тиiс. Кодекстiң
келесi бабында куәнiң айғақтарына байланысты ережелер бекiтiлген.
Оған сәйкес iс үшiн маңызы бар мән-жайлар туралы қандай да
болмасын мәлiметтер өзiне белгiлi болған тұлға куә болып табылады.
Адамның айғағы, егер ол өзiнiң хабардар болу көзiн көрсете алмаса,
дәлелдеме деп танымайды. Жазбаша дәлелдемелердiң анықтамасы 81-бапта
орын тапқан. Ол бойынша iс үшiн маңызы бар мән-жайлар туралы
мәлiметтер қамтитын актiлер, құжаттар, iскерлiк немесе жеке сипаттағы
хабар жазбаша дәлелдемелер болып табылады делiнген. Заттай
дәлелдемелер түсiнiгi 86-шы бапта бекiтiлген. Егер заттар өзiнiң
сырòқы түрiмен, қасиеттерiмен немесе өзге де белгiлерiмен iс үшiн
маңызы бар мән-жайды анықтау құралы болса, алады деп ұйғаруға
негiз болса олар заттай дәлелдемелер деп танылады 96-шы бапта
сарапшының қорытындысы туралы түсiнiктемелер берiлген. Сарапшының
қорытындысы бұл сарапшының алдына сот зерттеуге, оның iшiнде арнайы
ғылыми бiлiмдердi пайдалана отырып жүргiзiлетiн заттай дәлелдемелер
мен үлгiларге негiзделген қорытындылар. Сараптама өз негiзiнде жеке
және комиссиялық сараптама, кешендi сараптама, қосымша және
қайталама сараптама болып бөлiнедi. Комиссиялық сараптама күрделi
сараптамалық зертеулер жүргiзу қажет болған жағдайларда тағайындалады
және оның бiр мамандықтағы бiрнеше сарапшы жүргiзедi. Сараптамалық
комиссияның мүшелерi алынған нәтижелердi бiрлесiп жолдайды және
ортақ пiкiрге келе отырып қорытындыға қол қояды немесе қорытынды
берудiң мүмкiн еместiгi туралы хабарларға қол қояды. Сарапшылар
арасында келiспеушiлiк болған жағдайда олардың әрқайсысы немесе
сарапшылардың бiр бөлiгi жеке қорытынды бередi немесе пiкiрi
комиссияның басқа мүшелерiнiң қорытындысымен сәйкес келмейтiн сарапшы
пiкiрiн қорытындыда жеке тҮжырымдайды. Кешендi сараптама iс үшiн
маңызы бар мән-жайларды анықтау үшiн әр түрлi бiлiм саласының
негiзiнде зерттеу жүргiзу қажет болған жағдайларда тағайындалады
және оны мамандығы әр түрлi сарапшы өздерiнiң құзыретi шеңберiнде
жүргiзедi. Кешендi сараптаманың қорытындысында әрбiр сарапшының
қандай зерттеуде, оны қандай көлемде жүргiзгенi және сарапшының
қандай қорытындыға келгендiгi көрсетiлуi тиiс. Әрбiр сарапшы
қорытындының осы зерттеулер мазмұндалған бөлiмiне қол қояды. Қосымша
сараптама қорытынды жеткiлiктi түрде айқын немесе толық болмаған,
сондай-ақ бұрын зерттелген мән жайларға қатысты жаңа мәселелер
туындаған кезде тағайындалады. Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы
қорытындысы жеткiлiктi түрде негiзделмеген немесе оның дұрыстығына
күмән тудырған, не сараптама жүргiзудегi iс жүргiзу нормалары
елеулi бұзылған кеçде дәл сол объектiлердi зерттеу және дәл сол
мәселелердi шешу үшiн тағайындалады.
1. Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
2. Бұл нақты деректер тараптардың жөне үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындылары-мен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де қу.жаттармен анықталады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдемелерді тараптар мен іске
қатысушы басқа да тұлғалар береді. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-
жайларды тараптардың және іске қатысушы басқа да тұлғалардың тараптары мен
қарсылықтарының негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының
қолданылуға тиіс нормаларын ескере отырып, оот анықтайды. Сот тараптарға
және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу үшін қажетті қосымша
дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы. Тараптар мен іске қатысушы басқа
да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот
олардың өтінімі бойынша дәлелдемелерді сұратып лі ідыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер көрсетіуге,
сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-жайлар
анықталатыны немесе бекерге шақырылатыны, дәлелдемені өз бетінше алуға
кедергі келтіретін себептер жөне оньің турған жері көрсетілуге тиіс. Қажет
болған жағдайда сот өтініш берген адамға дәлелдемөні алу үшін сұрату іюді.
Соттыңталап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа жібереді немесе
сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына береді. Сот
дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде беру-
мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе езге тұлға соттың сұратуын алған күннен
бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа хабарлауға
міндетті. Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдемө беру туралы соттың талабы
сот д.ігюлсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарга сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады. Әкімшілік
жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотқа беру міндетінен
босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда аталған тұлғалар
қылмыстық жауапқа тартылады. Егер тарап сот сұратқан дәлелдемені езінде
ұстап қалса және оны соттың сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы
тараптың мүдделеріне қарсы бағытталған деп ұйғарылады жөне ол тарап
таныған деп есептеледі.
Дәлелдеме іс үшін маңызды мән-жайлардың бар екендігі туралы тұжырымын
растайын, теріске шығаратын не оларға күмән келтіретін нақты деректер болса
сот дәлелдемені іске қатысты деп таниды. Заң бойынша белгілі бір
дәлелдемелермен расталуға тиіс істің мән-жайлары ешқандай басқа
дәлелдемөлермен расталуға тиіс емес. Нақты деректер, егер олар
заңталаптарын бұза отырып, іске қатысушы тұлғалардың заңмен кепілдік
берілген құқықтарынан айыру немесе оларды ығыстыру арқылы немесе істі сотта
қарауға дайындау кезінде немесе сотта қарағанда аза-маттықпроцестіңөзге де
ережелерін бұза отырып, оның ішінде: күш қолдану, қорқыту, алдау, сол
секілді езге де заңсыз іс-әрекеттерді қолдана отырып; оларға
түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан туындаған іске
қатысушы адамдардың ез құқықтары мен міндеттеріне қатысты жаңылуын
пайдалана отырып; осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға
құқығы жоқадамның іс жұргізу іс-әрекетін жургізуіне байланысты; қарсылық
білдіруге жататын адамның іс жургізу іс-әрекетіне қатысуына байланысты, іс
жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұза отырып; белгісіз кезден
немесе сот отырысында анықтапа алмайтын кезден; дәлелдеу барысында қазіргі
ғылыми білімге қайшы келетін өдістерді қолдана отырып алынған болса, олар
нақты деректердің растығына әсер өтсе немесе әсөр етуі мүмкін болса, оларды
сот дәлелдемелөр ретінде пайдалануга жол беругв бол-майды деп тануға тиіс.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын, сондай-ақ оларды шөктеп пайдалынудың
мүмкіндігін өз бастамашылығы бойынша немесе іске қатысушы адамдардың
өтініші бойынша сот белгілейді. . Заңды бүза отырып алынған дәлелдемелер
заңдық күші жоқ двп танылады және сот шешімінің негізіне жатқызыла алмайды,
сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде
пайдаланыла алмайды. Осы баптың бірінші бөлігінде аталған тәртіп
бұзушылықтармен алынған нақгы деректер тиісті тәртіп бұзушылықтардың және
оларға жол берген адамдардың кінәлілігінің дәлелдемесі ретінде пайдаланылуы
мүмкін.
Тексеру нәтижесінде дәлелдеменің шындыққа сәйкес келетіні анықталса,
далелдеме рас деп есептеледі. Сотжалпыға белгілі деп таныған мән-жайлар
дәлелдеуді қажет етпейді. Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды
күшіне енген шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол
адамдар катысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан
дәлелденбейді. Соттың қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды
қанағаттандыру құқығы танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған
тұлға өрекөттерінің азаматтық-құқықгық салдары туралы істі қарайтын сот
үшін міндетті. Заңды күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған
сот үшін, осы іс-әрекеттер орын алды ма және оларды осы адам жасады ма
деген мәселелер бойынша, сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға жөне
олардың құқықтық бағасына қатысты да міндетті болып табылады. Заңға сәйкес
анықталды деп ұйғарылған фактілер азаматтық істі талқылау көзінде
дәлелденбейді. Мұндай үйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы мүмкін.
Егер тиісті құқықтық ресімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе, мына мән-
жайлар:
1) осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
2) адамның заңды білуі;
3) адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
4) олардың бар екендігін растайын құжатты ұсынбаған және арнаулы даярлық
немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген адамда
арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелдемелерсіз анықталған
мәнжайлар болып есептеледі.
3. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеудің міндеті, мақсаты
Азаматтык істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-Ң 65-
бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу әрекетінде
тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу кұкығы теориясында, дәлелдеу -- бұл тараптардың міндеті емес,
кұкығы деген пікір бар. Сондықтан бұл жерде дәлелдеу ауыртпалығы (бремя
доказывания) деген терминді қолдану дұрыс сиякты. Аталған жағдайға
байланысты теорияға көптеген пікірлер ұсынып, дискуссия жүргізуге болады,
бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті деп көрсетіп отыр АІЖК-ң 65-бабы
Талапкер өз талабының негізін қүрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапка
карсы негіздерін, дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші түлғалар-өзінің
койған талабын негіздейтін мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет
мемлекеттің және қоғамның, сондай-ак өзге түлғалардың күкыктары мен заңмен
қорғалатын мүдделерін сотта корғау үшін талап арыз немесе арыз беретін
прокурорға, мемлекеттік органға жергілікті өзін-өзі баскару органына,
үйымдар мен азаматтарға : да жүктеледі.
Материалдык күкык нормалары жекелеген жағдайларда тараптар арасында
дәлелдеу міндетін баскаша белуге немесе жүктеуге мүмкіндік береді. Бүл
дәлелдеу презумпциясымен байланысты. Мысал ретіде материалдық күкыктан
келесі арнайы ережелерді келтіруге болады:
1) АК 931 баб. 1 тармағында кызметі айналасындағылар үшін жоғары
қауіптілікпен байланысты заңды түлғалар мен азаматтар (көлік үйымдары,
өнеркәсіп орындары, қүрылыстар. көлік күралдарының иелері және т.б.) егер
зиян дүлей күштердің немес жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан пайда
болғанын дәлелдемесе, жоғары қауіптілік көздері келтірген зиянды өтеуге
міндетті деп көрсетілген.
2) АК 359 бабында борышқор кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол
кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде
міндеттемені орындамаған адам, егер бой бермейтін күштің, яғни осы
жағдайлар кезіндегі төтенше және тойтаруға болмайтын мән-жайлардың
салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей
алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.17
Болжанған фактілерді дәлелдеуцен бір тарап яғни, талапкер босатылады, ал
кінәсіздікті дәлелдеу міндеті екінші тарапқа яғни, жауапкерге өтеді.
Тараптардың және іске қатысушы баска да түлғалардың дәлелдеу әрекеті
өздерінің заңды үстанымдарын негіздеу максатында дәлелдемелерді жинау,
үсыну және зерттеу жүмыстарынан түрады.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске
қатысушы баскада түлғалардың талаптары мен карсылыктары негізінде,
материалдыкі және іс жүргізу қүкығының колдануға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот аныктайды. Дәлелдемелерді жинау және ұсыну азаматтык іс
козғалғаннан бастап бірінші инстанциядағы сот шешім немесе үйғарым
шығарылғанға дейін жүргізіледі.
Дәлелдемелерді үсыну апелляциялык сот инстанциясында да жүргізілуі
мүмкін. АІЖК-ң 335-бабының 3-тармағы бойынша апелляциялык шағым, наразылык
бер°тін түлғаның бірінші сатыдағы сотка табыс етілмеген жана айғақтарға
сілтеме жасауына тек шағымында олардың бірінші сатыдағы сотка оларды табыс
етуге мүмкіндігі болмауы негізделген жағдайғда ғана жол беріледі
делінген.ІО
АІЖК-ң 345-бабы 1-ші тармағында істі апелляциялык тәртіппен карау
кезінде сот 1-ші сатыдағы сот шешімінің заңдылығы мен негізділігі толык
көлемінде көрсетіледі деп көрсеткен. Апелляциялык инстанциядағы сотгардың 1-
ші сатыдағы соттардың шешімдерінің құқықтық және нақты жақтарының
дұрыстығы, тексерілуі, жаңа мән-жайларды бекітіп, жаңа дәлелдемелерді
зерттеуі мен бағалауы апелляциялык соттардың істі қайтадан мәні бойынша
карап шығатынын негіздейді.
Заң апелляциялық сот сатысына қосымша материалдар ұсына алады деп
анык көрсетпеген. Сонымен бірге Азаматтык іс жүргізу кодексі әртүрлі
терминдерді колданады: АІЖК-н 335-бабының 3-тармағында жаңа
дәлелдемелер, АІЖК-ң 335-бабының 2-тармағында косымша
дәлелдемелер, АІЖК-ң 347-бабында косымша табыс етілген материалдар л^п
көрсетілген.ІО
Апелляциялык инстанцияға косымша ұсынған дәлелдемелер тек кандай да бір
жаңа фактілерді бекіту және істі дұрыс шешу үшін емес, 1-ші инстанциядағы
сот шешімін толык және жан-жақты тексеру үшін кажет.
АЖІК-ң 66-бабының 1-ші тармағы бойынша дәлелдемелерді тараптар мен іске
катысушы баска да түлғалар береді. Сот істің накты мен-жайын аныктау
максатында өз бастамасымен айғактар жинаудан босатылған, алайда тараптың
дәлелді өтініші бойынша оған кажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Сот тараптирға және іске катысушы баска да түлғаларға істі дүрыс шешу
үшін кажетті косымша дәлелдемелер табыс етуді үсынуға күкылы.
Дәлелдемелерді жинау-тараптар мен іске катысушы түлғалардың бастамасымен
түрлі тәсілдер аркылы жүзеге асады.
Дәлелдемелерді жинаудың бір тәсілі мүдделі түлғаның өтініші бойынша
дәлелдемелерді сүратып алдыру.
Тараптар мен іске катысушы баска да түлғалар үшін дәлеледемелерді үсыну
киындык келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша дәлелдемелерді
сүратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелсрді сүратып алдыру туралы өтінімде: сүратып алдыруға жататын
дәлелдемелер;
- осы дәлелдеме арқылы іс үшш маңызы бар мән-жайлар;
- қандай мән-жайлар анықталатыны немесе бекерге шығарылатындығы;
10. дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептері;
11. сұратып алдыратын дәлелдеменің тұрған жері көрсетілуі тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтініш берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді. Сэттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа
жібереді немесе сотка табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына
береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жок лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бүл туралы хабарлауға
міндетті.
Хабарламаған, сондай-ак егер дәлелдемені беру туралы соттың талабын сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі немесе
Іске катыспайтын өзгеде түлғаларға әкімшілік қүқык бүзушылык туралы
заңдарға сәйкес әкімшілік жаза қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотка
беру міндетінен босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда
аталған түлғалар қылмыстык жауапка тартылады.
Жазбаша дәлелдемелерді сотка беру кыйын болған ретте сот тиісінше
куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді беруді талап ете алады немесе
жазбаша дәлелдемелерді олар сакталып қойылған жерінде карай алады және
зерттей алады. Дәлелдемелерді жинаудың тағы бір тәсілі сот тапсырмаларын
беру жолымен жүргізіледі. АІЖК-ң 72.73 баптар бойынша істі караушы сот іске
катысушы адамның басқа калада немесе ауданда дәлелдемелер жинау кажеттігі
туралы өтінімін канағаттандырған жағдайда тиісті сотқа белгілі бір іс
жүргізу әрекетін жасауға тапсырма береді.ІО
Мысалы, куәнің түратын жері бойынша соттан куәлік жауап алу туралы, затты
гүрған жерінде карау туралы тб.
Көп жағдайда сот тапсырмасын беру туралы үйғарымдар істі сотта карауға
әзірлеу кезінде шығарылады. Соттың тапсырмасы туралы
үиғарымда қаралатын істің мәні, тараптар туралы мәліметтер, анықтауға
жататын мән-жайлар тапсырманы орындаушы сот жинауға тиіс дәлелдемелер
көрсетіледі. Бұл ұйғарым ол жолданған сот үшін міндетті және ол алынған
сәттен он күнге деиінгі мерзімде орындалуға тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау АІЖК-де белгіленген ережелер бойынша сот
отырысында жүргізіледі. Іске катысатын түлғалар отырыстың өтетін уакыты мен
орны туралы қүлақтандырылады, алайда оған келмеу тапсырманы орындауға
кедергі болып табылмайды.
Хаттамалар мен тапсырманы орындау кезінде жиналған барлыі; материалдар
дереу істі карап жатқан сотка жіберіледі.
Егер іске катысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа түсініктеме
немесе айғақ беруші куәлер істі қарайтын сотқа келсе, олар жалпы тәртіпте
түсініктеме мен айғак береді.
Істі караушы сот іске катысушы адамдардың Қазақстан Республикасының
күкыктык көмек көрсету жөнінде келісімі бар баска мемлекетте дәлелдемелер
жинау туралы өтінішін канағаттандырған жағдайда сол келісімнің ережелеріне
сәйкес сот тапсырмасын жібереді.
Дәлелдемелерді жинаудың үшінші тәсілі дәлелдемелерді камтамасыз ету
институтын колдану аркылы жүзеге асады. Бүл азаматтык іс жүргізу күкығынын
арнайы институты. Бүл институттың нормалары кажетті дәлелдемелерді сотка
үсыну сонынан мүмкін болмайды немесе киындық келтіреді деп қауіптенуге
негіз туындаған жағдайда дәлелдемелерді сактау және куәлендіру тәртібін
бекітеді.
Өздері үшін қажетті дәлелдемелерді іске катысушы түлғалар соттан
камтамасыз ету туралы сүрай алады. Мысалы, ауыр халдегі ауру куәдән күні
бүрын жауап алу, тез бүлінетін өнімдерге сараптама тағайындау , күлап калу
туралы каупі төніп түрған обьектіні алдын -ала карап шығу т.б.
Заң дәлелдемелерді камтамасыз етудің түрлерін шектемейді.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініш сотқа дәлелдемелерді
қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттері жасалуға тиісті аумақ
бойынша беріледі. Бұл істі қараушы сот немесе дәлелдемелердің орналасқан
жершдегі баска да сот болуы мүмкін.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініште:
12. Қамтамасыз етілуге қажетті дәлелдемелер;
13. Растау үшін осы дәлелдемелер кажет мән-жайлар;
14. Өтініш берушіні камтамасыз ету туралы өтініш жасауға итермелеген
себептер;
- Қамтамасыз етілетін дәлелдемелер кажет болып отырған
іс
көрсетілуге тиіс.
Дәлелдемелер камтамасыз ету туралы өтінішті қарау нәтижесі бойынша сот
ұйғарым шығарады. Мүндай өтініш кабылдаудан бас тарту туралы судьяның
үйғарымына жекеше шағым берілуі мүмкін,
Дәлелдемелерді камтамасыз етуді жалпы іс жүргізу ережелеріне сәйкес судья
жеке - дара жүзеге асырады. Өтініш беруші және іске катысушы басқа түлғалар
дәлелдемелерді камтамасыз ету уақыты мен орны туралы хабарланады, алайда
олардың келмеуі дәлелдемелерді камтамасыз ету туралы өтінішті карауға
кедергі болып табылмайды.
Хаттамалар және дәлелдемелерді камтамасыз ету тәртібімен жиналған
нәрсенің бәрі іске катысушы түлғаларға хабарлана отырып, істі қараушы сотка
беріледі:
Дәлелдемелерді камтамасыз етудің мерзімі заңда карастырылмаған, бірақ бүл
мерзім норма аналогиясы бойынша сот тапсырмасы орындалатын мерзімнен, яғни
10 күннен асып кетпеуі тиіс.
Іс сотта туындағанға дейін дәлелдемелерді камтамасыз етуді заңдармен
көзделген тәртіппен сотта нотариустар немесе консулдык мекемелердін
лауазымды адамдары жүргізеді.
Нотариат туралы ҚР Заңының 98 және 99 - баптары дәлелдемелерді
камтамасыз ету туралы сүрактарды реттейді.Нотариус сотта немесе баска
кұзіретті органда іс туындаған жағдайда, егер кейіннен дәлелдемелерді табыс
ету мүмкін емес немесе қиын болады деп топшылауға негіз болса, мүдделі
түлғалардың өтініші бойынша қажетті дәлелдемелерді камтамасыз етеді.
Нотариус мүдделі түлғалар өзіне өтініш жасаған кезде соттың немесе баска
қүзіретті органның қарауында жаткан іс бойынша дәлелдемелерді қамтамасыз
етпейді. Дәлдемелерді қамтамасыз ету тәртібі бошлі' нотариус
азаматтарға сауалдар кояды, күжаттар мен заттарды қарайды. кажет болған
жағдайда сараптама тағайындайды.
Дәлелдмелерді камтамасыз ету жөнінде іс жүргізу әрекеттерін жасаған кезде
нотариус ҚР АІЖ зандарының нормаларын басшылыққа алады.
Нотариус тараптар мен мүдделі адамдарға дәлелдемелерді камтамасыз ету
уакыты мен орны туралы хабарлайды, бірақ олардың келмей калуы дәлелмелерді
камтамасыз ету жөніндегі іс-әрекетті жасауға кедергі болып табылмайды.
Тараптар мен мүдделі адамдардың біреуін хабардар етпей дәлелдемелерді
камтамасыз ету тек кейінге қалдыруға немесе іске кейіннен кімнің
катысатынын аныктауға болмайтын жағдайларда ғана жүргізіледі. Куә немесе
сарапшы шакыру бойынша келмеген жағдайдг нотариус ҚР заң-актілерінде
кезделген шараларды колдану үшін куәніі немесе сарапшынын түрғылыкты жері
бойынша соттка бүл тураль хабарлайды.
Нотариус азамат пен маманды көрнеу жалған айғак немесе корытындь бергені
және айғак немесе корытынды беруден бас тартканы немеа жалтарғаны үшін
жауап беретіні туралы ескертеді.
1.4. Азаматтық iс жүргiзудегi куәнiң айғақтары
Қоғамдық қатынастың құрамдас бөлігі құқықтық қатынас әдетте қатынастың
қатысушысы болып табылмайтын басқа адамдардың көз алдында туындайды,
өзгереді, тоқтайды. Болып жатқан жағдайды объективті түрде қабылдап
қайтадан шығаруға кабілетті. Осы жағдайдан куәнің процессуалдық фигураны
анықтап болмайды. Сонымен куә дегеніміз өзінің физикалық және психикалық
даму деңгейімен болып жатқан оқиғаны дүрыс қабылдап, сақгап, сот
мәжілісінде қайтадан шығаруға қабілетті және соттың шешімінде заң мүддесі
жоқ тұлға. Куә ретінде келген жоғарыда аталып өткен талаптарға сай кез-
келегн адам бола алады. Куәнің айғақтарының құндылығы куәнің юридикалық
мүдделі түлға еместігінде. Сол себептен куәнің деректі фактілерді нақтылы
өмірде болған күйінде айтпауында негіз жоқ. Басты шарт адамның өз көзімен
көрген кепіддік берілген мәліметі дәлелденіп отырған фактіге байланысты
болуы керек. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің 79-шы бабының 2-ші
тармағында куә ретінде шақыруға болмайтын субъектілер тізімі берілген.
Осыған сәйкес келесі адамдар куә міндетін атқара алмайды:
1. Балаларды тәрбиелеу туралы даулар бойынша істерді қоспағанда
өзінің жастығына, дене немесе психикалық кемістілігіне орай фактілерді
дұрыс қабылдауға және олар туралы дұрыс айғақ беруге қабілетсіз
адамдар.
2. Өкілдік немесе қорғаушының міндетін атқаруына
байланысты өздеріне белгілі болған мән-жайлар туралы-
азаматтық іс бойынша актілер немесе қылмыстық іс
бойынша қорғаушылар;
3. Шешім немесе үкім шығару кезінде істің мән-жайын кеңесу
бөлмесінде талқылау кезінде туындаған мәселелер туралы —
судья;
4. Олар тәубаға келу кезінде сенім білдірген адамдардан белгілі болған
мән-жайлар туралы дін қызметшілері;
5. Занда көрсетілген басқа адамдар жауап алуға
жатпайды.
Физикалық кемістігі бар адам да куә болуы мүмкін . Мысалы, құлағы нашар
еститін адам көру арқылы іс бойынша маңызды мәліметтер алуына мүмкіндігі
бар. Сондықган әрқашанда куәнің айғақтары қашан және қандай жағдайда
қалыптасқандығы туралы толық анықтама қажет. Куәлік айғақ екі бөлімнен
тұрады: жалпы және арнайы бөлім. Жалпы бөлімде куәнің жеке басын анықгайтын
мәліметтер, оның тараптарға қатысын және іске қатысын көрсететін мәліметтер
кіреді. Ал арнаулы бөлімге дәлелдемелік мағынасы бар мәліметтер кіреді.
Процессуалдық заң куәні қосымша құқықгар мен міндеттерге ие еткен. АҚЖК
—нің 80-ші бабына сәйкес, куә сотқа тағайындалған уақытта келуге және
шынайы айғақ беруге міндетті. Науқастығының (қарттығының,
мүгедектігінің) немесе басқа да дәлелді себептерінің салдарынан соттың
шақыруы бойынша келуге жағдайы болмаса , сот куәдан өзі барған жерінде
жауап алуы мүмкін. Көрінеу жалған айғақ берген және заңда көзделмеген
негіздер бойынша айғақ беруден бас тартқан немесе жалтарғаны үшін куә
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 352-ші, 353-ші баптарында
көзделген жауаптылыққа таратылады. Бүл жерде занда көзделмеген негіздер
бойыншаң деген сөз осы АҚЖК 17-ші бабына сілтеме жасап тұр. Бұл бап бойынша
ешкім өзіне, жұбайына, және ауқымы заңнмен айқындалған жақын туыстарына
қарсы куәлік беруге міндетті емес.
1.5. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi
Азаматтық iс жүргiзу кодексiнде және әдебиеттерде
көрсетiлген дәлелдеу құралдарының iшiндегi сот үшiн ең маңыздысы
тараптардың және үшiншi жақтың түсiнiктемелерi болып табылады. Сол
себептен заң мұндай дәлелдемелер мiндеттi түрде тексерiлiп
зерттелiп, бағалануы керек дейді. (АҚЖК 78-шi бабының 1-шi
тармақшасы). Сотта түсiнiктеме беру сол себептен заңмен қамтамасыз
етiлген. (АҚЖК 47-шi бабының 1-шi тармақшасы). Сот мәжiлiсiне
қатысушылардың бiреуi сот мәжiлiсiнiң болатын орны мен уақыты туралы
хабарсыз қалу себебiнен сот мәжiлiсiне келмеген жағдайда мұндай iс
бойынша шыққан сот шешiмi күшiн жояды. Себебi тараптар материалдық
қатынастың субъектлiрi болғандықтан олардың бiреуiнсiз олардың iс
қарағаны дұрыс емес.
Жауапкердiң және талапкердiң түсiнiктемелерi өзiндiк
дәлелдемелердiң бiр түрi болып табылады. өйткенi субъектi
дәлелдемелiк мәлiметке өз ойында сақтап өзi мәлiмет тасымалдаушы
ретiнде сотқа түсiнiктеме берiп тұр. Тараптардың және үшiншi
жақтардың түсiнiктемелерi толық зерттелiп бағалануы қажет. Себебi
бҮл тҮлғалар iстiң бiр жақты шешiлуiне материалды мүдделi тұлғалар
болып табылады. Ең алғашқы тараптардың түсiнiктемелерiнiң
делелдемелiк күшiн түсiну үшiн алдымен сол дәлелдемелердiң қайнар
көзi болып табылатын тараптардың өзiн зерттеп бiлуiмiз керек.
Тараптар, жауапкер және талапкер, материалдық қатынас субъектiсi
болғандықтан, болған дау туралы олардан артық бiлетiн адам болуы
мүмкiн емес. °детте құқықтық қатынас пайда болуы, өзгеруi және
тоқтатылуы оқиға емес көбiнде қатысушылардың жүрiс тұрысына немесе
әрекеттерiне байланысты. Бiрақ бұл екi жағдайдың екеуiнде материалдық
қатынастың қатысушылары дәлелдеушi мәлiмет тасымалдаушы болып
табылады. Кейбiр заң әдебиеттерiнде тараптардың және үшiншi жақтың
түсiнiктемелерiнiң басқа дәлелдеме құралдарынан айырмашылығы анық
көрсетiлген [3].
Бiрiншiден, тараптар – даулық қатынастың қатысушылары және iстiң
шешiлуiне мүдделi тұлғалар. Осы себептен тараптардың түсiнiктемелерi
талап ету сипатында болады.
Екiншiден фактiлер туралы деректер хабарламасын тараптардың
құқығы мен мiндетi ретiнде бiр мезгiлде қарауға ... жалғасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 -бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ НЫСАНЫ
1. . Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу түсінігі, нысаны ... ... ... ... .6-бет
1.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу құралдары ... ... ... ... ... ..12-бет
1.3. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеудің міндеті, мақсаты ... ... ..17-бет
1.4. Азаматтық iс жүргiзудегi куәнiң
айғақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .25-бет
1.5. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi ... ... ... ..26-бет
6. Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеуде сарапшының
құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-бет
ІІ-ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР
ТҮСІНІГІ
2.1. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны ... ... ..34-бет
2.2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелердiң жарамдылығы ... ... .45-бет
Іске катысушылардың түсініктемелері ... ... ... ... ... ... ... ... 45-бет
2.3. Заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы ... ... ... ..53-бет
ІІІ-ТАРАУ. СОТТАҒЫ ЖАЗБАША ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕР -
ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ БІР ТҮРІ РЕТІНДЕ
3.1. Соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... 69-бет
3.2. Жазбаша дәлелдемелердің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74-бет
3.3. Жазбаша дәлелдемелерді зерттеу, оларды бағалау нысаны ... ..76-бет
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86-бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88-бет
КІРІСПЕ
Дәлелдеу — соттық дәлелдемелер арқыла істің мән-жайын анықгауға
бағытталған қызмет. Ол нақты істі қарау бойынша барлық процессуалды
қызметтің бөлімін көрсетеді. Дәлелдеу — дәлелдемені ұсынуда, жинауды
зерттеумен бағалауды алып жатады. Бітіру жұмысының негізгі
мақсаты дәлелдеу институтының мәнін, маңызын, соңғы жылдарда іс жүргізу
заңнамаларына енгізілген заң нормаларының күшін жойған заң нормасынан
артықшылықтары мен ерекшеліктерін карастыруға арналған. Қазақстан
Республикасындағы азаматтық сот өндірісінің аткаратын рөлі мен қызметіне
ғылыми сипаттама берілді, осы салада қолданылатын заңдарға біршама сараптау
жүргізілді.
Негізінен аталған тақырыптың өзектілігі еліміздің Конституциясында
бекітілген әрбір азаматтың бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғаудың кепілі ретінде сотта істерді қарағанда дәлелдемелерді жинаудың
және ұсынудың, оны соттар тарапынан зерттеудің және бағалаудың
маңыздылығымен айқындалады. Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны
тақырыбындағы бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан
және қайнар көздерінің тізімнен тұрады. Бірінші бөлімінде: азаматтық iс
жүргiзудегi дәлелдеу нысаны, куәнiң айғақтары, тараптардың және үшiншi
жақтардың түсiнiктемелерi, азаматтық іс жүргізудегі дәлелеуде сарашының
құқықтары мен міндеттері, оларды зерттеу тәртібі қарастырылған.
Екінші бөлімде азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдемелер түсінігі, нысаны,
дәлелдемелердiң жарамдылығы, іске қатысушылардың түсініктемелері,
заттай дәлелдемелер және сарапшының қорытындысы тоқталып оларға жалпы
сипаттама берілген.
Үшінші бөлімінде соттағы дәлелдемелердің жалпы түсінігі, жазбаша
дәлелдемелердің ұғымы, зерттеу, оларды бағалау нысанына бағытталған.
Егеменді ел болғалы қоғамның қай саласындағыдай сот жүйесінде де
түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістердің адам құкықтарына қатысты
ең оң өзгерістер екенін әсіресе сот жүйесінен айкынырақ аңғаруға болады.
Сот тәуелсіздігін сақтау казақ елінде өмір сүріп жатқан кез-келген
азамат алдындағы терең жауапкершілік. Ел Конституциясында сот жүйесіне
айрықша орын берілген болса, ол осы жауапкершіліктің дамып жаткандығы деп
түсінеміз.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеудің нысаны тақырыбындағы ғылыми
еңбекті жазуда ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі, басқа да заң нормалары және
процессуалист ғалымдардың, атап айтқанда: М.К.Треушников, С.В. Курылев,
З.К.Абдулина, З.Х-Баймолдина т.б. еңбектері колданылды.
Жұмыста қолданылатын негізгі терминдер: азаматтык іс жүргізу кодексі,
сот өндірісі, дәлелдеу, дәлелдемелер, сот, судья, сарапшы, маман, объект,
субъект, тараптар, куәлер, заттай дәлелдемелер, жазбаша дәлелдемелер,
дәлелдемелерді зерттеу, дәлелдемелерді бағалау т.б. Азаматтық iс жүргiзу
кодексi дәлелдеусiз iстiң шешiлу негiзiне жататын деректердiң екi
санатын қарастырады. Сондықтан, олар дәлелдеу пәнiне енгiзiлмейдi.
Олар жалпыға мәлiм деректермен преюдициалды анықталған
ақиқаттар. Жалпыға мәлiм деректер көпшiлiк ортаға мәлiм
деректер болып табылады. АҚЖК 71 бабының 1 бөлiмi [1], сот
жалпыға белгiлi деп таныңан мән-жайлар дәлелдеудi қажет етпейдi.
Сонымен, мән-жайды жалпыға мәлiм және дәлелдеудi қажет етпеудi
тану құқығы тек сотқа ғана бар. Белгiлi –бiр деректер туралы
мәлiметтердiң таралу дәрежесi әртүрлi болуы мүмкiн. Деректердiң
өздерi бүкiл әлемге, бiр елдiң аумағында, облыста, ауданда әйгiлi
болады. Таралу дәрежесiне қарамастан жалпыға мәлiм деректер
дәлелдеуге жатпайды. Бiрақ та, таралу дәрежесiмен келесi
процесуалды салдарлар байланысты, олар; бiр елдiң шегiнде мәлiм
деректi сот өзiнiң шешiмiнiң негiзiне ешбiр жариясыз сала
алады. Егер де керек тек бiр аз аумақта мәлiм болса, мысалы
аудан шегiнде болса, онда сот шешiмiнде осы деректi жалпыға
мәлiм болғандықтан дәлелдеуге жатпайтынын танылғанын көрсетуi керек.
Дәлелдеуге преюдициялық танылған, яғни бұрын шығарылып заңды
күшiне сот үкiмiмен басқа iс бойынша анықталған деректер
жатпайды. Ал практикада кейде бұрын сотпен зерттелген деректер
басқа iстердi шешу үшiн маңызды болып қызмет көрсететiн
жайлар да кездеседi. Олар дәлелденбейдi, себебi заңды күшiне
соттық қаулысымен анықталған. Сот оларды тексерiп жаңа соттық
қарауға жiбере алмайды. АҚЖК 71 бабының 2 бөлiмiнде [2],
бұрын қарастырылған азаматтық iс бойынша соттың заңды күшiне
енген шешiмi мен анықталған мән-жайлар сот үшiн
мiндеттi және басқа азаматтық iстердi қарауда сол тұлғалардың
қатысуымен қайта дәлелденбейдi деп жазылған. Соттар өз қызметiнде
преюдициалық ережелерiн қатаң сақтап преюдициалық деректердi қайта
дәлелдеуге жол бермеуi керек. Егер кейбiр жағдайларда iстi
кешiрек қарап жатқан сотта шешiм не үкiммен заңды күшiне енген
деректiң дұрыстығына күмән туындаса, ол шешiм не үкiмдi қайта
қарау туралы сұрақты қадағалау тәртiбiнде қарауға жiбере алады.
Заңға сәйкес, сот органдары және олардың тек үкiмдерi және
шешiмдерiмен анықталған мән-жайлар преюдициалық мәнге ие болады.
Ал басқа соттық қаулылар, мысалы прокурор – тергеу органдарының
қаулылары дәлелдеуден босатуға негiз болмайды.
Дәлелдеу құралдарына азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 78, 79,
81, 86, 96, - баптарында көрсетiлген дәлелдемелер түрлерi жатады. Ендi
осы баптарда берiлген дәлелдеу құралдарының түсiнiктемелерiне
тоқталып өтейiк. Кодекстiң 78-бабында тараптардың және үшiншi
тұлғалардың түсiнiктемелерiне байланысты келесiдей қалыптар
бекiтiлген. Тараптардың және үшiншi тұлғалардың iс үшiн маңызы бар
өздерiне белгiлi мән-жайлар туралы түсiнiктемелерi iс бойынша
жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар тексеруге және бағалануға
жатады. Көрсетiлген тұлғалардың түсiнiктемелерi ауызша және жазбаша
болуы мүмкiн. Тараптардың талабын немесе қарсылығын негiздейтiн
фактiлердi, екiншi тараптың мойындауы ол тарапты осы фактiлердi
одан әрi дәлелдеу қажеттiлiгiнен босатады. Тарап мойындаған фактi
сот отырысының хаттамасына өткiзiледi және оған фактiнi мойындаған
тарап қол қояды. Егер фактiнi тану жазбаша өтiнiште баяндаған
болса, ол iске қосылып тiгiледi
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І-ТАРАУ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ НЫСАНЫ
1. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу түсінігі, нысаны
Дәлелдеу пәні кез-келген істі дұрыс шешу үшін сот іске қатысты
барлық заңда деректерді анықтау керек. Істі нақты шешудегі анықтау заңда
деректер жиынтығы дәлелдеу пәні деп аталады. Әрбір іс үшін дәлелдеу пәніне
келетін деректер құрамы әртүрлі болады. Сот оны тараптардың талаптарымен
қарсылығынан шыға отырып және материалдық құқық нормаларын басқа ала отырып
анықтайды.
Дәлелдеу пәніне талаптармен көрсетілген талап
арыздың негізгі түріндегі заңи деректер жатады. Дәлелдеу пәніне сонымен
қатар талапқа қарсы қарсылық көрсету негізінің деректері жатады. Процесске
дербес талап мәлімдеуші немесе талаптар енгізілгенде іс бойынша дәлелдеу
пәніне осы талаптардың пайда болу деректері де кіреді.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу — соттық дәлелдемелер арқыла істің мән-
жайын анықгауға бағытталған қызмет. Ол нақты істі қарау бойынша
барлық процессуалды қызметтің бөлімін көрсетеді. Дәлелдеу —
дәлелдемені ұсынуда, жинауды зерттеумен бағалауды алып жатады.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлелдеу пәні іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-
жайларды анықтау, заң фактілері және басқа да мән-жайлардың жиынтығы болып
табылады. А.Х. Гольмстен дәлелдеу пәнін аныктай отырып, тараптардың
талаптарын негіздейтін факті дәлелдеудің пәні болып табылады деп жазады.
Дәлелдеуге мына фактілер жатады: екі негізгі жағдайды
қанағаттандыратын: 1) факт іске арналған, 2) тұрақты факт.
Азаматтық іс жүргізудегі дәлеледеу нысаны төрт негізгі
бөлімдерден тұрады. 1) дәлелдемелердің жалпы теориясы немесе философиясы;
2) жеке ойдағы дәлелдемелік құқық; 3) дәлелдемелер туралы іс жүргізу
ғылымы; 4) дәлелдемелерді техникалық зерттеу.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және нендей мән-жайлар
дәлелдеуге жатады дегеи сүракка жауап береді. Іс бойынша дәлелдеу пәнін
накты және дүрыс аныктау-сот процесінің корытындысы бойынша заңды және
негізді шешімнің шығуына негіз болып табылады.
Дәлелдеудін пәні-азаматтык істерді дұрыс шешуге кажетті заңды фактілер
мен өзге де мән-жайлардың жиынтығы. Сондықтан дәлелдемелердің қатыстылығы
іс бойынша дәлелдеу пәніне байланысты.
Дәлелдеуді канағаттандыратын екі негізгі шарт бар:
1) факт немеме мән-жай іс үшін маңызды болуы тиіс;
2) факт немесе мән-жай іс бойынша таланты күптайтын немесе
карсылык білдіретініне карамастан анық болуы тиіс. Іс бойынша дәлелдеуге
жататын заңды фактілер мен басқада мән-жайларды-ізделініп отырған фактілер
деп атауға болады. Себебі ссл оларды бекітуге тиіс. Іс бойынша ізделініп
отырған фактілердің жиынтығы пәлелдеу пәні болып табылады. Істің дүрыс
шешілуіне кажетті маңызы бар мән-жайлар тараптар мен баска да
катысушылардың талаптары мен қарсылыктары негізінде тиісті материалдык және
процессуалдық кұқык нормаларын колдана отырып сотпен аныкталады. АІЖК-ң 66-
бап 2-тармағында осы нормада соттағы дәлелдеудің пәнін сот анықтайтынын
байқаймыз.ІО
Дәлелдеу құкығы теориясында дәлелдеу пәнінің мазмұны туралы түрлі
пікірлер кездеседі. А.К. Сергун 11, Я.Л. Штутин 12, М.К. Треушников
13, К.С. Юдельсон 14 сиякты ғалымдар дәлелдеу пәніне дауласушы
тараптардың талаптары мен карсылыктарын негіздейтін материалдык-кұкыктык
сипатқа ие фактілер кіреді деп дәлелдесе, екінші бір авторлар тобы дәлелдеу
пәнінің мазмұнына таланты колдайтын немесе оған карсылык білдіретін
фактілер ғана емес, кұқық бұзушылықтың немесе даудың туындау себептері мен
шарттарын да дәлелдеу пәнінің мазмұнына кіреді дегенді айтады. (Ю.К.
Осипов) Үшінші бір авторлар: дәлелдеу пәні өзіне мән-жайлардың мынандай 3-
тобын камтиды, яғни материалдык-кұкыктык, процессуалдык және дәлелдемелік
деген түжырымды үсынса (Д.М. Чечот) 15; төртінші бір ғалымдар тобы
дәлелдеу пәнінін мазмүнын кеңірек камтиды. яғни оған материалдық - күқыктык
фактілер, процесуалдык сипатқа ие фактілер, дәлелдемелік және сотта қүкык
бүзушылык прфилактикасына кажетті фактілерді кіргізеді (И.М. Зайцев) 4
Осы айтылғандардың ішінде ең дүрыс пікір бірінші авторлар тобының
түжырымы деп сенеміз.
Соттык шешудің пәні даулы материалдык-күкыктык катынас немесе заңды мүдде
болып табылады. Ал оның бар немесе жок екені материалдық
кұкык нормаларында бекітілген белгілі заңды фактімен немесе олардын
жиынтығымен байланысты.
Занды фактілерді соттың бекітуі даулы құқықтық немесе заңды мүдденің бар
немесе жок екенін анықтауға негіз болып табылады. Бұл жерден дәлелдеудің
пәні материалдық-құқыктык қатнастардын туындауына, өзгеруіне, қысқаруына
негіз болатын заңды фактіні қүрайтынын анықтауға болады.
Дәлелдеу пәні - түсінігі бүл соттық зерттеудің шектері немесе көлемі
деген үғымды білдіріді. Заң соттағы зерттеудің шектерін бекітпейді, ал
дәлелдеудің пәні анык. Оған тараптардың карсылыктары мен талаптарын
негіздетін жайттар жатады (Я.Л. Штутин) 12. Баска фактілер Сотта
зерттеудің шектері үғымының мазмүнына кіреді. Әрбір азаматтық іс бойынша
дәлелдеудің пәні әртүрлілігімен ерекшеленеді. Себебі түрлі азаматтык
істерде мән-жайлар мен оқиғалар толығымен бірдей болуы мүмкін емес.
Талап өндісіндегі істер бойынша дәлелдеудің пәні түрлі фактілердің
тобынан кұралады:
1. Талаптын чегізгі фактісінен
2. Талапка карсы карсылыктарын негіздеу фактілерінен
3. Қарсы талап негізінің фактілерінен
4. Үшікші түлғалардың талабы негізінің фактісінен
Ерекше талап кою сот өндірісінін істері бойынша арыздың негізімен немесе
арыз бойынша койылған талапқа қарсылық негізіндегі фактілерімен,ал ерекше
өндіріс бойынша арыздың шағымның негізімен және мүдделі түлғалардың баяндау
фактілерімен, сипатталады. Дәлелдеудің пәніне кіретін заңды фактілердің
мынандай түлері бар:
5. Әрекет(әрскетсіздік),оқиға,жағдай;
6. Заңды және заңсыз әрекеттер;
7. Жағымды және жағымсыз фактірлер;
Дәлелдеу процесінде өтіп кеткен оқиғалар мен фактілер
бекітіледі.Сондыктан соттық талқылау барысында дәлелдемелер негізінде өтіп
кеткен жағдайлар суреттеліп,фактілер дәлелденеді.
Дегенмен заңды фактілердің барлығы бірдей дәлелдеуге жатады деп айта
алмаймыз. Кейбір фактілер дәлелденбей-ак сот шешімінің шығуына негіз бола
алады.Сондықтанда ондай фактілер дәлелдеу пәні болып табылады. АІЖК 71-
бабында дәлелдеуден босатудың негіздері көрсетілген 10. Осы бапка сәйкес
АІЖК заңды фактілердің төрт тобын дәлелдеуді қажет етпейтін фактілерге
жатқызады.
Бірінші топка- жалпыға белгілі фактілер (сотпен жалпыға белгілі деп
танылған мән-жайлар), яғни барлык тұлғаларға белгілі мән-жайлар, Е.В.
Васьковский өз енбегінде жалпыға мәлім фактілер деп сол жергілікті жердін
тәжірибесін игеретін әрбір тұрғынына, сонымен катар судъяларына белгілі
болуы тиіс фактілерді айтуға болады деп көрсетеді.Ондай фактілер дәлелдеуді
кажет етпейді 16.
Екінші топка - алдын-ала бекітілген (преюдициалды) фактілер, яғни дәл
осы тараптар катыскан басқа істер бойынша заңды күшіне енген сот
шешімдерімен немесе үкімдерімен бекітілген фактілер.
АІЖК-ң 71-бабының 2-тармағына сәйкес: соттың бұрын каралған азаматтык іс
бойынша заңды күшіне енген шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін
міндетті және сол адамдар катысатын баска ззаматтык істерді талкыллү
кезінде кайтадан дәлелденбейді.Ю
АІЖК-ң 71-бабының 3-тармағына сәйкес соттың кылмыстык іс бйынша күшіне
енген талап коюды канағаттандыру күкығы танылатын үкімі, оған қатысты
соттың үкімі болған түлға әрекеттерінің азаматтық-күкыктық салдары туралы
істі карайтын сот үшін міндетті.
Заңды күшіне енген сот үкімі мүндай азаматтык істі караған сот үшін, осы
іс-әрекеттер орын алды ма және оларды осы адам жасады ма деген мәселелер
бойынша сондап-ак үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың күкықтык
бағасына катысты да міндетті болып табылады.
Үшінші топқа - болжанған фактілер. (предпологаемые или презюмируемые
факты) Заңға сәйкес бұл фактілер бекітілген деп саналады және азаматтык
істерді талқылағанда дәлелденбейді. АІЖК 71-бабының 4-тармағы бойынша заңға
сәйкес анықталды деп ұйғарылған фактілер азаматтык істер талкылау кезінде
дәлелденбейді-мұндай ұйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы мүмкін.
Заңды түрде болжанған фактілер деп - өзге бір фактілердің бар болуы
нәтижесінде жалпыға белгілі екендігінің дәлелденгені туралы корытындынын
болуы міндетті фактілерді айтамыз.(Е.В.Васьковкий) 16.
Мысалы: Қауіптіліктің жоғарылығынан пайда болған кінә төмендегі фактілер
дәлелденген жағдайда: АК 931-бабының 1-тармағында кызметі айналасындағылар
үшін жоғары кауіптілікпен байланысты заңды түлғалар мен азаматтар егер зиян
дүлей күштердің немес жәбірленушінін теріс пиғылының салдарынан пайда
болғанын дәлелдемесе, жоғары кауіптілік көздері келтірген зиянды өтеуге
міндетті деп көрсетілген.І 7
Төртінші топка - жалпыға мойындалған, түрақты үғымдар. Бүл мән-жайлар
егер. тиісті күкыктык ресімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе,
дәлелденб,ей-ак бекітілуге түратын жағдайлар. Оларға:
Осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы
қабылданған зерттеу әдістерінің дүрыстығы;
9. Адамның заңды білуі;
Адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
- Олардың бар екендігін растайтын қүжатты үсынбаған және арнаулы
даярлык немесе білім алған оку орнын немесе басқада
мекемені
көрсетпеген адамда арнаулы даярлыктың немесе білімнің болмауы
дәлелдемелерс* аныкталған мән-жайлар болып есептеледі.
Бүдан бөлек АІЖК-і дәлелдеуді кажет етпейтін баскада фактілерді үсынады.
Ондай нормалар:
1. АІЖК-ң 78-бабының 3-тармағы бойынша тараптын тармағын немесе
карсылығын негіздейтін фактілерді екінші тараптың мойындауы ол
тарапты осы фактлерді одан әрі дәлелдеу қажеттігінен босатады. Тарап
мойындаған факті сот отырысының хаттамасына енгізіледі және оған фактіні
мойынгчған тарап қол қояды.
Егер фактіні тану жазбаша өтініште баяндалған болса, ол іске қосып
тігіледі.
Бұл жерде мәселе даусыз фактілерге байланысты-яғни, бірінші тарап
дәлелдеуге міндетті фактіні екінші тарап өзі мойындап койса- онда бұл
даусыз факт болып саналады.(Я.Л.Штутин) 12. АІЖК-ң 78-бабының 4-тармағы
бойынша егер фактілерді тану шындығында болған мән-жайды жасыру максатымен
не алдаудың, күш қолданудың, коркытудың немесе жаңылудың әсерінен
жасалғандығына соттың күдігі болса, ол тануды қабылдамай, -..л туралы
ұйғарым шығарады. Мұндай жағдайда осы фактілер жалпы негізде дәлелденуге
тиіс.
2. АІЖК-н 66-бабының 10-тармағы бойынша егер тарап сот сұраткан
дәлелдемені өзінде ұстап калса және оны соттың сұратуы
бойынша
ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне
қарсы
бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп есептеледі.
3. АІЖК- ң 91- бабйшың 8-тармағына сәйкес егер тарап сараптама
жүргізуге катысудан жалтарса немесе оны өткізуге кедергі
келтірсе
(сараптамаға келмесе, сарапшыларға зерттеу үшін кажетті материалдар
бермесе, сотка беруге мүмкіндік болмайтын немесе киындык келтіретін
өзіне тиісті обьектілерді зерттеуге мүмкіндік бермесе),ал істің
мән-
жайлары бойынша мүндай тараптың катысуынсыз сараптама жүргізу
мүмкін болмаса, сот кай тараптың сараптамадан жалтарғанына, сондай-ак
ол үшін оның қаншалыкты маңызы барлығына карай аныктау үшін
сараптама тағайындалған фактіні аныкталған немесе жокка шығарылған
деп тануға құкылы.10
2. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеу құралдары
Дәлелдеу құралдарына азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 78, 79, 81,
86, 96, - баптарында көрсетiлген дәлелдемелер түрлерi жатады. Ендi
осы баптарда берiлген дәлелдеу құралдарының түсiнiктемелерiне
тоқталып өтейiк. Кодекстiң 78-бабында тараптардың және үшiншi
тұлғалардың түсiнiктемелерiне байланысты келесiдей қалыптар
бекiтiлген. Тараптардың және үшiншi тұлғалардың iс үшiн маңызы бар
өздерiне белгiлi мән-жайлар туралы түсiнiктемелерi iс бойынша
жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар тексеруге және бағалануға
жатады. Көрсетiлген тұлғалардың түсiнiктемелерi ауызша және жазбаша
болуы мүмкiн. Тараптардың талабын немесе қарсылығын негiздейтiн
фактiлердi, екiншi тараптың мойындауы ол тарапты осы фактiлердi
одан әрi дәлелдеу қажеттiлiгiнен босатады. Тарап мойындаған фактi
сот отырысының хаттамасына өткiзiледi және оған фактiнi мойындаған
тарап қол қояды. Егер фактiнi тану жазбаша өтiнiште баяндаған
болса, ол iске қосылып тiгiледi. Егер фактiлердi тану шындығында
болса мән-жайды жасыру мақсатымен не алдаудың, күш қолданудың,
қорқытудың немесе жаңылудың әсерiнен жасалғандығына соттың күдiгi
болса, ол тануды қабылдамай, ол туралы ұйғарым шығарады. Мұндай
жағдайда осы фактiлер жалпы негiзде дәлелденуге тиiс. Кодекстiң
келесi бабында куәнiң айғақтарына байланысты ережелер бекiтiлген.
Оған сәйкес iс үшiн маңызы бар мән-жайлар туралы қандай да
болмасын мәлiметтер өзiне белгiлi болған тұлға куә болып табылады.
Адамның айғағы, егер ол өзiнiң хабардар болу көзiн көрсете алмаса,
дәлелдеме деп танымайды. Жазбаша дәлелдемелердiң анықтамасы 81-бапта
орын тапқан. Ол бойынша iс үшiн маңызы бар мән-жайлар туралы
мәлiметтер қамтитын актiлер, құжаттар, iскерлiк немесе жеке сипаттағы
хабар жазбаша дәлелдемелер болып табылады делiнген. Заттай
дәлелдемелер түсiнiгi 86-шы бапта бекiтiлген. Егер заттар өзiнiң
сырòқы түрiмен, қасиеттерiмен немесе өзге де белгiлерiмен iс үшiн
маңызы бар мән-жайды анықтау құралы болса, алады деп ұйғаруға
негiз болса олар заттай дәлелдемелер деп танылады 96-шы бапта
сарапшының қорытындысы туралы түсiнiктемелер берiлген. Сарапшының
қорытындысы бұл сарапшының алдына сот зерттеуге, оның iшiнде арнайы
ғылыми бiлiмдердi пайдалана отырып жүргiзiлетiн заттай дәлелдемелер
мен үлгiларге негiзделген қорытындылар. Сараптама өз негiзiнде жеке
және комиссиялық сараптама, кешендi сараптама, қосымша және
қайталама сараптама болып бөлiнедi. Комиссиялық сараптама күрделi
сараптамалық зертеулер жүргiзу қажет болған жағдайларда тағайындалады
және оның бiр мамандықтағы бiрнеше сарапшы жүргiзедi. Сараптамалық
комиссияның мүшелерi алынған нәтижелердi бiрлесiп жолдайды және
ортақ пiкiрге келе отырып қорытындыға қол қояды немесе қорытынды
берудiң мүмкiн еместiгi туралы хабарларға қол қояды. Сарапшылар
арасында келiспеушiлiк болған жағдайда олардың әрқайсысы немесе
сарапшылардың бiр бөлiгi жеке қорытынды бередi немесе пiкiрi
комиссияның басқа мүшелерiнiң қорытындысымен сәйкес келмейтiн сарапшы
пiкiрiн қорытындыда жеке тҮжырымдайды. Кешендi сараптама iс үшiн
маңызы бар мән-жайларды анықтау үшiн әр түрлi бiлiм саласының
негiзiнде зерттеу жүргiзу қажет болған жағдайларда тағайындалады
және оны мамандығы әр түрлi сарапшы өздерiнiң құзыретi шеңберiнде
жүргiзедi. Кешендi сараптаманың қорытындысында әрбiр сарапшының
қандай зерттеуде, оны қандай көлемде жүргiзгенi және сарапшының
қандай қорытындыға келгендiгi көрсетiлуi тиiс. Әрбiр сарапшы
қорытындының осы зерттеулер мазмұндалған бөлiмiне қол қояды. Қосымша
сараптама қорытынды жеткiлiктi түрде айқын немесе толық болмаған,
сондай-ақ бұрын зерттелген мән жайларға қатысты жаңа мәселелер
туындаған кезде тағайындалады. Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы
қорытындысы жеткiлiктi түрде негiзделмеген немесе оның дұрыстығына
күмән тудырған, не сараптама жүргiзудегi iс жүргiзу нормалары
елеулi бұзылған кеçде дәл сол объектiлердi зерттеу және дәл сол
мәселелердi шешу үшiн тағайындалады.
1. Заңмен көзделген тәртіпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын
негіздейтін мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін өзге де
маңызы бар мән-жайларды солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған
нақты деректер іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
2. Бұл нақты деректер тараптардың жөне үшінші тұлғалардың
түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен,
сарапшылардың қорытындылары-мен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен
және өзге де қу.жаттармен анықталады.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме
жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдемелерді тараптар мен іске
қатысушы басқа да тұлғалар береді. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-
жайларды тараптардың және іске қатысушы басқа да тұлғалардың тараптары мен
қарсылықтарының негізінде, материалдық және іс жүргізу құқығының
қолданылуға тиіс нормаларын ескере отырып, оот анықтайды. Сот тараптарға
және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу үшін қажетті қосымша
дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы. Тараптар мен іске қатысушы басқа
да тұлғалар үшін дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот
олардың өтінімі бойынша дәлелдемелерді сұратып лі ідыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру туралы өтінімде сол дәлелдемелер көрсетіуге,
сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-жайлар
анықталатыны немесе бекерге шақырылатыны, дәлелдемені өз бетінше алуға
кедергі келтіретін себептер жөне оньің турған жері көрсетілуге тиіс. Қажет
болған жағдайда сот өтініш берген адамға дәлелдемөні алу үшін сұрату іюді.
Соттыңталап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа жібереді немесе
сотқа табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына береді. Сот
дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде беру-
мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе езге тұлға соттың сұратуын алған күннен
бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа хабарлауға
міндетті. Хабарламаған, сондай-ақ егер дәлелдемө беру туралы соттың талабы
сот д.ігюлсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі
лауазымды немесе іске қатыспайтын өзге де тұлғаларға әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарга сәйкес әкімшілік жазаға қолданылады. Әкімшілік
жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотқа беру міндетінен
босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда аталған тұлғалар
қылмыстық жауапқа тартылады. Егер тарап сот сұратқан дәлелдемені езінде
ұстап қалса және оны соттың сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы
тараптың мүдделеріне қарсы бағытталған деп ұйғарылады жөне ол тарап
таныған деп есептеледі.
Дәлелдеме іс үшін маңызды мән-жайлардың бар екендігі туралы тұжырымын
растайын, теріске шығаратын не оларға күмән келтіретін нақты деректер болса
сот дәлелдемені іске қатысты деп таниды. Заң бойынша белгілі бір
дәлелдемелермен расталуға тиіс істің мән-жайлары ешқандай басқа
дәлелдемөлермен расталуға тиіс емес. Нақты деректер, егер олар
заңталаптарын бұза отырып, іске қатысушы тұлғалардың заңмен кепілдік
берілген құқықтарынан айыру немесе оларды ығыстыру арқылы немесе істі сотта
қарауға дайындау кезінде немесе сотта қарағанда аза-маттықпроцестіңөзге де
ережелерін бұза отырып, оның ішінде: күш қолдану, қорқыту, алдау, сол
секілді езге де заңсыз іс-әрекеттерді қолдана отырып; оларға
түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан туындаған іске
қатысушы адамдардың ез құқықтары мен міндеттеріне қатысты жаңылуын
пайдалана отырып; осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға
құқығы жоқадамның іс жұргізу іс-әрекетін жургізуіне байланысты; қарсылық
білдіруге жататын адамның іс жургізу іс-әрекетіне қатысуына байланысты, іс
жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұза отырып; белгісіз кезден
немесе сот отырысында анықтапа алмайтын кезден; дәлелдеу барысында қазіргі
ғылыми білімге қайшы келетін өдістерді қолдана отырып алынған болса, олар
нақты деректердің растығына әсер өтсе немесе әсөр етуі мүмкін болса, оларды
сот дәлелдемелөр ретінде пайдалануга жол беругв бол-майды деп тануға тиіс.
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер ретінде
пайдалануға жол беруге болмайтындығын, сондай-ақ оларды шөктеп пайдалынудың
мүмкіндігін өз бастамашылығы бойынша немесе іске қатысушы адамдардың
өтініші бойынша сот белгілейді. . Заңды бүза отырып алынған дәлелдемелер
заңдық күші жоқ двп танылады және сот шешімінің негізіне жатқызыла алмайды,
сондай-ақ іс үшін маңызы бар кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде
пайдаланыла алмайды. Осы баптың бірінші бөлігінде аталған тәртіп
бұзушылықтармен алынған нақгы деректер тиісті тәртіп бұзушылықтардың және
оларға жол берген адамдардың кінәлілігінің дәлелдемесі ретінде пайдаланылуы
мүмкін.
Тексеру нәтижесінде дәлелдеменің шындыққа сәйкес келетіні анықталса,
далелдеме рас деп есептеледі. Сотжалпыға белгілі деп таныған мән-жайлар
дәлелдеуді қажет етпейді. Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды
күшіне енген шешімімен белгіленген мән-жайлар сот үшін міндетті және сол
адамдар катысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан
дәлелденбейді. Соттың қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды
қанағаттандыру құқығы танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған
тұлға өрекөттерінің азаматтық-құқықгық салдары туралы істі қарайтын сот
үшін міндетті. Заңды күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған
сот үшін, осы іс-әрекеттер орын алды ма және оларды осы адам жасады ма
деген мәселелер бойынша, сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға жөне
олардың құқықтық бағасына қатысты да міндетті болып табылады. Заңға сәйкес
анықталды деп ұйғарылған фактілер азаматтық істі талқылау көзінде
дәлелденбейді. Мұндай үйғарым жалпы тәртіппен теріске шығарылуы мүмкін.
Егер тиісті құқықтық ресімдер шеңберінде керісінше дәлелденбесе, мына мән-
жайлар:
1) осы заманғы ғылымда, техникада, өнерде, кәсіпшілікте жалпы қабылданған
зерттеу әдістерінің дұрыстығы;
2) адамның заңды білуі;
3) адамның өзінің қызметтік және кәсіби міндеттерін білуі;
4) олардың бар екендігін растайын құжатты ұсынбаған және арнаулы даярлық
немесе білім алған оқу орнын немесе басқа да мекемені көрсетпеген адамда
арнаулы даярлықтың немесе білімнің болмауы дәлелдемелерсіз анықталған
мәнжайлар болып есептеледі.
3. Азаматтық iс жүргiзудегi дәлелдеудің міндеті, мақсаты
Азаматтык істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-Ң 65-
бабына сәйкес әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәлелдеу әрекетінде
тараптар іс жүргізудің жарыспалылық қағидасына сүйенеді.
Дәлелдеу кұкығы теориясында, дәлелдеу -- бұл тараптардың міндеті емес,
кұкығы деген пікір бар. Сондықтан бұл жерде дәлелдеу ауыртпалығы (бремя
доказывания) деген терминді қолдану дұрыс сиякты. Аталған жағдайға
байланысты теорияға көптеген пікірлер ұсынып, дискуссия жүргізуге болады,
бірақ заң тараптарға дәлелдеу міндетті деп көрсетіп отыр АІЖК-ң 65-бабы
Талапкер өз талабының негізін қүрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапка
карсы негіздерін, дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші түлғалар-өзінің
койған талабын негіздейтін мән-жайларды дәлелдеуі тиіс. Дәл сондай міндет
мемлекеттің және қоғамның, сондай-ак өзге түлғалардың күкыктары мен заңмен
қорғалатын мүдделерін сотта корғау үшін талап арыз немесе арыз беретін
прокурорға, мемлекеттік органға жергілікті өзін-өзі баскару органына,
үйымдар мен азаматтарға : да жүктеледі.
Материалдык күкык нормалары жекелеген жағдайларда тараптар арасында
дәлелдеу міндетін баскаша белуге немесе жүктеуге мүмкіндік береді. Бүл
дәлелдеу презумпциясымен байланысты. Мысал ретіде материалдық күкыктан
келесі арнайы ережелерді келтіруге болады:
1) АК 931 баб. 1 тармағында кызметі айналасындағылар үшін жоғары
қауіптілікпен байланысты заңды түлғалар мен азаматтар (көлік үйымдары,
өнеркәсіп орындары, қүрылыстар. көлік күралдарының иелері және т.б.) егер
зиян дүлей күштердің немес жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан пайда
болғанын дәлелдемесе, жоғары қауіптілік көздері келтірген зиянды өтеуге
міндетті деп көрсетілген.
2) АК 359 бабында борышқор кінәлі болған кезде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол
кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде
міндеттемені орындамаған адам, егер бой бермейтін күштің, яғни осы
жағдайлар кезіндегі төтенше және тойтаруға болмайтын мән-жайлардың
салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей
алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.17
Болжанған фактілерді дәлелдеуцен бір тарап яғни, талапкер босатылады, ал
кінәсіздікті дәлелдеу міндеті екінші тарапқа яғни, жауапкерге өтеді.
Тараптардың және іске қатысушы баска да түлғалардың дәлелдеу әрекеті
өздерінің заңды үстанымдарын негіздеу максатында дәлелдемелерді жинау,
үсыну және зерттеу жүмыстарынан түрады.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске
қатысушы баскада түлғалардың талаптары мен карсылыктары негізінде,
материалдыкі және іс жүргізу қүкығының колдануға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот аныктайды. Дәлелдемелерді жинау және ұсыну азаматтык іс
козғалғаннан бастап бірінші инстанциядағы сот шешім немесе үйғарым
шығарылғанға дейін жүргізіледі.
Дәлелдемелерді үсыну апелляциялык сот инстанциясында да жүргізілуі
мүмкін. АІЖК-ң 335-бабының 3-тармағы бойынша апелляциялык шағым, наразылык
бер°тін түлғаның бірінші сатыдағы сотка табыс етілмеген жана айғақтарға
сілтеме жасауына тек шағымында олардың бірінші сатыдағы сотка оларды табыс
етуге мүмкіндігі болмауы негізделген жағдайғда ғана жол беріледі
делінген.ІО
АІЖК-ң 345-бабы 1-ші тармағында істі апелляциялык тәртіппен карау
кезінде сот 1-ші сатыдағы сот шешімінің заңдылығы мен негізділігі толык
көлемінде көрсетіледі деп көрсеткен. Апелляциялык инстанциядағы сотгардың 1-
ші сатыдағы соттардың шешімдерінің құқықтық және нақты жақтарының
дұрыстығы, тексерілуі, жаңа мән-жайларды бекітіп, жаңа дәлелдемелерді
зерттеуі мен бағалауы апелляциялык соттардың істі қайтадан мәні бойынша
карап шығатынын негіздейді.
Заң апелляциялық сот сатысына қосымша материалдар ұсына алады деп
анык көрсетпеген. Сонымен бірге Азаматтык іс жүргізу кодексі әртүрлі
терминдерді колданады: АІЖК-н 335-бабының 3-тармағында жаңа
дәлелдемелер, АІЖК-ң 335-бабының 2-тармағында косымша
дәлелдемелер, АІЖК-ң 347-бабында косымша табыс етілген материалдар л^п
көрсетілген.ІО
Апелляциялык инстанцияға косымша ұсынған дәлелдемелер тек кандай да бір
жаңа фактілерді бекіту және істі дұрыс шешу үшін емес, 1-ші инстанциядағы
сот шешімін толык және жан-жақты тексеру үшін кажет.
АЖІК-ң 66-бабының 1-ші тармағы бойынша дәлелдемелерді тараптар мен іске
катысушы баска да түлғалар береді. Сот істің накты мен-жайын аныктау
максатында өз бастамасымен айғактар жинаудан босатылған, алайда тараптың
дәлелді өтініші бойынша оған кажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Сот тараптирға және іске катысушы баска да түлғаларға істі дүрыс шешу
үшін кажетті косымша дәлелдемелер табыс етуді үсынуға күкылы.
Дәлелдемелерді жинау-тараптар мен іске катысушы түлғалардың бастамасымен
түрлі тәсілдер аркылы жүзеге асады.
Дәлелдемелерді жинаудың бір тәсілі мүдделі түлғаның өтініші бойынша
дәлелдемелерді сүратып алдыру.
Тараптар мен іске катысушы баска да түлғалар үшін дәлеледемелерді үсыну
киындык келтірген жағдайда, сот олардың өтініші бойынша дәлелдемелерді
сүратып алдыруға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелсрді сүратып алдыру туралы өтінімде: сүратып алдыруға жататын
дәлелдемелер;
- осы дәлелдеме арқылы іс үшш маңызы бар мән-жайлар;
- қандай мән-жайлар анықталатыны немесе бекерге шығарылатындығы;
10. дәлелдемені өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептері;
11. сұратып алдыратын дәлелдеменің тұрған жері көрсетілуі тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтініш берген адамға дәлелдемені алу үшін
сұрату береді. Сэттың талап еткен дәлелдемесі бар тұлға оны тікелей сотқа
жібереді немесе сотка табыс ету үшін тиісті сұратуы бар адамның қолына
береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жок лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бүл туралы хабарлауға
міндетті.
Хабарламаған, сондай-ак егер дәлелдемені беру туралы соттың талабын сот
дәлелсіз деп таныған себептер бойынша орындалмаған жағдайда, кінәлі немесе
Іске катыспайтын өзгеде түлғаларға әкімшілік қүқык бүзушылык туралы
заңдарға сәйкес әкімшілік жаза қолданылады.
Әкімшілік жаза қолдану талап етілген дәлелдемесі бар адамды оны сотка
беру міндетінен босатпайды. Соттың талабын қасақана орындамаған жағдайда
аталған түлғалар қылмыстык жауапка тартылады.
Жазбаша дәлелдемелерді сотка беру кыйын болған ретте сот тиісінше
куәландырылған көшірмелерді және үзінділерді беруді талап ете алады немесе
жазбаша дәлелдемелерді олар сакталып қойылған жерінде карай алады және
зерттей алады. Дәлелдемелерді жинаудың тағы бір тәсілі сот тапсырмаларын
беру жолымен жүргізіледі. АІЖК-ң 72.73 баптар бойынша істі караушы сот іске
катысушы адамның басқа калада немесе ауданда дәлелдемелер жинау кажеттігі
туралы өтінімін канағаттандырған жағдайда тиісті сотқа белгілі бір іс
жүргізу әрекетін жасауға тапсырма береді.ІО
Мысалы, куәнің түратын жері бойынша соттан куәлік жауап алу туралы, затты
гүрған жерінде карау туралы тб.
Көп жағдайда сот тапсырмасын беру туралы үйғарымдар істі сотта карауға
әзірлеу кезінде шығарылады. Соттың тапсырмасы туралы
үиғарымда қаралатын істің мәні, тараптар туралы мәліметтер, анықтауға
жататын мән-жайлар тапсырманы орындаушы сот жинауға тиіс дәлелдемелер
көрсетіледі. Бұл ұйғарым ол жолданған сот үшін міндетті және ол алынған
сәттен он күнге деиінгі мерзімде орындалуға тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау АІЖК-де белгіленген ережелер бойынша сот
отырысында жүргізіледі. Іске катысатын түлғалар отырыстың өтетін уакыты мен
орны туралы қүлақтандырылады, алайда оған келмеу тапсырманы орындауға
кедергі болып табылмайды.
Хаттамалар мен тапсырманы орындау кезінде жиналған барлыі; материалдар
дереу істі карап жатқан сотка жіберіледі.
Егер іске катысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа түсініктеме
немесе айғақ беруші куәлер істі қарайтын сотқа келсе, олар жалпы тәртіпте
түсініктеме мен айғак береді.
Істі караушы сот іске катысушы адамдардың Қазақстан Республикасының
күкыктык көмек көрсету жөнінде келісімі бар баска мемлекетте дәлелдемелер
жинау туралы өтінішін канағаттандырған жағдайда сол келісімнің ережелеріне
сәйкес сот тапсырмасын жібереді.
Дәлелдемелерді жинаудың үшінші тәсілі дәлелдемелерді камтамасыз ету
институтын колдану аркылы жүзеге асады. Бүл азаматтык іс жүргізу күкығынын
арнайы институты. Бүл институттың нормалары кажетті дәлелдемелерді сотка
үсыну сонынан мүмкін болмайды немесе киындық келтіреді деп қауіптенуге
негіз туындаған жағдайда дәлелдемелерді сактау және куәлендіру тәртібін
бекітеді.
Өздері үшін қажетті дәлелдемелерді іске катысушы түлғалар соттан
камтамасыз ету туралы сүрай алады. Мысалы, ауыр халдегі ауру куәдән күні
бүрын жауап алу, тез бүлінетін өнімдерге сараптама тағайындау , күлап калу
туралы каупі төніп түрған обьектіні алдын -ала карап шығу т.б.
Заң дәлелдемелерді камтамасыз етудің түрлерін шектемейді.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініш сотқа дәлелдемелерді
қамтамасыз ету жөніндегі іс жүргізу әрекеттері жасалуға тиісті аумақ
бойынша беріледі. Бұл істі қараушы сот немесе дәлелдемелердің орналасқан
жершдегі баска да сот болуы мүмкін.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы өтініште:
12. Қамтамасыз етілуге қажетті дәлелдемелер;
13. Растау үшін осы дәлелдемелер кажет мән-жайлар;
14. Өтініш берушіні камтамасыз ету туралы өтініш жасауға итермелеген
себептер;
- Қамтамасыз етілетін дәлелдемелер кажет болып отырған
іс
көрсетілуге тиіс.
Дәлелдемелер камтамасыз ету туралы өтінішті қарау нәтижесі бойынша сот
ұйғарым шығарады. Мүндай өтініш кабылдаудан бас тарту туралы судьяның
үйғарымына жекеше шағым берілуі мүмкін,
Дәлелдемелерді камтамасыз етуді жалпы іс жүргізу ережелеріне сәйкес судья
жеке - дара жүзеге асырады. Өтініш беруші және іске катысушы басқа түлғалар
дәлелдемелерді камтамасыз ету уақыты мен орны туралы хабарланады, алайда
олардың келмеуі дәлелдемелерді камтамасыз ету туралы өтінішті карауға
кедергі болып табылмайды.
Хаттамалар және дәлелдемелерді камтамасыз ету тәртібімен жиналған
нәрсенің бәрі іске катысушы түлғаларға хабарлана отырып, істі қараушы сотка
беріледі:
Дәлелдемелерді камтамасыз етудің мерзімі заңда карастырылмаған, бірақ бүл
мерзім норма аналогиясы бойынша сот тапсырмасы орындалатын мерзімнен, яғни
10 күннен асып кетпеуі тиіс.
Іс сотта туындағанға дейін дәлелдемелерді камтамасыз етуді заңдармен
көзделген тәртіппен сотта нотариустар немесе консулдык мекемелердін
лауазымды адамдары жүргізеді.
Нотариат туралы ҚР Заңының 98 және 99 - баптары дәлелдемелерді
камтамасыз ету туралы сүрактарды реттейді.Нотариус сотта немесе баска
кұзіретті органда іс туындаған жағдайда, егер кейіннен дәлелдемелерді табыс
ету мүмкін емес немесе қиын болады деп топшылауға негіз болса, мүдделі
түлғалардың өтініші бойынша қажетті дәлелдемелерді камтамасыз етеді.
Нотариус мүдделі түлғалар өзіне өтініш жасаған кезде соттың немесе баска
қүзіретті органның қарауында жаткан іс бойынша дәлелдемелерді қамтамасыз
етпейді. Дәлдемелерді қамтамасыз ету тәртібі бошлі' нотариус
азаматтарға сауалдар кояды, күжаттар мен заттарды қарайды. кажет болған
жағдайда сараптама тағайындайды.
Дәлелдмелерді камтамасыз ету жөнінде іс жүргізу әрекеттерін жасаған кезде
нотариус ҚР АІЖ зандарының нормаларын басшылыққа алады.
Нотариус тараптар мен мүдделі адамдарға дәлелдемелерді камтамасыз ету
уакыты мен орны туралы хабарлайды, бірақ олардың келмей калуы дәлелмелерді
камтамасыз ету жөніндегі іс-әрекетті жасауға кедергі болып табылмайды.
Тараптар мен мүдделі адамдардың біреуін хабардар етпей дәлелдемелерді
камтамасыз ету тек кейінге қалдыруға немесе іске кейіннен кімнің
катысатынын аныктауға болмайтын жағдайларда ғана жүргізіледі. Куә немесе
сарапшы шакыру бойынша келмеген жағдайдг нотариус ҚР заң-актілерінде
кезделген шараларды колдану үшін куәніі немесе сарапшынын түрғылыкты жері
бойынша соттка бүл тураль хабарлайды.
Нотариус азамат пен маманды көрнеу жалған айғак немесе корытындь бергені
және айғак немесе корытынды беруден бас тартканы немеа жалтарғаны үшін
жауап беретіні туралы ескертеді.
1.4. Азаматтық iс жүргiзудегi куәнiң айғақтары
Қоғамдық қатынастың құрамдас бөлігі құқықтық қатынас әдетте қатынастың
қатысушысы болып табылмайтын басқа адамдардың көз алдында туындайды,
өзгереді, тоқтайды. Болып жатқан жағдайды объективті түрде қабылдап
қайтадан шығаруға кабілетті. Осы жағдайдан куәнің процессуалдық фигураны
анықтап болмайды. Сонымен куә дегеніміз өзінің физикалық және психикалық
даму деңгейімен болып жатқан оқиғаны дүрыс қабылдап, сақгап, сот
мәжілісінде қайтадан шығаруға қабілетті және соттың шешімінде заң мүддесі
жоқ тұлға. Куә ретінде келген жоғарыда аталып өткен талаптарға сай кез-
келегн адам бола алады. Куәнің айғақтарының құндылығы куәнің юридикалық
мүдделі түлға еместігінде. Сол себептен куәнің деректі фактілерді нақтылы
өмірде болған күйінде айтпауында негіз жоқ. Басты шарт адамның өз көзімен
көрген кепіддік берілген мәліметі дәлелденіп отырған фактіге байланысты
болуы керек. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің 79-шы бабының 2-ші
тармағында куә ретінде шақыруға болмайтын субъектілер тізімі берілген.
Осыған сәйкес келесі адамдар куә міндетін атқара алмайды:
1. Балаларды тәрбиелеу туралы даулар бойынша істерді қоспағанда
өзінің жастығына, дене немесе психикалық кемістілігіне орай фактілерді
дұрыс қабылдауға және олар туралы дұрыс айғақ беруге қабілетсіз
адамдар.
2. Өкілдік немесе қорғаушының міндетін атқаруына
байланысты өздеріне белгілі болған мән-жайлар туралы-
азаматтық іс бойынша актілер немесе қылмыстық іс
бойынша қорғаушылар;
3. Шешім немесе үкім шығару кезінде істің мән-жайын кеңесу
бөлмесінде талқылау кезінде туындаған мәселелер туралы —
судья;
4. Олар тәубаға келу кезінде сенім білдірген адамдардан белгілі болған
мән-жайлар туралы дін қызметшілері;
5. Занда көрсетілген басқа адамдар жауап алуға
жатпайды.
Физикалық кемістігі бар адам да куә болуы мүмкін . Мысалы, құлағы нашар
еститін адам көру арқылы іс бойынша маңызды мәліметтер алуына мүмкіндігі
бар. Сондықган әрқашанда куәнің айғақтары қашан және қандай жағдайда
қалыптасқандығы туралы толық анықтама қажет. Куәлік айғақ екі бөлімнен
тұрады: жалпы және арнайы бөлім. Жалпы бөлімде куәнің жеке басын анықгайтын
мәліметтер, оның тараптарға қатысын және іске қатысын көрсететін мәліметтер
кіреді. Ал арнаулы бөлімге дәлелдемелік мағынасы бар мәліметтер кіреді.
Процессуалдық заң куәні қосымша құқықгар мен міндеттерге ие еткен. АҚЖК
—нің 80-ші бабына сәйкес, куә сотқа тағайындалған уақытта келуге және
шынайы айғақ беруге міндетті. Науқастығының (қарттығының,
мүгедектігінің) немесе басқа да дәлелді себептерінің салдарынан соттың
шақыруы бойынша келуге жағдайы болмаса , сот куәдан өзі барған жерінде
жауап алуы мүмкін. Көрінеу жалған айғақ берген және заңда көзделмеген
негіздер бойынша айғақ беруден бас тартқан немесе жалтарғаны үшін куә
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 352-ші, 353-ші баптарында
көзделген жауаптылыққа таратылады. Бүл жерде занда көзделмеген негіздер
бойыншаң деген сөз осы АҚЖК 17-ші бабына сілтеме жасап тұр. Бұл бап бойынша
ешкім өзіне, жұбайына, және ауқымы заңнмен айқындалған жақын туыстарына
қарсы куәлік беруге міндетті емес.
1.5. Тараптардың және үшiншi жақтардың түсiнiктемелерi
Азаматтық iс жүргiзу кодексiнде және әдебиеттерде
көрсетiлген дәлелдеу құралдарының iшiндегi сот үшiн ең маңыздысы
тараптардың және үшiншi жақтың түсiнiктемелерi болып табылады. Сол
себептен заң мұндай дәлелдемелер мiндеттi түрде тексерiлiп
зерттелiп, бағалануы керек дейді. (АҚЖК 78-шi бабының 1-шi
тармақшасы). Сотта түсiнiктеме беру сол себептен заңмен қамтамасыз
етiлген. (АҚЖК 47-шi бабының 1-шi тармақшасы). Сот мәжiлiсiне
қатысушылардың бiреуi сот мәжiлiсiнiң болатын орны мен уақыты туралы
хабарсыз қалу себебiнен сот мәжiлiсiне келмеген жағдайда мұндай iс
бойынша шыққан сот шешiмi күшiн жояды. Себебi тараптар материалдық
қатынастың субъектлiрi болғандықтан олардың бiреуiнсiз олардың iс
қарағаны дұрыс емес.
Жауапкердiң және талапкердiң түсiнiктемелерi өзiндiк
дәлелдемелердiң бiр түрi болып табылады. өйткенi субъектi
дәлелдемелiк мәлiметке өз ойында сақтап өзi мәлiмет тасымалдаушы
ретiнде сотқа түсiнiктеме берiп тұр. Тараптардың және үшiншi
жақтардың түсiнiктемелерi толық зерттелiп бағалануы қажет. Себебi
бҮл тҮлғалар iстiң бiр жақты шешiлуiне материалды мүдделi тұлғалар
болып табылады. Ең алғашқы тараптардың түсiнiктемелерiнiң
делелдемелiк күшiн түсiну үшiн алдымен сол дәлелдемелердiң қайнар
көзi болып табылатын тараптардың өзiн зерттеп бiлуiмiз керек.
Тараптар, жауапкер және талапкер, материалдық қатынас субъектiсi
болғандықтан, болған дау туралы олардан артық бiлетiн адам болуы
мүмкiн емес. °детте құқықтық қатынас пайда болуы, өзгеруi және
тоқтатылуы оқиға емес көбiнде қатысушылардың жүрiс тұрысына немесе
әрекеттерiне байланысты. Бiрақ бұл екi жағдайдың екеуiнде материалдық
қатынастың қатысушылары дәлелдеушi мәлiмет тасымалдаушы болып
табылады. Кейбiр заң әдебиеттерiнде тараптардың және үшiншi жақтың
түсiнiктемелерiнiң басқа дәлелдеме құралдарынан айырмашылығы анық
көрсетiлген [3].
Бiрiншiден, тараптар – даулық қатынастың қатысушылары және iстiң
шешiлуiне мүдделi тұлғалар. Осы себептен тараптардың түсiнiктемелерi
талап ету сипатында болады.
Екiншiден фактiлер туралы деректер хабарламасын тараптардың
құқығы мен мiндетi ретiнде бiр мезгiлде қарауға ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор №1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz