Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Ι.Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі ретінде
ΙΙ.Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ.Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Ι.Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі ретінде
ΙΙ.Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ.Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді. Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың құқықтық жағдайынан қорғалуы сияқты дітттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс (мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбасаылық мәселесін шешуге, ұлттық қәуіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті органдар жинайтын салықтарда, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық енгізін ұлттық табыс құрайды,мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар ашралар жүзеге асырылады.Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі салықтар.Өенркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегісалықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөл мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді.Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі артып келеді,мұны жалпы ұлттық өнімнің көлеміндегі исалық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқаыс ретінде жана сипатқа ие болуда.Мұндай ықпал еөп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қролану процесіне айтарлдықтай әсер етеді.
Салық арқылы ерттеу әдістері салалардың бәсеклестігін ынталандыруға, капиталдың қорланыуна қолайлы жағдай жасауға, корапарациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күтшерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және тағы басқалары айтарлықтай әсер ете алады.Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шщаралар жүргізіп қоймай, соынмен қатар барлық шаруашылық коньюктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салдудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвистицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарық тық экономиканың белсенді қатысушылары кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми техникалық прогресстің және қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры дам қызметінің экономикалық жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында ө ндіріс факторларын тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік ққызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын тжәне орта кәсіпкерлік субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салық тық аспектілері деген актуалды болып табылады.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді. Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың құқықтық жағдайынан қорғалуы сияқты дітттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс (мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбасаылық мәселесін шешуге, ұлттық қәуіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті органдар жинайтын салықтарда, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық енгізін ұлттық табыс құрайды,мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар ашралар жүзеге асырылады.Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі салықтар.Өенркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегісалықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөл мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді.Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі артып келеді,мұны жалпы ұлттық өнімнің көлеміндегі исалық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқаыс ретінде жана сипатқа ие болуда.Мұндай ықпал еөп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қролану процесіне айтарлдықтай әсер етеді.
Салық арқылы ерттеу әдістері салалардың бәсеклестігін ынталандыруға, капиталдың қорланыуна қолайлы жағдай жасауға, корапарациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күтшерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және тағы басқалары айтарлықтай әсер ете алады.Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шщаралар жүргізіп қоймай, соынмен қатар барлық шаруашылық коньюктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салдудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвистицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарық тық экономиканың белсенді қатысушылары кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми техникалық прогресстің және қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры дам қызметінің экономикалық жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында ө ндіріс факторларын тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік ққызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын тжәне орта кәсіпкерлік субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салық тық аспектілері деген актуалды болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақстан республикасының Кодексі "салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы", 12.06.200ІЖ. (01.01.2005ж. дейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
2. Закон Республика казахстан "О государственнной поддержке малого предпренимательства",19.07.1997 г.
3. Закон Республики Казахстан "Об индивидуальном предпринемтельстве", 19.0б.1997г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестік туралы" Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1и Казахстан "О Государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 1999-2000 годы", 31.12.1998 г995ж.
5. Гражданский кодекс республики Казахстан, 27.12.1994г.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің "Өндірістік кооператив туралы" Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
7. Указ Президента Республик.
8. Қазақстан республикасының "салық және бюджетке төленетін басқа да міндеті толемдер туралы" Заңы, 24.04,1995 ж.
9. Указ Президента республики Казахстан, имеющий силу Закона "О государственной регистрации юредических лиц" от 17.04.1995 г.
10. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М, 1999
11. Чипурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, "АСА", 1997 г.
12. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
13. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника // М. Финансы и статистика, 1999 ж.
14. Курс экономики. Под ред. Б,А- Райзбергд // М., Инфра-М, 2000 г.
15. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, К/аржы -қаражатДООЗ ж.'.
16. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962, т.2.
17. Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2002 ж.
18. Идрисова Э.К. Қазақстандағы салық және салық салу. Оқулық.// Алматы. 2003ж.
19. Ермекбаева Б. Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы // Алматы, 2003 г
20. Черник Д.Г. Налоги в рыночной эконоомике // М., ЮНИТИ, 1997 г.
21. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, №3, 24.10.1997 г.
22. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 1999г.
23. Бухгалтерлік бюллетень №49 (258) желтоқсан 2003 ж.
24. Алипов А. Механизм налогооблажения малого и среднего бизнеса // Деловая неделя, №39, 24.Ю.1997Г.
25. Томпиев М.К."Малое предпринимательства и ее проблемы" Алматы, 2003г.
26. Ваксян И.М. "Эффективные методы и приемы налогового контроля в отношении малых предприятий". Налоговый эксперт, №1 2002 г.
27. Туржанов. С. О состоянии малого бизнеса г.Алматы и некоторых проблемах развития малого предпринимателства/ Вестник пердпринимателя, 2004г. №1 ст.5-10
28. Туржанов С.А. большие проблемы малого бизнеса// Налоговый эксперт №5(30), 2002г.
29. Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2004г. №5 ст.5-10 "В"
30. Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого предпринимательства//Саясат. №8, 2004аг.
31. Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №7, 2004ж.
32. Алматы облыстық көсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдану жөніндегі комитеттің сандық мәліметтері.
33. Алматы облыстық СК 1-Н, 2-Н 2003-2004жж. есебі.
1. Қазақстан республикасының Кодексі "салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы", 12.06.200ІЖ. (01.01.2005ж. дейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып)
2. Закон Республика казахстан "О государственнной поддержке малого предпренимательства",19.07.1997 г.
3. Закон Республики Казахстан "Об индивидуальном предпринемтельстве", 19.0б.1997г.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестік туралы" Заң күші бар Жарлығы, 2.05.1и Казахстан "О Государственной программе развития и поддержке малого предпринимательства в Республике Казахстан на 1999-2000 годы", 31.12.1998 г995ж.
5. Гражданский кодекс республики Казахстан, 27.12.1994г.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің "Өндірістік кооператив туралы" Заң күші бар Жарлығы, 5.10.1995ж.
7. Указ Президента Республик.
8. Қазақстан республикасының "салық және бюджетке төленетін басқа да міндеті толемдер туралы" Заңы, 24.04,1995 ж.
9. Указ Президента республики Казахстан, имеющий силу Закона "О государственной регистрации юредических лиц" от 17.04.1995 г.
10. Современный экономический словарь. Под.ред. Б.А. Райзберга // М., Инфра-М, 1999
11. Чипурин М.М., Киселева Е. А. Курс экономической теории // Киров, "АСА", 1997 г.
12. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. // М. Экономика, 1993 г.
13. Налоги. Под ред. Д.Г. Черника // М. Финансы и статистика, 1999 ж.
14. Курс экономики. Под ред. Б,А- Райзбергд // М., Инфра-М, 2000 г.
15. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы // Алматы, К/аржы -қаражатДООЗ ж.'.
16. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. // М., 1962, т.2.
17. Құланбай Э. Шағын бизнес иелері текке шырылдамайды. // Егемен Қазақстан, 26.12.2002 ж.
18. Идрисова Э.К. Қазақстандағы салық және салық салу. Оқулық.// Алматы. 2003ж.
19. Ермекбаева Б. Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы // Алматы, 2003 г
20. Черник Д.Г. Налоги в рыночной эконоомике // М., ЮНИТИ, 1997 г.
21. Кенесов Б. Американский бизнес требует перемен // Деловая неделя, №3, 24.10.1997 г.
22. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение. // М., Инфра-М, 1999г.
23. Бухгалтерлік бюллетень №49 (258) желтоқсан 2003 ж.
24. Алипов А. Механизм налогооблажения малого и среднего бизнеса // Деловая неделя, №39, 24.Ю.1997Г.
25. Томпиев М.К."Малое предпринимательства и ее проблемы" Алматы, 2003г.
26. Ваксян И.М. "Эффективные методы и приемы налогового контроля в отношении малых предприятий". Налоговый эксперт, №1 2002 г.
27. Туржанов. С. О состоянии малого бизнеса г.Алматы и некоторых проблемах развития малого предпринимателства/ Вестник пердпринимателя, 2004г. №1 ст.5-10
28. Туржанов С.А. большие проблемы малого бизнеса// Налоговый эксперт №5(30), 2002г.
29. Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2004г. №5 ст.5-10 "В"
30. Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого предпринимательства//Саясат. №8, 2004аг.
31. Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №7, 2004ж.
32. Алматы облыстық көсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдану жөніндегі комитеттің сандық мәліметтері.
33. Алматы облыстық СК 1-Н, 2-Н 2003-2004жж. есебі.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1. Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде
ΙΙ-Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін
атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ-Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді.
Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағдайынан қорғалуы сияқты дітттеген мақсаттарына
жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы
бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс
(мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбасаылық мәселесін шешуге, ұлттық
қәуіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен
мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан
нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен
дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере
алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға
негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы
жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және
жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы
негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның
ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің
салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық
экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын
ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын
жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін
жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық
экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және
жергілікті органдар жинайтын салықтарда, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен
тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық енгізін ұлттық табыс
құрайды,мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар ашралар жүзеге
асырылады.Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары
салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі салықтар.Өенркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегісалықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөл мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді.Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
шешуші рөлі артып келеді,мұны жалпы ұлттық өнімнің көлеміндегі исалық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқаыс ретінде
жана сипатқа ие болуда.Мұндай ықпал еөп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық
салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қролану процесіне
айтарлдықтай әсер етеді.
Салық арқылы ерттеу әдістері салалардың бәсеклестігін
ынталандыруға, капиталдың қорланыуна қолайлы жағдай жасауға,
корапарациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы
мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру
арқылы мемлекет өндіргіш күтшерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым
объектілерін салуға және тағы басқалары айтарлықтай әсер ете алады.Салықты
реттеуде мемлекет тек жекелеген шщаралар жүргізіп қоймай, соынмен қатар
барлық шаруашылық коньюктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу
үшін мемлекет салық салдудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны
ынталандырып, тұтыну мен инвистицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық
сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарық тық экономиканың белсенді қатысушылары
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш
күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген
қоғамдық қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры дам қызметінің
экономикалық жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында ө ндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік ққызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын тжәне орта
кәсіпкерлік субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың
салық тық аспектілері деген актуалды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлік қызметтің даму проблемалары мен оларды
мемлекеттік қолдау бағыттары, оның ішінде салықтық реттеу тетіктерінің әсер
ету тиімділігіне баға беру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
1.Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық
алғы шарттары;
2.Қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің даму жағдайы;
3.Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі
салық жүйесінің атқаратын рөлі;
4.Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында щағын және орта
кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмі;
5.Кәсіпкерлерден түсетін салықтық түсімдердің бюджет
кірісіндегі алатын орны;
6.Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру
бағыттары;
Жоғарыда аталған мәселелерді қарастыруда ең бірінші салықтық
заңдық нормативтік актілер, содан кейін көптеген классик экономистердің ,
отандық ғалымдардың, экономика саласындағы қызметкерлердің ғылыми
еңбектері, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі мақалалары қолданылып отыр.
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық категория
ретінде ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді.Орта ғасырларда
кәсіпкер деген термин ,одан да бұрынғы антрепренер(антрепренер
француз сөзі делдалдық дегенді білдіреді екі мағынада қолданылады түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік енмесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғалымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан ,еркше ой пікір болған.Алайда батыстың экономикалық теориясында
кәсіпкерлік мәселелеріне назар аударуи 18 ғасырдан басталды.Оны атақты
ғалымдар Р.Кантилонаның, А.Тюргоның, Ф.Кенэнің, А.Смиттің, Ж.Сэйдің
есімдерімен байланыстырады. Кәсіпкер терминының атасы белгілі ағылшын
экономисі Ричард Кантилон .Ол кәсіпкер деген нарық жағдайында әрекет
жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғадық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқыт нүктесі
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерлік субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке дара индивиттер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке
дара өндірісті ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Соңғы
жағыдайда кәсіпкер жалдаушы болады. Кәсіпкер қызметті бір топ адамдар
жүргізу мүмкін, оларды байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық
мүдде. Мұндай кәсіпкерліктің түрі –ұжымдық, коллективтік деп аталады.
Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі - әртүрлі ассоциациялар: акционерлік
қоғам коопиративтер және тағы басқалар. Жеке дара кәсіпкерлерге қарағанда
партнерлік бірлестіктер ірі көлемдегі мәсвелелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені
мемлекетте кәсіпорындарының ұжымы өзінен-өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола
алмайды. Бірақ егер қайта құрылыс болып, бұрынғы ұжымның орнына жаңа,
айталық арендаторлар ұйымы құрылса, онда соңғылары ұжымдық кәсіпкерліктің
субъектісі болады. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің ирархиясы
шығады:
Мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы роліне
байлданысты), ұжымдық жеке дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерінен толық бағалау
үшін олардың субъектілерін номиналды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номиналдықа кәсіпкерлік қызметімен айналысу құқығы. Нарықты
экономика елдерінде әрбіреуінің бұган құқығы бар. Алайда мұны жүзеге асыру
қоғам мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын
реалды субъектісі-бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы-капитарл
иемдену құқысы бар. Міне осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік септігін
құрып дамытва алады.
Кәсіпкерліктің объектісі – адаамның бергілі қызметі.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі-өндірілген өніммен көрсетілген қызмет.Бірақ,
ең бастысы-әр кәсіпкер оның өзіне тиімдісін пайдалысын ғана жасайды. Міне
осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты өз кәсіпорнының пайданы көп
келтіруі немесе шығындарын барында азайту. Ал кәсікердің табысы көбіне
оның істі үйымдастыруына тікелей байланысты. Ал қызметінің бастапқы
кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс
факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни бұл кәсіпкер
ісінің ең басты мақсаты.
Сонымен, кәсіпкерлік-жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа
технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау
шеңберіне шығу, былайша айтқанда өндірістің жаңа түрін ашып дамыту,
қызметтер мен тауарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, жаңарту және өркендету болып отыр. Мұндай
өзгерістердің түрлері әр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескілерін жою
және модификациялау.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық- өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
факторларын үйлестіру.
Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады , нақты
формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше
жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі – шаруашылық субъектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамасыз ететьін тәртіп қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндіру процесін ұйымдастыру және оларды нарықта кәсіпкердің
ойлағанындай сату құқығын береді. Матиреалдық ресурстармен ақша капиталының
иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі
істей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда қандайда болмасын
еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта мен субъектілер
әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен кәсіпкерліктің басты щарты- барлық
мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы,
өзбеттілігі.
Барынша көп табыс келтіру – кәсіпкерлік жұмыстың қозгаушы
факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі
кеңейтіледі. Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып
тұрады. Кәсіпкер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан
қана оларға тиісінше көңіл аударады. Олар оздеріне тиімді өзгерістер яғни
жұмыстарына жаңалықтар еңгізеді. Жаңалық процесінің мұраты-пайда табу.
Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді
технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа деин баламалы
құнынан жоғары бағамен сатады, міне осы қаблет-әдеттегіден ерекше шешім
қабылдау іскерлік әлемінде ерекше жоғары бағаланады.
Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат шаруашылық жүргізудегі
тәуекелге бел бууы. Іске кіріскенде алғашқы болашақ бұлдыр, оны болжап білу
киын. Жаңа идеялармен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп,
оларды өне бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес,
Шаруашылық қауып –қатердің , тәуекелдің негізінде мүмкін
болатын және шын нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген
тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін
тиімді ұйымдастыра алмағаны , әлде күткен конъюктура жайсыз болғаны.
Өндіріс факторларын конбинациялауды тұрақты бақылау
кәсіпкерді өне бойы ауыр жағдайда ұстайды, ал мұндай психологиялық жай
өндірістің басқа мүшелерінде тарайды. Сонымен, нақты кәсіпкерлік қызметтің
шеңберіне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу
пайдалылықтарын анықтау, өндірісті ұлғайтудың қаржылық және басқа
ресурстарын қамтамасыз ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен жабдықтаушымен,
кленттермен қарым-қатынастар енеді. Әрине осы жұмыстардың бәрін бір адамның
атқаруы міндетті емес. Бірақ кәсіпкерді лизамен салыстыру орынды; ол
басқалардың энергиясын көбейтеді. Тәуелсіздік және ұйымдастырудағы
новаторлык кәсіпкерліктің мәні осында: біреу оған өмір берсе , екіншісі
тағдырын анықтайды .
Кәсіпкерліктің мәнін толық түсіну үшін оны меншік қатынастарын
жүзеге асырудың бір түрі деп қарау керек. Кәсіпкер меншік иесі ме? Бұл
сұраққа жауап беру үшін меншік иесінің қызметін шаруашылық субъектісінің
қызметінен айыра білу шарт. Өткен ғасырдың өзінде-ақ меншіктегі капиталдан
қызмет атқаратын капитал бөлінеді. Осыған қарап өндіріс құрал –жабдықтарын
меншік объектісі ретінде иемденуден оларды шаруашылық объектісі ретінде
иемденуі, тиісінше меншік иесі қызметін шаруашылық субъектісі қызметінен
айыра білу қажет. Субъектінің өндіріс құрал –жабдықтарын меншік және
шаруашылық объектісі ретінде иемденуі жеке – дара кәсіпкерлік деп
түсіндіріледі. Шешім қабылдау процесі капитал иесін түгелдей тәуекелді.
Алайда әдетте шешім қабылдау капитал иесінің капиталды басқарушыға ауысып
отырады. Бұл өндіріс құрал-жабдықтарынан шаруашылық объектісі ретінде
иемдену. Оның иелері жеке адам, топ немесе ұжым болулары мүмкін. Олар
белгілі жағдайлар негізінде кәсіпкерлерге айналды- өздерінің шаруашылық
жұмыс нәтижелеріне экономикалық жауапкершілікпен қарайтын оқшауйланған
тауар өндірушілер. Ол тенденция бағыт акционерлік қоғамдарының пайда болуы
мен байланыстарды күшейтеді. Жеке кәсіпорындарда бұрынғысынша меншік иесі
кәсіпкер бірақ қазір кәсіпкерлер кооператив болып , ұйымдастыру, техникалық
басқару меншік иесінен толық қанды өкілі – менеджерге ауысуымен
сипатталады. Сонымен, кәсіпкер өндіріс құрал-жабдықтарын меншіктенуші
болмай ақ шаруашылық өкілі ретінде иемдене алады. Кәсіпкер қызмет істейтін
меншікті иесі ретінде шаруашылық субъектісі болып оқшауланады. Оған
шаруашылық жұмысын өз бетімен жүргізуге жағдай жасайды, өз есебінен
кәсіпорында ашық, өндіріс құрал-жабдықтарын тиімді пайдалануға оны жұмыс
күшімен қосудың жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.
Демек, кәсіпкер мен меншік иесі арасында айтарлықтай байланыс жоқ.
Кәсіпкерлікті өркедетудің шарттары: меншік қатынастарын персонификациялау
(адамдық келбеті), мүіктерді қолдану жөнінде өз еркі, жауапкершілігі мен
шешім қабылдау мүмкіндігінің өнімдер мен табыстары жөнінде де осындай
мүліктердің берілуі қабілеттер мен жинақтарды пайдалану жолдарын таңдап
алудағы өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық еркіндігі, нарықтардың
ашықтығы және тең салмақтылығы, қызметтер мен тауарлардың капиталдың,
информация мен жұмыс күшінің қозғалысында кедергінің болмауы, тауарды
бірдей бағамен сатып алу мүмкіндігі болуы, азаматтардың құқықты қоғамының,
оның ішінде заң шығаратын, орындаушы – сот үкіметінің құрылуы және меншікті
иесі мен кәсіпкермен құқығын қорғау.
Кәсіпкерлік дамуының дәрежесі, немесе жетілдірілмеген болуы
мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлеміне байланысты. Кәсіпкерлікті өркендетудің жағдайларын жасауда
бәсекенің орны ерекше. Кәсіпкер үшін шаруашылықты жүргіз – бәсекеге түсу,
өндірісті ұйымдастыра отырып, ол бәсекелік күрске әзір болуын, нарықтың
қоғамдық қажеттілігіне сай келмейтінінің артығын қиып түсетіндігінен әзір
болуы керек. Кез-келген меншік түрі (соның ішінде мемлекеттік де ) прогресс
жолына шыға алады. Сонымен қатар кез-келген меншік тірі (соның ішінде
жекеменшік те) прогрестің күшті символы болады, егер сол жасампаз бәсеке
жол ашса. Күшті нарықтық эконмикасы бар елдер тәжірибесі көрсеткендей еркін
бәсеке жүйесін реттейтін экономика белгі болады. Ол мемлекетсіз жұмыс істей
алмайды, өйткені мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттіліктің бөлігі ретінде өтемдер береді. Нарықтық мінездердің тиімсіз
жақтарын тежеп жібермейді.
Нарықтық экономика үшін күрделі ауруға бірден қарсы тұра
алмайды- монополизмге, инфляцияға және іскерлік пен белсенділіктің
төмендеуіне. Өзінің ішкі резервтері арқылы оларға қарсы тұруы қиын. Егер
мемлекет бұған араласпаса аурулар асқынып, біраз экономикалық және
әлеуметтік зиян келтіреді. Кеңісшіл теоретиктер өздерінің саяси
ұсыныстарында инфляцияның зардаптарынан керісінше көңіл бөлмегенінен 70-
жылдардағы инфляцияны күшейтті, ал нарықтық күш – қуаттары бұған жетпеді.
Ол үшін мемлекет ретеудің формалау, 80-жылдардағы консерваторлардың күшті
дәрілері қажет болды.
Қазіргі нарықтық шаруашылық монополияға, инфляцияға қарсы,
шараларынсыз, өндірістің ұзақ құлдырауынан тоқтататын саясатсыз мүмкін
емес. Мемлекеттің нарықтық эконоикаға раласуының басты белгілері осындай.
Бұл шеңбер рыноктық механизммен реттеудің қисынды тетігіне, қазіргі
қоғамның әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешуге жеткілікті.
Егер мемлекет ақшаны нарықтық экономикаға жібергеннен артық
шығарса, онда ол қандай да ізгілікті мұраттарды басшылыққа алса да,
рыноктық процестердің бұзылуы тиімділігінің төмендігіне әкеледі.
Ерте ме кеш пе экономиканың мемлекетсізденуі, оның мемлекеттің
белсенді араласуынан шыйғуын қажет етеді. Мемлекетсіздендіру жүйесі кемінде
4 шаруашылықты басқаруды бюрократтандырудан құтқару, мемлекеттік кәсіпкер
қызметі шектеу, жеке капиталды ынталандыру экономиканы реттеуді тарылту.
Мұндай жүйенің қажеттілігін есепке алу мұндай қорытындға әкеледі:
жекешелендіруді, мемлекетсіздендіруді жай бір іс деп қарап оны шаралардың
барлық жүйесінен бөлек жүргізу (кешіктіріп я ерте) шаруашылық түбірлі
өзгертулердің тиімді құралы бола алмайды.
Бұл жағдайда жекешелендірудің теориялық анықтамасын берудің
маңыз зор. Жекешелендіру-объектілерді белгілі қызмет түрлерін мемлекет
қолынан алып жеке меншікке беру кең мағынада бұл түсінікке кейбір
артықшылықтарды немесе монопольды нарықтың белгілі сегментін жаулап алу,
немесе жаңа мемлекеттіктен басқа қызметпен тауарларды ұсыну түрлерін
жекелендіру кіреді.
70-80 жылдарда жекешелендіру бүкіләлемдік құбылысқа айналды. 80-
жылдың аяғында дүниежүзінің 80 елі – Латын және Солтүстік Америка
мемлекеттерінен Оңтүстік Корея, Филиппин, Малайзияға дейін мемлекеттік
секторды қысқарту бағдарламасын қабылдады. Мұнда Ұлыбритания елінің мысалы
айтарлықтай 1979 жылы Маргарет Тетчер үкіметі жекешелендіруді экономикалық
саясаттың басты мәселесі деп есептеді. Нәтижесінде өткен 10 жылдықта жеке
капиталға экономиканың мемлекеттік секторынан 29 ірі кәсіпорны берілді Ол
шаруашылық жұымысның көрсеткіштеріне игі әсер етті, Мысалы, БритишСтиль
мемлекеттік бола отырып жылына 1млн. Стерлинг шығынға ұшырады, ал
денационализацияланғаннан кейін, яғни мемлекет иелігінен шыққаннан соң
тұрақты пайда келтіреді. Бірақ Англия жекешелендіруде біраз жетістікке
жеткенмен ол техникалық және экономикалық қиындықтарға кездесті.
Біздің жағдайымызда жекешелендірудің ерекшелігі меншіктің
мемлекет қолында жоғары шоғырландыру мен кәсіпкерлік дәстүрмен сипатталады
мұндай ерекшеліктер жекешелендіруді жүргізудің қосымша шаралар мен де
байланысты.
Национализациялануға қарағанда жекешелендірудің ерекшелігі
процесі бір сатылы акт емес, яғни оны тез жүргізуге болмайды. Кәсіпорында
сату меншік иесін ауыстырудың құқықтық жақтарын анықтайтын бірінші саты.
Ал тағы да кемінде екі сатыдан тұру керек: Меншік иесінің құқығын
нақтыжүзеге асырудың шын жағдайларын жасау(саяси, экономикалық, әлеуметтік,
праволық нормаларын) және ең соңында меншік иелерімен басқарушылар арасында
коммерциялық жұымстардың басқа меншік иелеріне беру жөнінде еңбек
бөлінісінің болуы. Әрине бұл ұзақ сипаттағы процесс. Мұның мемлекетке
жүргізу мүмйкін, бірақ фодан кейінгі қарқыны әртүрлі орындаушылар мен
әрекет етушілерге баланысты және олардан басқа объективті фактілерге де
қатысты болады.
Жекешелендірудің түрі көп, әрбір ел өзінің қайталанбас
жекешелендіру жолын қалыптастырады. Алайда ерекшеліктерінің көптігіне
қарамастан, жекешелендіру концепциясының әзірлігінде төмендегідей
талаптарды ескерген жөн: одан басқалары өтпелі кезеңді нарықтық шаруашылық
өлшемдері бойынша жұмыс істеуге ынталандыруды пайдалану, жекелендіру
кезінде көз бояушылыққа жол бермеу; ішкі нарықтың капитал сенімділігінің
проблемасын; халықты жекешелендіруге құызықтыру жағдайларын жасау,оны
үнемі сақтау; халықты әлеуметтік жағынан қорғау әсіресе аз табыс
алатындарды; жекешелендіруден түскен түсімдерді әлсіз кәсіпорындарға бермеу
керек.
Ешбір елде жекешелендірудің ойдағыдай керемет тәсілі жоқ. Әрбір
елдің тәжірибесі оң және теріс жақтарын көрстееді. Көптеген жағдайларда бұл
процесс сол елде қалыптасқан нақты тарихи және әлеуметтік мәдени ортамен
анықталады; қоғамдағы тұрақтылықтың дәрежесі мен праволық реттеу жүйесі
және оның тиімділігінен экономикалық дамудың жағдайы мен, дамыған қаржы мен
банк жү.йесінің болуы мен әлеуметтік құрылымындағы орта топ үлесі мен,
халықтың психологиясына байланысты.
Жекешелендеруді кең шеңберде тиімді және кезеңдер мен өткізу үшін
жоғарыдағы аталған шарттарды орындау әсіресе көптеген инвесторларды тауып,
саяси және әлеуметтік келісім және мемлекет тарапынан тұрақты ауқымды
бақылау арқылы жүргізуге болады.(пара беру мен, коррупция мафия мен күрес).
Әр түрлі елдердің тәжірибесі көрсеткендей жоғарыда аталған
шарттардың тек біреуін ғана елемеу жекешелендірудің нәтижесін және қарқынын
төмендетеді. Бұл процесті асығып және қалай болса солай жүргізу, жергілікті
жерде ескі экономикалық жүйені жасамай жекешелендіру-әлеуметтік қауіпке
әкеледі.
Мысалы: Қазақстан Республикасында да жекешелендіру процесінде де
қиын жолмен жүріп келеді. 1991-1992 жылдарға арналған жекешелендіру мен
мемлекеттік иелігінен алудың бірінші кезеңінен нәтижесінде құны 1млрд
сомаға жуық болған 6198 объект сатылды. Жекешелендірілген кәсіпорындарында
767 000 адам іс жүзінде меншік иелеріне айналды. Бұл республика бойынша
жалпы жұмыс істеушілердің 12 ө алайда мақсат орындалған жоқ. Саудада
жекешелендірілген кәсіпорындардың үлесіне барлық бөлшек тауарлар
айналымының небәрі 4ө ған келеді. Ал олардың жалпы санының 40ө
жекешелендірілген елді бұл процесті жүзеге асыруда жоғарыда айтылғандай
асығыстық, мүлікті талан-таражға салу басым болды.
Республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 2 кезеңі
де осы және тағы басқа кемшіліктер қайталанбас үшін біраз өзгерістер
енгізілді. Ең бастысы бұған бүкіл халықты кеңінен қатыстыру, жариялықты
күшейту, үкімет пен мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі.
Жекешелендіруге тұрғын үй купондарын барынша қатыстырып инвестициялық
қорлар құрыап, жекешелендіруден түскен қаржының 10-15ө халықтың материалдық
жағдайы нашар топтарына бағыттау көзделген.
Жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған екі кезеңнің ұлттық
бағдарламасында бұны үш бағытта белгіленген:
Бірінші бағыт-шығын салаларды қамтиды. Онда 200 адамға жұмыс
істейтін сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыс қажетін өтеу
кәсіпорындары иелеріне берледі. Бұл бағыт шамамен 27000 кәсіпорынды, онда
істейтін адамдарды қамтиды.
Екінші бағыт- жаппай иелендіру. Бұл жолы 500 адамға дейін жұмыс
істейтін бүкіл кәсіпорындар мемлекет қарауынан иелерінің қолына өтеді,
мұндай кәсіпорындарының саны 9000 шамасында және 3 млн адам қамтылады.
Үшінші бағыт- аса ірі және бірегей кәсіпорындарды және басқа
нысандарды(объектілерді) мемлекет иелігінен алу бұл тұста үкімет олардың
әрқайсысына өзгеше талаптар мен келеді. Мұнда холдингтер ұйымдастыру
болады. Үшінші бағытта 1,5 мың кәсіпорын және 2млн адам қамтылады.
Үкіметтің ұсынысы бойынша шағын кәсіпорындар аукциондар мен конкурстар да
өткізіледі.
1992 жылдың орта кезеңінде Қазақстан Ресбуликасының 35 акционерлік
қоғамы 76 салааралық қоғамдастық, 30 концерндермен концорциум, 120
коммерциялық банктер 60 тауар биржасы 40 сақтандыру компанияларды
2аудиторлық орталық, 11000 кооперативтер, 5,5 шағын, кіші кәсіпорындар
болды. Бұл күндері олардың саны мен сапасы өсті. Қазір 200 түрлі банктер
бар. Тек ауылшаруашылығында жекешелендірудің бір кезеңінде 759 ұжымдық, 388
кіші кәсіпорындар 766 шаруа шаруашылығы, 99 ауыл шаруашылық кооперативі, 39
шаруа шаруашылығының ассосациясы мен 25 шағын кәсіпорындар ассосациясы
құрылды.
Сонымен жекешелндіру нарықтық экономикаға өтудің алғышарттарын жасай
отырып, кәсіпкерліктің құнарлы топырағын әзірлейді. Бастапқы кезде
кәсіпкерлік капиталдың тез айналатын салаларында дамиды, саудада да,
қоғамдық тамақтану органдарында қызмет көрсетуде және т.ғ.б.
1.2. Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің даму тенденциялары.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына сәйкес күтілген нәтиже: шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 15ө дейін, ал субъектілердің
жалпы саны 500 мыңға дейін, шағын бизнес саласында жұмыспен
қамтылғандардың 2млн адамға дейін артуы керек болатын. Табиғи
монополияларды реттеу бәсекекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау
жөніндегі агенттіктің мәліметтері бойынша 2002 жылдың соңында елімізде 372
мыңнан астам шағын кәсіпкерлік субъектілері қызмет жасап, онда 1,4 млн
адам еңбек еткен. Бұл республикадағы еңбекпен айналасындағылар 23 ө 2002
жылмен салыстырғанда 2003 жылы республика бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 12 ө онда жұмыспен қамтылғандардың саны 13ө артқан.
Жалпы шағын кәсіпкерлікті дамыту аймақтық экономиканы көтерудегі
маңызы зор.Кәсіпкерліктің салыстырмалы түрде жан- жақты дамыған
орталықтарының бірі Алматы облысы болып табылады. Енді, Алматы – облысы
бойынша кәсіпкерліктің даму деңгейін деңгейін келесі мәліметтерден көруге
болады
Кесте 1
Алматы облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны туралы мәлімет
(бірлік)
Жылдар 2000 ж 2001 ж 2002ж 2003ж 2004ж
Шағын кәсіпкерлік 17587 18317 18808 34568 56961
субъектілерінің саны
Оның ішінде, 297 430 442 618 785
өндірісте
Алматы облыстық кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдану жөнінде комитетінің мәліметтері.
Осы кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғандай, талдауға алынған
2000-2004 жылдары шағын бизнестің қалыпты дамуы деңгейі байқалады. Бұл ең
алдымен аталған жылдары макроэкономикалық тұрақтану тенденциясының сақталуы
мен мемлекет тарапынан шағын және орта бизнестің дамуына басым көңіл
бөлуінің нәтижесі. 2003 жылы 2000 жылмен салытырғанда шағын бизнес
субъектілерінің саны мен өндірістегі кәсіпкерлер санының сәйкесінше 1,9
және 2,1 есеге артуына, әсіресе, 1997 жылдан бастап мемлекеттің шағын
кәсіпкерлікті қолдауды күшейтуі оң ықпал етті.
Алматы облысындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму барысын
жіктеп қарастырсақ, ол мына төмендегі мәліметтерге келтіріледі.
Алматы облысы бойынша 2000 жылы 17587 шағын кәсіпкерлік
субъектілерітіркеліп, 15685-і немесе 89,1ө жұмыс істесе, 2001 жылы
тіркелген 18317 субъектісінің 16136-сы немесе 88ө қызмет жасаған. 2002
жылы 18808 шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, оның 16937-і немесе 90ө
жұмыс жасаған. Жалпы, 2002 жылы 2000 жылға қарағанда жұмыс жасайтын шағын
және орта бизнес субъектілерінің саны 1,17 есе артқан.
1-кестеде келтірілген мәліметтерден байқалып отырғанындай, облыс
бойынша шағын және орта бизнестің дамуының дамуының әртүрлі даму
тенденциясы сақталуда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысында салық, несие
тәрізді мәселелермен қатар, олар өндірген өнімнің өзіндік құнының
жоғарылылығы мен сапасының нашарлылығына сұраныстың төмендегі, қаражат
пен шикізаттың тапшылығы, ішкі нарықтық импорт тауарлардан қорғалмауы,
өндіріс орындарындағы құрал-жабдықтардың техникалық жағдайының төмендегі
мен бұл салаға инвестиция тартуға деген бастаманың әлсіздігі сияқты
мәселелер өз әсерін тигізіп отыр.
Кесте 2.
Алматы облысы бойынша жеке кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың
ішіндегі нақты салық төлеуге тартылғандар туралы мәлімет, 2001-2003жж.
Саны 2001ж 2002 ж 2003 ж
Адам Үлесі өАдам Үлесі өАдам Үлесі
ө
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы, соның 12509 100 11943 100 15555 100
ішінде
А) патент негізінде 9324 74,5 8934 74,8 11933 76,5
В) тіркеу куәлігі 3185 25,5 3009 25,2 3622 22,5
бойынша
Алматы облысы бойынша салык, комитетінің мөліметі бойынша.
2-кесте мәліметтерінен байқалғанындай, тіркеу куәлігі негізінде
қызмет ететін жеке кәсіпкерлерге қарағанда, патент бойынша жүмыс жасайтын
жеке кәсіпкерлердің үлесі басым, бір ғана 2002 жылдың өзінде тіркеу куәлігі
бойынша қызмет стетін жеке кәсіпкерлердің үлесі 22,5 ө, ал патент негізінде
жүмыс жасайтын жеке кәсіпкерлердің үлесі 76,5ө қүрайды (кесте)
Кесте 3
Алматы облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктегі занды
түлғалардын
өндіріс көлемі
Экономикалық қызметондіріс колемі (қызмет.жүмыс) млн. тг.
түрі
200 1ж 2002ж
2003ж
Сома сы үлссіө Сома сы үлесіө Сома сы
Көлік және байланыс 42,6 1,55 71,7 0,98 255,6
2,61
Сауда 1095,9
200 1ж 2002ж 2003ж
Сома сы
2000,0 мың теңгеге дейін қоса алғандаТабыс сомасының 3 проценті
2000,0 мың теңгеден жоғары-3000,0 мың60,0 мың теңге+2000,0 теңгеден
теңгені қоса асатын сомадан 5 процент
3000,0 мың теңгеден жоғары 110,0 мың теңге +3000,0 мың
теңгеден асатын табыс сомасынан 7
процент
Ал, салынады.
занды тұлғалардың табысына мынандай станкалар бойынша
салық
Тоқсандық табысы Ставкасы
2000,0 мың теңгеге дейін қоса алғандаТабыс сомасының 4 проценті
2000,0 мың теңгеден жоғары- 4500,0 80,0 мың теңге+2000,0 теңгеден
мың теңгені қоса асатын сомадан 5 процент
4500,0 мың теңгеден жоғары-6500,0 мың205,0 мың теңге+4500,0 мың
теңгені қоса теңгеден асқан сомадан 7 процент
6500,0 мың теңгеден жоғары 345,0 мың теңге +6500,0 мың
теңгеден асатын табыс сомасынан 9
процент
Егер, есепті кезеңнің қорытындысы бойынша жалдамалы қызметкерлердің
орташа айлық жалақысы ҚР заң актлерінде белгіленген ең томенгі айлық
жалакының ең кемінде үш еселенген мөлшеріндей болса, салық кезеңі ішінде
есептелген салық сомасы әрбір қызметкер үшін салық сомасының 1,5 проценті
молшеріндегі сомаға түзетілуі тиіс.
Табыстың шекті мөлшері асып кеткен жағдайда, салық сомаларын есептеу
табыстың шекті сомасынан және нақты алынған табыс сомасынан жеке-жеке
жүргізіледі.Салықтың осы сомаларының арасындағы айырма көзделген түзетусіз
бюджетке төленуге тиіс. Көзделген түзетуге табыстың шекті сомасынан
ссептелген салық сомасы ғана жатады.
Қазақстан Республикасында сонымен қатар ауыл шаруашылығын дамытудың
маңызы зор. Сондықтан оған байланысты кейбір салық режиміне тоқталып өтетін
болсақ, мысалға шаруа қожалықтарына арналған салық режимі бірыңғай жер
салығын толеуге негізделеді.
Бірыңғай жер салығын толеу негізінде арнаулы салық режимін қолданатын
шаруа (фермер) қожалықтары (бұдан әрі - бірыңғай жер салығын толеушілер)
салықтардың мынандай түрлерін;
1) осы арнаулы салық режимін қолданылатын қызметтен
түскен шаруа (фермер) қожалықтарының табысынан жеке табыс салығын;
2) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызметті жүзеге
асырудан айналым бойынша қосылған қүн салығын;
3) осы арнаулы сагтық режимін қолданылатын қызмет бойынша жер
салығын: шегінде салық салу объектілері бойынша көлік қүралдарына
салынатын салықты;
4) Қазақстан Республикасының Үкімет белгілеген қажеттілік
нормативтері шегінде салық салу объектілері бойынша көлік қүралдарына
салынатын салықты;
5) Қазақстан Республикасының Үкімет белгіленген қажеттілік
нормативтері шегівде салық салу объектілері бойынша мүлік салығын
төлеушілер болып табылмайды.
1. Қосылған қүн салығын телеушілер болып табылмайтын бірыңғай
жер салығын төлеушілер салық органына осы салық бойынша есепке
қою туралы өз еркімен өтініш беруте қүқылы.
2. Арнаулы салық режимі қолданылмайтын қызмет түрлерін жүзеге
асырған кезде бірыңғай жер салығын төлеушілер кірістер мен
шығыстардың ( жалақыны есептеуді қоса алғанда), мүліктің ( соның ішінде
көлік құралдарының) болек есебін жүргізуге жоне жалпы белгіленген
тәртіппен қызметтің осындай түрлері бойынша тиісті салық пен
бюджетке төленетік басқа да міндетті төлемдерді есептеуді, салық
есептілігін тапсыру мен төлеуді жүргізуге міндетті.
Жер учаскесін бағалау қүны бірыңғай жер салығын
есептеу үшін негіз болып табылады.
Бірыңғай жер салығын төлеу учаскесі орналасқан жер бойынша тиісті
бюджетке екі мерзімде:
Төлеудің бірінші мерзімінде бірыңғай жер салығын төлеушілер ағымдағы
төлемді бүдан бүрынғы салық кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша
декларацияда есептелген бірыңғай жер салығы жалпы сомасының белігінен кем
емес мөлшерде төлейді. Шаруа (фермер) қожалықтары жер пайдалану қүқығында
жер учаскесін иеленудің нақты кезеңі үшін бірыңғай жер салығын (салық салу
объектісінің өзгеруін есепке ала отырып) есептейді жоне төлейді.
Жер учаскелерін жалға берген (алған) кезде салық салу
ерекшеліктері
1. Шаруа қожалығы жер учаскесін басқа шаруа қожалығына берген
кезде тараптардың әрқайсысы осындай жер учаскесі бойътнша бірыңғай жер
салығын жалға беру шартында көрсетілген жер учаскесінің
нақты пайдаланылуы кезеңінің негізге ала отырып есептейді және
төлейді.
Жалға алушының пайдалану кезеңі жер учаскесін
Жалға алған айдан кейінгі айдан бастап белгіленеді.
Бұл орайда жер учаскесін жалға беруден алынған (алынуға тиісті) табыс
бойынша шаруа қожалығын салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен
есептейді және төлейді.
2. Шаруа қожалығы бірыңғай жер салығын төлеуші болып табылмайды
салық төлеушіге жер учаскесін жалға берген кезде осындай жер
учаскесі бойынша бірыңғай жер салығын есептеу мен телеу жоніндегі
міндеттеме шаруа қожалығында қалады.
Жер учаскесін жалға беруден альтнған табыс бойынша шаруа қожалығы
салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен есептейді және телейді. Бүл
орайда осындай жер учаскесі бойынша бірыңғай жер салығының төленген сомасы
(есептелген шекте) салық салынатын табыс айқындалған кезде шегерілуге тиіс.
1. Бірыңғай жер салығын толеушілер жыл сайын ағымдағы салық
кезеңінің 15 наурызнан кешіктірілмейтін мерзімде жер
учаскелер орналасқан жердегі салық органдарына өткен салық
кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша декларация
тапсырады.
2. Бірыңғай жер салығын толеуші осът арнаулы салық режимін
қолданған бірінші жылдың 15 наурызынан кешіктірілмейтін мерзімде
мынандай қүжаттарды :
1) ағымдағы салық кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша
ағымдағы төлем есебін;
2) нотариат немесе селолық атқарушы органдар
куәландырған жер пайдалануға қүқық беретін актінің (кейінгі жер
пайдалану туралы шартты қоса алғанда, уақытша жер пайдалану шарттарының)
көшірмесін тапсырады.
Жер пайдалану қүқығына актісі болмаған жағдайда бірыңғай жер салығын
төлеушілер жергілікті атқарушы органның жер пайдалану қүқығын беру туралы
шешімін
табыс етеді. Кейінгі жер пайдалану қүқығына акт алған кезде салық
төлеуші оны алған кезден бастап отыз күн ішінде оның нотариат немесе
селолық атқару органдар куәландырған кошірмесін салық комитетіне табыс
етеді.
3) жер ресурстарын басқару жоніндегі уәкілетті орган берген жер
учаскесін (жер пайдалану қүқығын) бағалау қүнын анықтайтын актінің нотариат
немесе селолық атқарушы органдар куәландырған көшірмесін табыс етеді.
Акт болмаған жағдайда жер учаскелерін бағалау қүны жер ресурстарын
басқару жөніндегі уәкілетті орган берген деректер бойынша 1 гектар жердің
аудан бойынша орташа бағалау қүнын негізге ала отырып анықталады;
4) әлеуметтік салық сомаларын есептеу үшін қажетті деректерді
міндетті түрде көрсете отырып, қызметкерлерді салық кезеңінде жалдау
туралы моліметтер табыс етеді.
3. Осы арнаулы салық режимін тандап алған жаңадан қүрылған салық
төлеушілер бірыңғай жер салығы бойынша ағымдағы төлем есебі мен арнаулы
салық режимін қолдану қүқығына өтініш бергенннен кейін отыз күнтізбелік күн
ішінде осы баптың 2- тармағында аталған қүжаттарды табыс етеді.
• Таратылған немесе қайта үйымдастырылған кезде бірыңғай жер
салық органына бергеннен кейін он бес күн мерзімде еткен салық кезеңі үшін
декларация тапсыруға міндетті.
• Бірыңғай жер салығы төлеушілер шаруа қожалығының басшысын жөне
мүшелерін қоса алғанда, әрбір қызметкер үшін салық сомасын ай сайын есептеп
отырады.
Бірыңғай жер салығын төлеушілер бірыңғай жер салығы бойынша декларация
табыс ету үшін белгіленген мерзімдерде:
1) әлеуметтік салық бойынша декларация;
2) төлем көзінде үсталатын жеке табыс салығы бойынша есепті;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарнеларын
төлеу женіндегі есептілікті;
4) жер бетіндегі көздерден су ресурстарын пайдаланғаны
үшін төлемақы бойынша жэне қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы
бойынша декларацияны табыс етеді.
Жоғарыда түсінік беріп откен кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері
бүгінгі күнде жаппай дамып келе жатқан көсіпкерлік түрлері болып табылады.
Көбінше ол қалалык жерлерде дамыған, әсіресе Алматы сияқты ірі қалаларда
олардан түсетін салықтық түсім молшері басқа елді мекендерге қарағанда
жоғарырақ.
Қазақстан Республикасында салықтар және басқа да толемдер Қазақстан
Республикасының Салық жіне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 2001 жылдың 12 маусымында қабылданған, іс жүзіне 2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап енгізілетін Кодексі негізінде алынады.
Қазақстан Республикасындағы салық зандары жоне бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртүтастығы және салық заңдарының
жариялығы принциптеріне негізделеді.
Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеуінің
салық міндеттемелері туындарының орындалуының және толықтырылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық зандарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Қазақстан Республикасында салынатын салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің бірі: шағын бизнес субъектілеріне арналған
арнаулы салық режимі.
Арнаулы салық режимін қолданатын жеке косіпкерлер арнаулы салық режимі
қолданылатын қызметінен түскен табыстарынан жеке табыс салығы бойынша
декларация табыс етпейді.
Қазақстан Республикасының шегәнен тыс жерлерде төленген жеке табыс
салығының сомалары Қазақстан Республикасында салық төлеу кезінде есепке
жатқызылады.
Жеке табыс салығы бойынша декларация тапсырушы салық толеушілер табыс
салығын төлегенін растамаған жағдайларда, жеке табыс салығын есептеу жеке
табыс салығы төленгені расталмаған табыс сомасына салық
зандылығымен белгіленген ставкаларды қолдану жолымен жүргізіледі.
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1. Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
1.2.Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
даму тенденциялары.
1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу мемлекеттік реттеудің негізі
ретінде
ΙΙ-Тарау. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке
салық салу механизмі
2.1.Жеке кәсіпкерлерге салық салу ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін
атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы
ΙΙΙ-Тарау. Жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдірудің бағыттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді.
Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағдайынан қорғалуы сияқты дітттеген мақсаттарына
жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы
бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс
(мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбасаылық мәселесін шешуге, ұлттық
қәуіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен орта және шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен
мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан
нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен
дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере
алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға
негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы проспективасы
жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және
жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
егізгі кіліті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы
негізден орталықтандырылған қаражылық ресурстары қорларын құруға, оның
ішінде мемлекттік бюджеттік қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің
салық саясаты кәсіпккерлікте негізгі роль отқаратыны сөзсіз. Нарықтық
экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын
ынталандырып отыру қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын
жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастар жиынтығынан және оны реттйтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалыпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі.Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси,экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап ,өзінің ішкі сыртқы қызметтерін
жүзеге асыру үшін жұмсалады.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде ,қоғамдық
экономикалық құрлымын қалыптастьыруда ,өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады.Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға ,мемлекеттік басқару апараты мен қорғанысқа,тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға ,сыртқы экономикалық қызметті тақаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және
жергілікті органдар жинайтын салықтарда, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен
тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық енгізін ұлттық табыс
құрайды,мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар ашралар жүзеге
асырылады.Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары
салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі салықтар.Өенркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегісалықтардың үлесі 90 процент.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөл мемлекеттік
органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді.Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
шешуші рөлі артып келеді,мұны жалпы ұлттық өнімнің көлеміндегі исалық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқаыс ретінде
жана сипатқа ие болуда.Мұндай ықпал еөп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық
салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қролану процесіне
айтарлдықтай әсер етеді.
Салық арқылы ерттеу әдістері салалардың бәсеклестігін
ынталандыруға, капиталдың қорланыуна қолайлы жағдай жасауға,
корапарациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы
мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық жеңілдіктер беру
арқылы мемлекет өндіргіш күтшерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым
объектілерін салуға және тағы басқалары айтарлықтай әсер ете алады.Салықты
реттеуде мемлекет тек жекелеген шщаралар жүргізіп қоймай, соынмен қатар
барлық шаруашылық коньюктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу
үшін мемлекет салық салдудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі қаржыны
ынталандырып, тұтыну мен инвистицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық
сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарық тық экономиканың белсенді қатысушылары
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш
күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген
қоғамдық қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры дам қызметінің
экономикалық жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні өндіріс құрал жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында ө ндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік ққызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Республикасында шағын тжәне орта
кәсіпкерлік субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың
салық тық аспектілері деген актуалды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасында кәсіпкерлік қызметтің даму проблемалары мен оларды
мемлекеттік қолдау бағыттары, оның ішінде салықтық реттеу тетіктерінің әсер
ету тиімділігіне баға беру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
1.Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық
алғы шарттары;
2.Қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің даму жағдайы;
3.Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі
салық жүйесінің атқаратын рөлі;
4.Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында щағын және орта
кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмі;
5.Кәсіпкерлерден түсетін салықтық түсімдердің бюджет
кірісіндегі алатын орны;
6.Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру
бағыттары;
Жоғарыда аталған мәселелерді қарастыруда ең бірінші салықтық
заңдық нормативтік актілер, содан кейін көптеген классик экономистердің ,
отандық ғалымдардың, экономика саласындағы қызметкерлердің ғылыми
еңбектері, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі мақалалары қолданылып отыр.
Ι-Тарау.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары
және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың ролі
1.1 Кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік экономикалық алғы шарттары
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық категория
ретінде ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді.Орта ғасырларда
кәсіпкер деген термин ,одан да бұрынғы антрепренер(антрепренер
француз сөзі делдалдық дегенді білдіреді екі мағынада қолданылады түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік енмесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғалымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан ,еркше ой пікір болған.Алайда батыстың экономикалық теориясында
кәсіпкерлік мәселелеріне назар аударуи 18 ғасырдан басталды.Оны атақты
ғалымдар Р.Кантилонаның, А.Тюргоның, Ф.Кенэнің, А.Смиттің, Ж.Сэйдің
есімдерімен байланыстырады. Кәсіпкер терминының атасы белгілі ағылшын
экономисі Ричард Кантилон .Ол кәсіпкер деген нарық жағдайында әрекет
жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғадық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқыт нүктесі
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерлік субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке дара индивиттер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке
дара өндірісті ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай кәсіпкердің жұмысы өзінің
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті қолдануға негізделеді. Соңғы
жағыдайда кәсіпкер жалдаушы болады. Кәсіпкер қызметті бір топ адамдар
жүргізу мүмкін, оларды байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық
мүдде. Мұндай кәсіпкерліктің түрі –ұжымдық, коллективтік деп аталады.
Ұжымдық кәсіпкерліктің субъектісі - әртүрлі ассоциациялар: акционерлік
қоғам коопиративтер және тағы басқалар. Жеке дара кәсіпкерлерге қарағанда
партнерлік бірлестіктер ірі көлемдегі мәсвелелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені
мемлекетте кәсіпорындарының ұжымы өзінен-өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола
алмайды. Бірақ егер қайта құрылыс болып, бұрынғы ұжымның орнына жаңа,
айталық арендаторлар ұйымы құрылса, онда соңғылары ұжымдық кәсіпкерліктің
субъектісі болады. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет түрінің ирархиясы
шығады:
Мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше нарықтық экономикадағы роліне
байлданысты), ұжымдық жеке дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерінен толық бағалау
үшін олардың субъектілерін номиналды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номиналдықа кәсіпкерлік қызметімен айналысу құқығы. Нарықты
экономика елдерінде әрбіреуінің бұган құқығы бар. Алайда мұны жүзеге асыру
қоғам мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын
реалды субъектісі-бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы-капитарл
иемдену құқысы бар. Міне осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік септігін
құрып дамытва алады.
Кәсіпкерліктің объектісі – адаамның бергілі қызметі.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі-өндірілген өніммен көрсетілген қызмет.Бірақ,
ең бастысы-әр кәсіпкер оның өзіне тиімдісін пайдалысын ғана жасайды. Міне
осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты өз кәсіпорнының пайданы көп
келтіруі немесе шығындарын барында азайту. Ал кәсікердің табысы көбіне
оның істі үйымдастыруына тікелей байланысты. Ал қызметінің бастапқы
кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс
факторларын комбинациялаудың жаңа жолдарын іздейді, яғни бұл кәсіпкер
ісінің ең басты мақсаты.
Сонымен, кәсіпкерлік-жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа
технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, ескі ойлау
шеңберіне шығу, былайша айтқанда өндірістің жаңа түрін ашып дамыту,
қызметтер мен тауарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, жаңарту және өркендету болып отыр. Мұндай
өзгерістердің түрлері әр алуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескілерін жою
және модификациялау.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық- өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
факторларын үйлестіру.
Кәсіпкерлік әр кезде де белгілі бағытта ұйымдастырылады , нақты
формалары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде бірнеше
жалпы белгілері бар. Оның ішінде негізгісі – шаруашылық субъектілерінің
еркіндігі мен тәуелсіздігі. Олардың егемендігі нарық механизмі әрекетін
қамтамасыз ететьін тәртіп қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндіру процесін ұйымдастыру және оларды нарықта кәсіпкердің
ойлағанындай сату құқығын береді. Матиреалдық ресурстармен ақша капиталының
иелері бұл ресурстарды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі
істей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Алайда қандайда болмасын
еркіндік көптеген жағдайлармен шектелген, олар сыртқы орта мен субъектілер
әрекетінің нәтижесінен шығады. Дегенмен кәсіпкерліктің басты щарты- барлық
мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдауға автономиялылығы,
өзбеттілігі.
Барынша көп табыс келтіру – кәсіпкерлік жұмыстың қозгаушы
факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана іс ұйымдастырылып, одан әрі
кеңейтіледі. Бірақ нарық жағдайында белгілі бір өзгерістер өне бойы болып
тұрады. Кәсіпкер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді, тек соңынан
қана оларға тиісінше көңіл аударады. Олар оздеріне тиімді өзгерістер яғни
жұмыстарына жаңалықтар еңгізеді. Жаңалық процесінің мұраты-пайда табу.
Нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді
технология ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі уақытқа деин баламалы
құнынан жоғары бағамен сатады, міне осы қаблет-әдеттегіден ерекше шешім
қабылдау іскерлік әлемінде ерекше жоғары бағаланады.
Кәсіпкерлікке тән тағы бір сипат шаруашылық жүргізудегі
тәуекелге бел бууы. Іске кіріскенде алғашқы болашақ бұлдыр, оны болжап білу
киын. Жаңа идеялармен жобаларды пайдаланғанда бастапқыда қауіп-қатері көп,
оларды өне бойы экономикалық жағынан есептеуге мүмкін емес,
Шаруашылық қауып –қатердің , тәуекелдің негізінде мүмкін
болатын және шын нәтижелердің ара қатынасы жатады. Егер өндірілген
тауарлар бағасы жұмсалған шығындарды қайтармаса, онда кәсіпкер өз қызметін
тиімді ұйымдастыра алмағаны , әлде күткен конъюктура жайсыз болғаны.
Өндіріс факторларын конбинациялауды тұрақты бақылау
кәсіпкерді өне бойы ауыр жағдайда ұстайды, ал мұндай психологиялық жай
өндірістің басқа мүшелерінде тарайды. Сонымен, нақты кәсіпкерлік қызметтің
шеңберіне шаруашылық белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу
пайдалылықтарын анықтау, өндірісті ұлғайтудың қаржылық және басқа
ресурстарын қамтамасыз ету, жұмысшыларды жалдау, өкіметпен жабдықтаушымен,
кленттермен қарым-қатынастар енеді. Әрине осы жұмыстардың бәрін бір адамның
атқаруы міндетті емес. Бірақ кәсіпкерді лизамен салыстыру орынды; ол
басқалардың энергиясын көбейтеді. Тәуелсіздік және ұйымдастырудағы
новаторлык кәсіпкерліктің мәні осында: біреу оған өмір берсе , екіншісі
тағдырын анықтайды .
Кәсіпкерліктің мәнін толық түсіну үшін оны меншік қатынастарын
жүзеге асырудың бір түрі деп қарау керек. Кәсіпкер меншік иесі ме? Бұл
сұраққа жауап беру үшін меншік иесінің қызметін шаруашылық субъектісінің
қызметінен айыра білу шарт. Өткен ғасырдың өзінде-ақ меншіктегі капиталдан
қызмет атқаратын капитал бөлінеді. Осыған қарап өндіріс құрал –жабдықтарын
меншік объектісі ретінде иемденуден оларды шаруашылық объектісі ретінде
иемденуі, тиісінше меншік иесі қызметін шаруашылық субъектісі қызметінен
айыра білу қажет. Субъектінің өндіріс құрал –жабдықтарын меншік және
шаруашылық объектісі ретінде иемденуі жеке – дара кәсіпкерлік деп
түсіндіріледі. Шешім қабылдау процесі капитал иесін түгелдей тәуекелді.
Алайда әдетте шешім қабылдау капитал иесінің капиталды басқарушыға ауысып
отырады. Бұл өндіріс құрал-жабдықтарынан шаруашылық объектісі ретінде
иемдену. Оның иелері жеке адам, топ немесе ұжым болулары мүмкін. Олар
белгілі жағдайлар негізінде кәсіпкерлерге айналды- өздерінің шаруашылық
жұмыс нәтижелеріне экономикалық жауапкершілікпен қарайтын оқшауйланған
тауар өндірушілер. Ол тенденция бағыт акционерлік қоғамдарының пайда болуы
мен байланыстарды күшейтеді. Жеке кәсіпорындарда бұрынғысынша меншік иесі
кәсіпкер бірақ қазір кәсіпкерлер кооператив болып , ұйымдастыру, техникалық
басқару меншік иесінен толық қанды өкілі – менеджерге ауысуымен
сипатталады. Сонымен, кәсіпкер өндіріс құрал-жабдықтарын меншіктенуші
болмай ақ шаруашылық өкілі ретінде иемдене алады. Кәсіпкер қызмет істейтін
меншікті иесі ретінде шаруашылық субъектісі болып оқшауланады. Оған
шаруашылық жұмысын өз бетімен жүргізуге жағдай жасайды, өз есебінен
кәсіпорында ашық, өндіріс құрал-жабдықтарын тиімді пайдалануға оны жұмыс
күшімен қосудың жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.
Демек, кәсіпкер мен меншік иесі арасында айтарлықтай байланыс жоқ.
Кәсіпкерлікті өркедетудің шарттары: меншік қатынастарын персонификациялау
(адамдық келбеті), мүіктерді қолдану жөнінде өз еркі, жауапкершілігі мен
шешім қабылдау мүмкіндігінің өнімдер мен табыстары жөнінде де осындай
мүліктердің берілуі қабілеттер мен жинақтарды пайдалану жолдарын таңдап
алудағы өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық еркіндігі, нарықтардың
ашықтығы және тең салмақтылығы, қызметтер мен тауарлардың капиталдың,
информация мен жұмыс күшінің қозғалысында кедергінің болмауы, тауарды
бірдей бағамен сатып алу мүмкіндігі болуы, азаматтардың құқықты қоғамының,
оның ішінде заң шығаратын, орындаушы – сот үкіметінің құрылуы және меншікті
иесі мен кәсіпкермен құқығын қорғау.
Кәсіпкерлік дамуының дәрежесі, немесе жетілдірілмеген болуы
мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет нарықтан шығады, ол нарық қатынастарының сипаты
мен көлеміне байланысты. Кәсіпкерлікті өркендетудің жағдайларын жасауда
бәсекенің орны ерекше. Кәсіпкер үшін шаруашылықты жүргіз – бәсекеге түсу,
өндірісті ұйымдастыра отырып, ол бәсекелік күрске әзір болуын, нарықтың
қоғамдық қажеттілігіне сай келмейтінінің артығын қиып түсетіндігінен әзір
болуы керек. Кез-келген меншік түрі (соның ішінде мемлекеттік де ) прогресс
жолына шыға алады. Сонымен қатар кез-келген меншік тірі (соның ішінде
жекеменшік те) прогрестің күшті символы болады, егер сол жасампаз бәсеке
жол ашса. Күшті нарықтық эконмикасы бар елдер тәжірибесі көрсеткендей еркін
бәсеке жүйесін реттейтін экономика белгі болады. Ол мемлекетсіз жұмыс істей
алмайды, өйткені мемлекет ақша ұсынысын ұйымдастырады, ұжымдық
қажеттіліктің бөлігі ретінде өтемдер береді. Нарықтық мінездердің тиімсіз
жақтарын тежеп жібермейді.
Нарықтық экономика үшін күрделі ауруға бірден қарсы тұра
алмайды- монополизмге, инфляцияға және іскерлік пен белсенділіктің
төмендеуіне. Өзінің ішкі резервтері арқылы оларға қарсы тұруы қиын. Егер
мемлекет бұған араласпаса аурулар асқынып, біраз экономикалық және
әлеуметтік зиян келтіреді. Кеңісшіл теоретиктер өздерінің саяси
ұсыныстарында инфляцияның зардаптарынан керісінше көңіл бөлмегенінен 70-
жылдардағы инфляцияны күшейтті, ал нарықтық күш – қуаттары бұған жетпеді.
Ол үшін мемлекет ретеудің формалау, 80-жылдардағы консерваторлардың күшті
дәрілері қажет болды.
Қазіргі нарықтық шаруашылық монополияға, инфляцияға қарсы,
шараларынсыз, өндірістің ұзақ құлдырауынан тоқтататын саясатсыз мүмкін
емес. Мемлекеттің нарықтық эконоикаға раласуының басты белгілері осындай.
Бұл шеңбер рыноктық механизммен реттеудің қисынды тетігіне, қазіргі
қоғамның әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешуге жеткілікті.
Егер мемлекет ақшаны нарықтық экономикаға жібергеннен артық
шығарса, онда ол қандай да ізгілікті мұраттарды басшылыққа алса да,
рыноктық процестердің бұзылуы тиімділігінің төмендігіне әкеледі.
Ерте ме кеш пе экономиканың мемлекетсізденуі, оның мемлекеттің
белсенді араласуынан шыйғуын қажет етеді. Мемлекетсіздендіру жүйесі кемінде
4 шаруашылықты басқаруды бюрократтандырудан құтқару, мемлекеттік кәсіпкер
қызметі шектеу, жеке капиталды ынталандыру экономиканы реттеуді тарылту.
Мұндай жүйенің қажеттілігін есепке алу мұндай қорытындға әкеледі:
жекешелендіруді, мемлекетсіздендіруді жай бір іс деп қарап оны шаралардың
барлық жүйесінен бөлек жүргізу (кешіктіріп я ерте) шаруашылық түбірлі
өзгертулердің тиімді құралы бола алмайды.
Бұл жағдайда жекешелендірудің теориялық анықтамасын берудің
маңыз зор. Жекешелендіру-объектілерді белгілі қызмет түрлерін мемлекет
қолынан алып жеке меншікке беру кең мағынада бұл түсінікке кейбір
артықшылықтарды немесе монопольды нарықтың белгілі сегментін жаулап алу,
немесе жаңа мемлекеттіктен басқа қызметпен тауарларды ұсыну түрлерін
жекелендіру кіреді.
70-80 жылдарда жекешелендіру бүкіләлемдік құбылысқа айналды. 80-
жылдың аяғында дүниежүзінің 80 елі – Латын және Солтүстік Америка
мемлекеттерінен Оңтүстік Корея, Филиппин, Малайзияға дейін мемлекеттік
секторды қысқарту бағдарламасын қабылдады. Мұнда Ұлыбритания елінің мысалы
айтарлықтай 1979 жылы Маргарет Тетчер үкіметі жекешелендіруді экономикалық
саясаттың басты мәселесі деп есептеді. Нәтижесінде өткен 10 жылдықта жеке
капиталға экономиканың мемлекеттік секторынан 29 ірі кәсіпорны берілді Ол
шаруашылық жұымысның көрсеткіштеріне игі әсер етті, Мысалы, БритишСтиль
мемлекеттік бола отырып жылына 1млн. Стерлинг шығынға ұшырады, ал
денационализацияланғаннан кейін, яғни мемлекет иелігінен шыққаннан соң
тұрақты пайда келтіреді. Бірақ Англия жекешелендіруде біраз жетістікке
жеткенмен ол техникалық және экономикалық қиындықтарға кездесті.
Біздің жағдайымызда жекешелендірудің ерекшелігі меншіктің
мемлекет қолында жоғары шоғырландыру мен кәсіпкерлік дәстүрмен сипатталады
мұндай ерекшеліктер жекешелендіруді жүргізудің қосымша шаралар мен де
байланысты.
Национализациялануға қарағанда жекешелендірудің ерекшелігі
процесі бір сатылы акт емес, яғни оны тез жүргізуге болмайды. Кәсіпорында
сату меншік иесін ауыстырудың құқықтық жақтарын анықтайтын бірінші саты.
Ал тағы да кемінде екі сатыдан тұру керек: Меншік иесінің құқығын
нақтыжүзеге асырудың шын жағдайларын жасау(саяси, экономикалық, әлеуметтік,
праволық нормаларын) және ең соңында меншік иелерімен басқарушылар арасында
коммерциялық жұымстардың басқа меншік иелеріне беру жөнінде еңбек
бөлінісінің болуы. Әрине бұл ұзақ сипаттағы процесс. Мұның мемлекетке
жүргізу мүмйкін, бірақ фодан кейінгі қарқыны әртүрлі орындаушылар мен
әрекет етушілерге баланысты және олардан басқа объективті фактілерге де
қатысты болады.
Жекешелендірудің түрі көп, әрбір ел өзінің қайталанбас
жекешелендіру жолын қалыптастырады. Алайда ерекшеліктерінің көптігіне
қарамастан, жекешелендіру концепциясының әзірлігінде төмендегідей
талаптарды ескерген жөн: одан басқалары өтпелі кезеңді нарықтық шаруашылық
өлшемдері бойынша жұмыс істеуге ынталандыруды пайдалану, жекелендіру
кезінде көз бояушылыққа жол бермеу; ішкі нарықтың капитал сенімділігінің
проблемасын; халықты жекешелендіруге құызықтыру жағдайларын жасау,оны
үнемі сақтау; халықты әлеуметтік жағынан қорғау әсіресе аз табыс
алатындарды; жекешелендіруден түскен түсімдерді әлсіз кәсіпорындарға бермеу
керек.
Ешбір елде жекешелендірудің ойдағыдай керемет тәсілі жоқ. Әрбір
елдің тәжірибесі оң және теріс жақтарын көрстееді. Көптеген жағдайларда бұл
процесс сол елде қалыптасқан нақты тарихи және әлеуметтік мәдени ортамен
анықталады; қоғамдағы тұрақтылықтың дәрежесі мен праволық реттеу жүйесі
және оның тиімділігінен экономикалық дамудың жағдайы мен, дамыған қаржы мен
банк жү.йесінің болуы мен әлеуметтік құрылымындағы орта топ үлесі мен,
халықтың психологиясына байланысты.
Жекешелендеруді кең шеңберде тиімді және кезеңдер мен өткізу үшін
жоғарыдағы аталған шарттарды орындау әсіресе көптеген инвесторларды тауып,
саяси және әлеуметтік келісім және мемлекет тарапынан тұрақты ауқымды
бақылау арқылы жүргізуге болады.(пара беру мен, коррупция мафия мен күрес).
Әр түрлі елдердің тәжірибесі көрсеткендей жоғарыда аталған
шарттардың тек біреуін ғана елемеу жекешелендірудің нәтижесін және қарқынын
төмендетеді. Бұл процесті асығып және қалай болса солай жүргізу, жергілікті
жерде ескі экономикалық жүйені жасамай жекешелендіру-әлеуметтік қауіпке
әкеледі.
Мысалы: Қазақстан Республикасында да жекешелендіру процесінде де
қиын жолмен жүріп келеді. 1991-1992 жылдарға арналған жекешелендіру мен
мемлекеттік иелігінен алудың бірінші кезеңінен нәтижесінде құны 1млрд
сомаға жуық болған 6198 объект сатылды. Жекешелендірілген кәсіпорындарында
767 000 адам іс жүзінде меншік иелеріне айналды. Бұл республика бойынша
жалпы жұмыс істеушілердің 12 ө алайда мақсат орындалған жоқ. Саудада
жекешелендірілген кәсіпорындардың үлесіне барлық бөлшек тауарлар
айналымының небәрі 4ө ған келеді. Ал олардың жалпы санының 40ө
жекешелендірілген елді бұл процесті жүзеге асыруда жоғарыда айтылғандай
асығыстық, мүлікті талан-таражға салу басым болды.
Республикада мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 2 кезеңі
де осы және тағы басқа кемшіліктер қайталанбас үшін біраз өзгерістер
енгізілді. Ең бастысы бұған бүкіл халықты кеңінен қатыстыру, жариялықты
күшейту, үкімет пен мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі.
Жекешелендіруге тұрғын үй купондарын барынша қатыстырып инвестициялық
қорлар құрыап, жекешелендіруден түскен қаржының 10-15ө халықтың материалдық
жағдайы нашар топтарына бағыттау көзделген.
Жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған екі кезеңнің ұлттық
бағдарламасында бұны үш бағытта белгіленген:
Бірінші бағыт-шығын салаларды қамтиды. Онда 200 адамға жұмыс
істейтін сауда, қоғамдық тамақтандыру және тұрмыс қажетін өтеу
кәсіпорындары иелеріне берледі. Бұл бағыт шамамен 27000 кәсіпорынды, онда
істейтін адамдарды қамтиды.
Екінші бағыт- жаппай иелендіру. Бұл жолы 500 адамға дейін жұмыс
істейтін бүкіл кәсіпорындар мемлекет қарауынан иелерінің қолына өтеді,
мұндай кәсіпорындарының саны 9000 шамасында және 3 млн адам қамтылады.
Үшінші бағыт- аса ірі және бірегей кәсіпорындарды және басқа
нысандарды(объектілерді) мемлекет иелігінен алу бұл тұста үкімет олардың
әрқайсысына өзгеше талаптар мен келеді. Мұнда холдингтер ұйымдастыру
болады. Үшінші бағытта 1,5 мың кәсіпорын және 2млн адам қамтылады.
Үкіметтің ұсынысы бойынша шағын кәсіпорындар аукциондар мен конкурстар да
өткізіледі.
1992 жылдың орта кезеңінде Қазақстан Ресбуликасының 35 акционерлік
қоғамы 76 салааралық қоғамдастық, 30 концерндермен концорциум, 120
коммерциялық банктер 60 тауар биржасы 40 сақтандыру компанияларды
2аудиторлық орталық, 11000 кооперативтер, 5,5 шағын, кіші кәсіпорындар
болды. Бұл күндері олардың саны мен сапасы өсті. Қазір 200 түрлі банктер
бар. Тек ауылшаруашылығында жекешелендірудің бір кезеңінде 759 ұжымдық, 388
кіші кәсіпорындар 766 шаруа шаруашылығы, 99 ауыл шаруашылық кооперативі, 39
шаруа шаруашылығының ассосациясы мен 25 шағын кәсіпорындар ассосациясы
құрылды.
Сонымен жекешелндіру нарықтық экономикаға өтудің алғышарттарын жасай
отырып, кәсіпкерліктің құнарлы топырағын әзірлейді. Бастапқы кезде
кәсіпкерлік капиталдың тез айналатын салаларында дамиды, саудада да,
қоғамдық тамақтану органдарында қызмет көрсетуде және т.ғ.б.
1.2. Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің даму тенденциялары.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына сәйкес күтілген нәтиже: шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 15ө дейін, ал субъектілердің
жалпы саны 500 мыңға дейін, шағын бизнес саласында жұмыспен
қамтылғандардың 2млн адамға дейін артуы керек болатын. Табиғи
монополияларды реттеу бәсекекелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау
жөніндегі агенттіктің мәліметтері бойынша 2002 жылдың соңында елімізде 372
мыңнан астам шағын кәсіпкерлік субъектілері қызмет жасап, онда 1,4 млн
адам еңбек еткен. Бұл республикадағы еңбекпен айналасындағылар 23 ө 2002
жылмен салыстырғанда 2003 жылы республика бойынша шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 12 ө онда жұмыспен қамтылғандардың саны 13ө артқан.
Жалпы шағын кәсіпкерлікті дамыту аймақтық экономиканы көтерудегі
маңызы зор.Кәсіпкерліктің салыстырмалы түрде жан- жақты дамыған
орталықтарының бірі Алматы облысы болып табылады. Енді, Алматы – облысы
бойынша кәсіпкерліктің даму деңгейін деңгейін келесі мәліметтерден көруге
болады
Кесте 1
Алматы облысының шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны туралы мәлімет
(бірлік)
Жылдар 2000 ж 2001 ж 2002ж 2003ж 2004ж
Шағын кәсіпкерлік 17587 18317 18808 34568 56961
субъектілерінің саны
Оның ішінде, 297 430 442 618 785
өндірісте
Алматы облыстық кәсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен
қолдану жөнінде комитетінің мәліметтері.
Осы кестеде келтірілген мәліметтерден байқалғандай, талдауға алынған
2000-2004 жылдары шағын бизнестің қалыпты дамуы деңгейі байқалады. Бұл ең
алдымен аталған жылдары макроэкономикалық тұрақтану тенденциясының сақталуы
мен мемлекет тарапынан шағын және орта бизнестің дамуына басым көңіл
бөлуінің нәтижесі. 2003 жылы 2000 жылмен салытырғанда шағын бизнес
субъектілерінің саны мен өндірістегі кәсіпкерлер санының сәйкесінше 1,9
және 2,1 есеге артуына, әсіресе, 1997 жылдан бастап мемлекеттің шағын
кәсіпкерлікті қолдауды күшейтуі оң ықпал етті.
Алматы облысындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму барысын
жіктеп қарастырсақ, ол мына төмендегі мәліметтерге келтіріледі.
Алматы облысы бойынша 2000 жылы 17587 шағын кәсіпкерлік
субъектілерітіркеліп, 15685-і немесе 89,1ө жұмыс істесе, 2001 жылы
тіркелген 18317 субъектісінің 16136-сы немесе 88ө қызмет жасаған. 2002
жылы 18808 шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, оның 16937-і немесе 90ө
жұмыс жасаған. Жалпы, 2002 жылы 2000 жылға қарағанда жұмыс жасайтын шағын
және орта бизнес субъектілерінің саны 1,17 есе артқан.
1-кестеде келтірілген мәліметтерден байқалып отырғанындай, облыс
бойынша шағын және орта бизнестің дамуының дамуының әртүрлі даму
тенденциясы сақталуда.
Өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысында салық, несие
тәрізді мәселелермен қатар, олар өндірген өнімнің өзіндік құнының
жоғарылылығы мен сапасының нашарлылығына сұраныстың төмендегі, қаражат
пен шикізаттың тапшылығы, ішкі нарықтық импорт тауарлардан қорғалмауы,
өндіріс орындарындағы құрал-жабдықтардың техникалық жағдайының төмендегі
мен бұл салаға инвестиция тартуға деген бастаманың әлсіздігі сияқты
мәселелер өз әсерін тигізіп отыр.
Кесте 2.
Алматы облысы бойынша жеке кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың
ішіндегі нақты салық төлеуге тартылғандар туралы мәлімет, 2001-2003жж.
Саны 2001ж 2002 ж 2003 ж
Адам Үлесі өАдам Үлесі өАдам Үлесі
ө
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы, соның 12509 100 11943 100 15555 100
ішінде
А) патент негізінде 9324 74,5 8934 74,8 11933 76,5
В) тіркеу куәлігі 3185 25,5 3009 25,2 3622 22,5
бойынша
Алматы облысы бойынша салык, комитетінің мөліметі бойынша.
2-кесте мәліметтерінен байқалғанындай, тіркеу куәлігі негізінде
қызмет ететін жеке кәсіпкерлерге қарағанда, патент бойынша жүмыс жасайтын
жеке кәсіпкерлердің үлесі басым, бір ғана 2002 жылдың өзінде тіркеу куәлігі
бойынша қызмет стетін жеке кәсіпкерлердің үлесі 22,5 ө, ал патент негізінде
жүмыс жасайтын жеке кәсіпкерлердің үлесі 76,5ө қүрайды (кесте)
Кесте 3
Алматы облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктегі занды
түлғалардын
өндіріс көлемі
Экономикалық қызметондіріс колемі (қызмет.жүмыс) млн. тг.
түрі
200 1ж 2002ж
2003ж
Сома сы үлссіө Сома сы үлесіө Сома сы
Көлік және байланыс 42,6 1,55 71,7 0,98 255,6
2,61
Сауда 1095,9
200 1ж 2002ж 2003ж
Сома сы
2000,0 мың теңгеге дейін қоса алғандаТабыс сомасының 3 проценті
2000,0 мың теңгеден жоғары-3000,0 мың60,0 мың теңге+2000,0 теңгеден
теңгені қоса асатын сомадан 5 процент
3000,0 мың теңгеден жоғары 110,0 мың теңге +3000,0 мың
теңгеден асатын табыс сомасынан 7
процент
Ал, салынады.
занды тұлғалардың табысына мынандай станкалар бойынша
салық
Тоқсандық табысы Ставкасы
2000,0 мың теңгеге дейін қоса алғандаТабыс сомасының 4 проценті
2000,0 мың теңгеден жоғары- 4500,0 80,0 мың теңге+2000,0 теңгеден
мың теңгені қоса асатын сомадан 5 процент
4500,0 мың теңгеден жоғары-6500,0 мың205,0 мың теңге+4500,0 мың
теңгені қоса теңгеден асқан сомадан 7 процент
6500,0 мың теңгеден жоғары 345,0 мың теңге +6500,0 мың
теңгеден асатын табыс сомасынан 9
процент
Егер, есепті кезеңнің қорытындысы бойынша жалдамалы қызметкерлердің
орташа айлық жалақысы ҚР заң актлерінде белгіленген ең томенгі айлық
жалакының ең кемінде үш еселенген мөлшеріндей болса, салық кезеңі ішінде
есептелген салық сомасы әрбір қызметкер үшін салық сомасының 1,5 проценті
молшеріндегі сомаға түзетілуі тиіс.
Табыстың шекті мөлшері асып кеткен жағдайда, салық сомаларын есептеу
табыстың шекті сомасынан және нақты алынған табыс сомасынан жеке-жеке
жүргізіледі.Салықтың осы сомаларының арасындағы айырма көзделген түзетусіз
бюджетке төленуге тиіс. Көзделген түзетуге табыстың шекті сомасынан
ссептелген салық сомасы ғана жатады.
Қазақстан Республикасында сонымен қатар ауыл шаруашылығын дамытудың
маңызы зор. Сондықтан оған байланысты кейбір салық режиміне тоқталып өтетін
болсақ, мысалға шаруа қожалықтарына арналған салық режимі бірыңғай жер
салығын толеуге негізделеді.
Бірыңғай жер салығын толеу негізінде арнаулы салық режимін қолданатын
шаруа (фермер) қожалықтары (бұдан әрі - бірыңғай жер салығын толеушілер)
салықтардың мынандай түрлерін;
1) осы арнаулы салық режимін қолданылатын қызметтен
түскен шаруа (фермер) қожалықтарының табысынан жеке табыс салығын;
2) осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызметті жүзеге
асырудан айналым бойынша қосылған қүн салығын;
3) осы арнаулы сагтық режимін қолданылатын қызмет бойынша жер
салығын: шегінде салық салу объектілері бойынша көлік қүралдарына
салынатын салықты;
4) Қазақстан Республикасының Үкімет белгілеген қажеттілік
нормативтері шегінде салық салу объектілері бойынша көлік қүралдарына
салынатын салықты;
5) Қазақстан Республикасының Үкімет белгіленген қажеттілік
нормативтері шегівде салық салу объектілері бойынша мүлік салығын
төлеушілер болып табылмайды.
1. Қосылған қүн салығын телеушілер болып табылмайтын бірыңғай
жер салығын төлеушілер салық органына осы салық бойынша есепке
қою туралы өз еркімен өтініш беруте қүқылы.
2. Арнаулы салық режимі қолданылмайтын қызмет түрлерін жүзеге
асырған кезде бірыңғай жер салығын төлеушілер кірістер мен
шығыстардың ( жалақыны есептеуді қоса алғанда), мүліктің ( соның ішінде
көлік құралдарының) болек есебін жүргізуге жоне жалпы белгіленген
тәртіппен қызметтің осындай түрлері бойынша тиісті салық пен
бюджетке төленетік басқа да міндетті төлемдерді есептеуді, салық
есептілігін тапсыру мен төлеуді жүргізуге міндетті.
Жер учаскесін бағалау қүны бірыңғай жер салығын
есептеу үшін негіз болып табылады.
Бірыңғай жер салығын төлеу учаскесі орналасқан жер бойынша тиісті
бюджетке екі мерзімде:
Төлеудің бірінші мерзімінде бірыңғай жер салығын төлеушілер ағымдағы
төлемді бүдан бүрынғы салық кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша
декларацияда есептелген бірыңғай жер салығы жалпы сомасының белігінен кем
емес мөлшерде төлейді. Шаруа (фермер) қожалықтары жер пайдалану қүқығында
жер учаскесін иеленудің нақты кезеңі үшін бірыңғай жер салығын (салық салу
объектісінің өзгеруін есепке ала отырып) есептейді жоне төлейді.
Жер учаскелерін жалға берген (алған) кезде салық салу
ерекшеліктері
1. Шаруа қожалығы жер учаскесін басқа шаруа қожалығына берген
кезде тараптардың әрқайсысы осындай жер учаскесі бойътнша бірыңғай жер
салығын жалға беру шартында көрсетілген жер учаскесінің
нақты пайдаланылуы кезеңінің негізге ала отырып есептейді және
төлейді.
Жалға алушының пайдалану кезеңі жер учаскесін
Жалға алған айдан кейінгі айдан бастап белгіленеді.
Бұл орайда жер учаскесін жалға беруден алынған (алынуға тиісті) табыс
бойынша шаруа қожалығын салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен
есептейді және төлейді.
2. Шаруа қожалығы бірыңғай жер салығын төлеуші болып табылмайды
салық төлеушіге жер учаскесін жалға берген кезде осындай жер
учаскесі бойынша бірыңғай жер салығын есептеу мен телеу жоніндегі
міндеттеме шаруа қожалығында қалады.
Жер учаскесін жалға беруден альтнған табыс бойынша шаруа қожалығы
салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен есептейді және телейді. Бүл
орайда осындай жер учаскесі бойынша бірыңғай жер салығының төленген сомасы
(есептелген шекте) салық салынатын табыс айқындалған кезде шегерілуге тиіс.
1. Бірыңғай жер салығын толеушілер жыл сайын ағымдағы салық
кезеңінің 15 наурызнан кешіктірілмейтін мерзімде жер
учаскелер орналасқан жердегі салық органдарына өткен салық
кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша декларация
тапсырады.
2. Бірыңғай жер салығын толеуші осът арнаулы салық режимін
қолданған бірінші жылдың 15 наурызынан кешіктірілмейтін мерзімде
мынандай қүжаттарды :
1) ағымдағы салық кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша
ағымдағы төлем есебін;
2) нотариат немесе селолық атқарушы органдар
куәландырған жер пайдалануға қүқық беретін актінің (кейінгі жер
пайдалану туралы шартты қоса алғанда, уақытша жер пайдалану шарттарының)
көшірмесін тапсырады.
Жер пайдалану қүқығына актісі болмаған жағдайда бірыңғай жер салығын
төлеушілер жергілікті атқарушы органның жер пайдалану қүқығын беру туралы
шешімін
табыс етеді. Кейінгі жер пайдалану қүқығына акт алған кезде салық
төлеуші оны алған кезден бастап отыз күн ішінде оның нотариат немесе
селолық атқару органдар куәландырған кошірмесін салық комитетіне табыс
етеді.
3) жер ресурстарын басқару жоніндегі уәкілетті орган берген жер
учаскесін (жер пайдалану қүқығын) бағалау қүнын анықтайтын актінің нотариат
немесе селолық атқарушы органдар куәландырған көшірмесін табыс етеді.
Акт болмаған жағдайда жер учаскелерін бағалау қүны жер ресурстарын
басқару жөніндегі уәкілетті орган берген деректер бойынша 1 гектар жердің
аудан бойынша орташа бағалау қүнын негізге ала отырып анықталады;
4) әлеуметтік салық сомаларын есептеу үшін қажетті деректерді
міндетті түрде көрсете отырып, қызметкерлерді салық кезеңінде жалдау
туралы моліметтер табыс етеді.
3. Осы арнаулы салық режимін тандап алған жаңадан қүрылған салық
төлеушілер бірыңғай жер салығы бойынша ағымдағы төлем есебі мен арнаулы
салық режимін қолдану қүқығына өтініш бергенннен кейін отыз күнтізбелік күн
ішінде осы баптың 2- тармағында аталған қүжаттарды табыс етеді.
• Таратылған немесе қайта үйымдастырылған кезде бірыңғай жер
салық органына бергеннен кейін он бес күн мерзімде еткен салық кезеңі үшін
декларация тапсыруға міндетті.
• Бірыңғай жер салығы төлеушілер шаруа қожалығының басшысын жөне
мүшелерін қоса алғанда, әрбір қызметкер үшін салық сомасын ай сайын есептеп
отырады.
Бірыңғай жер салығын төлеушілер бірыңғай жер салығы бойынша декларация
табыс ету үшін белгіленген мерзімдерде:
1) әлеуметтік салық бойынша декларация;
2) төлем көзінде үсталатын жеке табыс салығы бойынша есепті;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарнеларын
төлеу женіндегі есептілікті;
4) жер бетіндегі көздерден су ресурстарын пайдаланғаны
үшін төлемақы бойынша жэне қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы
бойынша декларацияны табыс етеді.
Жоғарыда түсінік беріп откен кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері
бүгінгі күнде жаппай дамып келе жатқан көсіпкерлік түрлері болып табылады.
Көбінше ол қалалык жерлерде дамыған, әсіресе Алматы сияқты ірі қалаларда
олардан түсетін салықтық түсім молшері басқа елді мекендерге қарағанда
жоғарырақ.
Қазақстан Республикасында салықтар және басқа да толемдер Қазақстан
Республикасының Салық жіне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 2001 жылдың 12 маусымында қабылданған, іс жүзіне 2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап енгізілетін Кодексі негізінде алынады.
Қазақстан Республикасындағы салық зандары жоне бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртүтастығы және салық заңдарының
жариялығы принциптеріне негізделеді.
Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеуінің
салық міндеттемелері туындарының орындалуының және толықтырылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық зандарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Қазақстан Республикасында салынатын салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің бірі: шағын бизнес субъектілеріне арналған
арнаулы салық режимі.
Арнаулы салық режимін қолданатын жеке косіпкерлер арнаулы салық режимі
қолданылатын қызметінен түскен табыстарынан жеке табыс салығы бойынша
декларация табыс етпейді.
Қазақстан Республикасының шегәнен тыс жерлерде төленген жеке табыс
салығының сомалары Қазақстан Республикасында салық төлеу кезінде есепке
жатқызылады.
Жеке табыс салығы бойынша декларация тапсырушы салық толеушілер табыс
салығын төлегенін растамаған жағдайларда, жеке табыс салығын есептеу жеке
табыс салығы төленгені расталмаған табыс сомасына салық
зандылығымен белгіленген ставкаларды қолдану жолымен жүргізіледі.
2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерден олардың бюджет кірістерін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz