Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы адамгершілік мәселелер
І тарау Шәкәрім және дәуір.
II Тарау Ислам және Шәкәрім.
Пайдаланылған әдебиеттер.
II Тарау Ислам және Шәкәрім.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Аса қамқор ерекше мейірімді Аллаһ Тағаланың бұйрығымен еліміз өз егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет аталып отырғанына да біраз жылдар болды. Әрине мемлекеттің өз деңгейін анықтауда оның өзіндік қалыптасқан тарихы мен мәдениеті , әдебиеті аса зор маңызға ие екендігі хақ. Еліміз өз егемендігін алғалы рухани тарихымызды оның ішінде халқымыздың бай мұрасы болған әдебиетіміздің тарихын оның өкілдерінің шығарымашылығын терең зерттеу мәселесі туындап отыр. Әрине өткен 17 жыл ішінде әдебиетімізді қайта қарап, толыққанды тарихын жасау мүмкін емес. Дегенмен заман талабына сай рухани мұрамыздың тарихын жасаушы үздік тұлғалардың шығармашылығын қайта қарап зерттеуде жетістіктер баршылық. Олардан қалған бай мұраны жете зерттеп, тиісті бағасын беру заман талабы. Бұл мәселенің егемендік алғаннан кейін туындап отырғанының себебі советтік идеология мен әдебиет өкілдерінің шығармашылығын , оның ерекшелігін талдаудағы көптеген ағаттықтары идеология пәрменінің ықпалымен жасалған бұрмашалаушылықтың әсері екендігі де рас. Кейбір сөз өнері өкілдерінің шығармашылық ерекшеліктері зерттелмей толық бағасын алмағандығы да шындық. Өткен ғасыр әдебиетін, фольклорлық шығармаларын идеологиялық шырмаудан аршып алу да қыруар еңбекті, ізденісті қажет етіп отыр. Ежелгі әдебиеттің тарихын тану барысында да кеңестік жүйе тарапынан ұсынылған таптық тәсіл мен зерттеулік бағалауда немесе ойдан шығарылған «көркемдік ізденіс» тәсілдері өнер иелері мен оның тарихын зерттеушілерді шатастырып жібергені шындық еді. Ал қазіргі кезең бәріне сын көзбен қарап тарихи салыстырмалы ғылыми талдау жасауды қажет етуде.
Егемендік алғаннан кейінгі кезден бастап, жаңаша зерттеу нысаны болған Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы , ұлы ақынның қалдырған өшпес мұралары әдеби шығарма ғана емес, бірнеше ғылым салаларының зерттеу обьектісіне айналып отыр. Алайда, 1958 жылы КСРО прокуратурасы тарапынан ақталғанымен, сол кездегі қара дүлей күштер сондай заңдық құжаттарды жоққа шығарып ақын атын отыз жылдан астам уақыт бойы атын ататпай келді. Ол әлі саяси ақтау емес деп жат пиғылды адамдар өктемдік етті. Ақын шығармашылығы туралы түрлі керағар пікірлер айтылды. Әрине бұл сол кезеңнің талабы еді. Олай болмағанда 1948 жыл М.Әуезовтің басқаруымен шыққан «Қазақ әдебиетінің тарихы»,1949 жылы Қ.Жұмалиевтің басшылығымен бастырылған «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі» сияқты еңбектердің ғұмыры қысқа болып сәтсіздікке ұшырамас еді.
Егемендік алғаннан кейінгі кезден бастап, жаңаша зерттеу нысаны болған Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы , ұлы ақынның қалдырған өшпес мұралары әдеби шығарма ғана емес, бірнеше ғылым салаларының зерттеу обьектісіне айналып отыр. Алайда, 1958 жылы КСРО прокуратурасы тарапынан ақталғанымен, сол кездегі қара дүлей күштер сондай заңдық құжаттарды жоққа шығарып ақын атын отыз жылдан астам уақыт бойы атын ататпай келді. Ол әлі саяси ақтау емес деп жат пиғылды адамдар өктемдік етті. Ақын шығармашылығы туралы түрлі керағар пікірлер айтылды. Әрине бұл сол кезеңнің талабы еді. Олай болмағанда 1948 жыл М.Әуезовтің басқаруымен шыққан «Қазақ әдебиетінің тарихы»,1949 жылы Қ.Жұмалиевтің басшылығымен бастырылған «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі» сияқты еңбектердің ғұмыры қысқа болып сәтсіздікке ұшырамас еді.
1. А. Омаров «Қырықтан соңғы қырымды» Абай 3/2006 жыл
2. З. Ахметов «Қазақ әдебиетінің классигі» Абай 2/2003жыл
3. Е.Жетібаев «Шәкәрімнің діни-философиялық көзқарасы» Абай 3/2006 жыл
4. Ғ. Есім «Қажы дүниетанымындағы жан мен тән мәселелері» Абай 3/2006 жыл
5. А.Омаров «Шәкәрімнің қырық жасқа дейінгі шығармашылығы» Абай 2/2006 жыл
6. С.Маусымбаев «Шәкәрімнің атомистикалық көзқарастары» Абай 1/2005 жыл
7. Ғ. Есім «Адамға тіршіліктің ең керегі не үшін? » Абай
8. М.Қадірәлинов «Шәкәрімнің лирикалық шығармаларының идеялық мазмұны» Абай 1/2007 жыл
9. А. Омаров «Ақын Шәкәрім ел ағарту арнасында» Абай 1/2007 жыл
10. М. Кенемолдин « Шәкәрім өмірінің белгісіз беттері » Абай 1
11. С.Борбасов «Шәкәрімнің әлеуметтік саяси көзқарастары» Жалын 4/ 2006 ж.
12. С.Ізтілеуова «Шәкәрім және Пушкин Рухани үндестік» Жалын
2/2007 ж.
13. Ислам Жеменей «Шәкәрім және парсы әдебиеті» Қазақ әдебиеті
№ 11 /2007 ж.
14. С.Ізтілеуқызы «Шәкәрімнің поэтикалық бастаулары» Жалын
9/2006 ж.
15 . Иманжаппаров «Абай Шәкәрім және халық поэзиясымен дәстүрлік жалғастық» Қазақ тілі мен әдебиеті 11/2005 ж.
16. Н. Керімбетов «Абай мен Шәкәрімнің суфизмге қатысы» Абай 2/2007 ж.
17. К.Досай «Шәкәрім дүниетанымының антологиялық негізі» Абай
2/2007 ж.
18. Э. Жақсыбаев «Шәкәрім лирикасындағы бейнелілік» Ізденіс 1/2005 ж.
19. А. Омаров «Шәкәрімнің өмірбаяны» Абай 2/2007 ж.
20. С. Қвлиев «Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы»
Алматы, «Рауан» 1998 ж.
21. Қ. Жарықбаев, С.Қалиев «Қазақтың тәлім-тәрбиесі» Алматы, «Санат»
1995 ж.
22. С. Ізтілеуова «Шәкәрімнің сырлы сөзі» (Зерттеу) Алматы, «Арыс»
2004 ж.
23. М. Мазарбаев «Заман тудырған әдебиет» Алматы, «Ғылым» 1997 ж.
24. Т.үКөшенова «Шәкәрімтанудың бір қыры» ХҚТУ хабаршысы № 3,
1998 ж.
25. М. Ісімақова «Шәкәрімнің ар-ілімі» Абай 3/2004 ж.
26. С.Ізтілеуова «Арыңның болсын өлең айнасында» Абай 3/2004 ж.
27. Н. КЕлімбетов «Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі Нәзира дәстүрі» Абай 4/2005 ж.
28. Ә. Дербісәлин «Шәкәрімнің поэмалары» Абай 2/2007 ж.
29. Н.Ерназар «Ұлы тұлғалар ислам жөнінде» Алматы, «Шапағат - нұр» 2002 ж.
30. А. Шәкәрімұлы «Менің әкем халық ұлы - Шәкәрім» Абай 2008 ж.
№ 1,2
31. Қ.Мұхаметқанұлы «Шаһкәрім» Абай 2008 ж. № 1,2.
32.Қ. Мұхамедханұлы «Ақын Шәкәрімнің творчествалық мұрасы жөнінде» Қазақ әдебиеті 1988 ж. 15 апрель
33. Б. Әбдіғазиев «Асыл арна» Алматы, Қазақ университеті 1992 ж.
34. Ш.Құдайбердіұлы «Мұсылмандық шарты» Алматы, «Қазақастан», «Мерей», «Ақиық» 1993 ж.
35. Мұхитдин Исаұлы, Қайрат Жолдыбайұлы «Ислам ғылымхалы» 3 басылым, Алматы, «Алтын қалам» 2006 ж.
36. Қ. Жолдыбайұлы «Ақиқат шуағы» (Иман негіздері) Алматы, «Алтын қалам» 2004 ж.
2. З. Ахметов «Қазақ әдебиетінің классигі» Абай 2/2003жыл
3. Е.Жетібаев «Шәкәрімнің діни-философиялық көзқарасы» Абай 3/2006 жыл
4. Ғ. Есім «Қажы дүниетанымындағы жан мен тән мәселелері» Абай 3/2006 жыл
5. А.Омаров «Шәкәрімнің қырық жасқа дейінгі шығармашылығы» Абай 2/2006 жыл
6. С.Маусымбаев «Шәкәрімнің атомистикалық көзқарастары» Абай 1/2005 жыл
7. Ғ. Есім «Адамға тіршіліктің ең керегі не үшін? » Абай
8. М.Қадірәлинов «Шәкәрімнің лирикалық шығармаларының идеялық мазмұны» Абай 1/2007 жыл
9. А. Омаров «Ақын Шәкәрім ел ағарту арнасында» Абай 1/2007 жыл
10. М. Кенемолдин « Шәкәрім өмірінің белгісіз беттері » Абай 1
11. С.Борбасов «Шәкәрімнің әлеуметтік саяси көзқарастары» Жалын 4/ 2006 ж.
12. С.Ізтілеуова «Шәкәрім және Пушкин Рухани үндестік» Жалын
2/2007 ж.
13. Ислам Жеменей «Шәкәрім және парсы әдебиеті» Қазақ әдебиеті
№ 11 /2007 ж.
14. С.Ізтілеуқызы «Шәкәрімнің поэтикалық бастаулары» Жалын
9/2006 ж.
15 . Иманжаппаров «Абай Шәкәрім және халық поэзиясымен дәстүрлік жалғастық» Қазақ тілі мен әдебиеті 11/2005 ж.
16. Н. Керімбетов «Абай мен Шәкәрімнің суфизмге қатысы» Абай 2/2007 ж.
17. К.Досай «Шәкәрім дүниетанымының антологиялық негізі» Абай
2/2007 ж.
18. Э. Жақсыбаев «Шәкәрім лирикасындағы бейнелілік» Ізденіс 1/2005 ж.
19. А. Омаров «Шәкәрімнің өмірбаяны» Абай 2/2007 ж.
20. С. Қвлиев «Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы»
Алматы, «Рауан» 1998 ж.
21. Қ. Жарықбаев, С.Қалиев «Қазақтың тәлім-тәрбиесі» Алматы, «Санат»
1995 ж.
22. С. Ізтілеуова «Шәкәрімнің сырлы сөзі» (Зерттеу) Алматы, «Арыс»
2004 ж.
23. М. Мазарбаев «Заман тудырған әдебиет» Алматы, «Ғылым» 1997 ж.
24. Т.үКөшенова «Шәкәрімтанудың бір қыры» ХҚТУ хабаршысы № 3,
1998 ж.
25. М. Ісімақова «Шәкәрімнің ар-ілімі» Абай 3/2004 ж.
26. С.Ізтілеуова «Арыңның болсын өлең айнасында» Абай 3/2004 ж.
27. Н. КЕлімбетов «Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі Нәзира дәстүрі» Абай 4/2005 ж.
28. Ә. Дербісәлин «Шәкәрімнің поэмалары» Абай 2/2007 ж.
29. Н.Ерназар «Ұлы тұлғалар ислам жөнінде» Алматы, «Шапағат - нұр» 2002 ж.
30. А. Шәкәрімұлы «Менің әкем халық ұлы - Шәкәрім» Абай 2008 ж.
№ 1,2
31. Қ.Мұхаметқанұлы «Шаһкәрім» Абай 2008 ж. № 1,2.
32.Қ. Мұхамедханұлы «Ақын Шәкәрімнің творчествалық мұрасы жөнінде» Қазақ әдебиеті 1988 ж. 15 апрель
33. Б. Әбдіғазиев «Асыл арна» Алматы, Қазақ университеті 1992 ж.
34. Ш.Құдайбердіұлы «Мұсылмандық шарты» Алматы, «Қазақастан», «Мерей», «Ақиық» 1993 ж.
35. Мұхитдин Исаұлы, Қайрат Жолдыбайұлы «Ислам ғылымхалы» 3 басылым, Алматы, «Алтын қалам» 2006 ж.
36. Қ. Жолдыбайұлы «Ақиқат шуағы» (Иман негіздері) Алматы, «Алтын қалам» 2004 ж.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы адамгершілік
мәселелер
Аса қамқор
ерекше мейірімді Аллаһ Тағаланың бұйрығымен еліміз өз егемендігін алып,
тәуелсіз мемлекет аталып отырғанына да біраз жылдар болды. Әрине
мемлекеттің өз деңгейін анықтауда оның өзіндік қалыптасқан тарихы мен
мәдениеті , әдебиеті аса зор маңызға ие екендігі хақ. Еліміз өз егемендігін
алғалы рухани тарихымызды оның ішінде халқымыздың бай мұрасы болған
әдебиетіміздің тарихын оның өкілдерінің шығарымашылығын терең зерттеу
мәселесі туындап отыр. Әрине өткен 17 жыл ішінде әдебиетімізді қайта
қарап, толыққанды тарихын жасау мүмкін емес. Дегенмен заман талабына сай
рухани мұрамыздың тарихын жасаушы үздік тұлғалардың шығармашылығын қайта
қарап зерттеуде жетістіктер баршылық. Олардан қалған бай мұраны жете
зерттеп, тиісті бағасын беру заман талабы. Бұл мәселенің егемендік алғаннан
кейін туындап отырғанының себебі советтік идеология мен әдебиет өкілдерінің
шығармашылығын , оның ерекшелігін талдаудағы көптеген ағаттықтары идеология
пәрменінің ықпалымен жасалған бұрмашалаушылықтың әсері екендігі де рас.
Кейбір сөз өнері өкілдерінің шығармашылық ерекшеліктері зерттелмей толық
бағасын алмағандығы да шындық. Өткен ғасыр әдебиетін, фольклорлық
шығармаларын идеологиялық шырмаудан аршып алу да қыруар еңбекті, ізденісті
қажет етіп отыр. Ежелгі әдебиеттің тарихын тану барысында да кеңестік жүйе
тарапынан ұсынылған таптық тәсіл мен зерттеулік бағалауда немесе ойдан
шығарылған көркемдік ізденіс тәсілдері өнер иелері мен оның тарихын
зерттеушілерді шатастырып жібергені шындық еді. Ал қазіргі кезең бәріне сын
көзбен қарап тарихи салыстырмалы ғылыми талдау жасауды қажет етуде.
Егемендік алғаннан кейінгі кезден бастап, жаңаша зерттеу нысаны болған
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы , ұлы ақынның қалдырған өшпес мұралары
әдеби шығарма ғана емес, бірнеше ғылым салаларының зерттеу обьектісіне
айналып отыр. Алайда, 1958 жылы КСРО прокуратурасы тарапынан ақталғанымен,
сол кездегі қара дүлей күштер сондай заңдық құжаттарды жоққа шығарып ақын
атын отыз жылдан астам уақыт бойы атын ататпай келді. Ол әлі саяси ақтау
емес деп жат пиғылды адамдар өктемдік етті. Ақын шығармашылығы туралы түрлі
керағар пікірлер айтылды. Әрине бұл сол кезеңнің талабы еді. Олай
болмағанда 1948 жыл М.Әуезовтің басқаруымен шыққан Қазақ әдебиетінің
тарихы,1949 жылы Қ.Жұмалиевтің басшылығымен бастырылған Қазақ совет
әдебиеті тарихының очеркі сияқты еңбектердің ғұмыры қысқа болып
сәтсіздікке ұшырамас еді.
Қазақ поэзиясының асқар шыңы Абай қалдырған шығармашылық дәстүрді
жалғасыра отырып,өз жаңалықтарымен байыта өрнектеген Шәкәрім
Құдайбердіұлының көркем мұрасы төл әдебиетіміздің асыл қазынасы іспеттес.
Шәкәрім шығармашылығы өзінің диапазоны кеңдігімен ерекшеленеді. Оған
көңілдің шат-шадыман әуені де , көкіректі тарс айырар трагизм де тән. Ақын
нақты өмір суреттерін туған табиғаттың әсемдігін тебірене жырлайды. ХІХ
ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ өмірі болмысындағы оқиғалар мен
құбылыстарға қызу үн қосады. Ақынның шығармашылығы сан салалы болғандығы
оған дәуір сыншылары тарапынан әділ баға берілуі негізгі мәселе ретінде
қаралуы тиіс. Себебі, өткен бір ғасырдан астам уақыт ішінде болған саяси
кезең мен жасампаз идеологияның салдарынан көптеген әдебиет қайраткерлері
қатарында Шәкәрім шығармашылығына да жаңсақ пікірлер айтылып, қате
тұжырымдамалар жасалынған еді. Абайдың ақындық дәстүрін дамытушы ақынның
шығармашылығы сол кезеңдерде өмір сүрген және кейінгі толқын халық
ақындарының поэзиясына зор ықпалын тигізіп, үлгі-өнеге болғаны даусыз. Қос
алып тудырған қазақ әдебиетіндегі озық идея, көркемдік принциптер халық
поэзиясы өкілдерін шығармашылық шыңына шығарған сара жол секілді. Осы
орайда халық фольклорының өзіндік шежіресіне, оның ішінде халық поэзиясының
даму сатыларына, атқарған қызметіне, айтушылардың талантты өкілдері Семей
өңірінде өмір сүрген жыр дүлдүлдері Төлеу Көбдіков, Нұрлыбек Баймұратов,
Сапарғали Әлімбетов сынды біртуар азаматтарымыздың шығарымашылығына зер
сала отырып, Абай мен Шәкәрімнің ақындық дәстүрінің лебін аңғаруға болады,
дейді кейбір зерттеушілер. Ол ақындар өз шығармаларының арқауы етіп,
негізінен заман үнін дәуір тынысынан алған. Олардың көпшілігі сонымен бірге
ауыз әдебиетінің асыл мұраларынан сусындай отырып, жадында сақтап, жатқа
айтып, халық арасында таратушы көне тарихтың куәгерлері еді . Дегенмен әр
ақын бойына біткен дарынына байланысты өз мақамында жыр туындатады. Осы
тұрғыда халық ақындарының өздеріне тән стиль ерекшелігі, шығармашылық
даралығы бар екендігін айтамыз. Біреулер дәстүрлі ауыз әдебиетінен көп ұзап
кете алмаса, екінші біреулері өзі өмір сүрген аймақтағы ақындық мектептің
сондағы ірі тұлғалардың өнегесіне еліктеп өседі. Халық ақындығының
шеберлігін шыңдаған жаңа жазба поэзияның басшылары Һәкім Абай мен Шәкәрім
шығармаларын Нұрлыбек, Сапарғали, Төлеу, Қуат сынды әйгілі жыр дүлдүлдері
үлгі тұтты. Бұл ретте өз ақындық шеберліктерін шыңдауда Абай мен Шәкәрімнен
шығармашылық жолдағы мол рухани азық алғандарын көпшілік ақын жыршылар көзі
тірісінде –ақ айтып кеткен. Мысалы : Нұрлыбек Баймұратов өзінің Абайдан
соңғы тәлімгері ретінде саналатын Шәкәрімді, өзінің жыр жолдарында еркін
самғап ұшар сақа қыранға теңейді. Сонымен қатар Шәкәрімнің өмірі мен
шығармашылығы – Әлихан Бөкейханов, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен
Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Әбділда Тәжібаев тәрізді төл әдебиетіміздің
алыптары мен қатар осы игілікті істі әрі қарай жалғастырушы Е.Букетов,
М.Базарбаев, Ш.Сәтпаева, С.Қирабаев, М.Мағауин, К.Нұрпейісов, Ғ.Есімов
сынды т.б. елге танымал ғалымдарымыздың ғылыми ізденістері нәтижесінде
шығып, жарияланып жатқан еңбектер арқылы белгілі. Аталған
зерттеушілеріміздің зерттеу еңбектерін ескере отырып, Шәкәрім
творчествосындағы негізгі қасиеттердің бірі тек Шәкәрім шығармашылығында
ғана емес, әлем әдебиеті тарихында мәңгі тақырып ретінде көтерілген және
бүгінгі күнде де негізгі мәселе ретінде қойылып отырған Адамгершілік
мәселесін қарастыруды мақсат етіп отырмыз.
Адамзат даму тарихында ғасырлар бойы қоғамды құраушы жеке
адамдардың мінез-құлық жағынан пісіп жетілуі , шын мәніндегі адамгершілік
мәселелері әр заман ойшылдарының санасынан терең орын алып, пікір күресін
тудырып келген. Жалпы шығыс пен батыс гуманистерінің бәрі де дүниенің ең
асылы, бағалысы адам деп білген. Сол себепті де Шығыс ғұламасы , ойшылы
Омар Хаямның :
Бұл жаһан дөп дөңгелек жүзік болса,
Жауһардай жанған оның шарасы-біз
–деп, адамды аса жоғары бағалауының терең мағынасы бар. Олай болса сол
асылдың бойындағы ең басты шешуші қасиеттер неден туады? деген сауалға
өткен заман ойшылдары да өз ұғым нанымдары, заманның талап тілегі
тұрғысынан жауап беріп келген.
Мұндай тарихи талап Абай мен Шәкәрім өмір сүрген қазақ қоғамының
даму жағдайында ұлы ойшылдар алдына да қойылды. Қазақ қауымының ХІХ
ғасырдың ІІ жартысындағы саяси әлеуметтік күрделі өзгерістердің нәтижесінде
туындаған сан алуан өмір талаптарының бірі ретінде Абай ақын өзінің
гуманистік идеялары тұрғысынан келешек жас ұрпақтың имандылық сипаттарының
негіздері қандай болмақ? деген ойға ерекше назар сала бастады. Абай бұл
туралы ой толғаныстарын өзінің гуманистік нанымының шыны болған Үш сүю
немесе Имани гүл делінетін аса бір күрделі этикалық көзқарасында
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп - берілетін тезисінің негізінде
таратып түсіндіріп отыратынын ескеру керек. Қазақ халқының ой санасында
соны бағыт ұстанып қазақ елін прогреске жетелеген ойшыл ақын түзетпек едім
заманды деп өз танымының тұрғысынан жас ұрпақтың жаңа өкілін дәуір
талабының деңгейінде тәрбиелеуді мақсат тұтып белсене әрекет еткен.
Сонымен қатар, адам боламын деген әрбір талантты жастың бойында
адамшылықтың қандай нәрі, ізгілік сипаттары басым болу керек деген алғаш
рет Ғылым таппай мақтанба деген өлеңінде саралап көрсетіп, көп нәрсенің
түп төркініне назар аудартады. Өзінің қуатты ойы көркем тілі мен халқының
санасын оятпақ болады. Алайда ақын жұрегіндегі ерекше күй жеке адамның
басындағы бөркемік күйзеліс емес, бүкіл халықтың пешенесіндегі қоғамдық
мұң. Қай заманда болсын, мұндай қоғамдық әлеуметтік мәселені Абай сынды
көзі ашық, көкірегі ояу, саналы азаматтар көріп түсіне білген. Солардың
бірі Абайдың сара жолын жалғастырушы, оны одан әрі қарай дамытып өрнектеуші
данышпан шәкірті Шәкәрім Құдайбердіұлы.
Мұхтар Әуезов Абайдың ақындық айналасы атты мақаласында, Абайдың дәл
өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен ақындар туралы айта келіп: -Мұндай
ақындар төртеу,- дейді. Оның екеуі Абайдың балалары Ақылбай, Мағауия,
қалған екеуі Көкбай мен Шәкәрім. Осы төрт ақын Абайдың толық мағынадағы
нағыз шәкірттері. Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа
оның өлеңі мен қара сөздерін оқушы, таратушы, бағалаушы, тұтынушы болудан
басқа бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған. Абай оларға
тақырып беріп ,өлеңдерін сынайды. Қалай жазудың жолдарын үйретеді.
Жалпы қазақ әдебиетіндегі Шәкәрім шығармашылығына арналған
зерттеулерді айта келіп, оларды терең қарастыру арқылы ақынның
шығармашылығындағы адамгершілік мәселесі қалай сипатталғандығын, қалай
насихатталғанын, сонымен қатар оның поэзиясындағы Түзу адам, Таза жан
мәселелеріне қалай келгендігі және бұл мәселенің Исламдағы көрінісін
имандылық тұрғысынан зерттеп айтуды мақсат еттік.
І тарау Шәкәрім және дәуір.
Ұлы гуманист, кемеңгер ойшыл, Абай дәуірінен бастау алатын ХХ ғасырдың
басында кең арнаға түсіп дамыған демократиялық идеяларды халықтың азаттығын
ту етіп ұстап, ғылым мен техника жетістіктерін игеріп, еркін дамуын
аңсаған қоғамдық қозғалыстың аса көрнекті өкілдерінің бірі, қазақ
әдебиетінің классигі Шәкәрім Құдайбердіұлы болды.
Ұлы тұлғаның гуманистік адамгершілік идеяларды, адал еңбекті,
әділеттілікті, мейірімділікті жақтауы, зорлық-зомбылықты, қиянатшылдықты
әшкерелеуі, прогресшіл-жаңашыл қоғамды күштердің озат ой санасының жарқын
көрінісі болған және халықтың түпкі түбегейлі арман мүдделерін терең
түсінуден туғаны анық. Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің қоғамдық ой- пікірлері
философиялық, эстетикалық көзқарастарымен ХІХ ғасырдың ІІ-жартысы мен ХХ
ғасырдың бас кезеңіндегі әдебиет пен мәдениет қайраткерлері ішінде ойшыл,
ақын, жазушы ретінде жұртшылыққа терең танылған. Ол Абай заманына
өзгелерден жақын тұрған екі ғасырдың рухани байлығын жалғастырушы ғана
емес, дамытушы өкілі ретінде танылған ғұлама болды. Олай дейтініміздің де
себебі бар. Өйткені Абай шәкірттерінің арасында ең көп жасағаны да , көп
жазғаны да Шәкәрім болды. Ол әрі ақын, әрі прозаик, әрі композитор,
музыкант орыс және шығыс классиктерінің шығармалары мен қазақ оқушыларын
таныстырған шебер аудармашы, тарихшы, философ, терең ойшыл, бармағынан бал
тамған шебер, сегіз қырлы , бір сырлы өнерпаз, озық мәдениет қайраткері
болды.
Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы 11 шілдеде (ескіше Шыңғыс тауы бөктерінде
(қазіргі Семей облысының Абай ауданында) туған . Оның әкесі Құдайберді,
Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Найман Ағанас бидің қызы –Күңке. Сол Күңкеден
көрген баласы жалғыз Құдайберді. Құдайберді ер жеткен соң, Құнанбай оған
әйел әпермек болып, қаракесек руының кедей деген табынан шыққан
Алдабергенге құда боламын деп кісі жібереді. Алдаберген Құнанбайдың
жіберген кісісіне: Мен қыз берейін, бірақ қоятын екі тілегім бар. Бірінші
ауыл арасы шалғай, бір-біріміздің қуаныш қызығымызға дер кезінде құтты
болсын айта алмасақ, өкпелеспейік. Екінші өлім барда қаза бар. Бір-
біріміздің қаза болғандарымызға уақытында көңіл айтып, бата жасаса алмасақ,
ренжіспейік. Осы екеуіне келіссек, мен көндім,- дейді. Құнанбай:
Алдабергеннің екі тілегін орындаймын,- деп уәде береді. Сөйтіп Құнанбай
Құдайбердіге Алдабергеннің қызы Төлебикені айттырып алып береді.
Шәкәрімнің шешесі Төлебике арабша, түрікше көп оқыған, қолөнерге өте
шебер, кесте тігетін ою оятын, киім пішетін, пышақ соғатын істі адам
болған.
Ахат Шәкәрімұлы өз естелігінде: Есті, сергек, мейірімді, жомарт
болған әжеміздің құранын, Ғибадат исламиясын , Мұхтасарын т.б. көп
кітаптарын көрдім. Шешелерімнің үлкен әжелердің : Дәметкен (Төлебикені
солай атаған) оқымысты, ақ мартуы бар есті , ақылды еді, – деп
отырғандарын сан естігем, шешесінің араб тілін жақсы білетінін әкейдің өзі
де айтып отыратын және араб тілін меңгеруіне шешесінің көп пайдасы
тигендігін айтатын еді – деп баяндайды.
Төлебике келін болып түскен соң үш-төрт жылға дейін бала көтермейді. Мұны
естіген Құнанбай Төлебикеге кісі жіберіп: Құдайберді бір анадан жалғыз
еді, баласы болмай жүре ме? келін ренжімесе, бір әйел әперсем
қайтеді?,–дейді. Төлебике ризалығын білдіреді. Сөйтіп Құнанбай
Құдайбердіге Мамай руынан шыққан Дулат батырдың қызы Ботантайды айттырып
алып береді.
Мен Төлебике әжемді көрмедім, ал Ботантай әжемді көрдім. Менің 19
жасымда қайтыс болды. Ботантай әже өте өжет, сөзшең, тентек, қайтымы тез,
шаруақор кісі еді. Ашуы келгенде, елуден асқан әкейді, шешемді сабағанын
көрдім... Бірақ ешбір зілі-кегі жоқ ұрыс еді ол. Шәкәрімді апасы жанындай
жақсы көретінін де білем. Шәкәрімнің алдында ау деп жылап тілеу тілегенін
де естігем. Осы Ботантай әжем келін боп түскеннен кейін, бір жылдан соң ,
екіқабат болып, Әмір есімді бала туыпты. Кейінен Ботантайдан– Жылқыайдар,
Ырзықбай деген балалар болады. Төлебике алғашында Омар атты бала туады. Ол
бір жасында қайтыс болады. Одан кейін Төлебикеден үш ұлы болды – Нұртаза ,
Шахмардан , Шәкәрім.
Елді старшын - старшынға бөлгенде Құнанбай Құдайбердіге басқа
балаларынан бөлек екі дәрежелі старшын бол деп , оның теліміне елу үй әнет
табын , жиырма үй қара батыр табын бөліп берген. Бұл Қара батыр мен әнет
таптары әл ауқаты төмен, кедей ел болған. Бұларды Құнанбай аяп, жақсы қоныс
беріп, Құдайбердіге бұларға жақсы басшы боласың, ренжітпейсің деп
тапсырған. Құдайберді барлық шаруа қам қарекетін Төлебикеге билетіп қоя
берген. Төлебике Әнет , Қара батырлардың нашар жетім жесірлеріне қатты
қарайласқан. Қи оярда, соғым соярда олардың әйел-еркектерін шақыртып алып,
жұмыс істетіп, қайтарда қап-қап ет, керек жарақтарын арқалатып жібереді
екен. Әрине олар келген соң бос қайтпайтындарын біледі. Қайсысы келсе де,
бірдеме дәметіп келеді. Олар сұрағанын алып қайтады. Төлебикені Дәметкен
атандырған да сол шағын қауым. Құдайбердінің балаларының ішінде жастайынан
басқа балаларынан гөрі қылығы өзгеше зейінді, сезімі сергегі, зерегі
Шәкәрім болды. Семей медресесінде оқып шыққан руы Қара батыр болған Өтебай
деген молданы , Құдайберді өз қолына ұстап , оған әйел әперіп, балаларын
оқытады. Өтебайдан Құдайбердінің балалары Әмір, Нұртаза, Шахмардан және
көрші ауылдың балалары оқыды. Осылармен бірге бес жастағы Шәкәрім де оқыды.
Шәкәрім оқуға өте зерек болып, хатты тез танып шығады. Осы қабілетін
байқаған әке-шешесі оған баса көңіл аударып, әсіресе шешесі араб, түркі
тілдерін қосымша үйретіп отыратын болған. Шәкәрім жасынан жеке ойнап, не
әке, не шешесінің жанында көбірек жүретін. Әнді жақсы салып, домбыраны
шебер шерте білген. Шәкәрім жалғыз ойнағанда әкесінің қағаздан қырқып
жасаған неше түрлі суреттері –арқар, қасқыр, түлкі, қаз, үйрек, қаршыға,
құсбегі бейнелерін ермек қылып отыратын. Шешесінің қасында ойған оюына,
тіккен кестесіне қарап отырып, өзі де ою ойып, сурет салатын болған. Онымен
қабат пышақ соғуға қарала жүргізуге талаптанады. Оның өзі : бала кезімде
тыныш отырмайтынмын , не темірді, не ою ойып, не ағаш жонып, бірдеме жасап
отыратынмын- деп қолөнерге жастайынан бейімделгендігін, сөйтіп жүріп
қолөнерге де шебер болып шыққандығын айтады. Шәкәрім жасынан Мың бір түн
әңгімелерін оқып, ертек қып айтып, парсы, араб ақындарының бәйіттерін жатқа
төгілдіретін болған. Олармен бірге қазақтың Ер Тарғын, Алпамыс,
Қобыланды, Қыз Жібек атты қиссаларын оқып , жаттап алған. Ескі
жыраулардан Бұқар, Асан, Марабайлардың мақал-мәтелдерін, нақыл сөздерін
оқыған.
Құдайберді 1866 жылы 37 жасында дүниеден өтіп, Шәкәрім жеті жасында
жетім қалады. Шәкәрім сол жеті жасында өлең шығарып, жаза бастаған. Ол
өзінің бір әңгімесінде былай дейді:
Жазғытұрым, әкем өліп, ауылға ат қойып келіп жатқан адам көп болды. Мен
осы кезде төбешікте отыр едім, тасқа өрмелеп бара жатқан жұлдыз құртты
көріп , оны езіп өлтірдім. әлден соң өлген құртқа жаным ашып алдым. Сонда
жылап отырып , құрт болып өлең айтқаным бар.
Өлтірдің, не таптың сен онан пайда
Өмір сүріп жүруші ем жазда, сайда
Өлімнің қандай лығын көзің көрді
Кешегі тірі жүрген әкең қайда?
Сонда жазған өлеңімді шешелеріме оқып беріп, олар жылап өлең жазба дегені
есімде. Абай келгенде өз шешем айтып, Абай оқып көрді, шешем Абайға сен
Шәкәрімге өлеңді әзір жазба деп ақыл айт дегенде, Абай : Шәкәрімге өлең
жазба демеңіз, оны тыймаңыз. Жазсын, өзім қалай жазуды үйретемін
–деді.Абай маған өлеңді қалай жазу керектігін айтып, көп кеңес, ақыл
беретін. Мені Абай тәрбиеледі. Абай болмағанда мұндай болуым неғайбыл еді
дейтін.Шәкәрімге 9 жасында шешек шығып қатты аурады.Осыдан бастап молдадан
оқуды доғарады. Абай Құдайберді ауылына жиі келіп інілерінің, жеңгелерінің
хал-жағдайларын біліп бір неше күндей жатып кететін болған.Інілуріне
әсіресе Шәкәрімге ақыл айтып оқитын кітаптар беретін болған.
Шын мәнінде Абай мен Шәкәрім арасындағы қаламгерлік тамырластық
аса терең. Өз заманының келелі мәселелерін, қоғамдық шындықты қорғауда екі
ақын да ерекше қуат танытқан. Абай тәрізді Шәкәрімнің лирик ақын ретінде
өсу революциясын өн бойында жеке адамдағы ұсақ-түйек міндерден бастап, сол
кездегі саясат сияқты күрделі ұғымға дейінгі мәселелердің бәрі қамтылған.
Ол заңды да. Өйткені ақын қашан да өз дәуірінің перзенті. Қандай ақынның
болсын, поэзиясында , өзі ғұмыр кешкен кезеңнің сыр сипаты ақыл-ойы мен
болмыс-бітімі тұжырым табады. [ ]
Шәкәрімнің әкеден жетім қалды деген аты болмаса, ол өзі
жетімдік көрмеген. Құнанбайдың ерке немересі болып өскен. Қажы марқұм мені
жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, оқудан мақрұм қалып жетімдікті сылтау
етіп, ойыма не келсе, соны істеп әдепсіз, ғылымсыз өстім-дейді ақын,
Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі атты еңбегінде. Абай Шәкәрімнің
жасынан домбыраға құмарлығын байқап, күздің басында Керей руынан шыққан
атақты домбырашы Біткенбай деген адамды шақыртып алып, Шәкәрімге күй
үйретуді тапсырады. Бір жылға тақау ел жайлауға шыққан соң Біткенбай
Құдайбердінің ауылында болып, Шәкәрім одан Саймақтың сары өзені,
Алшағырдың ашты күйі, Асан күйі, Ала байрақ, Кер толғау, Азамат
қожа, Теріс қақпай, Ақсақ құлан, Ақпан күйі, Аққу зары,
Бозінген т.б. көптеген қазақ күйлерін үйренеді. Ел жайлауға шығып,
Керей мен Құдайберді елі беттесіп келгенде, Дәметкен Біткенбайға көйлек-
шапан кигізіп, сауынға бір сиыр айдатып, бір бесті ат мінгізіп қайтарады.
Менің домбыра ұстазым Біткенбай оны тауып алдырып беруші Абай- дейтін
Шәкәрім әр кез. [ ]
Шәкәрімнің бұзылған сағат іс машиналарын бөлшектеп олардың құрылыстарымен
танысып, оларды жөндейтін қасиеттері де болған . Сонымен бірге Шәкәрім
киімді не қазаққа, не басқа елдер үлгісіне ұқсатпай, пішіп киетін болған.
Оюдың бұрынғы қошқар мүйіз нақыштарына бірнеше түрлерін енгізген. Жастық
бетінің, түскиіздің кестелеу оюының нәзік ұсақ оюларын шығарған. Тек
мұнымен ғана шұғылданбай, Абай әкеп берген, әкесінен қалған ескі
қиссаларды үзбей оқитын болған. Құрбы-құрдастарына өлең шығарып, жасынан
той-думанға көп араласқан. 13 жасынан бастап аңшылықа құмартады. Шәкәрім:
Аңшылыққа жасымнан құмар болдым. Әкемнен қалған шитіні алып, тауға аң
аулап кететін едім. Ауыр шиті иығымды қиып кеткен күндер де болды. Сол аңға
құмарлықты қоя алмай кеттім-дейтін. Он бес жасқа келгенде Шәкәрім
қаршыға ұстап құс баптап аңшылық жолында да тәжірибе жинайды. Осыдан
бастап қыс болса қостап, елсіз жайлауға барып аң аулайды, жаз болса
қаршыға салады .Қостап шыққанда жазатын құралдары мен оқитын
кітаптарын өзімен бірге алып шығатын болған. Шәкәрімнің нағашылары
музыкаға құмар, скрипка тартуға шебер болған.Ол нағашыларының ауылына жиі
барып тұратын болған. 17 жасынан бастап скрипка тартуды үйренеді.Қаладағы
бір музыкант орысқа скрипка алғызып одан да скрипка тартуды үйренеді.
Шәкәрім 21 жасқа келгенде Жастық, Кәрілік деген тақырыптарда өлең жазып
оған ән шығарады.Шәкәрім одан кейін де көптеген күйлер шығарған.Оның Абай
тірі кезінде жазған қиссалары Абай сынынан өтіп отырған.Шет елдерден атын
естіген ақын-жазушылардың кітаптарын, газет-журналдарын үзбей оқып жүретін
болған.
Шәкәрімнің табиғи ақындық қуатын,өнер-білімге құштарлық
қасиетін және зор қабілетін ерте танып,ерекше бағалаған Абай оған қазақ
шежіресін жазуды тапсырады.Бұл туралы тарихшының өзі: Абай қазақ шежіресін
жаз деп,19 жасымнан қазақ шежіресін жинай бастадым. Абайдың ұқтыруымен және
сол кісінің ел-елге жіберіп жинатқызған материалдары да шежіреде бар,-
дейді.Қазақтың түбі қайдан шыққанын ғылыми дәлелді және тарихи деректі етіп
жазу жолын Шәкәрімге Абай өзі бастап көрсетіп берген. Бұл үшін Шәкәрімнің
өзі де көп еңбек сіңіреді,көптеген мағлұматтар жинап,естігендерін жазып
алады.Сонымен қатар ғұлама Табаридің Тарих ғумуми, Тарих ғұсмани,Тарих
интишар ал-алам,Нашим Ғасимбектің Түрік тарихы,Әбілғазы Баһадүрхан
жазған Шежіреи Түрк,В.В.Радловтың Ойғыр туралы,Аристовтың Түрік нәсілі
туралытағы басқа дүниедегі әртүрлі жұрттың шежірелерінен,түріктің ең ескі
замандағы шежіресі Құтадғұ-білік Кушушидам,қытайдың Юан Шау Ми Ши
деген тарихшысының жазған кітаптарын, парсы, рим,европа жазушыларының жазып
қалдырған еңбектерін оқиды. Шәкәрім:
Бір Алла бергеніңе сансыз шүкір
Қалған жоқ зая болып қылған фікір
Бітірдім түрік қазақ шежіресін
Болса да кемшілікті қисық бүкір
–дейді.Мұнда ақынның соншама
еңбек етсе де, кішіпейілділікпен Жаратқанға шүкіршілік етіп отырғанына таң
қалмай болмаса керек.Осылайша қазақ шежіресін жазып бітіреді. (Еңбек алғаш
рет 1911жыл Орынборда басылып шыққан.Т.Х.)
Шәкәрім шежіресінен орта ғасырдағы түрік-монғол тайпалары туралы
бір шама мағлұмат аламыз. Қазақ халқының шығу тегі оның негізін құраған
рулар туралы мағлұмат ХХ ғасыр басындағы ғылым деңгейінде. Тарихи
ғылыми, еңбектермен бірге ел арасындағы ауызша тараған хикая,
көне аңыз негізінде жазылған шежіреден қазақ халқының құралу
кезеңіне, оның тарихымыздағы белгілі бір оқиғаларға байланысты
әңгімелердің сұлбасы танылады.
Шәкәрім қажының жинаған мол кітаптары жайлы А.Шәкәрімұлы өзінің
естелігінде: ...Сол кезде мен әкейдің кітапханасындай мол кітаптары
бар кітапхана көрмедім. Бұл мол кітаптарды абдыра жәшіктерге салдырып,
ел қыстаудан көшкенде бір бөлмеге қалатып қойғызатын. Оған ешкім
тимейтін. Жылда бір рет тазарттырып отыратын. 1918 жылы мен осы
кітаптарды тазаластым. (Ол кезде А.Шәкәрімұлы 18 жаста болатын Т.Х) Отау
үйлер малмен көктемде бауырға көшіп кететін. Әкей, үй ішімен біздер
ел сыртқа шыққанша қыстауда болатынбыз –дейді.
Бір күні әкей кітапханасын тазалаттырып,кітаптарын маған тізімге
алдыртты. Әкей айтып отырды, мен кітаптардың авторларын шығармаларын
жазып отыр дым. Үш күнде тізімді зорға жазып бітірдік. Сонда менің
байқағаным, есімде қалғандары, діни кітаптардан: Құран, Інжіл, Турат,
Забур, Мұхтасар, Нақау, Бидал сияқты кітаптар. Солардың аудармалары әр
тілдегі тәпсірлер.Будда Зарадуш діндері жайындағы жазылған кітаптар.
Тарихқа келсек, араб, парсы, рум, грек, европа тарихшыларының
шығармалары сияқты кітаптар.
Философия жайлы, арғы замандағы араб ойшылы Әбу Суфянның
Хурриет кітабы, Аристотел, Платон, Сократ, Фараби, Ибн –Сина,
Ұлықбек, Шопенгауэр, Кант, Луи Пастер сияқты философтардың
кітаптары. Әдеби кітаптар туралы: Гомердің поэмалары, Бичер Стоудың
шығармалары, Байрон, Шедрин, Крылов, Толстой, Лермонтов, Фердауси,
Науаи, Сағди, Низами, Физули сияқты басқа елдердің де ақын жазушыларының
кітаптары. Бұлардан басқа да әр жерден алдырып тұратын газет
журналдары болған. Әкей бес тілді жетік білген адам. Ол араб,
парсы, шағатай, орыс тілдері еді. Сол тілдерді жетік меңгергендігінің
арқасында жер көлеміндегі елдердің тілдерінде жазылған шығармалармен
оңай танысқан. Осы мол қазына кітаптар қайда? Қайда кетті? –
дейсіздер ғой. Сіздердің де, менің де жанымды жеп жүрегімді күйдіретін
мәңгілік арман боп ауыр тиетін жағдай, 1931 жыл қораларды, тамдарды
бұзып, ағаштардың тақтайларын алғанда, ол кездегі жанама жандайшап,
санасыз адамдар бар кітаптарды далаға үйіп, түп-түгел өртеп
жіберген!...
... Әкей туралы басыма мынадай ойлар оралды. Бұл адам халық
үшін жалпы адам үшін туған. Сондықтан ел қамын ойлаған.
Азаматтық борышымды елге істеген еңбегіммен ақтасам деген мақсатта
болған. Осыны көксеген, соны жасынан арман еткен адам.
Өмірінің алғашқы кезін - халық арасында, ел арасында, қоғамдық
істерге араласа отырып өткізген. Халықтың өмір тұрмысынан көп
тәжірибе алған. Көп оқып, көпті зерттеген адам. Ақырғы кезде ел
басшыларының билеуші адамдарының елге істеген ісін, қылған қылықтарын
көріп танысқан.Солардың елге жетім-жесір,нашарларға істеген қилы-
қиянаттарын құрт аурудай жұқпалы, сонау ата-бабаларынан үзілмей келе
жатқан ру таласы, мансапқорлық, мақтан, байлық, жуандықты, өзімшілдік
пен күндестікті, алдау - айласын түгел білген. Ескі заман жолын қанды
қақпасын көрген. Осы ауру жұқпалы дертін қалдыртып, жақсы басшы
оқығандарына ұқтырсам.\\\\\\\ Соларды айтқандарыма көндіріп қиянатсыз
жолға, береке-бірлікке, қазақты адал бауырлыққа, еңбекке, өнер-білімге
тартсам деген ойда болған адам. Қазақ баласы түгіл барлық адам
баласын алаламай, ұлтқа бөлмей, біртуғандай көруді көздеген адам. Бірақ
ол, арманына, мақсат-тілегіне, заманның қара күші, басшы билеушісі
көнбеген. Өзін қаралаған. Ата-бабамыздың жолын бұзатын, діннен
бездіртіп, азғыратын адам, мұны аластау керек деп, - өсек таратқан.
Солардың арсыздығынан ел талаған қасқыр қылығынан қашқан, көз алдында
талап жеп жатқан елінің жемтігін зарлаған жетім-жесірлердің көз
жастарын көрмейін, зарын естімейін, қайғысын оңашада тартайын деп, -
қашқан. Енді өмірді келешекке арнайын, білгенімді, көргенімді,
өсиетімді жазып қалдырайын деген оймен кеткен адам.
Он бес жасқа келгенде Шәкәрім қаршыға ұстап құс баптап аңшылық
жолынада тәжірибе жинайды. Осыдан бастап қыс болса қостап елсіз
жайлауға барып аң аулайды, жаз болса қаршыға салады .Қостап шыққанда
жазатын құралдары мен оқитын кітаптарын өзімен бірге алып шығатын
болған. Шәкәрімнің нағашылары музвкаға құмар, скрипка тартуға шебер
болған.ол нағашыларвнвң ауылына жиі барып тұратын болған. 17 жасынан бастап
скрипка тартуды үйренеді.Қаладағы бір музыкант орысқа скрипка алғызып одан
да скрипка тартуды үйренеді. Шәкәрім 21 жасқа келгенде Жастық,Кәрілік
деген тақырыптарда өлең жазып оған ән шығарады.Шәкәрім одан кейін де
көптеген күйлер шығарған.Оның Абай тірі кезінде жазған қиссалары Абай
сынынан өтіп отырған.Шет елдерден атын естіген ақын-жазушылардың
кітаптарын, газет- журналдарын үзбей оқып
жүретін болған.
Шәкәрімнің табиғи ақындық қуатын,өнер-білімге құштарлық
қасиетін және зор қабілетін ерте танып,ерекше бағалаған Абай оған қазақ
шежіресін жазуды тапсырады.Бұл туралы тарихшының өзі: Абай қазақ шежіресін
жаз деп,19 жасымнан қазақ шежіресін жинай бастадым. Абайдың ұқтыруымен және
сол кісінің ел-елге жіберіп жинатқызған материалдарыда шежіреде бар,-
дейді.Қазақтың түбі қайдан шыққанын ғылыми дәлелді және тарихи деректі етіп
жазу жолын Шәкәрімге Абай өзі бастап көрсетіп берген. Бұл үшін Шәкәрімнің
өзі де көп еңбек сіңіреді,көптеген мағлұматтар жинап,естігендерін жазып
алады.Сонымен қатар ғұлама Табаридің Тарих ғумуми,Тарих ғұсмани,Тарих
интишар ал-алам,Нашим Ғасимбектің Түрік тарихы,Әбілғазы Баһадүрхан
жазған Шежіреи Түрк,В.В.Радловтың Ойғыр туралы,Аристовтың Түрік нәсілі
туралытағы басқа дүниедегі әртүрлі жұрттың шежірелерінен,түріктің ең ескі
замандағы шежіресі Құтадғұ-білік Кушушидам,қытайдың Юан Шау Ми Ши
деген тарихшысының жазған кітаптарын,Парсы,Рим,Европа жазушыларының жазып
қалдырған еңбектерін оқиды. Шәкәрім:
Бір Алла бергеніңе сансыз шүкір
Қалған жоқ зая болып қылған фікір
Бітірдім түрік қазақ шежіресін
Болса да кемшілікті қисық бүкір
–дейді.Мұнда оның соншама еңбек
етсе де,кішіпейілділікпен Жаратқанға шүкіршілік етіп отырғанына таң қалмай
болмаса керек.Осылайша қазақ шежіресін жазып бітіреді (Еңбек алғаш рет
1911жыл Орынборда бвсылып шыққан).Ақынқазақтың бай ауыз әдебиетін,эпостық
әңгімелрін,мақал- тақпақтарын ,мәнді сөздерін сынап оларды құрып,Қазақ
айнасының 2-бөлімі-деп жариялайды.
Шәкәрім шежіресінен орта ғасырдағы түрік-монғол тайпалары
туралы бір шама мағлұмат аламыз. Қазақ халқының шығу тегі оның
негізін құраған рулар туралы мағлұмат ХХ ғасыр басындағы
ғылым деңгейінде. Тарихи ғылыми, еңбектермен бірге ел арасындағы
ауызша тараған хикая, көне аңыз негізінде жазылған шежіреден
қазақ халқының құралу кезеңіне оның тарихымыздағы белгілі бір
оқиғаларға байланысты әңгімелердің сұлбасы танылады.
Шәкәрім қажының жинаған мол кітаптары жайлы А.Шәкәрімұлы өзінің
естелігінде!..., Сол кезде мен әкейдің кітапханасындай мол
кітаптары барн кітапхана көрмедім. Бұл мол кітаптарды абдыра
жәшіктерге салдырып, ел қыстаудан кһөшкенде бір бөлмеге қалатып
қойғызатын. Оған ешкім тимейтін. Жылда бір рет тазарттырып
отыратын. 1918 жылы мен осы кітаптарды тазаластым. Ол кезде 18 жаста
болатын. Отау үйлер малмен көктемде бауырға көшіп кететін. Әкей, үй
ішімен біздер ел сыртқа шыққанша қыстауда болатынбыз.
Шәкәрімнің табиғи ақындық қуатын өнер – білімге құштарлық қасиетін
және зор қабілетін ерте танып ерекше бағалаған Абай оған қазақ
шежіресін жазуды тапсырды. Бұл туралы тарихшының өзі: Абай қазақ
шежіресін жаз деп 13 жасынан қазақ шежіресін жинай бастадым.
Абайдың ұқтыруымен және сол кісінің ел-елге жіберіп хат жазып
жинақтаған мағынасы да шежіреде бар, - дейді.
Қазақтың түбі қайдан шыққан ғылыми дәлелді, және тарихи
деректі етіп жазу жолын Шәкәрімге Абай өзі бастап көрсетіп
берген. Бұл үшін Шәкәрімнің өзі де көп уақыт еңбек сіңірген,
көптген мағлұматтар жинап естіген – білгендерін жазып алады.
Сонымен қатар ол үшін...
Бұл жайлы Шәкәрім:
Бір Алла бергеніңе сансыз шүкір
Қалған жоқ зая болып қылған фікір
Бітірдім түрік – қазақ шежіресін
Болсада кемшілікті юқисық бүкір-
- дейді. Оның соншама еңбек етіп тағы өзін кішіпейілділікпен
Жаратқанға шүкіршілік етіп отырғанына таң қалмасқа жол жоқ...
Бір күні әкей кітаптарын тазалаттырып маған тізімге алдыртты.
Әкей айтып отырды, мен кітаптардың авторларын шығармаларын жазып
отыр дым. Үш күнде тізімді зорға жазып бітірдік. Сонда менің
байқағаным, есімде қалғандары, діни кітаптардан: Құран, Інжіл, Турат,
Забур Мұхтасар, Нақау, Бидал сияқты кітаптар. Солардың аудармалары әр
тілдегі тәпсірлер. Будда Зарадуш діндері жайындағы жазылған
кітаптар.
Тарихқа келсек, араб, фарсы, рум, грек, европа тарихшыларының
шығармалары сияқты кітаптар.
Философия жайлы, арғы замандағы араб ойшылы Әбу Суджянның
Хурзмет кітабы, Аристотел, Платон, Сократ, Фараби, Ибн –Сина,
Ұлықбек, Шопенгауэр, Кант Лун Пастер сияқты философтар кітаптары.
Әдеби кітаптар туралы: Гомердің поэмалары Бичер Стоудың шығармалары,
Байрон, Шедрин, Крылов, Толстой, Лермонтов, Фердауси, Науаи, Сағди,
Низами, Физули сияқты басқа елдерді де ақын жазушылары кітаптары.
Бұлардан басқа да әр жерден алдырып тұратын газет журналдары
болған. Әкей бес тілді жетік білген адам. Ол араб, фарсы,
шағатай, орыс тілдері еді. Сол тілдерді жетік меңгергендігінің
арқасында жер көлеміндегі елдердің тілдерінде жазылған шығармаларен
оңай танысқан. Осы мол қазына кітаптар қайда? Қайда кетті? –
дейсіздерғой. Сіздерде менің де жанымды жеп жүрегімді күйдіретін
мәңгілік арман боп ауыр тиетін жағдай, 1931 жыл қораларды,
тамдарды бұзып, ағаштардың тақтайларын алғанда, ол кездегі жанама
жандайшап санасыз адамдар бар кітаптарды далаға үйіп түп-түгел
өртеп жіберген!...
... Әкей туралы басыма мынадай ойлар оралды. Бұл адам халық
үшін жалпы адам үшін туған. Сондықтан ел қамын ойлаған.
Азаматтық борышымды елге істеген еңбегіммен ақтасам деген мақсатта
болған. Осыны көксеген, соны жасынан арман еткен адам.
Өмірінің алғашқы кезін - халық арасында, ел арасында, ісіне араласа
отырып өткізген. Халықтың өмір тұрмысынан көп тәжірибе алған. Көп
оқып, көпті зерттеген адам. Ақырғы кезде ел басшыларының билеуші
адамдарының елге істеген ісін, қылған қылықтарын көріп танысқан.
Солардың елге жетім-жесір, нашарларға істеген қилы-қиянаттарын құрт
аурудай жұқпалы ескіден, сонау ата-бабаларынан үзілмей келе жатқан ру
таласы, партиясын мансапқорлық, мақтан, байлық, жуандықты, өзімшілдік
пен күндестікті, алдау - айласын түгел білген. Ескі заман жолын қанды
қақпасын көрген. Осы ауру жұқпалы дертін қалдыртып, жақсы басшы
оқығандарына ұқтырам. Соларды айтқандарыма көндіріп қиянатсыз жолға,
береке-бірлікке, қазақты адал бауырлыққа, еңбекке, өнер-білімге тартсам
деген ойда болған адам. Қазақ баласы түгіл барлық адам баласын
алаламай, ұлтқа бөлмей, біртуғандай көруді көздеген адам. Бірақ ол,
арманына, мақсат-тілегіне, заманның қара күші, басшы билеушісі көнбеген.
Өзін қаралаған. Ата-бабамыздың жолын бұзатын, діннен бездіртіп,
азғыратын адам, мұны аластау керек деп, - өсек таратқан. Солардың
арсыздығынан ел талаған қасқыр қылығынан қашқан, көз алдында талап
жеп жатқан елінің жемтігін зарлаған жетім-жесірлердің көз жастарын
көрмейін, зарын естімейін, қайғысын оңашада тартайын деп, - қашқан.
Енді өмірді келешекке арнайын, білгенімді, көргенімді, өсиетімді жазып
қалдырайын деген оймен кеткен адам.
Арнайы оқу орындарын бітірмесе де Абайдың басшылығыен және өз
бетінше ізденудің нәтижесінде Шәкәрім сол замандағы қазақ арасында
ғана емес бүкіл Түркістан өлкесіндегі ғұлама адамдардың бірі болып
шығады. Түрік, араб, парсы тілдерімен қатар орыс тілін де жетік
біледі. Клласикалық шығыс поэзиясын орыс және европа әдебиетінің озық
үлгілері терең түсіне оқумен шектелмей, философия мен дін тарихына
қатысты еңбектерді де қадағалап оқып отырады. Құнанбай әулетінің дәстүрі
бойынша ел ішінде де билік құрып көреді, бұл кезде өнер жолына бет
қойған, дұшпаны көбейіп, тынысы тарылған Абайға сүйеніш, демесін болған.
1904 жылы Абай өлімі, өнерлі екі іні - Ақылбай мен Мағауиядан тағы
айрылу, 1905 жылғы алғашқы орыс төңкерісінің жеңіліске ұшырауы, Шәкәрім
санасына оның өмірге, қоғамдық қызметке көзқарасына ерекше әсер етеді.
Шәкәрім тіршілік, тағдыр туралы сауалдарына жауап іздейді. Оқу іздену
аймағын кеңейтеді. Оның білімділерге қойған бес сұрағы да осының дәлелі
болса керек. [ ]
Қырық жасқа келенде Шәкәрім көкейін тескен асыл арманым,
іздеген мұратын тапқан тегі. Өйткені дүниенің көрінбеген сырларына, адам
болмысының жұмбағына байлауға бейімділік, Абайша Әрбір нәрсенің себебін
таппақпенен ләззаттануға жаны құмарлық оған берген Тәңірінің сыйы,
табиғаттың сыбағасы болған. Расында ақын іздеген иманын табады. Ол иманы –
ғылым. Бірақ ғылымның да ғылымы бар. Ғылым - Алланың бір сипаты, ол
хақиқат, оған ғашықтықтың өзі де хақылық һәм адамдық дүр, - деп хәкім
Абай айтқандай, Шәкәрім көңілінің тыныштық таппай, шарқ ұрып іздегені,
көкірек көзді ашатын ғылым болатын. Міне, қырық жасында ақынның болмысында
өткен жаңаша өзгерістің тіні һәм Деді бір ой - көзіңді аш деуінің
мәнісі осы жаймен түсіндірілсе керек. Астым бел деуімен де ақын ғылымға
бет бұрысын меңзеген болар, өйткені осы жолғы кереметтей ден қойғандығы еш
шүбәландырмайды. Рухани тез өсудің, шапшаң дамудың жолы бек нәзік. Оның
өзіндік аса күрделі өсу, жетілу жолынан өтетіндігі де рас.
Шәкәрім өміріндегі бұл кезеңнің тағы бір ерекшелігі ХХ ғасырдың
алғашқы кезеңінде надандықтың қою түнегін сейілтіп, көшпенді қалың елді
қараңғыдан жарыққа алып шығу талабы әлеуметтің күн тәртібіне өткір
қойылуы, яғни сол кезеңнің ең көкейтесті, ең зәру мәселесі осы -
тұғын. Сондықтан ағартушы болмаған, халықты ағарту ісіне өзінің еселі
үлесін қосуға талпынбаған қазақ қаламгері бұл кезеңде жоқ десе де
болады. Басқа да көзі ашық, озық ойлылардың қатарында Шәкәрім 1898 жылы
жасы қырықтан асқанда азаматтық лирикаға бар дауысымен үн қосып,
ағартушылық арнада көп жылдар қызмет жасады. Қоғамдық ой-сана тынымсыз
ізденісте болып, көркем сөз салмағы мен ықпалы да молая түскен шақта
Шәкәрім әдеби өмірге құлшына араласты, - дейді ғалым Ш.Сәтбаева. Сонымен
жастайынан Абай тағылымында тәрбиелентген Шәкәрім бар күш қажырын еліне
тәлім беріп, мінезін түзетпекке жұмсайды. Ағартушылық пен қоса қабат
ізденгіш Шәкәрім ғылым жолына да өзіне тән қайсар мінез бен, өзгенің
бәрін серпе тұрып, құлшына түскендігін жоғарыда айтып өттік.
Шәкәрім ендігі жерде қазаққа өз мәдениетін сақтап қалу үшін
халықтың санасын оятуды қажет деп білді.
Ұры-қары, қу-сұмның жан жолдасы
Қазақ қайтып ел болар қарағым-ау?
Бұл ұзамай құриды сөздің расы,
Оңдырмайды сәулесіз өңкей масы.
Шәкәрімнің ойынша сол кездегі қоғамдық ортаны түзету үшін, алдымен адамды
түзету қажет. Ақ патша үкіметі ұстанған саясат Шәкәрімнің ойынша, ондай
мүмкіндікті қанағаттадырмайды. Ендігі мақсат рухани еркіндікке жету. Ол
үшін адамның еркіндігін көксеген қоғам орнату қажет. Патша үкіметін
құлатқан соң, орнаған кеңес үкіметінің де адамға деген көз қарасы
түзелудің орнына тіптен сорақыланды. Сондай аласапыран кезеңдегі көкірек
көзі ашық жандардың көтерген сол бір мәселесі бүгінде өз орнын тауып,
ретке келді ме? Сол бір замандары Шәкәрім сынды нағыз таза жан иелері
келер ұрпақтан үміт күтпеген де еді? Әлбетте күткен. Алайда, араға бір
ғасырға жуық уақыт салғаннан кейін де адамершілік мәселесі, жақсылық пен
жамандықтың қақтығысы қоғамдағы таза ар иелерінің жүректерін мазалап
келуде.
1899 жылдан орыс халқының көркуем әдебиетінің ерекше ықылас
қойған ойшыл бұл бағытта да шапшаң дамып, 1902-1904 жылдары одан
аударма жасау дәрежесіне жетеді. Жұртшылыққа белгілі, ХІХ ғасырдың
соңында, қалың қазақ орыс тіліне бет бұрды. Абайдың жиырма
бесінші қара сөзінде: Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, ғылым да
– бәрі орыста зор. Сен оның тілін білсең көкірек көзің ашылады...
Орыстың өнері, ғылымы - дүниенің кілті деуінде сол кездің талабы
һәм шындығы тұр. Балаларды орысша оқуға беру ісіне, әсіресе бай
көсемдер қызыға түскен. Өйткені бұл кезде мейлі әкімдік – болыстық
қызмет болсын, басқасы болсын тек орысша оқуы барлар ғана сайланып,
тағайындалатын тәртіп өз күшіне енген еді. Осыған байланысты
баласын орыс тілін үйретуге тартып, сол арқылы билік пен мансапқа
жеткізсем деген ой, қазақтың әлді кісілерін күн өткен сайын
қызықтырғаны да шындық. Осылайша орысшасы бар кісілердің қатары
қазақ ішінде жылдан - жылға молая түскені, осымен әуелде босағадан
сығалаған орыс тілінің қазақ төріне шығып, бір ғасыр шегінде
толықтай жаулап алған игерімі басталғаны анық. Бұл жағдайларға көзі
жеткен Абай: Бірақ осы күнде орыс ғылымын баласына үйреткен жандар
соның қаруымен тағы қазақты аңдысам екен дейді. Жоқ, олай ниет
керек емес - деп ескертеді қара сөзінде. Сол кезеңнің Абай, Шәкәрім,
Ыбырай сынды көзі ашық жандары ғана бұл үдерісті жөндеп ұға
білгендей. Олар халық арасында көп қолданылатын Дұшпаныңды жеңемін
десең, алдымен оның тілін үйрен деген мақалды өздеріне қару
етіп алған сияқты. Алайда бұл пікірді бір жақты тұрғыдан, орыс
халқын тек дұшпан ретінде қабылдап қарау ағаттық. Өйткені сол
кезеңнің алып тұлғалары Пушкин, Лермонтов, Толстой сынды ғұлама
ойшылдары Ресей патшалағының озбыр саясатын, халыққа жасаған
зұлымдықтарын көңіл көзімен көріп, терең түсіне білген,
шығармаларында талай рет жазып кеткендей еді. Осы орайда ақын
Шәкәрім шығармашылығын зерделей қарасақ, оның орыстың озық
мәдениетіне деген қалтқысыз сүйіспеншілігін өз халқын орыстың озық
ойлы, білімді жандарынан үлгі алуға бар ынта-ықыласымен шақыруын
көрмеу мүмкін емес. [ ]
Шәкәрім поэзиясын бірнеше арналы бұлақтардан, ауыз әдебиетінен
Абай шығармашылығынан, орыс, шығыс, батыс Европа әдебиетінен тлымды
нәр алып, барып, бұғанасы берік бекіген поэзия деу керек. Әсіресе
орыс өлеңдерін поэмаларын ыждағаттылықпен зер сала оқып, өзіне
өтімді өрнек әкелгені көп көңілінен шыққан. Пушкиннен аударған
Дубровский әңгімесінде адамгершілікті жырлайды:
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш,
Қиянат залымдықты көрсе күйгіш.
Мал сақтама ар сақта деп ойлайды,
Адамдық әділетті ерте түйгіш.
Шәкәрімнің Дубровскийі осындай жан. Адамға, адамшылыққа қоятын
осындай талап, тілектерін өз өлеңдерінде де айтқан – ды. Тура
мінезді, бір сөзді, намысқой Дубровскийге Шәкәрім қазақы шапан
кигізіп, қазақ ұғымына жақын бейнелейді. Ақынның үш сауал деп
аталатын қысқа пәлсапалы әңгімесінің соңында:
Адамшылық іздесең бұл жолға түс,
Алдау қылма, біреуге қиянат күш.
Жетілсең де жемтік жеп, ел зарлатпа,
Ар ынсаптың сүйгені - таза жұмыс
- деп қорытынды жасайды.
Пушкинді қырда қазақша сөйлеткен Абай ұстазынан кейін де
Шәкәрім Құдайбердіұлы өзіне тән шеберлікпен ізденімпаздықтан
туындайтын кемел құбылыстарды берік ұстанды және өмірден өткенше
орыс достарымен, зиялыларымен, пікірлесіп, қолынан келгенше орыс
классиктерін қазақша сөйлетіп кетті.
Шәкәрім шығармалары туған халқына қайтып оралды, ақынның өмір бойы
армандағаны да осы еді. Өзі айтқандай Жаз шығып, жаманшылық жоғалғанда
өлең дастандары, қарасөздері баспа жүзіне түгел шығып, жылдар бойы аңсап
күткен оқушысының қолына тиді.
Оятқан мені ерте — Шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры.
Талпынып орыс тілін үйренумен,
Надандықтың тазарып кетті кірі,
—деп жырлайды ақын өз өлеңінде. Жалпы, қазақ ақынының өлең мәдениетіне
жетік болуы Шығыс және орыстың классикалық поэзиясымен жете таныстығын
аңғартса керек. Абай өнегесі арқылы жас кезінде-ақ Пушкин, Лермонтов
лирикасын құлағына сіңіріп өскен жас талап бертін келе, сол алыптар ауылына
өзі де барып, өнімді олжа тауып қайтады.
"Дубровский әңгімесі", Ахат Шәкәрімұлының айтуына салсақ, 1903-1909
жылдары, ал белгілі әдебиет зерттеушісі Қайым Мұхаметқанов 1908 жылы
жазылған дейді. Екі мәліметтің арасы қашық емес, жобаға келіп тұр. Шығарма
1924 жылы Семейде жеке кітап боп басылып шығады. Содан он бес жыл өткен
соң, 1935 жылы қазақтың көркем әдебиет баспасынан А.С.Пушкиннің таңдамалы
өлеңдер жинағы шығады. Құрастырушы Бейсенбай Кенжебаев осы жинаққа
Дубровский әңгімесін қосып жібереді. Әсілі, XIX ғасырдың бастапқы он жылы
1903-1910 жылдар Шәкәрімнің айтулы дастандар жазған жемісті жылдары болған-
ау. Сол жылдары Шәкәрім қазыла ізденіп, батыс, шығыс, орыс әдебиеттерін
оқыған сияқты. Тақырыптардың ауқымы да кеңіп, поэмаларына іле-шала келіп
прозасы араласқан. Міне, Абай халқына қуана танытқан Пушкин парасатын
шәкірттері осылайша кеңейтіп, таратып әкетеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының
үлгісі соған куә. Қазақ қоғамына, өміріне жақын, үндес деген шығармасына
иек артып, оны ана тіліне тәржімалайды Пушкин еңбектерінің ішінен
Дубровский мен Боранды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәселелер
Аса қамқор
ерекше мейірімді Аллаһ Тағаланың бұйрығымен еліміз өз егемендігін алып,
тәуелсіз мемлекет аталып отырғанына да біраз жылдар болды. Әрине
мемлекеттің өз деңгейін анықтауда оның өзіндік қалыптасқан тарихы мен
мәдениеті , әдебиеті аса зор маңызға ие екендігі хақ. Еліміз өз егемендігін
алғалы рухани тарихымызды оның ішінде халқымыздың бай мұрасы болған
әдебиетіміздің тарихын оның өкілдерінің шығарымашылығын терең зерттеу
мәселесі туындап отыр. Әрине өткен 17 жыл ішінде әдебиетімізді қайта
қарап, толыққанды тарихын жасау мүмкін емес. Дегенмен заман талабына сай
рухани мұрамыздың тарихын жасаушы үздік тұлғалардың шығармашылығын қайта
қарап зерттеуде жетістіктер баршылық. Олардан қалған бай мұраны жете
зерттеп, тиісті бағасын беру заман талабы. Бұл мәселенің егемендік алғаннан
кейін туындап отырғанының себебі советтік идеология мен әдебиет өкілдерінің
шығармашылығын , оның ерекшелігін талдаудағы көптеген ағаттықтары идеология
пәрменінің ықпалымен жасалған бұрмашалаушылықтың әсері екендігі де рас.
Кейбір сөз өнері өкілдерінің шығармашылық ерекшеліктері зерттелмей толық
бағасын алмағандығы да шындық. Өткен ғасыр әдебиетін, фольклорлық
шығармаларын идеологиялық шырмаудан аршып алу да қыруар еңбекті, ізденісті
қажет етіп отыр. Ежелгі әдебиеттің тарихын тану барысында да кеңестік жүйе
тарапынан ұсынылған таптық тәсіл мен зерттеулік бағалауда немесе ойдан
шығарылған көркемдік ізденіс тәсілдері өнер иелері мен оның тарихын
зерттеушілерді шатастырып жібергені шындық еді. Ал қазіргі кезең бәріне сын
көзбен қарап тарихи салыстырмалы ғылыми талдау жасауды қажет етуде.
Егемендік алғаннан кейінгі кезден бастап, жаңаша зерттеу нысаны болған
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы , ұлы ақынның қалдырған өшпес мұралары
әдеби шығарма ғана емес, бірнеше ғылым салаларының зерттеу обьектісіне
айналып отыр. Алайда, 1958 жылы КСРО прокуратурасы тарапынан ақталғанымен,
сол кездегі қара дүлей күштер сондай заңдық құжаттарды жоққа шығарып ақын
атын отыз жылдан астам уақыт бойы атын ататпай келді. Ол әлі саяси ақтау
емес деп жат пиғылды адамдар өктемдік етті. Ақын шығармашылығы туралы түрлі
керағар пікірлер айтылды. Әрине бұл сол кезеңнің талабы еді. Олай
болмағанда 1948 жыл М.Әуезовтің басқаруымен шыққан Қазақ әдебиетінің
тарихы,1949 жылы Қ.Жұмалиевтің басшылығымен бастырылған Қазақ совет
әдебиеті тарихының очеркі сияқты еңбектердің ғұмыры қысқа болып
сәтсіздікке ұшырамас еді.
Қазақ поэзиясының асқар шыңы Абай қалдырған шығармашылық дәстүрді
жалғасыра отырып,өз жаңалықтарымен байыта өрнектеген Шәкәрім
Құдайбердіұлының көркем мұрасы төл әдебиетіміздің асыл қазынасы іспеттес.
Шәкәрім шығармашылығы өзінің диапазоны кеңдігімен ерекшеленеді. Оған
көңілдің шат-шадыман әуені де , көкіректі тарс айырар трагизм де тән. Ақын
нақты өмір суреттерін туған табиғаттың әсемдігін тебірене жырлайды. ХІХ
ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ өмірі болмысындағы оқиғалар мен
құбылыстарға қызу үн қосады. Ақынның шығармашылығы сан салалы болғандығы
оған дәуір сыншылары тарапынан әділ баға берілуі негізгі мәселе ретінде
қаралуы тиіс. Себебі, өткен бір ғасырдан астам уақыт ішінде болған саяси
кезең мен жасампаз идеологияның салдарынан көптеген әдебиет қайраткерлері
қатарында Шәкәрім шығармашылығына да жаңсақ пікірлер айтылып, қате
тұжырымдамалар жасалынған еді. Абайдың ақындық дәстүрін дамытушы ақынның
шығармашылығы сол кезеңдерде өмір сүрген және кейінгі толқын халық
ақындарының поэзиясына зор ықпалын тигізіп, үлгі-өнеге болғаны даусыз. Қос
алып тудырған қазақ әдебиетіндегі озық идея, көркемдік принциптер халық
поэзиясы өкілдерін шығармашылық шыңына шығарған сара жол секілді. Осы
орайда халық фольклорының өзіндік шежіресіне, оның ішінде халық поэзиясының
даму сатыларына, атқарған қызметіне, айтушылардың талантты өкілдері Семей
өңірінде өмір сүрген жыр дүлдүлдері Төлеу Көбдіков, Нұрлыбек Баймұратов,
Сапарғали Әлімбетов сынды біртуар азаматтарымыздың шығарымашылығына зер
сала отырып, Абай мен Шәкәрімнің ақындық дәстүрінің лебін аңғаруға болады,
дейді кейбір зерттеушілер. Ол ақындар өз шығармаларының арқауы етіп,
негізінен заман үнін дәуір тынысынан алған. Олардың көпшілігі сонымен бірге
ауыз әдебиетінің асыл мұраларынан сусындай отырып, жадында сақтап, жатқа
айтып, халық арасында таратушы көне тарихтың куәгерлері еді . Дегенмен әр
ақын бойына біткен дарынына байланысты өз мақамында жыр туындатады. Осы
тұрғыда халық ақындарының өздеріне тән стиль ерекшелігі, шығармашылық
даралығы бар екендігін айтамыз. Біреулер дәстүрлі ауыз әдебиетінен көп ұзап
кете алмаса, екінші біреулері өзі өмір сүрген аймақтағы ақындық мектептің
сондағы ірі тұлғалардың өнегесіне еліктеп өседі. Халық ақындығының
шеберлігін шыңдаған жаңа жазба поэзияның басшылары Һәкім Абай мен Шәкәрім
шығармаларын Нұрлыбек, Сапарғали, Төлеу, Қуат сынды әйгілі жыр дүлдүлдері
үлгі тұтты. Бұл ретте өз ақындық шеберліктерін шыңдауда Абай мен Шәкәрімнен
шығармашылық жолдағы мол рухани азық алғандарын көпшілік ақын жыршылар көзі
тірісінде –ақ айтып кеткен. Мысалы : Нұрлыбек Баймұратов өзінің Абайдан
соңғы тәлімгері ретінде саналатын Шәкәрімді, өзінің жыр жолдарында еркін
самғап ұшар сақа қыранға теңейді. Сонымен қатар Шәкәрімнің өмірі мен
шығармашылығы – Әлихан Бөкейханов, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен
Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Әбділда Тәжібаев тәрізді төл әдебиетіміздің
алыптары мен қатар осы игілікті істі әрі қарай жалғастырушы Е.Букетов,
М.Базарбаев, Ш.Сәтпаева, С.Қирабаев, М.Мағауин, К.Нұрпейісов, Ғ.Есімов
сынды т.б. елге танымал ғалымдарымыздың ғылыми ізденістері нәтижесінде
шығып, жарияланып жатқан еңбектер арқылы белгілі. Аталған
зерттеушілеріміздің зерттеу еңбектерін ескере отырып, Шәкәрім
творчествосындағы негізгі қасиеттердің бірі тек Шәкәрім шығармашылығында
ғана емес, әлем әдебиеті тарихында мәңгі тақырып ретінде көтерілген және
бүгінгі күнде де негізгі мәселе ретінде қойылып отырған Адамгершілік
мәселесін қарастыруды мақсат етіп отырмыз.
Адамзат даму тарихында ғасырлар бойы қоғамды құраушы жеке
адамдардың мінез-құлық жағынан пісіп жетілуі , шын мәніндегі адамгершілік
мәселелері әр заман ойшылдарының санасынан терең орын алып, пікір күресін
тудырып келген. Жалпы шығыс пен батыс гуманистерінің бәрі де дүниенің ең
асылы, бағалысы адам деп білген. Сол себепті де Шығыс ғұламасы , ойшылы
Омар Хаямның :
Бұл жаһан дөп дөңгелек жүзік болса,
Жауһардай жанған оның шарасы-біз
–деп, адамды аса жоғары бағалауының терең мағынасы бар. Олай болса сол
асылдың бойындағы ең басты шешуші қасиеттер неден туады? деген сауалға
өткен заман ойшылдары да өз ұғым нанымдары, заманның талап тілегі
тұрғысынан жауап беріп келген.
Мұндай тарихи талап Абай мен Шәкәрім өмір сүрген қазақ қоғамының
даму жағдайында ұлы ойшылдар алдына да қойылды. Қазақ қауымының ХІХ
ғасырдың ІІ жартысындағы саяси әлеуметтік күрделі өзгерістердің нәтижесінде
туындаған сан алуан өмір талаптарының бірі ретінде Абай ақын өзінің
гуманистік идеялары тұрғысынан келешек жас ұрпақтың имандылық сипаттарының
негіздері қандай болмақ? деген ойға ерекше назар сала бастады. Абай бұл
туралы ой толғаныстарын өзінің гуманистік нанымының шыны болған Үш сүю
немесе Имани гүл делінетін аса бір күрделі этикалық көзқарасында
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп - берілетін тезисінің негізінде
таратып түсіндіріп отыратынын ескеру керек. Қазақ халқының ой санасында
соны бағыт ұстанып қазақ елін прогреске жетелеген ойшыл ақын түзетпек едім
заманды деп өз танымының тұрғысынан жас ұрпақтың жаңа өкілін дәуір
талабының деңгейінде тәрбиелеуді мақсат тұтып белсене әрекет еткен.
Сонымен қатар, адам боламын деген әрбір талантты жастың бойында
адамшылықтың қандай нәрі, ізгілік сипаттары басым болу керек деген алғаш
рет Ғылым таппай мақтанба деген өлеңінде саралап көрсетіп, көп нәрсенің
түп төркініне назар аудартады. Өзінің қуатты ойы көркем тілі мен халқының
санасын оятпақ болады. Алайда ақын жұрегіндегі ерекше күй жеке адамның
басындағы бөркемік күйзеліс емес, бүкіл халықтың пешенесіндегі қоғамдық
мұң. Қай заманда болсын, мұндай қоғамдық әлеуметтік мәселені Абай сынды
көзі ашық, көкірегі ояу, саналы азаматтар көріп түсіне білген. Солардың
бірі Абайдың сара жолын жалғастырушы, оны одан әрі қарай дамытып өрнектеуші
данышпан шәкірті Шәкәрім Құдайбердіұлы.
Мұхтар Әуезов Абайдың ақындық айналасы атты мақаласында, Абайдың дәл
өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен ақындар туралы айта келіп: -Мұндай
ақындар төртеу,- дейді. Оның екеуі Абайдың балалары Ақылбай, Мағауия,
қалған екеуі Көкбай мен Шәкәрім. Осы төрт ақын Абайдың толық мағынадағы
нағыз шәкірттері. Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа
оның өлеңі мен қара сөздерін оқушы, таратушы, бағалаушы, тұтынушы болудан
басқа бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған. Абай оларға
тақырып беріп ,өлеңдерін сынайды. Қалай жазудың жолдарын үйретеді.
Жалпы қазақ әдебиетіндегі Шәкәрім шығармашылығына арналған
зерттеулерді айта келіп, оларды терең қарастыру арқылы ақынның
шығармашылығындағы адамгершілік мәселесі қалай сипатталғандығын, қалай
насихатталғанын, сонымен қатар оның поэзиясындағы Түзу адам, Таза жан
мәселелеріне қалай келгендігі және бұл мәселенің Исламдағы көрінісін
имандылық тұрғысынан зерттеп айтуды мақсат еттік.
І тарау Шәкәрім және дәуір.
Ұлы гуманист, кемеңгер ойшыл, Абай дәуірінен бастау алатын ХХ ғасырдың
басында кең арнаға түсіп дамыған демократиялық идеяларды халықтың азаттығын
ту етіп ұстап, ғылым мен техника жетістіктерін игеріп, еркін дамуын
аңсаған қоғамдық қозғалыстың аса көрнекті өкілдерінің бірі, қазақ
әдебиетінің классигі Шәкәрім Құдайбердіұлы болды.
Ұлы тұлғаның гуманистік адамгершілік идеяларды, адал еңбекті,
әділеттілікті, мейірімділікті жақтауы, зорлық-зомбылықты, қиянатшылдықты
әшкерелеуі, прогресшіл-жаңашыл қоғамды күштердің озат ой санасының жарқын
көрінісі болған және халықтың түпкі түбегейлі арман мүдделерін терең
түсінуден туғаны анық. Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің қоғамдық ой- пікірлері
философиялық, эстетикалық көзқарастарымен ХІХ ғасырдың ІІ-жартысы мен ХХ
ғасырдың бас кезеңіндегі әдебиет пен мәдениет қайраткерлері ішінде ойшыл,
ақын, жазушы ретінде жұртшылыққа терең танылған. Ол Абай заманына
өзгелерден жақын тұрған екі ғасырдың рухани байлығын жалғастырушы ғана
емес, дамытушы өкілі ретінде танылған ғұлама болды. Олай дейтініміздің де
себебі бар. Өйткені Абай шәкірттерінің арасында ең көп жасағаны да , көп
жазғаны да Шәкәрім болды. Ол әрі ақын, әрі прозаик, әрі композитор,
музыкант орыс және шығыс классиктерінің шығармалары мен қазақ оқушыларын
таныстырған шебер аудармашы, тарихшы, философ, терең ойшыл, бармағынан бал
тамған шебер, сегіз қырлы , бір сырлы өнерпаз, озық мәдениет қайраткері
болды.
Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы 11 шілдеде (ескіше Шыңғыс тауы бөктерінде
(қазіргі Семей облысының Абай ауданында) туған . Оның әкесі Құдайберді,
Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Найман Ағанас бидің қызы –Күңке. Сол Күңкеден
көрген баласы жалғыз Құдайберді. Құдайберді ер жеткен соң, Құнанбай оған
әйел әпермек болып, қаракесек руының кедей деген табынан шыққан
Алдабергенге құда боламын деп кісі жібереді. Алдаберген Құнанбайдың
жіберген кісісіне: Мен қыз берейін, бірақ қоятын екі тілегім бар. Бірінші
ауыл арасы шалғай, бір-біріміздің қуаныш қызығымызға дер кезінде құтты
болсын айта алмасақ, өкпелеспейік. Екінші өлім барда қаза бар. Бір-
біріміздің қаза болғандарымызға уақытында көңіл айтып, бата жасаса алмасақ,
ренжіспейік. Осы екеуіне келіссек, мен көндім,- дейді. Құнанбай:
Алдабергеннің екі тілегін орындаймын,- деп уәде береді. Сөйтіп Құнанбай
Құдайбердіге Алдабергеннің қызы Төлебикені айттырып алып береді.
Шәкәрімнің шешесі Төлебике арабша, түрікше көп оқыған, қолөнерге өте
шебер, кесте тігетін ою оятын, киім пішетін, пышақ соғатын істі адам
болған.
Ахат Шәкәрімұлы өз естелігінде: Есті, сергек, мейірімді, жомарт
болған әжеміздің құранын, Ғибадат исламиясын , Мұхтасарын т.б. көп
кітаптарын көрдім. Шешелерімнің үлкен әжелердің : Дәметкен (Төлебикені
солай атаған) оқымысты, ақ мартуы бар есті , ақылды еді, – деп
отырғандарын сан естігем, шешесінің араб тілін жақсы білетінін әкейдің өзі
де айтып отыратын және араб тілін меңгеруіне шешесінің көп пайдасы
тигендігін айтатын еді – деп баяндайды.
Төлебике келін болып түскен соң үш-төрт жылға дейін бала көтермейді. Мұны
естіген Құнанбай Төлебикеге кісі жіберіп: Құдайберді бір анадан жалғыз
еді, баласы болмай жүре ме? келін ренжімесе, бір әйел әперсем
қайтеді?,–дейді. Төлебике ризалығын білдіреді. Сөйтіп Құнанбай
Құдайбердіге Мамай руынан шыққан Дулат батырдың қызы Ботантайды айттырып
алып береді.
Мен Төлебике әжемді көрмедім, ал Ботантай әжемді көрдім. Менің 19
жасымда қайтыс болды. Ботантай әже өте өжет, сөзшең, тентек, қайтымы тез,
шаруақор кісі еді. Ашуы келгенде, елуден асқан әкейді, шешемді сабағанын
көрдім... Бірақ ешбір зілі-кегі жоқ ұрыс еді ол. Шәкәрімді апасы жанындай
жақсы көретінін де білем. Шәкәрімнің алдында ау деп жылап тілеу тілегенін
де естігем. Осы Ботантай әжем келін боп түскеннен кейін, бір жылдан соң ,
екіқабат болып, Әмір есімді бала туыпты. Кейінен Ботантайдан– Жылқыайдар,
Ырзықбай деген балалар болады. Төлебике алғашында Омар атты бала туады. Ол
бір жасында қайтыс болады. Одан кейін Төлебикеден үш ұлы болды – Нұртаза ,
Шахмардан , Шәкәрім.
Елді старшын - старшынға бөлгенде Құнанбай Құдайбердіге басқа
балаларынан бөлек екі дәрежелі старшын бол деп , оның теліміне елу үй әнет
табын , жиырма үй қара батыр табын бөліп берген. Бұл Қара батыр мен әнет
таптары әл ауқаты төмен, кедей ел болған. Бұларды Құнанбай аяп, жақсы қоныс
беріп, Құдайбердіге бұларға жақсы басшы боласың, ренжітпейсің деп
тапсырған. Құдайберді барлық шаруа қам қарекетін Төлебикеге билетіп қоя
берген. Төлебике Әнет , Қара батырлардың нашар жетім жесірлеріне қатты
қарайласқан. Қи оярда, соғым соярда олардың әйел-еркектерін шақыртып алып,
жұмыс істетіп, қайтарда қап-қап ет, керек жарақтарын арқалатып жібереді
екен. Әрине олар келген соң бос қайтпайтындарын біледі. Қайсысы келсе де,
бірдеме дәметіп келеді. Олар сұрағанын алып қайтады. Төлебикені Дәметкен
атандырған да сол шағын қауым. Құдайбердінің балаларының ішінде жастайынан
басқа балаларынан гөрі қылығы өзгеше зейінді, сезімі сергегі, зерегі
Шәкәрім болды. Семей медресесінде оқып шыққан руы Қара батыр болған Өтебай
деген молданы , Құдайберді өз қолына ұстап , оған әйел әперіп, балаларын
оқытады. Өтебайдан Құдайбердінің балалары Әмір, Нұртаза, Шахмардан және
көрші ауылдың балалары оқыды. Осылармен бірге бес жастағы Шәкәрім де оқыды.
Шәкәрім оқуға өте зерек болып, хатты тез танып шығады. Осы қабілетін
байқаған әке-шешесі оған баса көңіл аударып, әсіресе шешесі араб, түркі
тілдерін қосымша үйретіп отыратын болған. Шәкәрім жасынан жеке ойнап, не
әке, не шешесінің жанында көбірек жүретін. Әнді жақсы салып, домбыраны
шебер шерте білген. Шәкәрім жалғыз ойнағанда әкесінің қағаздан қырқып
жасаған неше түрлі суреттері –арқар, қасқыр, түлкі, қаз, үйрек, қаршыға,
құсбегі бейнелерін ермек қылып отыратын. Шешесінің қасында ойған оюына,
тіккен кестесіне қарап отырып, өзі де ою ойып, сурет салатын болған. Онымен
қабат пышақ соғуға қарала жүргізуге талаптанады. Оның өзі : бала кезімде
тыныш отырмайтынмын , не темірді, не ою ойып, не ағаш жонып, бірдеме жасап
отыратынмын- деп қолөнерге жастайынан бейімделгендігін, сөйтіп жүріп
қолөнерге де шебер болып шыққандығын айтады. Шәкәрім жасынан Мың бір түн
әңгімелерін оқып, ертек қып айтып, парсы, араб ақындарының бәйіттерін жатқа
төгілдіретін болған. Олармен бірге қазақтың Ер Тарғын, Алпамыс,
Қобыланды, Қыз Жібек атты қиссаларын оқып , жаттап алған. Ескі
жыраулардан Бұқар, Асан, Марабайлардың мақал-мәтелдерін, нақыл сөздерін
оқыған.
Құдайберді 1866 жылы 37 жасында дүниеден өтіп, Шәкәрім жеті жасында
жетім қалады. Шәкәрім сол жеті жасында өлең шығарып, жаза бастаған. Ол
өзінің бір әңгімесінде былай дейді:
Жазғытұрым, әкем өліп, ауылға ат қойып келіп жатқан адам көп болды. Мен
осы кезде төбешікте отыр едім, тасқа өрмелеп бара жатқан жұлдыз құртты
көріп , оны езіп өлтірдім. әлден соң өлген құртқа жаным ашып алдым. Сонда
жылап отырып , құрт болып өлең айтқаным бар.
Өлтірдің, не таптың сен онан пайда
Өмір сүріп жүруші ем жазда, сайда
Өлімнің қандай лығын көзің көрді
Кешегі тірі жүрген әкең қайда?
Сонда жазған өлеңімді шешелеріме оқып беріп, олар жылап өлең жазба дегені
есімде. Абай келгенде өз шешем айтып, Абай оқып көрді, шешем Абайға сен
Шәкәрімге өлеңді әзір жазба деп ақыл айт дегенде, Абай : Шәкәрімге өлең
жазба демеңіз, оны тыймаңыз. Жазсын, өзім қалай жазуды үйретемін
–деді.Абай маған өлеңді қалай жазу керектігін айтып, көп кеңес, ақыл
беретін. Мені Абай тәрбиеледі. Абай болмағанда мұндай болуым неғайбыл еді
дейтін.Шәкәрімге 9 жасында шешек шығып қатты аурады.Осыдан бастап молдадан
оқуды доғарады. Абай Құдайберді ауылына жиі келіп інілерінің, жеңгелерінің
хал-жағдайларын біліп бір неше күндей жатып кететін болған.Інілуріне
әсіресе Шәкәрімге ақыл айтып оқитын кітаптар беретін болған.
Шын мәнінде Абай мен Шәкәрім арасындағы қаламгерлік тамырластық
аса терең. Өз заманының келелі мәселелерін, қоғамдық шындықты қорғауда екі
ақын да ерекше қуат танытқан. Абай тәрізді Шәкәрімнің лирик ақын ретінде
өсу революциясын өн бойында жеке адамдағы ұсақ-түйек міндерден бастап, сол
кездегі саясат сияқты күрделі ұғымға дейінгі мәселелердің бәрі қамтылған.
Ол заңды да. Өйткені ақын қашан да өз дәуірінің перзенті. Қандай ақынның
болсын, поэзиясында , өзі ғұмыр кешкен кезеңнің сыр сипаты ақыл-ойы мен
болмыс-бітімі тұжырым табады. [ ]
Шәкәрімнің әкеден жетім қалды деген аты болмаса, ол өзі
жетімдік көрмеген. Құнанбайдың ерке немересі болып өскен. Қажы марқұм мені
жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, оқудан мақрұм қалып жетімдікті сылтау
етіп, ойыма не келсе, соны істеп әдепсіз, ғылымсыз өстім-дейді ақын,
Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі атты еңбегінде. Абай Шәкәрімнің
жасынан домбыраға құмарлығын байқап, күздің басында Керей руынан шыққан
атақты домбырашы Біткенбай деген адамды шақыртып алып, Шәкәрімге күй
үйретуді тапсырады. Бір жылға тақау ел жайлауға шыққан соң Біткенбай
Құдайбердінің ауылында болып, Шәкәрім одан Саймақтың сары өзені,
Алшағырдың ашты күйі, Асан күйі, Ала байрақ, Кер толғау, Азамат
қожа, Теріс қақпай, Ақсақ құлан, Ақпан күйі, Аққу зары,
Бозінген т.б. көптеген қазақ күйлерін үйренеді. Ел жайлауға шығып,
Керей мен Құдайберді елі беттесіп келгенде, Дәметкен Біткенбайға көйлек-
шапан кигізіп, сауынға бір сиыр айдатып, бір бесті ат мінгізіп қайтарады.
Менің домбыра ұстазым Біткенбай оны тауып алдырып беруші Абай- дейтін
Шәкәрім әр кез. [ ]
Шәкәрімнің бұзылған сағат іс машиналарын бөлшектеп олардың құрылыстарымен
танысып, оларды жөндейтін қасиеттері де болған . Сонымен бірге Шәкәрім
киімді не қазаққа, не басқа елдер үлгісіне ұқсатпай, пішіп киетін болған.
Оюдың бұрынғы қошқар мүйіз нақыштарына бірнеше түрлерін енгізген. Жастық
бетінің, түскиіздің кестелеу оюының нәзік ұсақ оюларын шығарған. Тек
мұнымен ғана шұғылданбай, Абай әкеп берген, әкесінен қалған ескі
қиссаларды үзбей оқитын болған. Құрбы-құрдастарына өлең шығарып, жасынан
той-думанға көп араласқан. 13 жасынан бастап аңшылықа құмартады. Шәкәрім:
Аңшылыққа жасымнан құмар болдым. Әкемнен қалған шитіні алып, тауға аң
аулап кететін едім. Ауыр шиті иығымды қиып кеткен күндер де болды. Сол аңға
құмарлықты қоя алмай кеттім-дейтін. Он бес жасқа келгенде Шәкәрім
қаршыға ұстап құс баптап аңшылық жолында да тәжірибе жинайды. Осыдан
бастап қыс болса қостап, елсіз жайлауға барып аң аулайды, жаз болса
қаршыға салады .Қостап шыққанда жазатын құралдары мен оқитын
кітаптарын өзімен бірге алып шығатын болған. Шәкәрімнің нағашылары
музыкаға құмар, скрипка тартуға шебер болған.Ол нағашыларының ауылына жиі
барып тұратын болған. 17 жасынан бастап скрипка тартуды үйренеді.Қаладағы
бір музыкант орысқа скрипка алғызып одан да скрипка тартуды үйренеді.
Шәкәрім 21 жасқа келгенде Жастық, Кәрілік деген тақырыптарда өлең жазып
оған ән шығарады.Шәкәрім одан кейін де көптеген күйлер шығарған.Оның Абай
тірі кезінде жазған қиссалары Абай сынынан өтіп отырған.Шет елдерден атын
естіген ақын-жазушылардың кітаптарын, газет-журналдарын үзбей оқып жүретін
болған.
Шәкәрімнің табиғи ақындық қуатын,өнер-білімге құштарлық
қасиетін және зор қабілетін ерте танып,ерекше бағалаған Абай оған қазақ
шежіресін жазуды тапсырады.Бұл туралы тарихшының өзі: Абай қазақ шежіресін
жаз деп,19 жасымнан қазақ шежіресін жинай бастадым. Абайдың ұқтыруымен және
сол кісінің ел-елге жіберіп жинатқызған материалдары да шежіреде бар,-
дейді.Қазақтың түбі қайдан шыққанын ғылыми дәлелді және тарихи деректі етіп
жазу жолын Шәкәрімге Абай өзі бастап көрсетіп берген. Бұл үшін Шәкәрімнің
өзі де көп еңбек сіңіреді,көптеген мағлұматтар жинап,естігендерін жазып
алады.Сонымен қатар ғұлама Табаридің Тарих ғумуми, Тарих ғұсмани,Тарих
интишар ал-алам,Нашим Ғасимбектің Түрік тарихы,Әбілғазы Баһадүрхан
жазған Шежіреи Түрк,В.В.Радловтың Ойғыр туралы,Аристовтың Түрік нәсілі
туралытағы басқа дүниедегі әртүрлі жұрттың шежірелерінен,түріктің ең ескі
замандағы шежіресі Құтадғұ-білік Кушушидам,қытайдың Юан Шау Ми Ши
деген тарихшысының жазған кітаптарын, парсы, рим,европа жазушыларының жазып
қалдырған еңбектерін оқиды. Шәкәрім:
Бір Алла бергеніңе сансыз шүкір
Қалған жоқ зая болып қылған фікір
Бітірдім түрік қазақ шежіресін
Болса да кемшілікті қисық бүкір
–дейді.Мұнда ақынның соншама
еңбек етсе де, кішіпейілділікпен Жаратқанға шүкіршілік етіп отырғанына таң
қалмай болмаса керек.Осылайша қазақ шежіресін жазып бітіреді. (Еңбек алғаш
рет 1911жыл Орынборда басылып шыққан.Т.Х.)
Шәкәрім шежіресінен орта ғасырдағы түрік-монғол тайпалары туралы
бір шама мағлұмат аламыз. Қазақ халқының шығу тегі оның негізін құраған
рулар туралы мағлұмат ХХ ғасыр басындағы ғылым деңгейінде. Тарихи
ғылыми, еңбектермен бірге ел арасындағы ауызша тараған хикая,
көне аңыз негізінде жазылған шежіреден қазақ халқының құралу
кезеңіне, оның тарихымыздағы белгілі бір оқиғаларға байланысты
әңгімелердің сұлбасы танылады.
Шәкәрім қажының жинаған мол кітаптары жайлы А.Шәкәрімұлы өзінің
естелігінде: ...Сол кезде мен әкейдің кітапханасындай мол кітаптары
бар кітапхана көрмедім. Бұл мол кітаптарды абдыра жәшіктерге салдырып,
ел қыстаудан көшкенде бір бөлмеге қалатып қойғызатын. Оған ешкім
тимейтін. Жылда бір рет тазарттырып отыратын. 1918 жылы мен осы
кітаптарды тазаластым. (Ол кезде А.Шәкәрімұлы 18 жаста болатын Т.Х) Отау
үйлер малмен көктемде бауырға көшіп кететін. Әкей, үй ішімен біздер
ел сыртқа шыққанша қыстауда болатынбыз –дейді.
Бір күні әкей кітапханасын тазалаттырып,кітаптарын маған тізімге
алдыртты. Әкей айтып отырды, мен кітаптардың авторларын шығармаларын
жазып отыр дым. Үш күнде тізімді зорға жазып бітірдік. Сонда менің
байқағаным, есімде қалғандары, діни кітаптардан: Құран, Інжіл, Турат,
Забур, Мұхтасар, Нақау, Бидал сияқты кітаптар. Солардың аудармалары әр
тілдегі тәпсірлер.Будда Зарадуш діндері жайындағы жазылған кітаптар.
Тарихқа келсек, араб, парсы, рум, грек, европа тарихшыларының
шығармалары сияқты кітаптар.
Философия жайлы, арғы замандағы араб ойшылы Әбу Суфянның
Хурриет кітабы, Аристотел, Платон, Сократ, Фараби, Ибн –Сина,
Ұлықбек, Шопенгауэр, Кант, Луи Пастер сияқты философтардың
кітаптары. Әдеби кітаптар туралы: Гомердің поэмалары, Бичер Стоудың
шығармалары, Байрон, Шедрин, Крылов, Толстой, Лермонтов, Фердауси,
Науаи, Сағди, Низами, Физули сияқты басқа елдердің де ақын жазушыларының
кітаптары. Бұлардан басқа да әр жерден алдырып тұратын газет
журналдары болған. Әкей бес тілді жетік білген адам. Ол араб,
парсы, шағатай, орыс тілдері еді. Сол тілдерді жетік меңгергендігінің
арқасында жер көлеміндегі елдердің тілдерінде жазылған шығармалармен
оңай танысқан. Осы мол қазына кітаптар қайда? Қайда кетті? –
дейсіздер ғой. Сіздердің де, менің де жанымды жеп жүрегімді күйдіретін
мәңгілік арман боп ауыр тиетін жағдай, 1931 жыл қораларды, тамдарды
бұзып, ағаштардың тақтайларын алғанда, ол кездегі жанама жандайшап,
санасыз адамдар бар кітаптарды далаға үйіп, түп-түгел өртеп
жіберген!...
... Әкей туралы басыма мынадай ойлар оралды. Бұл адам халық
үшін жалпы адам үшін туған. Сондықтан ел қамын ойлаған.
Азаматтық борышымды елге істеген еңбегіммен ақтасам деген мақсатта
болған. Осыны көксеген, соны жасынан арман еткен адам.
Өмірінің алғашқы кезін - халық арасында, ел арасында, қоғамдық
істерге араласа отырып өткізген. Халықтың өмір тұрмысынан көп
тәжірибе алған. Көп оқып, көпті зерттеген адам. Ақырғы кезде ел
басшыларының билеуші адамдарының елге істеген ісін, қылған қылықтарын
көріп танысқан.Солардың елге жетім-жесір,нашарларға істеген қилы-
қиянаттарын құрт аурудай жұқпалы, сонау ата-бабаларынан үзілмей келе
жатқан ру таласы, мансапқорлық, мақтан, байлық, жуандықты, өзімшілдік
пен күндестікті, алдау - айласын түгел білген. Ескі заман жолын қанды
қақпасын көрген. Осы ауру жұқпалы дертін қалдыртып, жақсы басшы
оқығандарына ұқтырсам.\\\\\\\ Соларды айтқандарыма көндіріп қиянатсыз
жолға, береке-бірлікке, қазақты адал бауырлыққа, еңбекке, өнер-білімге
тартсам деген ойда болған адам. Қазақ баласы түгіл барлық адам
баласын алаламай, ұлтқа бөлмей, біртуғандай көруді көздеген адам. Бірақ
ол, арманына, мақсат-тілегіне, заманның қара күші, басшы билеушісі
көнбеген. Өзін қаралаған. Ата-бабамыздың жолын бұзатын, діннен
бездіртіп, азғыратын адам, мұны аластау керек деп, - өсек таратқан.
Солардың арсыздығынан ел талаған қасқыр қылығынан қашқан, көз алдында
талап жеп жатқан елінің жемтігін зарлаған жетім-жесірлердің көз
жастарын көрмейін, зарын естімейін, қайғысын оңашада тартайын деп, -
қашқан. Енді өмірді келешекке арнайын, білгенімді, көргенімді,
өсиетімді жазып қалдырайын деген оймен кеткен адам.
Он бес жасқа келгенде Шәкәрім қаршыға ұстап құс баптап аңшылық
жолынада тәжірибе жинайды. Осыдан бастап қыс болса қостап елсіз
жайлауға барып аң аулайды, жаз болса қаршыға салады .Қостап шыққанда
жазатын құралдары мен оқитын кітаптарын өзімен бірге алып шығатын
болған. Шәкәрімнің нағашылары музвкаға құмар, скрипка тартуға шебер
болған.ол нағашыларвнвң ауылына жиі барып тұратын болған. 17 жасынан бастап
скрипка тартуды үйренеді.Қаладағы бір музыкант орысқа скрипка алғызып одан
да скрипка тартуды үйренеді. Шәкәрім 21 жасқа келгенде Жастық,Кәрілік
деген тақырыптарда өлең жазып оған ән шығарады.Шәкәрім одан кейін де
көптеген күйлер шығарған.Оның Абай тірі кезінде жазған қиссалары Абай
сынынан өтіп отырған.Шет елдерден атын естіген ақын-жазушылардың
кітаптарын, газет- журналдарын үзбей оқып
жүретін болған.
Шәкәрімнің табиғи ақындық қуатын,өнер-білімге құштарлық
қасиетін және зор қабілетін ерте танып,ерекше бағалаған Абай оған қазақ
шежіресін жазуды тапсырады.Бұл туралы тарихшының өзі: Абай қазақ шежіресін
жаз деп,19 жасымнан қазақ шежіресін жинай бастадым. Абайдың ұқтыруымен және
сол кісінің ел-елге жіберіп жинатқызған материалдарыда шежіреде бар,-
дейді.Қазақтың түбі қайдан шыққанын ғылыми дәлелді және тарихи деректі етіп
жазу жолын Шәкәрімге Абай өзі бастап көрсетіп берген. Бұл үшін Шәкәрімнің
өзі де көп еңбек сіңіреді,көптеген мағлұматтар жинап,естігендерін жазып
алады.Сонымен қатар ғұлама Табаридің Тарих ғумуми,Тарих ғұсмани,Тарих
интишар ал-алам,Нашим Ғасимбектің Түрік тарихы,Әбілғазы Баһадүрхан
жазған Шежіреи Түрк,В.В.Радловтың Ойғыр туралы,Аристовтың Түрік нәсілі
туралытағы басқа дүниедегі әртүрлі жұрттың шежірелерінен,түріктің ең ескі
замандағы шежіресі Құтадғұ-білік Кушушидам,қытайдың Юан Шау Ми Ши
деген тарихшысының жазған кітаптарын,Парсы,Рим,Европа жазушыларының жазып
қалдырған еңбектерін оқиды. Шәкәрім:
Бір Алла бергеніңе сансыз шүкір
Қалған жоқ зая болып қылған фікір
Бітірдім түрік қазақ шежіресін
Болса да кемшілікті қисық бүкір
–дейді.Мұнда оның соншама еңбек
етсе де,кішіпейілділікпен Жаратқанға шүкіршілік етіп отырғанына таң қалмай
болмаса керек.Осылайша қазақ шежіресін жазып бітіреді (Еңбек алғаш рет
1911жыл Орынборда бвсылып шыққан).Ақынқазақтың бай ауыз әдебиетін,эпостық
әңгімелрін,мақал- тақпақтарын ,мәнді сөздерін сынап оларды құрып,Қазақ
айнасының 2-бөлімі-деп жариялайды.
Шәкәрім шежіресінен орта ғасырдағы түрік-монғол тайпалары
туралы бір шама мағлұмат аламыз. Қазақ халқының шығу тегі оның
негізін құраған рулар туралы мағлұмат ХХ ғасыр басындағы
ғылым деңгейінде. Тарихи ғылыми, еңбектермен бірге ел арасындағы
ауызша тараған хикая, көне аңыз негізінде жазылған шежіреден
қазақ халқының құралу кезеңіне оның тарихымыздағы белгілі бір
оқиғаларға байланысты әңгімелердің сұлбасы танылады.
Шәкәрім қажының жинаған мол кітаптары жайлы А.Шәкәрімұлы өзінің
естелігінде!..., Сол кезде мен әкейдің кітапханасындай мол
кітаптары барн кітапхана көрмедім. Бұл мол кітаптарды абдыра
жәшіктерге салдырып, ел қыстаудан кһөшкенде бір бөлмеге қалатып
қойғызатын. Оған ешкім тимейтін. Жылда бір рет тазарттырып
отыратын. 1918 жылы мен осы кітаптарды тазаластым. Ол кезде 18 жаста
болатын. Отау үйлер малмен көктемде бауырға көшіп кететін. Әкей, үй
ішімен біздер ел сыртқа шыққанша қыстауда болатынбыз.
Шәкәрімнің табиғи ақындық қуатын өнер – білімге құштарлық қасиетін
және зор қабілетін ерте танып ерекше бағалаған Абай оған қазақ
шежіресін жазуды тапсырды. Бұл туралы тарихшының өзі: Абай қазақ
шежіресін жаз деп 13 жасынан қазақ шежіресін жинай бастадым.
Абайдың ұқтыруымен және сол кісінің ел-елге жіберіп хат жазып
жинақтаған мағынасы да шежіреде бар, - дейді.
Қазақтың түбі қайдан шыққан ғылыми дәлелді, және тарихи
деректі етіп жазу жолын Шәкәрімге Абай өзі бастап көрсетіп
берген. Бұл үшін Шәкәрімнің өзі де көп уақыт еңбек сіңірген,
көптген мағлұматтар жинап естіген – білгендерін жазып алады.
Сонымен қатар ол үшін...
Бұл жайлы Шәкәрім:
Бір Алла бергеніңе сансыз шүкір
Қалған жоқ зая болып қылған фікір
Бітірдім түрік – қазақ шежіресін
Болсада кемшілікті юқисық бүкір-
- дейді. Оның соншама еңбек етіп тағы өзін кішіпейілділікпен
Жаратқанға шүкіршілік етіп отырғанына таң қалмасқа жол жоқ...
Бір күні әкей кітаптарын тазалаттырып маған тізімге алдыртты.
Әкей айтып отырды, мен кітаптардың авторларын шығармаларын жазып
отыр дым. Үш күнде тізімді зорға жазып бітірдік. Сонда менің
байқағаным, есімде қалғандары, діни кітаптардан: Құран, Інжіл, Турат,
Забур Мұхтасар, Нақау, Бидал сияқты кітаптар. Солардың аудармалары әр
тілдегі тәпсірлер. Будда Зарадуш діндері жайындағы жазылған
кітаптар.
Тарихқа келсек, араб, фарсы, рум, грек, европа тарихшыларының
шығармалары сияқты кітаптар.
Философия жайлы, арғы замандағы араб ойшылы Әбу Суджянның
Хурзмет кітабы, Аристотел, Платон, Сократ, Фараби, Ибн –Сина,
Ұлықбек, Шопенгауэр, Кант Лун Пастер сияқты философтар кітаптары.
Әдеби кітаптар туралы: Гомердің поэмалары Бичер Стоудың шығармалары,
Байрон, Шедрин, Крылов, Толстой, Лермонтов, Фердауси, Науаи, Сағди,
Низами, Физули сияқты басқа елдерді де ақын жазушылары кітаптары.
Бұлардан басқа да әр жерден алдырып тұратын газет журналдары
болған. Әкей бес тілді жетік білген адам. Ол араб, фарсы,
шағатай, орыс тілдері еді. Сол тілдерді жетік меңгергендігінің
арқасында жер көлеміндегі елдердің тілдерінде жазылған шығармаларен
оңай танысқан. Осы мол қазына кітаптар қайда? Қайда кетті? –
дейсіздерғой. Сіздерде менің де жанымды жеп жүрегімді күйдіретін
мәңгілік арман боп ауыр тиетін жағдай, 1931 жыл қораларды,
тамдарды бұзып, ағаштардың тақтайларын алғанда, ол кездегі жанама
жандайшап санасыз адамдар бар кітаптарды далаға үйіп түп-түгел
өртеп жіберген!...
... Әкей туралы басыма мынадай ойлар оралды. Бұл адам халық
үшін жалпы адам үшін туған. Сондықтан ел қамын ойлаған.
Азаматтық борышымды елге істеген еңбегіммен ақтасам деген мақсатта
болған. Осыны көксеген, соны жасынан арман еткен адам.
Өмірінің алғашқы кезін - халық арасында, ел арасында, ісіне араласа
отырып өткізген. Халықтың өмір тұрмысынан көп тәжірибе алған. Көп
оқып, көпті зерттеген адам. Ақырғы кезде ел басшыларының билеуші
адамдарының елге істеген ісін, қылған қылықтарын көріп танысқан.
Солардың елге жетім-жесір, нашарларға істеген қилы-қиянаттарын құрт
аурудай жұқпалы ескіден, сонау ата-бабаларынан үзілмей келе жатқан ру
таласы, партиясын мансапқорлық, мақтан, байлық, жуандықты, өзімшілдік
пен күндестікті, алдау - айласын түгел білген. Ескі заман жолын қанды
қақпасын көрген. Осы ауру жұқпалы дертін қалдыртып, жақсы басшы
оқығандарына ұқтырам. Соларды айтқандарыма көндіріп қиянатсыз жолға,
береке-бірлікке, қазақты адал бауырлыққа, еңбекке, өнер-білімге тартсам
деген ойда болған адам. Қазақ баласы түгіл барлық адам баласын
алаламай, ұлтқа бөлмей, біртуғандай көруді көздеген адам. Бірақ ол,
арманына, мақсат-тілегіне, заманның қара күші, басшы билеушісі көнбеген.
Өзін қаралаған. Ата-бабамыздың жолын бұзатын, діннен бездіртіп,
азғыратын адам, мұны аластау керек деп, - өсек таратқан. Солардың
арсыздығынан ел талаған қасқыр қылығынан қашқан, көз алдында талап
жеп жатқан елінің жемтігін зарлаған жетім-жесірлердің көз жастарын
көрмейін, зарын естімейін, қайғысын оңашада тартайын деп, - қашқан.
Енді өмірді келешекке арнайын, білгенімді, көргенімді, өсиетімді жазып
қалдырайын деген оймен кеткен адам.
Арнайы оқу орындарын бітірмесе де Абайдың басшылығыен және өз
бетінше ізденудің нәтижесінде Шәкәрім сол замандағы қазақ арасында
ғана емес бүкіл Түркістан өлкесіндегі ғұлама адамдардың бірі болып
шығады. Түрік, араб, парсы тілдерімен қатар орыс тілін де жетік
біледі. Клласикалық шығыс поэзиясын орыс және европа әдебиетінің озық
үлгілері терең түсіне оқумен шектелмей, философия мен дін тарихына
қатысты еңбектерді де қадағалап оқып отырады. Құнанбай әулетінің дәстүрі
бойынша ел ішінде де билік құрып көреді, бұл кезде өнер жолына бет
қойған, дұшпаны көбейіп, тынысы тарылған Абайға сүйеніш, демесін болған.
1904 жылы Абай өлімі, өнерлі екі іні - Ақылбай мен Мағауиядан тағы
айрылу, 1905 жылғы алғашқы орыс төңкерісінің жеңіліске ұшырауы, Шәкәрім
санасына оның өмірге, қоғамдық қызметке көзқарасына ерекше әсер етеді.
Шәкәрім тіршілік, тағдыр туралы сауалдарына жауап іздейді. Оқу іздену
аймағын кеңейтеді. Оның білімділерге қойған бес сұрағы да осының дәлелі
болса керек. [ ]
Қырық жасқа келенде Шәкәрім көкейін тескен асыл арманым,
іздеген мұратын тапқан тегі. Өйткені дүниенің көрінбеген сырларына, адам
болмысының жұмбағына байлауға бейімділік, Абайша Әрбір нәрсенің себебін
таппақпенен ләззаттануға жаны құмарлық оған берген Тәңірінің сыйы,
табиғаттың сыбағасы болған. Расында ақын іздеген иманын табады. Ол иманы –
ғылым. Бірақ ғылымның да ғылымы бар. Ғылым - Алланың бір сипаты, ол
хақиқат, оған ғашықтықтың өзі де хақылық һәм адамдық дүр, - деп хәкім
Абай айтқандай, Шәкәрім көңілінің тыныштық таппай, шарқ ұрып іздегені,
көкірек көзді ашатын ғылым болатын. Міне, қырық жасында ақынның болмысында
өткен жаңаша өзгерістің тіні һәм Деді бір ой - көзіңді аш деуінің
мәнісі осы жаймен түсіндірілсе керек. Астым бел деуімен де ақын ғылымға
бет бұрысын меңзеген болар, өйткені осы жолғы кереметтей ден қойғандығы еш
шүбәландырмайды. Рухани тез өсудің, шапшаң дамудың жолы бек нәзік. Оның
өзіндік аса күрделі өсу, жетілу жолынан өтетіндігі де рас.
Шәкәрім өміріндегі бұл кезеңнің тағы бір ерекшелігі ХХ ғасырдың
алғашқы кезеңінде надандықтың қою түнегін сейілтіп, көшпенді қалың елді
қараңғыдан жарыққа алып шығу талабы әлеуметтің күн тәртібіне өткір
қойылуы, яғни сол кезеңнің ең көкейтесті, ең зәру мәселесі осы -
тұғын. Сондықтан ағартушы болмаған, халықты ағарту ісіне өзінің еселі
үлесін қосуға талпынбаған қазақ қаламгері бұл кезеңде жоқ десе де
болады. Басқа да көзі ашық, озық ойлылардың қатарында Шәкәрім 1898 жылы
жасы қырықтан асқанда азаматтық лирикаға бар дауысымен үн қосып,
ағартушылық арнада көп жылдар қызмет жасады. Қоғамдық ой-сана тынымсыз
ізденісте болып, көркем сөз салмағы мен ықпалы да молая түскен шақта
Шәкәрім әдеби өмірге құлшына араласты, - дейді ғалым Ш.Сәтбаева. Сонымен
жастайынан Абай тағылымында тәрбиелентген Шәкәрім бар күш қажырын еліне
тәлім беріп, мінезін түзетпекке жұмсайды. Ағартушылық пен қоса қабат
ізденгіш Шәкәрім ғылым жолына да өзіне тән қайсар мінез бен, өзгенің
бәрін серпе тұрып, құлшына түскендігін жоғарыда айтып өттік.
Шәкәрім ендігі жерде қазаққа өз мәдениетін сақтап қалу үшін
халықтың санасын оятуды қажет деп білді.
Ұры-қары, қу-сұмның жан жолдасы
Қазақ қайтып ел болар қарағым-ау?
Бұл ұзамай құриды сөздің расы,
Оңдырмайды сәулесіз өңкей масы.
Шәкәрімнің ойынша сол кездегі қоғамдық ортаны түзету үшін, алдымен адамды
түзету қажет. Ақ патша үкіметі ұстанған саясат Шәкәрімнің ойынша, ондай
мүмкіндікті қанағаттадырмайды. Ендігі мақсат рухани еркіндікке жету. Ол
үшін адамның еркіндігін көксеген қоғам орнату қажет. Патша үкіметін
құлатқан соң, орнаған кеңес үкіметінің де адамға деген көз қарасы
түзелудің орнына тіптен сорақыланды. Сондай аласапыран кезеңдегі көкірек
көзі ашық жандардың көтерген сол бір мәселесі бүгінде өз орнын тауып,
ретке келді ме? Сол бір замандары Шәкәрім сынды нағыз таза жан иелері
келер ұрпақтан үміт күтпеген де еді? Әлбетте күткен. Алайда, араға бір
ғасырға жуық уақыт салғаннан кейін де адамершілік мәселесі, жақсылық пен
жамандықтың қақтығысы қоғамдағы таза ар иелерінің жүректерін мазалап
келуде.
1899 жылдан орыс халқының көркуем әдебиетінің ерекше ықылас
қойған ойшыл бұл бағытта да шапшаң дамып, 1902-1904 жылдары одан
аударма жасау дәрежесіне жетеді. Жұртшылыққа белгілі, ХІХ ғасырдың
соңында, қалың қазақ орыс тіліне бет бұрды. Абайдың жиырма
бесінші қара сөзінде: Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, ғылым да
– бәрі орыста зор. Сен оның тілін білсең көкірек көзің ашылады...
Орыстың өнері, ғылымы - дүниенің кілті деуінде сол кездің талабы
һәм шындығы тұр. Балаларды орысша оқуға беру ісіне, әсіресе бай
көсемдер қызыға түскен. Өйткені бұл кезде мейлі әкімдік – болыстық
қызмет болсын, басқасы болсын тек орысша оқуы барлар ғана сайланып,
тағайындалатын тәртіп өз күшіне енген еді. Осыған байланысты
баласын орыс тілін үйретуге тартып, сол арқылы билік пен мансапқа
жеткізсем деген ой, қазақтың әлді кісілерін күн өткен сайын
қызықтырғаны да шындық. Осылайша орысшасы бар кісілердің қатары
қазақ ішінде жылдан - жылға молая түскені, осымен әуелде босағадан
сығалаған орыс тілінің қазақ төріне шығып, бір ғасыр шегінде
толықтай жаулап алған игерімі басталғаны анық. Бұл жағдайларға көзі
жеткен Абай: Бірақ осы күнде орыс ғылымын баласына үйреткен жандар
соның қаруымен тағы қазақты аңдысам екен дейді. Жоқ, олай ниет
керек емес - деп ескертеді қара сөзінде. Сол кезеңнің Абай, Шәкәрім,
Ыбырай сынды көзі ашық жандары ғана бұл үдерісті жөндеп ұға
білгендей. Олар халық арасында көп қолданылатын Дұшпаныңды жеңемін
десең, алдымен оның тілін үйрен деген мақалды өздеріне қару
етіп алған сияқты. Алайда бұл пікірді бір жақты тұрғыдан, орыс
халқын тек дұшпан ретінде қабылдап қарау ағаттық. Өйткені сол
кезеңнің алып тұлғалары Пушкин, Лермонтов, Толстой сынды ғұлама
ойшылдары Ресей патшалағының озбыр саясатын, халыққа жасаған
зұлымдықтарын көңіл көзімен көріп, терең түсіне білген,
шығармаларында талай рет жазып кеткендей еді. Осы орайда ақын
Шәкәрім шығармашылығын зерделей қарасақ, оның орыстың озық
мәдениетіне деген қалтқысыз сүйіспеншілігін өз халқын орыстың озық
ойлы, білімді жандарынан үлгі алуға бар ынта-ықыласымен шақыруын
көрмеу мүмкін емес. [ ]
Шәкәрім поэзиясын бірнеше арналы бұлақтардан, ауыз әдебиетінен
Абай шығармашылығынан, орыс, шығыс, батыс Европа әдебиетінен тлымды
нәр алып, барып, бұғанасы берік бекіген поэзия деу керек. Әсіресе
орыс өлеңдерін поэмаларын ыждағаттылықпен зер сала оқып, өзіне
өтімді өрнек әкелгені көп көңілінен шыққан. Пушкиннен аударған
Дубровский әңгімесінде адамгершілікті жырлайды:
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш,
Қиянат залымдықты көрсе күйгіш.
Мал сақтама ар сақта деп ойлайды,
Адамдық әділетті ерте түйгіш.
Шәкәрімнің Дубровскийі осындай жан. Адамға, адамшылыққа қоятын
осындай талап, тілектерін өз өлеңдерінде де айтқан – ды. Тура
мінезді, бір сөзді, намысқой Дубровскийге Шәкәрім қазақы шапан
кигізіп, қазақ ұғымына жақын бейнелейді. Ақынның үш сауал деп
аталатын қысқа пәлсапалы әңгімесінің соңында:
Адамшылық іздесең бұл жолға түс,
Алдау қылма, біреуге қиянат күш.
Жетілсең де жемтік жеп, ел зарлатпа,
Ар ынсаптың сүйгені - таза жұмыс
- деп қорытынды жасайды.
Пушкинді қырда қазақша сөйлеткен Абай ұстазынан кейін де
Шәкәрім Құдайбердіұлы өзіне тән шеберлікпен ізденімпаздықтан
туындайтын кемел құбылыстарды берік ұстанды және өмірден өткенше
орыс достарымен, зиялыларымен, пікірлесіп, қолынан келгенше орыс
классиктерін қазақша сөйлетіп кетті.
Шәкәрім шығармалары туған халқына қайтып оралды, ақынның өмір бойы
армандағаны да осы еді. Өзі айтқандай Жаз шығып, жаманшылық жоғалғанда
өлең дастандары, қарасөздері баспа жүзіне түгел шығып, жылдар бойы аңсап
күткен оқушысының қолына тиді.
Оятқан мені ерте — Шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры.
Талпынып орыс тілін үйренумен,
Надандықтың тазарып кетті кірі,
—деп жырлайды ақын өз өлеңінде. Жалпы, қазақ ақынының өлең мәдениетіне
жетік болуы Шығыс және орыстың классикалық поэзиясымен жете таныстығын
аңғартса керек. Абай өнегесі арқылы жас кезінде-ақ Пушкин, Лермонтов
лирикасын құлағына сіңіріп өскен жас талап бертін келе, сол алыптар ауылына
өзі де барып, өнімді олжа тауып қайтады.
"Дубровский әңгімесі", Ахат Шәкәрімұлының айтуына салсақ, 1903-1909
жылдары, ал белгілі әдебиет зерттеушісі Қайым Мұхаметқанов 1908 жылы
жазылған дейді. Екі мәліметтің арасы қашық емес, жобаға келіп тұр. Шығарма
1924 жылы Семейде жеке кітап боп басылып шығады. Содан он бес жыл өткен
соң, 1935 жылы қазақтың көркем әдебиет баспасынан А.С.Пушкиннің таңдамалы
өлеңдер жинағы шығады. Құрастырушы Бейсенбай Кенжебаев осы жинаққа
Дубровский әңгімесін қосып жібереді. Әсілі, XIX ғасырдың бастапқы он жылы
1903-1910 жылдар Шәкәрімнің айтулы дастандар жазған жемісті жылдары болған-
ау. Сол жылдары Шәкәрім қазыла ізденіп, батыс, шығыс, орыс әдебиеттерін
оқыған сияқты. Тақырыптардың ауқымы да кеңіп, поэмаларына іле-шала келіп
прозасы араласқан. Міне, Абай халқына қуана танытқан Пушкин парасатын
шәкірттері осылайша кеңейтіп, таратып әкетеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының
үлгісі соған куә. Қазақ қоғамына, өміріне жақын, үндес деген шығармасына
иек артып, оны ана тіліне тәржімалайды Пушкин еңбектерінің ішінен
Дубровский мен Боранды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz