Халықаралық экологиялық құқықтың негіздерін қарастыру мен негіздеу, қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық мәселелері және қоршаған ортаны халықаралық қорғауда Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен қатынастары және олардың маңыздылығы
Кіріспе
Қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеудің күралы ретіндегі халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ АЯСЫНДАҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1. Қоршаған орта мәселелері жөнінде халықаралық конференциялар
2.2. Қоршаған ортаны қорғауда халықаралық ұйымдардың ролі
2.2.1. Мамандандырылған мекемелер және БҰҰ органдары
2.2.2.Үкімет аралық аймақтық ұйымдар
2. 2. 3. Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУҒА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАТЫСУЫ
3.1. Қазақстан Республикасы территориясындағы экологиялық мәселелер
3.2. Қазақстан Республикасының табиғатты қорғауда басқа мемлекеттерімен ынтьшақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ:
Қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеудің күралы ретіндегі халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ АЯСЫНДАҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1. Қоршаған орта мәселелері жөнінде халықаралық конференциялар
2.2. Қоршаған ортаны қорғауда халықаралық ұйымдардың ролі
2.2.1. Мамандандырылған мекемелер және БҰҰ органдары
2.2.2.Үкімет аралық аймақтық ұйымдар
2. 2. 3. Үкіметтік емес халықаралық ұйымдар
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУҒА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАТЫСУЫ
3.1. Қазақстан Республикасы территориясындағы экологиялық мәселелер
3.2. Қазақстан Республикасының табиғатты қорғауда басқа мемлекеттерімен ынтьшақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
БИБЛИОГРАФИЯ:
Тақырыптың өзектілігі - Табиғи экологиялық факторлардың мәні, табиғаттағы бір байлық қорының өзгеріске ұшырауы, қоршаған ортаның басқа объектілеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты корғауды мемлекетаралық ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында.
Адам - табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттан тыс, оның ресурстарын қолданбай, өмір сүру мүмкін емес.
Жер бетіндегі халықтық елді мекеннің қарқынды өсуі, сол сияқты ғылыми-техниканың дамуы адамның қоршаған ортаға деген мүмкіндігінің нығаюына әсер етіп отыр.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттері болып -халықаралық экологиялық құқықтың негіздерін қарастыру мен негіздеу, қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық мәселелері және қоршаған ортаны халықаралық қорғауда Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен қатынастары және олардың маңыздылығы болып табылады. Адам жеңіп алған құқықтарын жақын болашақта пайдалана алмауына нақты қауіп немесе адам қоғамының дамуының өзі, адамның өмір сүруіне елеулі қауіп туғызып отыр.
Міне, осы себептен де жеке құқық кұрамында қазір оған қауіп туғызбайтын өмір сүру кұқығы қоршаған орта және еңбек шарты бірінші орынға жылжуда Қазақстан Республика Конституциясының 31 -ші бабында көрсетілгендей, мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды /1[9 ст.24,31]. Бүгінгі күні қолайлы қоршаған ортада адамның өмір сүру құқығын халықаралық қүқықсыз шешу мүмкін емес.
Конституция РКот 30.08.1995 г. См. Ст. Ст.24, 31.
Сондықтан, адамды қоршаған ортаны корғауға және жақсартуға қазіргі және келешек ұрпақ үшін анықталған мақсаты болып, сондай-ақ ол халықаралық экономикалық және әлеуметтік дамумен, әлемдік негізгі анықталған мақсатқа жетуінде»1.
Бұл мақсатқа жету үшін кеңейтілген түрде мемлекетаралық ынтымақтастык және жалпы мақсаттағы халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімі, не негізгі мәселелердің өсуіне байланысты қоршаған орта аймақтық немесе халықаралық сипатқа және жалпы халықаралық аймаққа әсерін тигізуі қажет.
Осындай ынтымақтастықтың негізінде халықаралык құқыктық объектив, жаратылыстық ғылым жэне экономикалық факторлар жатыр.
Диплом жұмысының зерттеу обьтектісі болып - қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастар болып табылады. Ал осы қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралык және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастарға қатысатын тараптардың құқықтары осы диплом жұмысының пәні болып табылады.
Табиғи экологиялық факторлардың мәні, табиғаттағы бір байлық қорының өзгеріске ұшырауы, коршаған ортаның баска объектілеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты корғауды мемлекетаралық ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында. Диплом жұмысын орындау барысында эмпирикалық, теоретикалық зерттеу әдістері қолданылды, соның ішінде тарихи талдау және синтез зерттеу әдістері көрініс тапты.
Қорғауға келесі ережелер шығарылады :
1. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастығының рөлінің жоғарылығын адамзаттың жалпы түсінігі бойынша, оның өркениетті өмір суруінің басты екі негізгі шартын айта кеткен жөн: биосферадаға ресурстар және кеңістікте шектелгендігі; осы шектелген жүйе шеңберінде жеке тұлға мен мемлекеттің келісіп жасаған әрекеті. Бұл жерде тиімді қоғамдық реттеу, сонымен қатар мемлекетаралық қатынас құқықтық механизімінің қажеттілігін айта кету орынды.
2. Қоршаған ортаны қорғау аясында мемлекеттердің қатынасын халықаралық құқықтық реттеу қиын әрі өзгермелі процесс болып табылады. Осы ереже қоршаған ортаны қорғау аясындағы көптеген ғылыми - техникалық ынтымақтастык келісімдер бірлесіп зерттеуді және дайындауды, ақпаратпен алмасуды, табиғат байлықтарын пайдаланудағы ұтымды тәжірибені қарастыру мәселесін ұсынады.
Адам - табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттан тыс, оның ресурстарын қолданбай, өмір сүру мүмкін емес.
Жер бетіндегі халықтық елді мекеннің қарқынды өсуі, сол сияқты ғылыми-техниканың дамуы адамның қоршаған ортаға деген мүмкіндігінің нығаюына әсер етіп отыр.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттері болып -халықаралық экологиялық құқықтың негіздерін қарастыру мен негіздеу, қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық мәселелері және қоршаған ортаны халықаралық қорғауда Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен қатынастары және олардың маңыздылығы болып табылады. Адам жеңіп алған құқықтарын жақын болашақта пайдалана алмауына нақты қауіп немесе адам қоғамының дамуының өзі, адамның өмір сүруіне елеулі қауіп туғызып отыр.
Міне, осы себептен де жеке құқық кұрамында қазір оған қауіп туғызбайтын өмір сүру кұқығы қоршаған орта және еңбек шарты бірінші орынға жылжуда Қазақстан Республика Конституциясының 31 -ші бабында көрсетілгендей, мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды /1[9 ст.24,31]. Бүгінгі күні қолайлы қоршаған ортада адамның өмір сүру құқығын халықаралық қүқықсыз шешу мүмкін емес.
Конституция РКот 30.08.1995 г. См. Ст. Ст.24, 31.
Сондықтан, адамды қоршаған ортаны корғауға және жақсартуға қазіргі және келешек ұрпақ үшін анықталған мақсаты болып, сондай-ақ ол халықаралық экономикалық және әлеуметтік дамумен, әлемдік негізгі анықталған мақсатқа жетуінде»1.
Бұл мақсатқа жету үшін кеңейтілген түрде мемлекетаралық ынтымақтастык және жалпы мақсаттағы халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімі, не негізгі мәселелердің өсуіне байланысты қоршаған орта аймақтық немесе халықаралық сипатқа және жалпы халықаралық аймаққа әсерін тигізуі қажет.
Осындай ынтымақтастықтың негізінде халықаралык құқыктық объектив, жаратылыстық ғылым жэне экономикалық факторлар жатыр.
Диплом жұмысының зерттеу обьтектісі болып - қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастар болып табылады. Ал осы қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралык және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастарға қатысатын тараптардың құқықтары осы диплом жұмысының пәні болып табылады.
Табиғи экологиялық факторлардың мәні, табиғаттағы бір байлық қорының өзгеріске ұшырауы, коршаған ортаның баска объектілеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты корғауды мемлекетаралық ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында. Диплом жұмысын орындау барысында эмпирикалық, теоретикалық зерттеу әдістері қолданылды, соның ішінде тарихи талдау және синтез зерттеу әдістері көрініс тапты.
Қорғауға келесі ережелер шығарылады :
1. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастығының рөлінің жоғарылығын адамзаттың жалпы түсінігі бойынша, оның өркениетті өмір суруінің басты екі негізгі шартын айта кеткен жөн: биосферадаға ресурстар және кеңістікте шектелгендігі; осы шектелген жүйе шеңберінде жеке тұлға мен мемлекеттің келісіп жасаған әрекеті. Бұл жерде тиімді қоғамдық реттеу, сонымен қатар мемлекетаралық қатынас құқықтық механизімінің қажеттілігін айта кету орынды.
2. Қоршаған ортаны қорғау аясында мемлекеттердің қатынасын халықаралық құқықтық реттеу қиын әрі өзгермелі процесс болып табылады. Осы ереже қоршаған ортаны қорғау аясындағы көптеген ғылыми - техникалық ынтымақтастык келісімдер бірлесіп зерттеуді және дайындауды, ақпаратпен алмасуды, табиғат байлықтарын пайдаланудағы ұтымды тәжірибені қарастыру мәселесін ұсынады.
1) Ғылыми әдебиеттер:
1. Арал вчера и сегодня. Фотоальбом. Международный фонд
спасения Арала. Алматы, 1997г.
2. Архив Министерства экологии и биоресурсов Республики
Казахстан за 1994г.
3. Байтелесова Б. Саммит в Алматы. Деловая неделя от 7.03.1997г.
4.Байсалов С. Б. Понятие и характер природноохранного права.
Известия АН КазССР. №2,1977г.
5.Байгельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики
Казахстан. Алматы, 1995г.
6. Бринчук М.М. Экологическое право (право окружающей среды).
М. 1998г.
7.Бутрос Бутрос – Гали. Доклад о работе ООН за период с 40 по 50
сессию Генеральной Ассамблеи ООН. Нью – Йорк, 1995г.
8.Бекяшев К.А. ФАО и правовые вопросы охраны живых ресурсов
открытого моря. М., 1996г.
9.Вавилов А.Н. Экологическое последствия гонки вооружений. М.,
1988г.
10. Василевская Э.Г. Вопросы международного морского и воздушного права. М., 1989г.
11. Виноградов С.В. Международного право и охрана атмосферы. М.,
1987г.
12. Говоруха Л.С. Основы общей экологии и международное
сотрудничество в области охраны природы. Киев, 1991 г.
13.Ерофеев Б.В. Экологическое право России: учебник. М., 1996г.
14. Зеленный мир. №12.
15. Колосов Ю.М. Кривчикова Э.С. Действующее международное
право. Том 3. М, 1997г. Колосов Ю. М. Кузнецов В. И. Международное право. М 1996 г.
16. Колбасов О. С международно - правовая охрана окружающей
среды. М. 1982 г.
18. Кириленко С. Н. Социально - психилогогические аспекты правовой охраны окружающей среды. Львов 1988 г.
19. Казахстан: отчет по человеческому развитию. Алматы 1992 г.
20. Лазарев В. В. Общаяя теория государства и права М. 1994 г.
21.Муравецкий В. Функции международной организации М. 1976 г.
22.Нескромный В. От философии «вражды» к «философии
взаимозависимосьти» зеленый мир. №20 1995г.
23.Назарбаев Н. А. пять лет независимости. Алматы Казахстан, 1996
24.Назарбаев Н. А. Стратегия становления и развития Казахстана как
суверенного государства Алматы 1992 г.
25. На пути решения проблемы Каспия. Наука Казахстана. 1-15
марта 1996 г.
26. Охрана окружающей природной среды. Постатейный коментарий к
закону России М. 1993 г.
27.Петров В. В. Экологическое право России учебник М. 1995 г.
28.Реймерс Н. Ф. Природопользование. Словарь – справочник М. 1993
29.Сарсенбаев М. А. Международное право: учебное пособие. Алматы
1996 г.
30.Сперанская Л. В. Международно – правовая охрана морской среды.
М. 1978 г.
31.Тимашенко А. С. Формирование и развитие международного права
окружающей среды. М. 1986 г.
32. Тимашенко А. С. Международное сотрудничество по охране окружающей среды в системе ООН. Наука М. 1981 г.
33.Тимашенко А. С. Международно – правовая охрана окружающей среды в Европе М. 1977 г.
34. Трофимов В. И. Экологическая и военная безопасность.
Международное право и сила М. 1991 г.
35. Чичварин В. А. охрана природы и международного отношения. М.
1970 г.
2) Нормативтік – құқықтық актілер:
36. Алматинская Декларация (март 1997 г.) Сборник документов по
международному праву под редакцией К. К. Токаева. Алматы 1998 г. Том 1, стр. 468-471
37. Венская конвенция об охране озонового слоя. 22 марта 1985г.
Действующее международное право под. Ред. Колосова Ю.М.,
Кривчикова Э.С., М. 1997г. Том 3, стр 692-700.
38. Деклорация Рио-де-Жанейро по окружающей среде и развитию
1997г., 14 июня. Указ. Работа, стр 687-692.
39.Договор о запрещении испытаний ядерного оружия в атмосфере, в космическом пространстве и под водой (1963г)
40. Договор об Антарктике (1959г).
41. Закон Республики Казахстан « 06 охране окружающей среды» от
15 июля 1997г. Алматы, « Жеті Жарғы». 2005г
42. Закон Республики Казахстан « Об экологической экспертизе» от 18
марта 1997г. Казахстанская правда. 21.03.1997г.
43. Итоговый документ Венской встречи представителей госудаств —
участников Совещания по безопастности и сотрудничеству в Европе. М., 1989г.
44.Конституция Республики Казахстан от 30.08.1995г. Алматы: Жеті
Жарғы.1996г.
45. Конвенция о биологическом разнообразии ( 5 июня 1992г., Рио-де-
Жанейро). Сборник документов по международному праву под
редакцией К. К. Токаева. Алматы 1998 г. Том – 1. стр. 458 – 462.
46. Конвенция о трансграничном загрязнении воздуха на большие
расстояния (12 Ноябрья 1979 г. Женева). Сарсенбаев М. Международное право Алматы: Жеті жарғы, 1996 г. Стр. 371
47. Нукусская Декларация государств Центральной Азии и международных организации по проблемам устойчивого развития бассейна Аральского моря 1995 г.
48. Программа по Аральскому морю — 1 этап, Всемирный банк, ЮНДП, ЮНЕП. Краткая сводка для Парижской встречи доноров. Июнь 1994 г.
49. Стокгольмская Декларация 16 июня 1972 г. Действующее
международное право под ред. Колосова Ю. М. Кривчикова Э. С.
М.1997г. томЗ,стр. 682-687.
50. Соглашение между государствами СНГ о взаимодействии во
области экологи и охраны окружающей природной среды. ( 8
февраля 1992г.)
51. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и
Правительством Соединенных Штатов Америки о сотрудничестве в области защиты окружающей среды и природных ресурсов (27 марта 1995 г.) указ. Работа под ред. К. К. Токаева том 1, стр. 471 - 474.
52. Соглашание о совместных действиях по решению проблемы
Аральского моря и Приаралия, Экологическому оздаравлению и обеспечению социально - экономического развития Аральского региона ( март 1993г). Там же, стр. 465-467.
53.Техника экономичесский доклад по проблемам Капийского моря.
1. Арал вчера и сегодня. Фотоальбом. Международный фонд
спасения Арала. Алматы, 1997г.
2. Архив Министерства экологии и биоресурсов Республики
Казахстан за 1994г.
3. Байтелесова Б. Саммит в Алматы. Деловая неделя от 7.03.1997г.
4.Байсалов С. Б. Понятие и характер природноохранного права.
Известия АН КазССР. №2,1977г.
5.Байгельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики
Казахстан. Алматы, 1995г.
6. Бринчук М.М. Экологическое право (право окружающей среды).
М. 1998г.
7.Бутрос Бутрос – Гали. Доклад о работе ООН за период с 40 по 50
сессию Генеральной Ассамблеи ООН. Нью – Йорк, 1995г.
8.Бекяшев К.А. ФАО и правовые вопросы охраны живых ресурсов
открытого моря. М., 1996г.
9.Вавилов А.Н. Экологическое последствия гонки вооружений. М.,
1988г.
10. Василевская Э.Г. Вопросы международного морского и воздушного права. М., 1989г.
11. Виноградов С.В. Международного право и охрана атмосферы. М.,
1987г.
12. Говоруха Л.С. Основы общей экологии и международное
сотрудничество в области охраны природы. Киев, 1991 г.
13.Ерофеев Б.В. Экологическое право России: учебник. М., 1996г.
14. Зеленный мир. №12.
15. Колосов Ю.М. Кривчикова Э.С. Действующее международное
право. Том 3. М, 1997г. Колосов Ю. М. Кузнецов В. И. Международное право. М 1996 г.
16. Колбасов О. С международно - правовая охрана окружающей
среды. М. 1982 г.
18. Кириленко С. Н. Социально - психилогогические аспекты правовой охраны окружающей среды. Львов 1988 г.
19. Казахстан: отчет по человеческому развитию. Алматы 1992 г.
20. Лазарев В. В. Общаяя теория государства и права М. 1994 г.
21.Муравецкий В. Функции международной организации М. 1976 г.
22.Нескромный В. От философии «вражды» к «философии
взаимозависимосьти» зеленый мир. №20 1995г.
23.Назарбаев Н. А. пять лет независимости. Алматы Казахстан, 1996
24.Назарбаев Н. А. Стратегия становления и развития Казахстана как
суверенного государства Алматы 1992 г.
25. На пути решения проблемы Каспия. Наука Казахстана. 1-15
марта 1996 г.
26. Охрана окружающей природной среды. Постатейный коментарий к
закону России М. 1993 г.
27.Петров В. В. Экологическое право России учебник М. 1995 г.
28.Реймерс Н. Ф. Природопользование. Словарь – справочник М. 1993
29.Сарсенбаев М. А. Международное право: учебное пособие. Алматы
1996 г.
30.Сперанская Л. В. Международно – правовая охрана морской среды.
М. 1978 г.
31.Тимашенко А. С. Формирование и развитие международного права
окружающей среды. М. 1986 г.
32. Тимашенко А. С. Международное сотрудничество по охране окружающей среды в системе ООН. Наука М. 1981 г.
33.Тимашенко А. С. Международно – правовая охрана окружающей среды в Европе М. 1977 г.
34. Трофимов В. И. Экологическая и военная безопасность.
Международное право и сила М. 1991 г.
35. Чичварин В. А. охрана природы и международного отношения. М.
1970 г.
2) Нормативтік – құқықтық актілер:
36. Алматинская Декларация (март 1997 г.) Сборник документов по
международному праву под редакцией К. К. Токаева. Алматы 1998 г. Том 1, стр. 468-471
37. Венская конвенция об охране озонового слоя. 22 марта 1985г.
Действующее международное право под. Ред. Колосова Ю.М.,
Кривчикова Э.С., М. 1997г. Том 3, стр 692-700.
38. Деклорация Рио-де-Жанейро по окружающей среде и развитию
1997г., 14 июня. Указ. Работа, стр 687-692.
39.Договор о запрещении испытаний ядерного оружия в атмосфере, в космическом пространстве и под водой (1963г)
40. Договор об Антарктике (1959г).
41. Закон Республики Казахстан « 06 охране окружающей среды» от
15 июля 1997г. Алматы, « Жеті Жарғы». 2005г
42. Закон Республики Казахстан « Об экологической экспертизе» от 18
марта 1997г. Казахстанская правда. 21.03.1997г.
43. Итоговый документ Венской встречи представителей госудаств —
участников Совещания по безопастности и сотрудничеству в Европе. М., 1989г.
44.Конституция Республики Казахстан от 30.08.1995г. Алматы: Жеті
Жарғы.1996г.
45. Конвенция о биологическом разнообразии ( 5 июня 1992г., Рио-де-
Жанейро). Сборник документов по международному праву под
редакцией К. К. Токаева. Алматы 1998 г. Том – 1. стр. 458 – 462.
46. Конвенция о трансграничном загрязнении воздуха на большие
расстояния (12 Ноябрья 1979 г. Женева). Сарсенбаев М. Международное право Алматы: Жеті жарғы, 1996 г. Стр. 371
47. Нукусская Декларация государств Центральной Азии и международных организации по проблемам устойчивого развития бассейна Аральского моря 1995 г.
48. Программа по Аральскому морю — 1 этап, Всемирный банк, ЮНДП, ЮНЕП. Краткая сводка для Парижской встречи доноров. Июнь 1994 г.
49. Стокгольмская Декларация 16 июня 1972 г. Действующее
международное право под ред. Колосова Ю. М. Кривчикова Э. С.
М.1997г. томЗ,стр. 682-687.
50. Соглашение между государствами СНГ о взаимодействии во
области экологи и охраны окружающей природной среды. ( 8
февраля 1992г.)
51. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и
Правительством Соединенных Штатов Америки о сотрудничестве в области защиты окружающей среды и природных ресурсов (27 марта 1995 г.) указ. Работа под ред. К. К. Токаева том 1, стр. 471 - 474.
52. Соглашание о совместных действиях по решению проблемы
Аральского моря и Приаралия, Экологическому оздаравлению и обеспечению социально - экономического развития Аральского региона ( март 1993г). Там же, стр. 465-467.
53.Техника экономичесский доклад по проблемам Капийского моря.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі - Табиғи экологиялық факторлардың мәні,
табиғаттағы бір байлық қорының өзгеріске ұшырауы, қоршаған ортаның басқа
объектілеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты
корғауды мемлекетаралық ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында.
Адам - табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттан тыс, оның ресурстарын
қолданбай, өмір сүру мүмкін емес.
Жер бетіндегі халықтық елді мекеннің қарқынды өсуі, сол сияқты ғылыми-
техниканың дамуы адамның қоршаған ортаға деген мүмкіндігінің нығаюына әсер
етіп отыр.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттері болып -халықаралық
экологиялық құқықтың негіздерін қарастыру мен негіздеу, қоршаған ортаны
қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық мәселелері және қоршаған ортаны
халықаралық қорғауда Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен
қатынастары және олардың маңыздылығы болып табылады. Адам жеңіп алған
құқықтарын жақын болашақта пайдалана алмауына нақты қауіп немесе адам
қоғамының дамуының өзі, адамның өмір сүруіне елеулі қауіп туғызып отыр.
Міне, осы себептен де жеке құқық кұрамында қазір оған қауіп туғызбайтын
өмір сүру кұқығы қоршаған орта және еңбек шарты бірінші орынға жылжуда
Қазақстан Республика Конституциясының 31 -ші бабында көрсетілгендей,
мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды 1[9 ст.24,31]. Бүгінгі күні қолайлы қоршаған
ортада адамның өмір сүру құқығын халықаралық қүқықсыз шешу мүмкін емес.
Конституция РКот 30.08.1995 г. См. Ст. Ст.24, 31.
Сондықтан, адамды қоршаған ортаны корғауға және жақсартуға қазіргі және
келешек ұрпақ үшін анықталған мақсаты болып, сондай-ақ ол халықаралық
экономикалық және әлеуметтік дамумен, әлемдік негізгі анықталған мақсатқа
жетуінде1.
Бұл мақсатқа жету үшін кеңейтілген түрде мемлекетаралық ынтымақтастык
және жалпы мақсаттағы халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімі, не негізгі
мәселелердің өсуіне байланысты қоршаған орта аймақтық немесе халықаралық
сипатқа және жалпы халықаралық аймаққа әсерін тигізуі қажет.
Осындай ынтымақтастықтың негізінде халықаралык құқыктық объектив,
жаратылыстық ғылым жэне экономикалық факторлар жатыр.
Диплом жұмысының зерттеу обьтектісі болып - қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастар болып
табылады. Ал осы қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралык және ұлттық
құқықпен реттелетін қатынастарға қатысатын тараптардың құқықтары осы диплом
жұмысының пәні болып табылады.
Табиғи экологиялық факторлардың мәні, табиғаттағы бір байлық қорының
өзгеріске ұшырауы, коршаған ортаның баска объектілеріне тікелей немесе
жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты корғауды мемлекетаралық
ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында. Диплом жұмысын орындау
барысында эмпирикалық, теоретикалық зерттеу әдістері қолданылды, соның
ішінде тарихи талдау және синтез зерттеу әдістері көрініс тапты.
Қорғауға келесі ережелер шығарылады :
1. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастығының рөлінің
жоғарылығын адамзаттың жалпы түсінігі бойынша, оның өркениетті өмір
суруінің басты екі негізгі шартын айта кеткен жөн: биосферадаға ресурстар
және кеңістікте шектелгендігі; осы шектелген жүйе шеңберінде жеке тұлға мен
мемлекеттің келісіп жасаған әрекеті. Бұл жерде тиімді
қоғамдық реттеу, сонымен қатар мемлекетаралық қатынас құқықтық
механизімінің қажеттілігін айта кету орынды.
2. Қоршаған ортаны қорғау аясында мемлекеттердің қатынасын халықаралық
құқықтық реттеу қиын әрі өзгермелі процесс болып табылады. Осы ереже
қоршаған ортаны қорғау аясындағы көптеген ғылыми - техникалық ынтымақтастык
келісімдер бірлесіп зерттеуді және дайындауды, ақпаратпен алмасуды, табиғат
байлықтарын пайдаланудағы ұтымды тәжірибені қарастыру мәселесін ұсынады.
Аталған келісімдер бірлестіру шеңберінде ғылыми және техникалық
мүмкіндік әр түрлі елдердің ғылыми зерттеулеріндегі көзқарастарын
топтастыруға, олардың нәтижесін едәуір көрсетуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құбылыстардың жағымдылығының ішіндегісі, ең алдымен қоршаған
ортаның адам құқығына қолайлылығы көптеген елдерде тұжырымдалғанын бөліп
айтуға болады.
3. Халықаралық құқықтық нормаларының тиімділігі теріс құбылыстарға
және қоршаған ортаны қорғау аясындағы мемлекеттердің келісілген
әрекеттерімен барабар жағдай қалыптастыру.
Әсіресе саяси фактор қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауда
елеулі себепші әсерін тигізеді. Халықаралық қысым элемді берік орнықтыруға
жэне қауіпсіздікті қарулы қактығысқа тиым салуы және мемлекеттердің бір-
бірімен ынтымақтастығы, мекендеуге қолайлы ортаны сақтауға косымша
материалдық ресурстарды бөлуді қажет етеді, қоршаған ортаны корғаудың саяси
жағдайда туындауы мүмкін. мемлекетаралық келіспеушіліктерді халықаралық
кұкық нормаларына және қағидаларына сәйкес реттейді. Жанама пайдалы
әрекеттер жекелеген мемлекеттердің табиғатты қорғаудағы ынтымақтастықта
өзінің халықаралық беделін сақтап қалу, бекітуге ұмтылыс жасауы мүмкін .
Осыдан қоршаған ортаны қорғауға жэне жақсартуға байланысты
халықаралық мәселелерді, барлық кіші және ірі мемлекеттердің теңдігі
негізінде ынтымақтастық арқылы шешуге болады.
Экологиялык ғылымның кеңеюі, қоршаған ортаны халықаралық құқықтық
қорғауды реттеуді кеңейтудің объективтік сілтемесі болып отыр.
Қазіргі халықаралық бірлестікке халықаралық құқықтық және табиғатты
қорғау нормаларын құрастыру және қолдану - әсер етуші факторлар жиынтығына
қарай, сол үрдістің себепшісі мен тежеушісі. Бұл құбылыстар бір -біріне
ұқсас тәртіпте (саяси, экономикалык, әлеуметтік) себепші ғана болмай,
сонымен қатар қоршаған ортаны халықаралық құқықтық корғаудағы реттеуінің
тежеушісі болып отыр. Сондықтан да осы өрістің халықаралық табиғатты
корғаудағы әрекеттерінің дамуының көпжақты қозғаушы күші халықаралық құқық
ғылымының бір міндеті.
Көп жақты және екі жақты келісімдер немесе осындай басқа негіздегі
ынтымақтастық, бақылауды тоқтатуды барлық аяларда өткізілген әрекеттерімен
байланысты коршаған ортаның кері әсерін шеттетуі өте маңызды және бұл
ынтымақтастық барлық мемлекеттердің егемендігін ескере отырып,
ұйымдастырылу керек2.
Соңғы жылдары отандық әдебиеттерде, сондай-ақ жақын жэне алыс шетел
әдебиеттерінде ғалымдар қоршаған ортаны қорғауға арналған мәселелердің
зерттелуіне едәуір мән беріп отыр.1.
Жоғарыда айтылғандардан шығар қорытынды, менің дипломдық жұмысымның
мақсаты - адамзаттың маңызды проблемаларының бірі ретіндегі, қоршаған
ортаны қорғауды оқып біліп, талдау болып табылады.
Бірінші бөлім халықаралық экологиялық құкықтың саласының дамуына
арналған. Мұнда халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі, пәні, объектісі,
негізгі қағидалары және қайнар көздері жеке қарастырылады.
Екінші бөлімде қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастық, соның ішінде Халықаралық табиғатты қорғау ұйымы және
осы мәселелерді шешудегі халықаралық конференциялар сауалдары қамтылады.
Үшінші бөлімде халықаралық ынтымақтастыққа және Қазақстандағы қоршаған
ортаны қорғауға мәселесіне арналған.
___________________________________ __________________
Байсалов С.Б. Понятие и характер природоохранного права. Известия АН
КазССР. 1977г.
с.78; Байгельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК. Алматы.
1995г.
Қорытынды бөлім барлық жұмыстың негізгі мәселелерін қамтиды, онда
қоршаған орта аясын халықаралық құқықтық қорғау бүгінгі күннің маңызды
тақырыптарының бірі болып отыр, оны дұрыс және уақытында шешумен бүгінгі
және келешек ұрпақтың өмірімен байланысты болып отыр.
Қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеудің күралы ретіндегі
халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
Қоршаган орта - әлем, экономика, коғам демократия категорияларымен бір
қатарда тұрған қазіргі ғылымның жэне тәжірибенің берік санаттарының бірі.
Қазіргі ұлттық және халықаралық кұқықтың сатысына сәйкес, табиғатқа
байланысты коғамдық қатынасты құқықтық реттейтін интегралдық объект табиғат
емес, қоршаған ортаның өзі.
Қоршаған орта (umweit) түсінігін 19ғ. екінші жартысында неміс биологы
Якоб Иксюль Экология ғылымына енгізді. Оның айтуынша бұл - "ішкі әлемді
белгілеп, қоршаған ортадағы тірі ағзалар, жануарлардың ішкі сезім
мүшелерімен жэне олардың белгілі-бір жүріс-тұрысқа талаптануын көрсету үшін
жасалған3.
Қоршаған орта түсінігі адамның өмір сүру шарттарымен байланысты
элементтердің кең түрін қамтиды. Олар 3 түрлі объектіге бөлінеді: жаратылыс
(тірі) орта объектісі (флора, фауна); өлі (не живой) орта объектісі
(теңіздік жэне тұщы су бассейндері - гидросфера); жердегі ғарыш кеңістігі;
адамның табиғатпен өзара қатынасы үрдісінде пайда болған жасанды орта
объектісі.
Осылардың жиынтығынан барлық қоршаған ортаның жүйесін күрып,
территориялық аумағына байланысты, глобалды (бүкіл жер шарын қамтитын),
аймақтық және үлттық болып бөлінуі мүмкін.
Осыдан коршаған ортаны қорғау, табиғатты қорғаумен барабар емес. 50
жылдардың басында табиғатты қорғау және оның ресурстарының әлсіреуін қорғау
емес, экономикалық мақсат еді, ал 70 жылдарда бұл міндеттің объективтік
факторы адамдарды қоршаған ортаны қорғауға ауыстырылды, дәлірек
айтқанда сол мезетте қалыптасқан глобалды мәселелерді қамтып көрсетті4.
Қазіргі адамды қоршаған орта 1972ж. БҰҰ Стокгольмде өткен конференциясының
тақырыбы болды.
Профессор Петров В.В. адамды қоршаған орта деп, адамдардың
антропогендік әрекетінде калыптасқан, экологиялык жүйенің органикалык
бірлігіндегі, жаратылыстық, аусымдылық, модификациялык жаратылыстык ортаның
бір бөлігі,- деп түсіндіреді5. Қоршаған ортаны қорғау аясындағы
мемлекеттердің ынтымақтастығының қажетті негізі - оны халықаралық құқықтың
зертеуі болып отыр. Атап айтқанда, қоршаған ортаны халықаралық кұқықтық
қорғауды реттеудің өзара келісімдегі орнықтырылған толық жүйесі, ішкі
кұрылысын, сонымен қатар нормативті негізін және қайнар көзін қамтиды.
Отандық құқықтық ғылымда, оның өзіндік институтының бар екендігі туралы
пікір қалыптаскан. Қоршаған ортаның халықаралык құқығы термині
қалыптасуға шақ тұр, сондықтан қазіргі уақытта халықаралық экологиялық
құқық түсінігі жиі қолданылып жүр6. Бірақ қоршаған орта халықаралық
құқығының құрылымдық қалыптасуы әлі аяқталмаған. Бұған куә – халықаралық
қүқықтың басқа саласындағы, әсіресе теңізде, уәде қоршаған ортаны корғауға
қатысты кейбір жайсыз кағидалар мен норманың сақталуы. Сөз болып отырған
мәселе, қоршаған ортадағы халықаралық қүқықтың қалыптаса бастау шегі мен
халықаралық құқық институтының жэне ресурсты пайдалану саласының тығыз
байланыстылығында.
Международное право: учебник под ред. Колосова Ю.М., Кузнецова В.И., І996г.
с.57б. " Петров В.В. Экологическое право России. Учебник М., І995г. с.98.
5Международное право: учебник под ред. Колосова Ю.М., Кузнецова В.И..
1996г. с.576. " Петров В.В.
Экологическое право России. Учебник
6Сарсенбаев М. А. Международное право: учебное пособие Алматы 1996 г. с.
359; Ерофеев Б. В. Экологическое
право России: учебник М. 1996 г. с. 546; Петров В. В. Указ работа с. 490.
Бұдан басқа қоршаған ортаны қорғауда калыптасқан арнайы қағидалар мен
нормалар накты жеткіліксіз мазмұнының жоқтығынан жапа шегуде.
Қоршаған ортаның халықаралық құқығы, халықаралық кұқықтың өзіндік бір
саласы ретінде біржолата бітуі үшін, елеулі түрде оның кодификациялау
дәрежесі мүмкіндік туғызатын еді. Бүл сауал бірнеше рет қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі БҰҰ-ның бағдарламасының шеңберіне ұсынылған. Жан-жақты
кодификациялық акт ұқсастығы бойынша халықаралық құқықтағы басқа
салаларымен сол салада қалыптасқан қағида мен норманы жүйелендіруге, сол
сияқты, тең құқықтың негізіне және экологиялық кауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттердің өзара қолайлы ынтымақтастығына мүмкіндік беретін
еді.
Табиғатты қорғау жөніндегі халықаралық құқық актілерінің саны біртіндеп
көбеюі қорғау, пайдалану, қоршаған табиғи ортаны жақсарту жайында құқықты
косатын барлық құжаттарды топтастырып, халықаралық заңдылықтың бір саласы -
экологиялық заңдылықты оқытуға алып келеді.
Халықаралық экологиялық құқық казіргі дәрежеде халықаралық қолданыстағы
экологиялық заңдылықтардың жинақталған, қазіргі даму үстіндегі халықаралық
құқық және оның ғылыми болып табылатындағында.
Қоршаған ортаны қорғауда және жер ресурстарын пайдалануда халықаралық
экологиялык құқықтың теңіз, атомдық, ғарыштық құкық салаларымен байланысты.
Халықаралық және ішкі экологиялық құқықтық байланысы едәуір қиын жүйе болып
отыр. Бұл жердегі қиындық ең алдымен, егер ішкі экологиялық құқықтық
мемлекеттердің тиісті бірлігінің еркіндігі болса, халықаралық екі немесе
бірнеше мемлекеттердің, не халықаралық ұйымдардың келісіміндегі
еркіндігінде. Сол мезетте осындай экологиялық құқық нормаларының шектеу
еркіндігіндегі басымдылық халықаралық құқықтың нормаларында.
Осы халықаралық құқыктың саласы екі түрлі мағына береді: бір жағынан
халықаралық, экологиялық, құқықтық халықаралық ынтымақтастығының
барлық нысанын реттейтін халықаралық жариялық құқықтың қүрамдас бөлігі. Бүл
құқықтық реттеудің қағидалары мен әдістеріне сипаттама беруге ықпал
жасайды. Ал екінші жағынан, ол халықаралық құқықтық реттеудің мазмұнына
сүйене отырып, ішкі экологиялық құқықтың жалғасы болып табылады. Бірақ,
бұдан халықаралық құқықтың адамның, ұйымдардың, мемлекеттердің байланысын
қамтитын өзінше құқық жүйесі болуын тоқтату емес, жекелеген мемлекеттердің
экологиялық құқығының пәнінің және әдісінің кайнар көзі. Сонымен бірге, осы
қатынастағы субъектілердің құқықтық реттелуі едәуір дәрежеде бөлінеді.
Қүқык теориясында құқықтық реттеу пәні деп-негізгі аныкталған құкық
саласындағы қүқықтық нормаларының бөлінуі саналады7
Пән құқық саласының жүйесін құрастырушы фактор болып табылады. Құқықтық
реттеудің пәні қоғамдық қатынастағы нақты анықталған, басқа құқық пэнін
құрастырушы деп түсіндіріледі.
Біз қарастыратын аймақта құқықтық реттеудің объектісі табиғи орта жэне
оның бөлек элементтері - жер, оның қойнауы, әлемдік мұхит, өсімдіктер және
жануарлар әлемі және осылармен байланысты адамның ықыласы, осыдан табиғатқа
байланысты немесе қоршаған ортаға байланысты қоғамдық қатынас пәні болып
табылады.
Осыдан халықаралық экологиялық құқықтың пәні адамның қоршаған ортаны
қорғау және жақсарту мақсатындағы өзара әрекетінің аясында жинақталған
қарым-қатынасы қазіргі және келешек ұрпақтың ықыласы, халықаралық
экологиялық қатынас болып танылады.
Сонымен, халықаралық экологиялык құқықтың пәні деп нені түсінеміз?
Жоғарыда айтылғандар негізінде халыкаралық экологиялык құқык - өзіндік
құқықтың бір саласы ретінде құрылған, өзінде халықаралық
құқықтық нормаларының жиынтығын, оның қорғауындағы субъектілерін,
халықаралық экологиялык ресурстарының рационалды пайдаланылуын және
қоршаған ортаны зиянды әрекеттерден қазіргі және келешек ұрпақтардың
ықыласымен қорғауды реттейтін қатынас болып табылады.
общая теория права и государства: учебник - под ред. Лазарева В. В. М.
1994 г. с. 136.
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
Материалдық мағынада халықаралық экологиялық құқықтық қатынастың қайнар
көзі деп табиғи қоршаған ортаны рационалды пайдалануға және қорғауға
бағытталған әлемдік бірлестік мүшелерінің еркіндігін түсінуге болады. Ал,
формальды мағынада халықаралық кұққықтың экологиялық нормаларының қайнар
көзі деп халықаралық қүқық нормаларына сәйкес жасалған құқықтық нысан —
шарт, келісім, конвенция, халықаралық ұйымның және конференцияның қарары
(резолюция) және тағы басқаларды түсінуге болады.
Кейбір жеке жағдайларда халықаралық экологиялық құқық нормаларының
қайнар көзі болып ішкі заңдылықтағы нормативтік акт қолданылады.
Халықаралық экологиялық қүқықтың қайнар көзінің ортасындағы орталық
орынды БҰҰ бас Ассамблеясының қарары жэне табиғатты қорғаудағы бүкіл
әлемдік хартия алады. Олар халықаралық экологиялық құқық ынтымактастықтың
қағидаларын және ережелерін жүзеге асыруда анықталған мағынасы болып отыр.
БҰҰ бас Ассамблеясының қарары: БҰҰ бас Ассамблеясының қарары қоршаған
ортаны қорғауға және дүниежүзілік табиғат ресурстарын рационалды
пайдалануға арналған.
18 желтоқсан 1962 жыл БҰҰ бас Ассамблеясы экономикалык даму және
табиғатты қорғау туралы қарар қабылдады, онда ЮНЕСКО ұсынған тілек және
ұсыныс мақұлданды. Қабылданған қарар көңіл аударарлық үш кезеңдерге
бөлінеді:
1) қоршаған ортаны, табиғи ресурстарды, флора мен фаунаның
жиынтығын тұтас қарастыру;
2) табиғатты қорғау терминінің интеграциясы кеңейтілген қоршаған
ортаны қорғау термині.
3) табиғатты корғау және экономикалық дамудың маңыздылығының
органикалық мазмұны өзінің дамуын 1972 жылы қоршаған орта туралы БҰҰ- ның
Стокгольмдегі конференциясынан алған.
3 желтоқсан 1968 жылы БҰҰ бас Ассамблеясы карар қабылдады, онда адам
құқықтарының негізін сақтау үшін экономикалық және әлеуметтік дамуға тиісті
қоршаған ортаға қолайлы көңіл аударарлық рөлі байқалады. Осы мақсатпен, БҰҰ
бас Ассамблеясы БҰҰ қоршаған орта туралы конференциясын 1972 жылы
Стокгольмге шақыруға шешім қабылдады.
1980 жылы қыркүйек айында БҰҰ бас Ассамблеясы мемлекеттердің қазіргі
және келешек ұрпағы үшін жер табиғатын қорғауға айрықша жауапкершілігі
туралы қарар кабылдады. Қарар барлық мемлекеттер мен халықтарды қоршаған
ортаны қорғауға жэне қақтығысты қысқартуға нақты шара қолдануға шақырды.
1982 жылы БҰҰ бас Ассамблеясы дүниежүзілік табиғатты қорғау хартиясын
бекітті.
Табиғатты қорғауда дүниежүзілік хартия 28 қазан 1982 жылы БҰҰ бас
Ассамблеясының 37 сессиясының қарарында мақүлданды және бекітілді.
Ол негізгі 24 кағидадан тұрады. Қарар экологиялық білімді жалпы
білімнің құрамдас бөлігі деп қарастырады. Біздің табиғат турасындағы
білімімізге зерттеу жүргізу және әр түрлі типтегі ақпараттық жүйелерімен
қажетті түрде кеңейту керек .
Осы хартия қағидалары әр мемлекеттің күқықтық тәжірибесінде халықаралық
ынтымақтастық деңгейінде көрініс табуы қажет. Өзінің заңдық күшіне
байланысты хартия ұсынуға болатын мағынадағы халықаралық құжат болып
табылады. Бұл дегеніміз оның нормалары мен қағидалары мемлекеттер және
халықаралық ұйымдар үшін заңды түрде болуы міндетті емес, бірақ қоршаған
табиғи ортаның жалпыға бірдей міндеттерін дүниежүзілік бірлестікке мүшелер
өздерінің практикалык эрекеттерінде осы актінің ережелерін сақтау керек.
Шарт. Халықаралык кұқықтық қорғаудың қайнар көзі ретінде шарт орталық
орынды алып отыр. Осы топтағы қайнар көздердің ішінен, дүниежүзілік
сауалдармен бекітілген қауіпсіздік жэне қақтығысты қысқарту, қоршаған
ортаны қорғау проблемаларына байланысты саяси мазмұндағы шартты бөліп
айтуға болады.
Осы топтың ішінде басты орынды АҚШ және Канада, барлық еуропалық
мемлекеттермен қол қойылған. Еуропадағы қауіпсіздік жэне ынтымақтастық
турасындағы жиналыстағы қорытынды акт. Осы топқа Конвенция, шарт, өндіріске
тыйым салу туралы бітімгершілік байқау, жаппай жоюдың амалдарын колдану
қатары жалғасады.
Бұған ауада, ғарыш кеңістігінде жэне су астында ядролық қаруды сынауға
тыйым салу туралы шарт (1963 жыл); ядролық қаруды таратпау туралы шарт
(1968 жыл) ; жаппай жою қаруын теңіз жэне мұхит үстінде орналастыруға тыйым
салу туралы шарт (1971 жыл); бактериялогиялық (биологиялық) өндірістегі
қаруды, улағыштарды артық жинауға тыйым салу жэне оларды жою туралы
Конвенция (1972 жыл) кіреді.
Қысқарту, шектеу, қарулардың стратегиялық бастамасын жою туралы шарттар
қатары КСРО мен АҚШ арасында бекітілуі себебінен ол екі жақты сипатта
болады.
Халықаралық экологиялык құқықтың қайнар көзі ретінде, басқа да
шарттардың тобын экологиялық мазмүндағы халықаралық шарттар құрайды.
Экологиялық мазмұндағы халықаралық құқықтық актінің кешенді белгісі
болып, әскери немесе эр түрлі жауласудағы табиғи ортаға эсер ететін
құралдарды пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1977 жыл);
трансшекаралық ауаны кең қашықтықта ластау туралы Конвенция (1979 жыл);
ай және басқа аспан денелерін коса ғарыштык кеңістікті зерттеуге және
пайдалануға мемлекеттердің әрекеттерінің қағидалары туралы Ковенция (1967
жыл); Антарктида туралы 1959 жылғы шартта берілген.
Халықаралық құқықтық актілердің өзіндік тобын Конвенция, келісім және
дүниежүзілік теңіздерді ластанудан жэне жүдеуден қорғауға; Жерорта теңізін
ластанудан қорғау туралы Конвенция (Барселон 1976 жыл); Балтық теңіз
аймағындағы теңіз ортасын қорғау туралы Конвенция (Хельсинки, 1992 жыл);
Қара теңізді ластанудан қорғау туралы Конвенция (Бухарест, 1992 жыл);
Атлант мұхитының Солтүстік Шығыс теңіз аумағын қорғау Конвенциясы (Париж
1992 жыл).
Солтүстік теңізді мұнай және басқа да зиянды заттармен ластануымен
күресу туралы 1983 жылғы ынтымақтастық туралы келісім. Флора мен Фаунаны
қорғау жэне сақтау, жабайы Фауна мен Флораларды қорғау және олардың табиғи
ортада тіршілік етуі туралы Конвенция ( Еуропа 1979 жыл); табиғатты жэне
табиғи ресурстарды қорғау туралы АСЕАН елдерінің 1985 жылғы келісімі;
Жойылып кету қаупі бар жабайы Фауналар мен Флоралардың түрлері, халықаралық
саудалау (Вашингтон 1973 жыл) т.б.
Қазіргі кезеңде халықаралық экологиялық күкыктың кайнар көздері екі
түрге бөлінеді:
1) қазіргі күші бар қүқықтық кағидалар мен нормаларды
бекітетін,
құқықты көрсететін, яғни қатаң міндетті құқық.
2) халықаралық қатынасқа өзінің белсенділігінен
әсер ететін
міндетті емес ережелерді ұстаушы, яғни жеңіл ұсынылатын құқық.
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
Қағида немесе негізгі бастау барлық құқықтың сипатын анықтайтыны
белгілі. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық корғауда және табиғатты
пайдалануда колданылатын кағидалар, қазіргі халықаралык құқықта жалпыға
бірдей қағида және халықаралық экологиялық құқықтың арнайы
салалық қағидасы болып бөлінеді.
Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей қағидасы қай салада болса да
мемлекет аралық қатынасты, сонымен қатар қоршаған ортаны корғау және
табиғатты тиімді пайдалануға катысты реттейтін заңды белгісі болып отыр.
Көрсетілген сипаттағы кағидаларға:
• Мемлекеттік егемендікті құрметтеу;
• Барлық мемлекеттердің егеменді теңдігі;
• Ортақ пайда;
• Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпауы;
• Территориялық дербестігі және тұтастығы;
• Халықаралық міндеттерді адал ниетпен орындауы;
• Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу;
• Халықаралық құқықтык жауапкершілік және т.б.
жатады.
Осыдан барлық қоршаған ортаны қорғау туралы халықаралық шарттар
шығады.
Халықаралық экологиялық құқықтың құрылуы мен дамуына байланысты
процесте жеке немесе арнайы салалық кағида жасалды. Бұның құрылуында ерекше
рөлді 1972 және 1992 жылдардағы коршаған орта аясындағы БҰҰ Конференциясы,
дүниежүзілік табиғат хартиясы т.б. алады. Осы конференция материалдарында
қоршаған ортаның бөлінбейтін бір бөлшегі ретінде тұрақты дамудағы және т.
Б. орынды алатын адамның эко— құқықтық мәртебесі анықталды .
Қазіргі халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасына: табиғат
ресурстарының мемлекет меншігінен ажырамастығы;
* тең (бірдей) экологиялык қауіпсіздік ;
* казіргі және келешек ұрпақ игілігі үшін қоршаған
ортаны қорғау;
* қоршаған ортаға трансшекаралық залал келтіруге жол бермеу;
* экологиялық агрессияға тыйым салу;
* ұлттық және аймақтық деңгейде жүйелі түрде,
экологиялық жағдай туралы ақпаратпен алмасу;
* экологиялық апатты жағдайда ынтымактастық;
* дайындауды кеңейтуге, іс жүзінде пайдалануға,
технологиялардың
таралуы мен берілуін қоса алғандағы қоршаған орта аясына қатысты
ғылыми - техникалык ынтымактастық;
Говоруха Л. С. Основы общей экологии и международное сотрудничество в
области охраны природы. Киев, 1991 год;с. 13
* әркімнің қолайлы қоршаған ортаға қүқығы;
* қоршаған ортаның радиоактивті улануына жол бермеу;
* қоршаған ортаның трансшекаралық әрекетімен
байланысты
дауларды бейбіт жолдармен шешу;
* қоршаған ортаға келтірілген зиянға байланысты
мемлекеттердің халықаралық қүқықтық жауапкершілігі.
Жоғарыда аталған халықаралык экологиялық құқықтың қағидаларын жеке-жеке
қарастырайық.
Мемлекеттің өзіндік табиғи ресурстарының егемендік қағидасы Бас
Ассамблеяның 14 желтоқсан 1962 жылғы жаратылыс ресурстарының бөлінбейтін
егемендігі қарарында карастырылып, 1972 жылы БҰҰ - ның Стокгольмдегі
декларациясында көрініс тапқан. Аталған қағида негізгі мемлекет қоршаған
орта проблемасын шешуде өзінің үлттық саясатына сәйкес өзінің ресурстарын
қолдануға қүқылы. Оларға өз әрекетінің заңдылық шеңберінде
немесе басқа мемлекеттердің қоршаған ортасына зиян келмеуін бақылауға не
ұлттық заңдылықтың аумағына жататын аудандарда зиян келтірмеу
жауапкершілігі жатады .
Экологическое благосостояние одного государства не может быть за счет
или в отрыве от другого или других государств.
Экологиялык қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағида ретінде соңғы жылдары
қалыптасты. Ғалымдар бұл қағида әлеуметтік жэне ғылыми–техникалық професс
әсерінен құрылады деп көрсетеді. Экологиялық қауіпсіздік қағидасының
құрылуы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларына, сондай-ақ халықаралык
құқықтың әр түрлі саласындағы арнайы қағидаларына әсерін тигізеді. Бұл
қағиданың элементі болып, қоршаған ортаның барабар жағдайын қорғау жэне
қолдау максатында эскери – саяси жэне экономикалық әрекеттерді мемлекеттер
жүзеге асыруға міндетті деп санауға болады. Бұлар халықаралық құқықтық
құжаттар, ядролық қаруды ауада, ғарыш кеңістігінде жэне су астында сынауға
тыйым салу туралы шарт (1963жыл); теңіз бен мұхит үстіне жэне оның
қойнауына ядролық қаруды жэне жаппай жою қаруының басқа түрлерін
орналастыруға тыйым салу туралы шарт (1971 жыл); бактериалогиялық қорғауды
және улағыштарды дайындауға, өндіруге жэне артық жинауға тыйым салу және
жою туралы конвенция (1972 жыл); эскери немёсе басқа кақтығыста табиғи
ортаға әсер ететін құралдарды пайдалануға тыйым туралы конвенция (1977
жыл); озон кабатын корғау туралы Вена конвенциясы (1985 жыл) және т.б.
Қоршаған ортаны қорғаудың барлық кешенді мәселелерінен экологиялық
қауіпсіздік қағидасы басты негізді бөледі. Адамзаттың тіршілігі ретінде
экоспазмаға жол бермеу. Ол ең алдымен глобалды жэне қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралык проблемалардың төтенше сипатынан көрініс табады.
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғау қағидасы –барлық
арнайы қағидалардың жиынтығын жэне халықаралық экологиялық. құқық
нормаларын қамтитын қағида. Оның мэні, мемлекет өзінің ынтымақтастығында
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғауға көмектесу, сонымен
қатар ұлттық және ғылыми дамыған табиғи ресурстарды басқаруға барлық
қажетті әрекеттерді жасауға міндетті.
См. Декларация Стокгольмской конференции ООН 1972 г., глава 2,
принцип 21.
Трансшекаралық зиянды келтіруге жол бермеу: бұл қағида мемлекет өзінің
заңнамасының немесе бақылауының шеңберінде шетелдік, ұлттық жүйемен
қоршаған ортаға және жалпыға бір, аудандарда келтірілуі мүмкін зиянды
әрекеттерге тыйым салуы. Мемлекеттің егемендігін құрметтеу нақты
қағидасынан мына халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасы
мемлекеттің өзінін территориясында, сонымен бірге басқа мемлекеттердің
қоршаған орта жүйесіне жэне жалпыға бір аудандарды экологиялық зиян
келтіргені үшін жауапкершілігін түсіндіреді. Ең алғаш бұл қағида 1972 жылы
қоршаған орта проблемаларына арналған БҰҰ Стокгольмдегі конференциясы,
сосын бұл кеңейтілген түрде халықаралық іс жүзінде бекітіліп, жан –жақты
мойындалды.
Экологиялық агрессияға тиым салу қағида: жауласу ниетінің табиғатқа
әсері, Ирактың Кувейтке қарсы агрессиясы немесе АҚШ -тың Үнді Қытайға
геофизикалық соғысы11.
Осы қағиданың жекелеген мағынасы табиғи ортаға әсер ететін әскери және
басқа да соғыс қаруын пайдалануға тиым салу туралы конвенция (1977 жыл).
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жер табиғатын сақтауға мемлекеттердің
айрықша жауапкершілігі туралы БҰҰ қарары. Жаппай биосфераның ластану
санатындағы халықаралық қылмыстарға арналған халықаралык құқық
коммисиясымен жасалған халықаралық жауапкершілік кұру жобасы жатады.
Төтенше экологиялық жағдайларда ынтымақтастық қағидасы: мысалы,
химиялық кәсіпорында АЭС ірі апаттарына көмек көрсету12. Қағида осындай
техникалық апаттардың өсуі жағдайында халықаралық ынтымақтастықтың
тәжірибесі бекітілген. Бұл кағида өзіне, қажетті ақпаратты ұсынып, алдын –
ала хабарлау міндетін халықаралық кеңестің механизмі және халықаралық
көмекті қосады. Оның бөлек элементтерінде атап, атап айтқанда МАГАТЭ
қорғаумен дайындалған конвенция (1986 жыл); ядролық апаттарды жедел түрде
хабарлау конвенциясы; радиациялық апатты жағдайда апат болған кезде көмек
туралы конвенция (1986 жыл); сондай – ақ, ол қошаған орта құқықығына
байланысты МКОСР сарапшы топтарына ұсынылған. Онда: мемлекет төтенше
жағдай кезінде, экологиялык трансшекаралық жағдайлар болғанда шақырады және
тез арада тиісті ақпаратты ынта білдіретін мемлекеттерге тартып, төтенше
жағдайлар туындаған кезде олармен ынтымақтасуға жобалар жасайды.
Ғылыми – техникалық ынтьшақтастық қағидасына қоршаған орта
проблемаларына, табиғатты қорғауға байланысты озық технологиялар мен
қолайлы режимдегі жаңа білімдермен жэне табиғи ортаның хал — ахуалына
байланысты бақылау аймағын техникалык шешумен, ресурстарды сақтау, са
қалдык шығаратын технологиялармен еркін жэне кедергісіз халықаралық алмасу
кіреді. Берілген кағиданың мағынасы экологиялык кауіпсіздіктің глобалды
сипатынан туындайды, ғылыми жэне техникалық потенциалын және оны
қаматамасыз ету үшін халықаралық бірлестіктер барлык мүшелерінің қажетті
түрде бірігуін керек етті.
Техникалық жэне шаруашылык әрекеттердің соңын анықтау әдісі жайында
ақпараттар алу ынтымақтастығы қағидасы жалпы Еуропалык жиналыстың актісінің
кағидасында бекітілген. Ауаға ластаушы заттармен күрес әрекетінде ғылыми —
техникалық ақпараттар алмасу кажеттігі кең көлемде трансшекаралық ластану
туралы конвенцияның 3 бабында керсетеді.
Қазіргі ғылыми – ақпараттың еркі дамуына бірлесу, көмектесу және
қоршаған орта проблемасын шешуді жеңілдету үшін тәжірибемен алмасу, сондай
– ақ осы аумақта техникалық білімді пайдалану қажеттігі (1972 жыл);
Стокгольм Деларациясының 20- шы қағидасында көрініс тапты.
Қолайлы қоршаған орта құқықығы қағидасы.
Халықаралық экологиялық құқықтықтың шешуші элементі адамның негігі
құқыктары мен бостандықтарының еркіндігінің бөлінбейтін бөлшегі болу
керек.
Трофимов В. И. Экологическая и военная безопасность. Международное
право и сила. М. 1991 г. С. 76-78.
12 Например, авария на Чернобыльской АЭС
Әр адамның өмірге, дәлірек айтсақ оған қолайлы қоршаған ортаға құқығы
сөзсіз өмір сүру құқығы жарияланған. Адам кұқықтары жөніндегі жалпы
декларацияның 3 бабынан шығады.
Радиоактивтің таралуына жол бермеу қағидасы қоршаган ортаны әскери,
сондай – ақ тату аумақтарда ядролық энергияның қолдануын қамтиды. Бұл
арнайы кағиданың құрылуы жэне бекітілуі шарттармен сондай- ақ әдеттегі
жолдармен мемлекеттің халықаралық тәжірибесінің сакталуына мен бере отырып
қабылдайды.
Осыған байланысты қазіргі халықаралық қүқықта радиоактивті улануға жол
бермеу қағидасы бейбіт түрде ережені сақтауға атом өндірісінің,
құралдарының қалдыктарын биосфераға зиянды таралуы және т.б. процесстің бір
жағындағы мемлекет оған жол бермеу керектігін отандық құқықтың
әдебиеттерінде дәлірек көрсетіледі.
Қағиданың элементі қоршаған ортаға радиоактивтің таралуына жол бермеу,
мысалы: атмосфераның радиоактивті улануына, ғарыш кеңістігі және
дүниежүзілік теңіздерде ядролық жарылыстарды санауға, сонымен қатар осындай
орнықтырылған нормаларға тиым салу туралы әрекет етуші нормалар қоршаған
ортаны қорғау механизімінің маңызды түйінін айту керек.
Қоршаған ортаға келтірген зиян үшін мемлекеттердін қалықаралық құқықтық
жауапкершілігі туралы принципі. Ұлттық аудан немесе бақылаудан тыс
экологиялык жүйеге келтірілген елеулі зиянның жауапкершілігін қарастырады.
Әзірше бұл қағида толық жетіліп бітпесе де, оны біртіндеп мойындау мазмұны
кеңейтіліп келеді.
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
Халықаралык экологиялық кұқықтың объектілері деп халықаралық құқық
субъектілерінің (мемлекет және халықаралық ұйымдар) экологиялық
катынастарының шығуы жэне дамуы жайлы табиғат объектілерін айтамыз13.
Қоршаған ортаны қорғау жэне табиғатты пайдалануды реттеуде халықаралық
құқықтың объектісі – жер планетасының табиғатты және жерге жақын ғарыш
кеңістігі'4 Бір мезгілде мұндай табиғи ортаның жеке объектілерін қорғауға,
дүниежүзілік мұхит жэне оның ресурсы, атмосфералық ауа, жануар мен
өсімдіктер әлемі, жер қойнауы, табиғаттың бірегей кешендері қоса жатады.
Қорғауды реттеу объектісі және осындай объектілерді пайдалану жүйесінде
бірнеше санаттарды бөлуге болады:
* халықтың қарауында болатын халықаралық табиғи объектілер
мен ресурстар (бассейн, дүниежүзілік мұхит, Антарктида, ғарыш);
* екі немесе бірнеше мемлекетке бөлінген табиғи объектілер
жэне ресурстар. Бұндай объектілерге шекаралас өзендер (Дунай,
Селенга, Рейн) және көлдер (соның ішінде Каспий теңізі), шекаралық
табиғи кешендер немесе пайдалы қазбалардың кен орны, қоныс аударатын
жануарлар популяциясы жатады.
* Ұлттық табиғи объектілер мен ресурстар. Мысалы: Коми
Республикасындағы орман сілемі Печоро-Илинск мемлекеттік
қорығының территориясында Коми ну орманы, Байкал көлі
дүниежүзілік мәдени жэне табиғи мұраларды қорғау туралы конвенцияға
сәйкес болып, бейімделген табиғи мұра учаскесі. Осыған, толық ұлттық
қорғауға жататын баска да табиғи ресурстар кіреді, бірақ
бұлардың қарым – қатынасы да құқықтык нормамен реттеледі.
Ауа бассейні. Табиғи объект ретінде ол бүкіл атмосфераны қамтиды және
халықаралық қорғау объектісі болады, өйткені атмосфералык ауа айналымы
тұтас үлттың игілігі бола алмайды. Ауа бассейнін халықаралық қорғау төрт
бағытта дамиды:
а) ауа-райы мен климатқа зиянды эсерді тоқтату;
См. Приложение № 1.
Бринчук М. М. Экологическое право ( право окружаюшей среды) уч.
Пособие М. 1998 г. С. 634.
б) атмофераның ластануының трансшекаралық тасмалдауының қолдауынан
шығуын ескерту;
в) озондық қабатты бұзылудан қорғау;
г) тазалау және бақылау құралдарын жетілдіру аумағында
халықаралық ынтымақтастықтың дамуы.
Атмофералық бассейндегі глобалды қорғаудың алғашқы мәнін, жаппай қырып
жою қаруын – ядролық, биологиялық, химиялык, стратегиялық қақтығысының
басталуы және т. Б. қолдануға жэне сынауға тыйым салу туралы бекітілген
халықаралық шарт алады.
Табиғи ортаға әсер ететін эскери жэне басқа да әр түрлі қақтығыстарға
пайдаланатын құралдарға тыйым салу туралы конвенция (1977 жыл), оған
қатысушыларға табиғи ортаға әсер ететін әскери немесе басқа да
қақтығыстарға пайдаланатын ұзақ немесе қауіпті зардап келетін, бүзылуға
әкеліп соғатын құралдарды қолданбауға шақырады.
Мемлекеттерге үлкен қауіп туғызатын экологиялық жағдай трансшекаралық
ауаның ластануы болып отыр. Бақылаудың көрсеткеніндей, ластанған заттардың
елеулі бөлігі жаңбыр қышқылы түрінде трансшекаралық тасымалдаудың
нәтижесінде Оңтүстіктен Солтүстікке – Скандинавия елдерінің территориясына
түседі. Батыс Еуропа жағынан Ресей территориясына жылына млн. тонна күкірт
қос тотығы, күкірт қышқылы, тұздар түсіп отырады. Шамамен осындай
мөлшерде Ресей территориясынан батыс Еуропалық елдерге ластағыш
заттар өтіп отырады.
БҰҰ Еуропалық мемлекеттердің қамқоршылығымен ауаны трансшекаралык кең
көлемде ластануы туралы 1979 жылғы бекітілген конвенция; шартта қатысушы
елдердің территориясына біртіндеп зиянды қалдықтардың таралуын кысқартуды
қарастырады. 1991 жыл трансшекаралық ластанудың қоршаган ортаға әсерін
бағалау туралы конвенция қабылданды. Конвенция шешім қабылдағанға дейін,
жоспарланған түрлі әрекеттерді қошаған ортаға әсерін бағалауды жүзеге
асыруды көздейді. Осыған сәйкес аудандар да жалпы іске қатысып, баға беруге
мүмкіндік алады. ЕЭК БҰҰ жанында ластанушылардың таралуына бақылау жасау
туралы бірлескен бағдарлама әрекет етеді ( ең алдымен, күкірт қос тотығы).
Бағдарламаның екі орталығы (Москва және Ослода) Еуропаның әр түрлі
мемлекеттерінде және бұрынғы КСРО шекарасының батыс жағалауында бақылау
станциясы бар.
Зерттеулер көрсетіп отырғандай, Солтүстік жарты шардағы озон қоспасы
қалыпты жағдайдан 10-15 пайызға азайған, бұл дегеніміз соңғы 13 жыл ішінде
көлемінің төмендеуі рекордтық көрсеткіш болып отыр. Өндірісті қысқартуға
және озонды бұзатын заттардың қолданылуын күшейту мақсатында озондық қабат
туралы Монреалдык жэне Вена келісімін қайта қарау туралы мәселе
қарастырылуда.
Ғарыш. Ғарыш кеңістігі бірде – бір мемлекеттің егемендігіне
жатпайды.
Бұл шынайы түрдегі халықаралық қорғау объектісі. Дүниежүзілік бірлестік
өзінің ғарышқа қатынасын екі қүжатта: БҰҰ Бас Ассамблеясының 1963 жылы
қабылданған ғарыштык кеңістікті пайдалануда мемлекеттердің әрекетінің
кұқықтық кағидасы декларациясында; сосын, айды және басқа аспан денелерін
қоса алғандағы ғарыш кеңістігін зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің
әрекеттері туралы шартында (1967 жылы) берілген.
Бұл құжаттарда ғарыштық құқықтық тәртіптің негізгі қағидалары көрініс
тауып отыр. Олар: ғарыш адамзат игілігі, ғарыштық кеңістікті тек қана
бейбіт мақсатқа пайдалануға, ғарыш кеңістігінің ластануына және ғарышқа
зиянды әрекет жасауға жол бермеу болып табылады. Қазіргі кезде жер аумағы
кеңістігінде, ғарыштық қондырғылардың тіршілігінің тоқтауынан кұралған әр
түрлі 3,5 млн. жуық ғарыштық қалдықтар бар.
Егер қазір ғарышты қалдықтардан тазалауға шара қолданбаса, онда
мамандардың айтуы бойынша 20-30 жылдан соң ғарышқа ұшу мүмкін болмай
қалады. Туындаған проблемаларды шешу жолдары: серіктерді брондау
(бронирование спутников), алдын – ала ескертетін жүйе қондыру, бүл бір
жағынан ғарышты қалдықтардан тазарту шарасы болса, екінші жағынан оның
ластануын алдын – ала ескерту үшін.
Дүниежүзілік мүхит. Жер шарындағы теңіз бен мұхиттардың жинағы ретінде
дүниежүзілік мұхиттар жер территориясының 71 пайызын алып, жер шарындағы
судың 96 пайызын өзіне шоғырландырып, жер атмосферасы және климатының
құрылуына шешуші әсер етіп отыр. Дүниежүзілік мұхит –биологиялық,
минералдық, энергетикалык ресурстардың қайнар көзі.
Мұхиттың мүнай және мұнай өнімдерімен химиялық және радиоактивті
заттармен және басқа да зиянды қалдықтармен ластануы, биосферадағы теңдікті
бұзады, жер шарының ауа корын толықтырудағы планктондарды жояды, балық
қорын және басқа да биологиялык ресурстарын кысқартады, адамның
денсаулығын, табиғи ортаға түзелмейтін зиянын тигізеді. Аса қауіп туғызатын
жағдай, ядролық қаруды сынауға радиоактивті, химиялық, биологиялық
материалдарды көму үшін дүниежүзілік мұхиттарды пайдалану болып отыр.
Антарктида. Алтыншы құрлық ретінде Антарктида ешбір мемлекеттің немесе
халықаралық ұйымның қарауына жатпайды. Бұл өзінше қоршаған ортаны қараудың
халықаралық объектісінің бір түрі. Антарктида турасында мемлекеттер мен
халықаралык ұйымдардың өзара карым – қатынасы халықаралық шарт негізінде
құрылады.
Қазіргі уақытта Оңтүстік материкті пайдалану жэне коргау қағидасы 1959
жылгы Антарктида туралы шартпен реттеледі. Жануарлар әлемін пайдалануды
реттеу, Арктикалық бассейннің жануарлар элемін қорғау туралы конвенция
негізінде жүзеге асырылады. Ғылыми зерттеу үйлестігі үшін арнайы СКАР
ғылыми зерттеу жөнінде ғылыми комитеті құрылды.
1991 жылы қазан айында Мадридте Антарктида турасында халықаралық
ынтымақтастық қорытындысы шығарылған хаттамаға кол қойылды. Онда, қоршаған
ортаны корғаудың алтыншы құрлығының халықаралық ынтымақтастығын реттеудегі
басымдық міндеті көрсетілген. Хаттамада Флора мен Фаунаны қорғау шараларды,
қалдықтарды шығаруға және теңіздің ластануына тыйым салуы қарастырылды. Ол
жүргізіліп отырған шараларға экологиялық сараптама жасау қажеттігін талап
етеді15.
Арктика жэне Антарктида жұмыстары жайында ведомствоаралық комиссия
құрылып, қызмет жасауда. Оның негізгі міндеті: шаруашылықтың
үйлесімділігін, мекеме мен ұйымдардың ғылыми жэне табиғатты қорғаудағы
әрекеті халықаралық ынтымактастыктың дамуы Арктика мен Антарктидаға
байланысты нормативтік актілердің жобасын жасауға қатысу болып табылады16
Бөлінетін табиғи ресурстар. Халықаралык табиғи ресурстардың бұл
санатына тұрақты табиғи ресурстардың екі немесе оданда көп егеменді
мемлекеттердік тұрақты және жылдың арнаулы бөлігінде табиғи ресурстардың
пайдалануында болуы. Бұған мысал ретінде, халықаралық су ресурсы –
теңіздер, өзендер, көлдер (Балтық теңізі, Дунай өзені, Канада мен АҚІІІ
арасындағы Ұлы көл) жатады.
Қорғау және пайдаланудың негізгі құқыктық реттелудің қайнар көзі болып,
ықылас білдірген мемлекеттердің бекіткен шарты болып танылады. Онда
халықаралық объектілерді пайдалану тэртібі, туындаған дауларды шешу,
қажетті төлемді төлеу, қорғау шаралары, өндірістік және басқа да жолдар
қарастырылған. Халықаралық объектілерді басқару үшін әруақыты әрекет
ететін басымдық орган –комиссия, комитет құрылады.
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ АЯСЫНДАҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1. Қоршаған орта мәселелері жөнінде халықаралық конференциялар
Халықаралық конференция дүниежүзілік мемлекеттер мен халықтар
ынтымақтастығының ортақ мақсатка жетудегі дәстүрлі нысанының бірі. Бұл
нысан ескіден келе жатқан барлық адамзатты немесе бөлек мемлекеттер мен
халықтарды толғандыратын мәселелерге байланысты ортақталып жасалған
әрекеті. Конференцияға дайындык және өткізу прцессінде оқу, талдау
таңдалған
Эаз итчүеІГзсһаіг ргоіосоі гит Аііапііз – Уеі1а§ Каттегег]огп – АхеЬ
Еиг- Агсһ. 1991. 46. №21 16 см. САП и П РФ. 1993 г. № 9 ст. 749
мәселенің жағдайына қарай бағалау және таңдау жасау, қатысушылардың ынта-
ықыласы түсіндіріледі, шешім қабылданады, мемлекеттің келесі бірлесу
әрекеттерінің бағытын және нысанын анықтау жүргізіледі.
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық конференциялар
мемлекеттердің ынтымақтастығының бір нысаны ретінде өткен ғасырдың басында
жүзеге асырыла бастаған еді17
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастықтың дамыған бір нысаны болып, екі жақты және көп жақты
үкіметтік жэне үкіметтік емес конференциялар танылады. Жыл сайын әлемде
экологиялық мәселелерге байланысты жүздеген, немесе мыңдаған
конференциялар өткізіледі18
Мақсатына қарай ол табиғатты қорғау әрекетіндегі тәжірибемен және
экологиялық маңызы бар ақпараттармен алмасу ғылыми және практикалық
мәселелерді шешудің құралы болып отыр.
Табиғатты қорғау жөнінде ең алғашқы конференция 1913 жылы Бернде өтті.
Швейцария өкіметінің шақыртуымен конференцияға 17 мемлекет өкілдері, атап
айтканда: Австрия, Аргентина, Бельгия, ¥лыбритания, Венгрия, Германия,
Дания, Италия, Нидерландия, Норвегия, Португалия, Ресей, АҚШ, Франция,
Швейцария, Швеция жиналды.
Делегаттар әлемнің табиғи жағдайы туралы пікірлерімен алмасып,
табиғатты жедел түрде қорғау кажеттігін мойындады. Конференция табиғатты
халықаралық қорғау мақсатында комиссия кеңесінің біліктілігін, әлемнің
табиғатының жағдайы және оның қорғалуы туралы барлық бар пікірлерді
жариялау,қорытындылау, талдау жасау туралы Қаулы қабылдады. Көрсетілген
мәселеге байланысты арнайы конференцияларды өткізу туралы ой-пікір 1967
жылдың соңында БҰҰ Бас Ассамблеясының 22 сессиясында айтылған еді. Сонан
соң, БҰҰ- экономикалық және элеуметтік кеңесінің 45
17 Кравченко С. Н. Социально – психологические аспекты правовой охраны
окружающей среды Львов, 1988 г.
18 Бутрос-Бутрос Гали. Доклад о работе ООН за период с 40 по 50 сессии
Генеральной Ассамблеии ООЫ, Нью-Йорк, 1995 г.
сессиясының күн тәртібіне қойылды. Қабылданған ЭКОСОС қарары жедел түрде
адамды қоршаған ортаның ластануын шектеуге және мүмкіндігінше тоқтатуға
үлттык, сол сияқты халықаралық деңгейдегі шаралардың күшейтілу қажеттігін
көрсетті. Сондай-ақ мұндай конференциялардың кажеттігі туралы биосфера
ресурстарын қорғау жэне ғылыми рационалды негізді пайдалануға арналған
сарапшылардың 1968 жылы қыркүйекте Париждегі Үкіметаралык конференциясында
қабылданды.
1948 жылы табиғат жэне табиғи ресурстарды қорғаудың халықаралык Одағы
кұрылды. Осының нәтижесінде атап айтканда, қоршаған ортаны қорғау аясында
әлемде халықаралық ынтымактастықтың өркендеуіне қолайлы саяси
атмосфера қалыптасты. Ол адамды қоршаған орта мәселелеріне қатысты
БҰҰ Стокгольм конференциясының ойдағыдай табысты болуына мүмкіндік
туғызды. Конференция 5 шілде 1972 жылы ашылды. Оның жұмысына 113
мемлекет өкілдері қатысты.
Қоршаған орта проблемаларына арналған БҰҰ Стокгольм конференциясы
қоршаған ортаны қорғауда глобалдық жэне жедел сипаттағы проблемалардың
мойындалуын жэне мемлекеттердің табиғи қоршаған ортаны әлемдік қоршаудың
көрінісін жэне жағдайын дамытуға баға берудің бір-бірімен байланысты жэне
бірін-бірі толықтыратын шешімнің үш тобын қабылдады. Оларға: мәлімдеме
қағидалары; шаралардың жобасы; ұйымдык – қаржылық шешім.
Декларация қағидалары адамның қоршаған ортаны қорғау мәселелері
жөніндегі БҰҰ конференциясының басты шешімі болуға шақ тұр. Ол әлемдік
қоршаған орта табиғаты жағдайына өз әрекетімен тікелей және әсер ететін
мемлекет және халықаралық ұйымның басшылығы мен барлык басты қағидалар
түсінігін топтастыруды көздейді. Декларацияның мазмұны преамбуланы қоса 7
пункттен – жариялау және 26 қағидадан тұратын қағида, қорытынды
бөлімдерден тұрады.
Преамбула қоршаған ортаның глобалдық мәнін анықтайтын, олардың басқа
адамзат проблемаларымен байланысын, себебін және жағдайын, осы мәселелердің
туындауна себепші болатын және болашақта олардың ескіруіне әкеліп соғатын
төтенше маңызды оқиғаларды қарастырады. Преамбула тиянақты қорғау жургізе
отырып, адамзат өзінің әрекетін бүкіл әлемде реттеуге тарихта бүгінде
мүмкіншілік туып отырғанын жэне бұл әрекетінің қоршаған ортаға ешбір зардап
салдары болмауға тиіс екенін көрсетеді '9.
Жоғарыда атап өткендей, декларация қағидасы қазіргі уақыттағы қоршаған
орта мәселесін және оның көрінісіне дүниежүзілік бірлестіктердің қатынасын
білдіретін 26 қағидадан түрады. Осы кағидалар ішінен бастысын атап өтуге
болады:
Қорытынды актінің 5 бөлімі қоршаған орта проблемаларына арналған. Онда,
мемлекеттердің экологиялық ынтымақтастығының мақсаты, аумағы, нысаны және
әдісі анықталған. Атап айтқанда, халықаралық экологиялық ынтымақтастық
атмосферасының ластануымен күрес, суды ластанудан қорғау, теңіз аумағын,
жер қыртысын қорғау, қорықтарды, қалалардағы қоршаған ортаны экологиялық
зерттеудің орнықты белгілері көрсетілген ынтымақтастықтың аумағын қамтиды.
Ынтымақтастықтың бұл түріне ақпараттық алмасу, конференция ұйымдастыру,
ғылыми кызметкерлермен алмасу, қоршаған ортаны қорғау мәселесіне бірлесіп
жоба дайындау нысандары мен әдістері ұсынылған.
Хельсинкидегі шешімнің жобасын іске асыру нәтижесінде катысушы елдер
арасында қоршаған ортаның ластануын токтату туралы бірнеше кұжаттар
қабылданған болатын.
Атап айтқанда, атмосфералык ауаның трансшекаралық ластануы туралы
конвенция (1979 жыл) және өнеркәсіп апаттарына трансшекаралық әсері туралы
конвенция (1922 жыл).
1986 жылы қарашада СБСЕ қатысушы мемлекет өкілдерінің Венада кездесуі
болды. СБСЕ қорытынды актісінің саяси мәселелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі - Табиғи экологиялық факторлардың мәні,
табиғаттағы бір байлық қорының өзгеріске ұшырауы, қоршаған ортаның басқа
объектілеріне тікелей немесе жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты
корғауды мемлекетаралық ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында.
Адам - табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттан тыс, оның ресурстарын
қолданбай, өмір сүру мүмкін емес.
Жер бетіндегі халықтық елді мекеннің қарқынды өсуі, сол сияқты ғылыми-
техниканың дамуы адамның қоршаған ортаға деген мүмкіндігінің нығаюына әсер
етіп отыр.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттері болып -халықаралық
экологиялық құқықтың негіздерін қарастыру мен негіздеу, қоршаған ортаны
қорғау аясындағы халықаралық ынтымақтастық мәселелері және қоршаған ортаны
халықаралық қорғауда Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен
қатынастары және олардың маңыздылығы болып табылады. Адам жеңіп алған
құқықтарын жақын болашақта пайдалана алмауына нақты қауіп немесе адам
қоғамының дамуының өзі, адамның өмір сүруіне елеулі қауіп туғызып отыр.
Міне, осы себептен де жеке құқық кұрамында қазір оған қауіп туғызбайтын
өмір сүру кұқығы қоршаған орта және еңбек шарты бірінші орынға жылжуда
Қазақстан Республика Конституциясының 31 -ші бабында көрсетілгендей,
мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды 1[9 ст.24,31]. Бүгінгі күні қолайлы қоршаған
ортада адамның өмір сүру құқығын халықаралық қүқықсыз шешу мүмкін емес.
Конституция РКот 30.08.1995 г. См. Ст. Ст.24, 31.
Сондықтан, адамды қоршаған ортаны корғауға және жақсартуға қазіргі және
келешек ұрпақ үшін анықталған мақсаты болып, сондай-ақ ол халықаралық
экономикалық және әлеуметтік дамумен, әлемдік негізгі анықталған мақсатқа
жетуінде1.
Бұл мақсатқа жету үшін кеңейтілген түрде мемлекетаралық ынтымақтастык
және жалпы мақсаттағы халықаралық ұйымдардың қабылдаған шешімі, не негізгі
мәселелердің өсуіне байланысты қоршаған орта аймақтық немесе халықаралық
сипатқа және жалпы халықаралық аймаққа әсерін тигізуі қажет.
Осындай ынтымақтастықтың негізінде халықаралык құқыктық объектив,
жаратылыстық ғылым жэне экономикалық факторлар жатыр.
Диплом жұмысының зерттеу обьтектісі болып - қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралық және ұлттық құқықпен реттелетін қатынастар болып
табылады. Ал осы қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралык және ұлттық
құқықпен реттелетін қатынастарға қатысатын тараптардың құқықтары осы диплом
жұмысының пәні болып табылады.
Табиғи экологиялық факторлардың мәні, табиғаттағы бір байлық қорының
өзгеріске ұшырауы, коршаған ортаның баска объектілеріне тікелей немесе
жанама әсерін тигізеді, сондықтан табиғатты корғауды мемлекетаралық
ынтымақтастыққа жағдай жасауының маңызы осында. Диплом жұмысын орындау
барысында эмпирикалық, теоретикалық зерттеу әдістері қолданылды, соның
ішінде тарихи талдау және синтез зерттеу әдістері көрініс тапты.
Қорғауға келесі ережелер шығарылады :
1. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ынтымақтастығының рөлінің
жоғарылығын адамзаттың жалпы түсінігі бойынша, оның өркениетті өмір
суруінің басты екі негізгі шартын айта кеткен жөн: биосферадаға ресурстар
және кеңістікте шектелгендігі; осы шектелген жүйе шеңберінде жеке тұлға мен
мемлекеттің келісіп жасаған әрекеті. Бұл жерде тиімді
қоғамдық реттеу, сонымен қатар мемлекетаралық қатынас құқықтық
механизімінің қажеттілігін айта кету орынды.
2. Қоршаған ортаны қорғау аясында мемлекеттердің қатынасын халықаралық
құқықтық реттеу қиын әрі өзгермелі процесс болып табылады. Осы ереже
қоршаған ортаны қорғау аясындағы көптеген ғылыми - техникалық ынтымақтастык
келісімдер бірлесіп зерттеуді және дайындауды, ақпаратпен алмасуды, табиғат
байлықтарын пайдаланудағы ұтымды тәжірибені қарастыру мәселесін ұсынады.
Аталған келісімдер бірлестіру шеңберінде ғылыми және техникалық
мүмкіндік әр түрлі елдердің ғылыми зерттеулеріндегі көзқарастарын
топтастыруға, олардың нәтижесін едәуір көрсетуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құбылыстардың жағымдылығының ішіндегісі, ең алдымен қоршаған
ортаның адам құқығына қолайлылығы көптеген елдерде тұжырымдалғанын бөліп
айтуға болады.
3. Халықаралық құқықтық нормаларының тиімділігі теріс құбылыстарға
және қоршаған ортаны қорғау аясындағы мемлекеттердің келісілген
әрекеттерімен барабар жағдай қалыптастыру.
Әсіресе саяси фактор қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғауда
елеулі себепші әсерін тигізеді. Халықаралық қысым элемді берік орнықтыруға
жэне қауіпсіздікті қарулы қактығысқа тиым салуы және мемлекеттердің бір-
бірімен ынтымақтастығы, мекендеуге қолайлы ортаны сақтауға косымша
материалдық ресурстарды бөлуді қажет етеді, қоршаған ортаны корғаудың саяси
жағдайда туындауы мүмкін. мемлекетаралық келіспеушіліктерді халықаралық
кұкық нормаларына және қағидаларына сәйкес реттейді. Жанама пайдалы
әрекеттер жекелеген мемлекеттердің табиғатты қорғаудағы ынтымақтастықта
өзінің халықаралық беделін сақтап қалу, бекітуге ұмтылыс жасауы мүмкін .
Осыдан қоршаған ортаны қорғауға жэне жақсартуға байланысты
халықаралық мәселелерді, барлық кіші және ірі мемлекеттердің теңдігі
негізінде ынтымақтастық арқылы шешуге болады.
Экологиялык ғылымның кеңеюі, қоршаған ортаны халықаралық құқықтық
қорғауды реттеуді кеңейтудің объективтік сілтемесі болып отыр.
Қазіргі халықаралық бірлестікке халықаралық құқықтық және табиғатты
қорғау нормаларын құрастыру және қолдану - әсер етуші факторлар жиынтығына
қарай, сол үрдістің себепшісі мен тежеушісі. Бұл құбылыстар бір -біріне
ұқсас тәртіпте (саяси, экономикалык, әлеуметтік) себепші ғана болмай,
сонымен қатар қоршаған ортаны халықаралық құқықтық корғаудағы реттеуінің
тежеушісі болып отыр. Сондықтан да осы өрістің халықаралық табиғатты
корғаудағы әрекеттерінің дамуының көпжақты қозғаушы күші халықаралық құқық
ғылымының бір міндеті.
Көп жақты және екі жақты келісімдер немесе осындай басқа негіздегі
ынтымақтастық, бақылауды тоқтатуды барлық аяларда өткізілген әрекеттерімен
байланысты коршаған ортаның кері әсерін шеттетуі өте маңызды және бұл
ынтымақтастық барлық мемлекеттердің егемендігін ескере отырып,
ұйымдастырылу керек2.
Соңғы жылдары отандық әдебиеттерде, сондай-ақ жақын жэне алыс шетел
әдебиеттерінде ғалымдар қоршаған ортаны қорғауға арналған мәселелердің
зерттелуіне едәуір мән беріп отыр.1.
Жоғарыда айтылғандардан шығар қорытынды, менің дипломдық жұмысымның
мақсаты - адамзаттың маңызды проблемаларының бірі ретіндегі, қоршаған
ортаны қорғауды оқып біліп, талдау болып табылады.
Бірінші бөлім халықаралық экологиялық құкықтың саласының дамуына
арналған. Мұнда халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі, пәні, объектісі,
негізгі қағидалары және қайнар көздері жеке қарастырылады.
Екінші бөлімде қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастық, соның ішінде Халықаралық табиғатты қорғау ұйымы және
осы мәселелерді шешудегі халықаралық конференциялар сауалдары қамтылады.
Үшінші бөлімде халықаралық ынтымақтастыққа және Қазақстандағы қоршаған
ортаны қорғауға мәселесіне арналған.
___________________________________ __________________
Байсалов С.Б. Понятие и характер природоохранного права. Известия АН
КазССР. 1977г.
с.78; Байгельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК. Алматы.
1995г.
Қорытынды бөлім барлық жұмыстың негізгі мәселелерін қамтиды, онда
қоршаған орта аясын халықаралық құқықтық қорғау бүгінгі күннің маңызды
тақырыптарының бірі болып отыр, оны дұрыс және уақытында шешумен бүгінгі
және келешек ұрпақтың өмірімен байланысты болып отыр.
Қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеудің күралы ретіндегі
халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
1.1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және пәні
Қоршаган орта - әлем, экономика, коғам демократия категорияларымен бір
қатарда тұрған қазіргі ғылымның жэне тәжірибенің берік санаттарының бірі.
Қазіргі ұлттық және халықаралық кұқықтың сатысына сәйкес, табиғатқа
байланысты коғамдық қатынасты құқықтық реттейтін интегралдық объект табиғат
емес, қоршаған ортаның өзі.
Қоршаған орта (umweit) түсінігін 19ғ. екінші жартысында неміс биологы
Якоб Иксюль Экология ғылымына енгізді. Оның айтуынша бұл - "ішкі әлемді
белгілеп, қоршаған ортадағы тірі ағзалар, жануарлардың ішкі сезім
мүшелерімен жэне олардың белгілі-бір жүріс-тұрысқа талаптануын көрсету үшін
жасалған3.
Қоршаған орта түсінігі адамның өмір сүру шарттарымен байланысты
элементтердің кең түрін қамтиды. Олар 3 түрлі объектіге бөлінеді: жаратылыс
(тірі) орта объектісі (флора, фауна); өлі (не живой) орта объектісі
(теңіздік жэне тұщы су бассейндері - гидросфера); жердегі ғарыш кеңістігі;
адамның табиғатпен өзара қатынасы үрдісінде пайда болған жасанды орта
объектісі.
Осылардың жиынтығынан барлық қоршаған ортаның жүйесін күрып,
территориялық аумағына байланысты, глобалды (бүкіл жер шарын қамтитын),
аймақтық және үлттық болып бөлінуі мүмкін.
Осыдан коршаған ортаны қорғау, табиғатты қорғаумен барабар емес. 50
жылдардың басында табиғатты қорғау және оның ресурстарының әлсіреуін қорғау
емес, экономикалық мақсат еді, ал 70 жылдарда бұл міндеттің объективтік
факторы адамдарды қоршаған ортаны қорғауға ауыстырылды, дәлірек
айтқанда сол мезетте қалыптасқан глобалды мәселелерді қамтып көрсетті4.
Қазіргі адамды қоршаған орта 1972ж. БҰҰ Стокгольмде өткен конференциясының
тақырыбы болды.
Профессор Петров В.В. адамды қоршаған орта деп, адамдардың
антропогендік әрекетінде калыптасқан, экологиялык жүйенің органикалык
бірлігіндегі, жаратылыстық, аусымдылық, модификациялык жаратылыстык ортаның
бір бөлігі,- деп түсіндіреді5. Қоршаған ортаны қорғау аясындағы
мемлекеттердің ынтымақтастығының қажетті негізі - оны халықаралық құқықтың
зертеуі болып отыр. Атап айтқанда, қоршаған ортаны халықаралық кұқықтық
қорғауды реттеудің өзара келісімдегі орнықтырылған толық жүйесі, ішкі
кұрылысын, сонымен қатар нормативті негізін және қайнар көзін қамтиды.
Отандық құқықтық ғылымда, оның өзіндік институтының бар екендігі туралы
пікір қалыптаскан. Қоршаған ортаның халықаралык құқығы термині
қалыптасуға шақ тұр, сондықтан қазіргі уақытта халықаралық экологиялық
құқық түсінігі жиі қолданылып жүр6. Бірақ қоршаған орта халықаралық
құқығының құрылымдық қалыптасуы әлі аяқталмаған. Бұған куә – халықаралық
қүқықтың басқа саласындағы, әсіресе теңізде, уәде қоршаған ортаны корғауға
қатысты кейбір жайсыз кағидалар мен норманың сақталуы. Сөз болып отырған
мәселе, қоршаған ортадағы халықаралық қүқықтың қалыптаса бастау шегі мен
халықаралық құқық институтының жэне ресурсты пайдалану саласының тығыз
байланыстылығында.
Международное право: учебник под ред. Колосова Ю.М., Кузнецова В.И., І996г.
с.57б. " Петров В.В. Экологическое право России. Учебник М., І995г. с.98.
5Международное право: учебник под ред. Колосова Ю.М., Кузнецова В.И..
1996г. с.576. " Петров В.В.
Экологическое право России. Учебник
6Сарсенбаев М. А. Международное право: учебное пособие Алматы 1996 г. с.
359; Ерофеев Б. В. Экологическое
право России: учебник М. 1996 г. с. 546; Петров В. В. Указ работа с. 490.
Бұдан басқа қоршаған ортаны қорғауда калыптасқан арнайы қағидалар мен
нормалар накты жеткіліксіз мазмұнының жоқтығынан жапа шегуде.
Қоршаған ортаның халықаралық құқығы, халықаралық кұқықтың өзіндік бір
саласы ретінде біржолата бітуі үшін, елеулі түрде оның кодификациялау
дәрежесі мүмкіндік туғызатын еді. Бүл сауал бірнеше рет қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі БҰҰ-ның бағдарламасының шеңберіне ұсынылған. Жан-жақты
кодификациялық акт ұқсастығы бойынша халықаралық құқықтағы басқа
салаларымен сол салада қалыптасқан қағида мен норманы жүйелендіруге, сол
сияқты, тең құқықтың негізіне және экологиялық кауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттердің өзара қолайлы ынтымақтастығына мүмкіндік беретін
еді.
Табиғатты қорғау жөніндегі халықаралық құқық актілерінің саны біртіндеп
көбеюі қорғау, пайдалану, қоршаған табиғи ортаны жақсарту жайында құқықты
косатын барлық құжаттарды топтастырып, халықаралық заңдылықтың бір саласы -
экологиялық заңдылықты оқытуға алып келеді.
Халықаралық экологиялық құқық казіргі дәрежеде халықаралық қолданыстағы
экологиялық заңдылықтардың жинақталған, қазіргі даму үстіндегі халықаралық
құқық және оның ғылыми болып табылатындағында.
Қоршаған ортаны қорғауда және жер ресурстарын пайдалануда халықаралық
экологиялык құқықтың теңіз, атомдық, ғарыштық құкық салаларымен байланысты.
Халықаралық және ішкі экологиялық құқықтық байланысы едәуір қиын жүйе болып
отыр. Бұл жердегі қиындық ең алдымен, егер ішкі экологиялық құқықтық
мемлекеттердің тиісті бірлігінің еркіндігі болса, халықаралық екі немесе
бірнеше мемлекеттердің, не халықаралық ұйымдардың келісіміндегі
еркіндігінде. Сол мезетте осындай экологиялық құқық нормаларының шектеу
еркіндігіндегі басымдылық халықаралық құқықтың нормаларында.
Осы халықаралық құқыктың саласы екі түрлі мағына береді: бір жағынан
халықаралық, экологиялық, құқықтық халықаралық ынтымақтастығының
барлық нысанын реттейтін халықаралық жариялық құқықтың қүрамдас бөлігі. Бүл
құқықтық реттеудің қағидалары мен әдістеріне сипаттама беруге ықпал
жасайды. Ал екінші жағынан, ол халықаралық құқықтық реттеудің мазмұнына
сүйене отырып, ішкі экологиялық құқықтың жалғасы болып табылады. Бірақ,
бұдан халықаралық құқықтың адамның, ұйымдардың, мемлекеттердің байланысын
қамтитын өзінше құқық жүйесі болуын тоқтату емес, жекелеген мемлекеттердің
экологиялық құқығының пәнінің және әдісінің кайнар көзі. Сонымен бірге, осы
қатынастағы субъектілердің құқықтық реттелуі едәуір дәрежеде бөлінеді.
Қүқык теориясында құқықтық реттеу пәні деп-негізгі аныкталған құкық
саласындағы қүқықтық нормаларының бөлінуі саналады7
Пән құқық саласының жүйесін құрастырушы фактор болып табылады. Құқықтық
реттеудің пәні қоғамдық қатынастағы нақты анықталған, басқа құқық пэнін
құрастырушы деп түсіндіріледі.
Біз қарастыратын аймақта құқықтық реттеудің объектісі табиғи орта жэне
оның бөлек элементтері - жер, оның қойнауы, әлемдік мұхит, өсімдіктер және
жануарлар әлемі және осылармен байланысты адамның ықыласы, осыдан табиғатқа
байланысты немесе қоршаған ортаға байланысты қоғамдық қатынас пәні болып
табылады.
Осыдан халықаралық экологиялық құқықтың пәні адамның қоршаған ортаны
қорғау және жақсарту мақсатындағы өзара әрекетінің аясында жинақталған
қарым-қатынасы қазіргі және келешек ұрпақтың ықыласы, халықаралық
экологиялық қатынас болып танылады.
Сонымен, халықаралық экологиялык құқықтың пәні деп нені түсінеміз?
Жоғарыда айтылғандар негізінде халыкаралық экологиялык құқык - өзіндік
құқықтың бір саласы ретінде құрылған, өзінде халықаралық
құқықтық нормаларының жиынтығын, оның қорғауындағы субъектілерін,
халықаралық экологиялык ресурстарының рационалды пайдаланылуын және
қоршаған ортаны зиянды әрекеттерден қазіргі және келешек ұрпақтардың
ықыласымен қорғауды реттейтін қатынас болып табылады.
общая теория права и государства: учебник - под ред. Лазарева В. В. М.
1994 г. с. 136.
1.2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері
Материалдық мағынада халықаралық экологиялық құқықтық қатынастың қайнар
көзі деп табиғи қоршаған ортаны рационалды пайдалануға және қорғауға
бағытталған әлемдік бірлестік мүшелерінің еркіндігін түсінуге болады. Ал,
формальды мағынада халықаралық кұққықтың экологиялық нормаларының қайнар
көзі деп халықаралық қүқық нормаларына сәйкес жасалған құқықтық нысан —
шарт, келісім, конвенция, халықаралық ұйымның және конференцияның қарары
(резолюция) және тағы басқаларды түсінуге болады.
Кейбір жеке жағдайларда халықаралық экологиялық құқық нормаларының
қайнар көзі болып ішкі заңдылықтағы нормативтік акт қолданылады.
Халықаралық экологиялық қүқықтың қайнар көзінің ортасындағы орталық
орынды БҰҰ бас Ассамблеясының қарары жэне табиғатты қорғаудағы бүкіл
әлемдік хартия алады. Олар халықаралық экологиялық құқық ынтымактастықтың
қағидаларын және ережелерін жүзеге асыруда анықталған мағынасы болып отыр.
БҰҰ бас Ассамблеясының қарары: БҰҰ бас Ассамблеясының қарары қоршаған
ортаны қорғауға және дүниежүзілік табиғат ресурстарын рационалды
пайдалануға арналған.
18 желтоқсан 1962 жыл БҰҰ бас Ассамблеясы экономикалык даму және
табиғатты қорғау туралы қарар қабылдады, онда ЮНЕСКО ұсынған тілек және
ұсыныс мақұлданды. Қабылданған қарар көңіл аударарлық үш кезеңдерге
бөлінеді:
1) қоршаған ортаны, табиғи ресурстарды, флора мен фаунаның
жиынтығын тұтас қарастыру;
2) табиғатты қорғау терминінің интеграциясы кеңейтілген қоршаған
ортаны қорғау термині.
3) табиғатты корғау және экономикалық дамудың маңыздылығының
органикалық мазмұны өзінің дамуын 1972 жылы қоршаған орта туралы БҰҰ- ның
Стокгольмдегі конференциясынан алған.
3 желтоқсан 1968 жылы БҰҰ бас Ассамблеясы карар қабылдады, онда адам
құқықтарының негізін сақтау үшін экономикалық және әлеуметтік дамуға тиісті
қоршаған ортаға қолайлы көңіл аударарлық рөлі байқалады. Осы мақсатпен, БҰҰ
бас Ассамблеясы БҰҰ қоршаған орта туралы конференциясын 1972 жылы
Стокгольмге шақыруға шешім қабылдады.
1980 жылы қыркүйек айында БҰҰ бас Ассамблеясы мемлекеттердің қазіргі
және келешек ұрпағы үшін жер табиғатын қорғауға айрықша жауапкершілігі
туралы қарар кабылдады. Қарар барлық мемлекеттер мен халықтарды қоршаған
ортаны қорғауға жэне қақтығысты қысқартуға нақты шара қолдануға шақырды.
1982 жылы БҰҰ бас Ассамблеясы дүниежүзілік табиғатты қорғау хартиясын
бекітті.
Табиғатты қорғауда дүниежүзілік хартия 28 қазан 1982 жылы БҰҰ бас
Ассамблеясының 37 сессиясының қарарында мақүлданды және бекітілді.
Ол негізгі 24 кағидадан тұрады. Қарар экологиялық білімді жалпы
білімнің құрамдас бөлігі деп қарастырады. Біздің табиғат турасындағы
білімімізге зерттеу жүргізу және әр түрлі типтегі ақпараттық жүйелерімен
қажетті түрде кеңейту керек .
Осы хартия қағидалары әр мемлекеттің күқықтық тәжірибесінде халықаралық
ынтымақтастық деңгейінде көрініс табуы қажет. Өзінің заңдық күшіне
байланысты хартия ұсынуға болатын мағынадағы халықаралық құжат болып
табылады. Бұл дегеніміз оның нормалары мен қағидалары мемлекеттер және
халықаралық ұйымдар үшін заңды түрде болуы міндетті емес, бірақ қоршаған
табиғи ортаның жалпыға бірдей міндеттерін дүниежүзілік бірлестікке мүшелер
өздерінің практикалык эрекеттерінде осы актінің ережелерін сақтау керек.
Шарт. Халықаралык кұқықтық қорғаудың қайнар көзі ретінде шарт орталық
орынды алып отыр. Осы топтағы қайнар көздердің ішінен, дүниежүзілік
сауалдармен бекітілген қауіпсіздік жэне қақтығысты қысқарту, қоршаған
ортаны қорғау проблемаларына байланысты саяси мазмұндағы шартты бөліп
айтуға болады.
Осы топтың ішінде басты орынды АҚШ және Канада, барлық еуропалық
мемлекеттермен қол қойылған. Еуропадағы қауіпсіздік жэне ынтымақтастық
турасындағы жиналыстағы қорытынды акт. Осы топқа Конвенция, шарт, өндіріске
тыйым салу туралы бітімгершілік байқау, жаппай жоюдың амалдарын колдану
қатары жалғасады.
Бұған ауада, ғарыш кеңістігінде жэне су астында ядролық қаруды сынауға
тыйым салу туралы шарт (1963 жыл); ядролық қаруды таратпау туралы шарт
(1968 жыл) ; жаппай жою қаруын теңіз жэне мұхит үстінде орналастыруға тыйым
салу туралы шарт (1971 жыл); бактериялогиялық (биологиялық) өндірістегі
қаруды, улағыштарды артық жинауға тыйым салу жэне оларды жою туралы
Конвенция (1972 жыл) кіреді.
Қысқарту, шектеу, қарулардың стратегиялық бастамасын жою туралы шарттар
қатары КСРО мен АҚШ арасында бекітілуі себебінен ол екі жақты сипатта
болады.
Халықаралық экологиялык құқықтың қайнар көзі ретінде, басқа да
шарттардың тобын экологиялық мазмүндағы халықаралық шарттар құрайды.
Экологиялық мазмұндағы халықаралық құқықтық актінің кешенді белгісі
болып, әскери немесе эр түрлі жауласудағы табиғи ортаға эсер ететін
құралдарды пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1977 жыл);
трансшекаралық ауаны кең қашықтықта ластау туралы Конвенция (1979 жыл);
ай және басқа аспан денелерін коса ғарыштык кеңістікті зерттеуге және
пайдалануға мемлекеттердің әрекеттерінің қағидалары туралы Ковенция (1967
жыл); Антарктида туралы 1959 жылғы шартта берілген.
Халықаралық құқықтық актілердің өзіндік тобын Конвенция, келісім және
дүниежүзілік теңіздерді ластанудан жэне жүдеуден қорғауға; Жерорта теңізін
ластанудан қорғау туралы Конвенция (Барселон 1976 жыл); Балтық теңіз
аймағындағы теңіз ортасын қорғау туралы Конвенция (Хельсинки, 1992 жыл);
Қара теңізді ластанудан қорғау туралы Конвенция (Бухарест, 1992 жыл);
Атлант мұхитының Солтүстік Шығыс теңіз аумағын қорғау Конвенциясы (Париж
1992 жыл).
Солтүстік теңізді мұнай және басқа да зиянды заттармен ластануымен
күресу туралы 1983 жылғы ынтымақтастық туралы келісім. Флора мен Фаунаны
қорғау жэне сақтау, жабайы Фауна мен Флораларды қорғау және олардың табиғи
ортада тіршілік етуі туралы Конвенция ( Еуропа 1979 жыл); табиғатты жэне
табиғи ресурстарды қорғау туралы АСЕАН елдерінің 1985 жылғы келісімі;
Жойылып кету қаупі бар жабайы Фауналар мен Флоралардың түрлері, халықаралық
саудалау (Вашингтон 1973 жыл) т.б.
Қазіргі кезеңде халықаралық экологиялық күкыктың кайнар көздері екі
түрге бөлінеді:
1) қазіргі күші бар қүқықтық кағидалар мен нормаларды
бекітетін,
құқықты көрсететін, яғни қатаң міндетті құқық.
2) халықаралық қатынасқа өзінің белсенділігінен
әсер ететін
міндетті емес ережелерді ұстаушы, яғни жеңіл ұсынылатын құқық.
1.3. Халықаралық экологиялық құқықтың қағидалары
Қағида немесе негізгі бастау барлық құқықтың сипатын анықтайтыны
белгілі. Қоршаған ортаны халықаралық құқықтық корғауда және табиғатты
пайдалануда колданылатын кағидалар, қазіргі халықаралык құқықта жалпыға
бірдей қағида және халықаралық экологиялық құқықтың арнайы
салалық қағидасы болып бөлінеді.
Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей қағидасы қай салада болса да
мемлекет аралық қатынасты, сонымен қатар қоршаған ортаны корғау және
табиғатты тиімді пайдалануға катысты реттейтін заңды белгісі болып отыр.
Көрсетілген сипаттағы кағидаларға:
• Мемлекеттік егемендікті құрметтеу;
• Барлық мемлекеттердің егеменді теңдігі;
• Ортақ пайда;
• Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпауы;
• Территориялық дербестігі және тұтастығы;
• Халықаралық міндеттерді адал ниетпен орындауы;
• Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу;
• Халықаралық құқықтык жауапкершілік және т.б.
жатады.
Осыдан барлық қоршаған ортаны қорғау туралы халықаралық шарттар
шығады.
Халықаралық экологиялық құқықтың құрылуы мен дамуына байланысты
процесте жеке немесе арнайы салалық кағида жасалды. Бұның құрылуында ерекше
рөлді 1972 және 1992 жылдардағы коршаған орта аясындағы БҰҰ Конференциясы,
дүниежүзілік табиғат хартиясы т.б. алады. Осы конференция материалдарында
қоршаған ортаның бөлінбейтін бір бөлшегі ретінде тұрақты дамудағы және т.
Б. орынды алатын адамның эко— құқықтық мәртебесі анықталды .
Қазіргі халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасына: табиғат
ресурстарының мемлекет меншігінен ажырамастығы;
* тең (бірдей) экологиялык қауіпсіздік ;
* казіргі және келешек ұрпақ игілігі үшін қоршаған
ортаны қорғау;
* қоршаған ортаға трансшекаралық залал келтіруге жол бермеу;
* экологиялық агрессияға тыйым салу;
* ұлттық және аймақтық деңгейде жүйелі түрде,
экологиялық жағдай туралы ақпаратпен алмасу;
* экологиялық апатты жағдайда ынтымактастық;
* дайындауды кеңейтуге, іс жүзінде пайдалануға,
технологиялардың
таралуы мен берілуін қоса алғандағы қоршаған орта аясына қатысты
ғылыми - техникалык ынтымактастық;
Говоруха Л. С. Основы общей экологии и международное сотрудничество в
области охраны природы. Киев, 1991 год;с. 13
* әркімнің қолайлы қоршаған ортаға қүқығы;
* қоршаған ортаның радиоактивті улануына жол бермеу;
* қоршаған ортаның трансшекаралық әрекетімен
байланысты
дауларды бейбіт жолдармен шешу;
* қоршаған ортаға келтірілген зиянға байланысты
мемлекеттердің халықаралық қүқықтық жауапкершілігі.
Жоғарыда аталған халықаралык экологиялық құқықтың қағидаларын жеке-жеке
қарастырайық.
Мемлекеттің өзіндік табиғи ресурстарының егемендік қағидасы Бас
Ассамблеяның 14 желтоқсан 1962 жылғы жаратылыс ресурстарының бөлінбейтін
егемендігі қарарында карастырылып, 1972 жылы БҰҰ - ның Стокгольмдегі
декларациясында көрініс тапқан. Аталған қағида негізгі мемлекет қоршаған
орта проблемасын шешуде өзінің үлттық саясатына сәйкес өзінің ресурстарын
қолдануға қүқылы. Оларға өз әрекетінің заңдылық шеңберінде
немесе басқа мемлекеттердің қоршаған ортасына зиян келмеуін бақылауға не
ұлттық заңдылықтың аумағына жататын аудандарда зиян келтірмеу
жауапкершілігі жатады .
Экологическое благосостояние одного государства не может быть за счет
или в отрыве от другого или других государств.
Экологиялык қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағида ретінде соңғы жылдары
қалыптасты. Ғалымдар бұл қағида әлеуметтік жэне ғылыми–техникалық професс
әсерінен құрылады деп көрсетеді. Экологиялық қауіпсіздік қағидасының
құрылуы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларына, сондай-ақ халықаралык
құқықтың әр түрлі саласындағы арнайы қағидаларына әсерін тигізеді. Бұл
қағиданың элементі болып, қоршаған ортаның барабар жағдайын қорғау жэне
қолдау максатында эскери – саяси жэне экономикалық әрекеттерді мемлекеттер
жүзеге асыруға міндетті деп санауға болады. Бұлар халықаралық құқықтық
құжаттар, ядролық қаруды ауада, ғарыш кеңістігінде жэне су астында сынауға
тыйым салу туралы шарт (1963жыл); теңіз бен мұхит үстіне жэне оның
қойнауына ядролық қаруды жэне жаппай жою қаруының басқа түрлерін
орналастыруға тыйым салу туралы шарт (1971 жыл); бактериалогиялық қорғауды
және улағыштарды дайындауға, өндіруге жэне артық жинауға тыйым салу және
жою туралы конвенция (1972 жыл); эскери немёсе басқа кақтығыста табиғи
ортаға әсер ететін құралдарды пайдалануға тыйым туралы конвенция (1977
жыл); озон кабатын корғау туралы Вена конвенциясы (1985 жыл) және т.б.
Қоршаған ортаны қорғаудың барлық кешенді мәселелерінен экологиялық
қауіпсіздік қағидасы басты негізді бөледі. Адамзаттың тіршілігі ретінде
экоспазмаға жол бермеу. Ол ең алдымен глобалды жэне қоршаған ортаны қорғау
аясындағы халықаралык проблемалардың төтенше сипатынан көрініс табады.
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғау қағидасы –барлық
арнайы қағидалардың жиынтығын жэне халықаралық экологиялық. құқық
нормаларын қамтитын қағида. Оның мэні, мемлекет өзінің ынтымақтастығында
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғауға көмектесу, сонымен
қатар ұлттық және ғылыми дамыған табиғи ресурстарды басқаруға барлық
қажетті әрекеттерді жасауға міндетті.
См. Декларация Стокгольмской конференции ООН 1972 г., глава 2,
принцип 21.
Трансшекаралық зиянды келтіруге жол бермеу: бұл қағида мемлекет өзінің
заңнамасының немесе бақылауының шеңберінде шетелдік, ұлттық жүйемен
қоршаған ортаға және жалпыға бір, аудандарда келтірілуі мүмкін зиянды
әрекеттерге тыйым салуы. Мемлекеттің егемендігін құрметтеу нақты
қағидасынан мына халықаралық экологиялық құқықтың арнайы қағидасы
мемлекеттің өзінін территориясында, сонымен бірге басқа мемлекеттердің
қоршаған орта жүйесіне жэне жалпыға бір аудандарды экологиялық зиян
келтіргені үшін жауапкершілігін түсіндіреді. Ең алғаш бұл қағида 1972 жылы
қоршаған орта проблемаларына арналған БҰҰ Стокгольмдегі конференциясы,
сосын бұл кеңейтілген түрде халықаралық іс жүзінде бекітіліп, жан –жақты
мойындалды.
Экологиялық агрессияға тиым салу қағида: жауласу ниетінің табиғатқа
әсері, Ирактың Кувейтке қарсы агрессиясы немесе АҚШ -тың Үнді Қытайға
геофизикалық соғысы11.
Осы қағиданың жекелеген мағынасы табиғи ортаға әсер ететін әскери және
басқа да соғыс қаруын пайдалануға тиым салу туралы конвенция (1977 жыл).
Қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жер табиғатын сақтауға мемлекеттердің
айрықша жауапкершілігі туралы БҰҰ қарары. Жаппай биосфераның ластану
санатындағы халықаралық қылмыстарға арналған халықаралык құқық
коммисиясымен жасалған халықаралық жауапкершілік кұру жобасы жатады.
Төтенше экологиялық жағдайларда ынтымақтастық қағидасы: мысалы,
химиялық кәсіпорында АЭС ірі апаттарына көмек көрсету12. Қағида осындай
техникалық апаттардың өсуі жағдайында халықаралық ынтымақтастықтың
тәжірибесі бекітілген. Бұл кағида өзіне, қажетті ақпаратты ұсынып, алдын –
ала хабарлау міндетін халықаралық кеңестің механизмі және халықаралық
көмекті қосады. Оның бөлек элементтерінде атап, атап айтқанда МАГАТЭ
қорғаумен дайындалған конвенция (1986 жыл); ядролық апаттарды жедел түрде
хабарлау конвенциясы; радиациялық апатты жағдайда апат болған кезде көмек
туралы конвенция (1986 жыл); сондай – ақ, ол қошаған орта құқықығына
байланысты МКОСР сарапшы топтарына ұсынылған. Онда: мемлекет төтенше
жағдай кезінде, экологиялык трансшекаралық жағдайлар болғанда шақырады және
тез арада тиісті ақпаратты ынта білдіретін мемлекеттерге тартып, төтенше
жағдайлар туындаған кезде олармен ынтымақтасуға жобалар жасайды.
Ғылыми – техникалық ынтьшақтастық қағидасына қоршаған орта
проблемаларына, табиғатты қорғауға байланысты озық технологиялар мен
қолайлы режимдегі жаңа білімдермен жэне табиғи ортаның хал — ахуалына
байланысты бақылау аймағын техникалык шешумен, ресурстарды сақтау, са
қалдык шығаратын технологиялармен еркін жэне кедергісіз халықаралық алмасу
кіреді. Берілген кағиданың мағынасы экологиялык кауіпсіздіктің глобалды
сипатынан туындайды, ғылыми жэне техникалық потенциалын және оны
қаматамасыз ету үшін халықаралық бірлестіктер барлык мүшелерінің қажетті
түрде бірігуін керек етті.
Техникалық жэне шаруашылык әрекеттердің соңын анықтау әдісі жайында
ақпараттар алу ынтымақтастығы қағидасы жалпы Еуропалык жиналыстың актісінің
кағидасында бекітілген. Ауаға ластаушы заттармен күрес әрекетінде ғылыми —
техникалық ақпараттар алмасу кажеттігі кең көлемде трансшекаралық ластану
туралы конвенцияның 3 бабында керсетеді.
Қазіргі ғылыми – ақпараттың еркі дамуына бірлесу, көмектесу және
қоршаған орта проблемасын шешуді жеңілдету үшін тәжірибемен алмасу, сондай
– ақ осы аумақта техникалық білімді пайдалану қажеттігі (1972 жыл);
Стокгольм Деларациясының 20- шы қағидасында көрініс тапты.
Қолайлы қоршаған орта құқықығы қағидасы.
Халықаралық экологиялық құқықтықтың шешуші элементі адамның негігі
құқыктары мен бостандықтарының еркіндігінің бөлінбейтін бөлшегі болу
керек.
Трофимов В. И. Экологическая и военная безопасность. Международное
право и сила. М. 1991 г. С. 76-78.
12 Например, авария на Чернобыльской АЭС
Әр адамның өмірге, дәлірек айтсақ оған қолайлы қоршаған ортаға құқығы
сөзсіз өмір сүру құқығы жарияланған. Адам кұқықтары жөніндегі жалпы
декларацияның 3 бабынан шығады.
Радиоактивтің таралуына жол бермеу қағидасы қоршаган ортаны әскери,
сондай – ақ тату аумақтарда ядролық энергияның қолдануын қамтиды. Бұл
арнайы кағиданың құрылуы жэне бекітілуі шарттармен сондай- ақ әдеттегі
жолдармен мемлекеттің халықаралық тәжірибесінің сакталуына мен бере отырып
қабылдайды.
Осыған байланысты қазіргі халықаралық қүқықта радиоактивті улануға жол
бермеу қағидасы бейбіт түрде ережені сақтауға атом өндірісінің,
құралдарының қалдыктарын биосфераға зиянды таралуы және т.б. процесстің бір
жағындағы мемлекет оған жол бермеу керектігін отандық құқықтың
әдебиеттерінде дәлірек көрсетіледі.
Қағиданың элементі қоршаған ортаға радиоактивтің таралуына жол бермеу,
мысалы: атмосфераның радиоактивті улануына, ғарыш кеңістігі және
дүниежүзілік теңіздерде ядролық жарылыстарды санауға, сонымен қатар осындай
орнықтырылған нормаларға тиым салу туралы әрекет етуші нормалар қоршаған
ортаны қорғау механизімінің маңызды түйінін айту керек.
Қоршаған ортаға келтірген зиян үшін мемлекеттердін қалықаралық құқықтық
жауапкершілігі туралы принципі. Ұлттық аудан немесе бақылаудан тыс
экологиялык жүйеге келтірілген елеулі зиянның жауапкершілігін қарастырады.
Әзірше бұл қағида толық жетіліп бітпесе де, оны біртіндеп мойындау мазмұны
кеңейтіліп келеді.
1.4. Халықаралық экологиялық құқықтың объектілері
Халықаралык экологиялық кұқықтың объектілері деп халықаралық құқық
субъектілерінің (мемлекет және халықаралық ұйымдар) экологиялық
катынастарының шығуы жэне дамуы жайлы табиғат объектілерін айтамыз13.
Қоршаған ортаны қорғау жэне табиғатты пайдалануды реттеуде халықаралық
құқықтың объектісі – жер планетасының табиғатты және жерге жақын ғарыш
кеңістігі'4 Бір мезгілде мұндай табиғи ортаның жеке объектілерін қорғауға,
дүниежүзілік мұхит жэне оның ресурсы, атмосфералық ауа, жануар мен
өсімдіктер әлемі, жер қойнауы, табиғаттың бірегей кешендері қоса жатады.
Қорғауды реттеу объектісі және осындай объектілерді пайдалану жүйесінде
бірнеше санаттарды бөлуге болады:
* халықтың қарауында болатын халықаралық табиғи объектілер
мен ресурстар (бассейн, дүниежүзілік мұхит, Антарктида, ғарыш);
* екі немесе бірнеше мемлекетке бөлінген табиғи объектілер
жэне ресурстар. Бұндай объектілерге шекаралас өзендер (Дунай,
Селенга, Рейн) және көлдер (соның ішінде Каспий теңізі), шекаралық
табиғи кешендер немесе пайдалы қазбалардың кен орны, қоныс аударатын
жануарлар популяциясы жатады.
* Ұлттық табиғи объектілер мен ресурстар. Мысалы: Коми
Республикасындағы орман сілемі Печоро-Илинск мемлекеттік
қорығының территориясында Коми ну орманы, Байкал көлі
дүниежүзілік мәдени жэне табиғи мұраларды қорғау туралы конвенцияға
сәйкес болып, бейімделген табиғи мұра учаскесі. Осыған, толық ұлттық
қорғауға жататын баска да табиғи ресурстар кіреді, бірақ
бұлардың қарым – қатынасы да құқықтык нормамен реттеледі.
Ауа бассейні. Табиғи объект ретінде ол бүкіл атмосфераны қамтиды және
халықаралық қорғау объектісі болады, өйткені атмосфералык ауа айналымы
тұтас үлттың игілігі бола алмайды. Ауа бассейнін халықаралық қорғау төрт
бағытта дамиды:
а) ауа-райы мен климатқа зиянды эсерді тоқтату;
См. Приложение № 1.
Бринчук М. М. Экологическое право ( право окружаюшей среды) уч.
Пособие М. 1998 г. С. 634.
б) атмофераның ластануының трансшекаралық тасмалдауының қолдауынан
шығуын ескерту;
в) озондық қабатты бұзылудан қорғау;
г) тазалау және бақылау құралдарын жетілдіру аумағында
халықаралық ынтымақтастықтың дамуы.
Атмофералық бассейндегі глобалды қорғаудың алғашқы мәнін, жаппай қырып
жою қаруын – ядролық, биологиялық, химиялык, стратегиялық қақтығысының
басталуы және т. Б. қолдануға жэне сынауға тыйым салу туралы бекітілген
халықаралық шарт алады.
Табиғи ортаға әсер ететін эскери жэне басқа да әр түрлі қақтығыстарға
пайдаланатын құралдарға тыйым салу туралы конвенция (1977 жыл), оған
қатысушыларға табиғи ортаға әсер ететін әскери немесе басқа да
қақтығыстарға пайдаланатын ұзақ немесе қауіпті зардап келетін, бүзылуға
әкеліп соғатын құралдарды қолданбауға шақырады.
Мемлекеттерге үлкен қауіп туғызатын экологиялық жағдай трансшекаралық
ауаның ластануы болып отыр. Бақылаудың көрсеткеніндей, ластанған заттардың
елеулі бөлігі жаңбыр қышқылы түрінде трансшекаралық тасымалдаудың
нәтижесінде Оңтүстіктен Солтүстікке – Скандинавия елдерінің территориясына
түседі. Батыс Еуропа жағынан Ресей территориясына жылына млн. тонна күкірт
қос тотығы, күкірт қышқылы, тұздар түсіп отырады. Шамамен осындай
мөлшерде Ресей территориясынан батыс Еуропалық елдерге ластағыш
заттар өтіп отырады.
БҰҰ Еуропалық мемлекеттердің қамқоршылығымен ауаны трансшекаралык кең
көлемде ластануы туралы 1979 жылғы бекітілген конвенция; шартта қатысушы
елдердің территориясына біртіндеп зиянды қалдықтардың таралуын кысқартуды
қарастырады. 1991 жыл трансшекаралық ластанудың қоршаган ортаға әсерін
бағалау туралы конвенция қабылданды. Конвенция шешім қабылдағанға дейін,
жоспарланған түрлі әрекеттерді қошаған ортаға әсерін бағалауды жүзеге
асыруды көздейді. Осыған сәйкес аудандар да жалпы іске қатысып, баға беруге
мүмкіндік алады. ЕЭК БҰҰ жанында ластанушылардың таралуына бақылау жасау
туралы бірлескен бағдарлама әрекет етеді ( ең алдымен, күкірт қос тотығы).
Бағдарламаның екі орталығы (Москва және Ослода) Еуропаның әр түрлі
мемлекеттерінде және бұрынғы КСРО шекарасының батыс жағалауында бақылау
станциясы бар.
Зерттеулер көрсетіп отырғандай, Солтүстік жарты шардағы озон қоспасы
қалыпты жағдайдан 10-15 пайызға азайған, бұл дегеніміз соңғы 13 жыл ішінде
көлемінің төмендеуі рекордтық көрсеткіш болып отыр. Өндірісті қысқартуға
және озонды бұзатын заттардың қолданылуын күшейту мақсатында озондық қабат
туралы Монреалдык жэне Вена келісімін қайта қарау туралы мәселе
қарастырылуда.
Ғарыш. Ғарыш кеңістігі бірде – бір мемлекеттің егемендігіне
жатпайды.
Бұл шынайы түрдегі халықаралық қорғау объектісі. Дүниежүзілік бірлестік
өзінің ғарышқа қатынасын екі қүжатта: БҰҰ Бас Ассамблеясының 1963 жылы
қабылданған ғарыштык кеңістікті пайдалануда мемлекеттердің әрекетінің
кұқықтық кағидасы декларациясында; сосын, айды және басқа аспан денелерін
қоса алғандағы ғарыш кеңістігін зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің
әрекеттері туралы шартында (1967 жылы) берілген.
Бұл құжаттарда ғарыштық құқықтық тәртіптің негізгі қағидалары көрініс
тауып отыр. Олар: ғарыш адамзат игілігі, ғарыштық кеңістікті тек қана
бейбіт мақсатқа пайдалануға, ғарыш кеңістігінің ластануына және ғарышқа
зиянды әрекет жасауға жол бермеу болып табылады. Қазіргі кезде жер аумағы
кеңістігінде, ғарыштық қондырғылардың тіршілігінің тоқтауынан кұралған әр
түрлі 3,5 млн. жуық ғарыштық қалдықтар бар.
Егер қазір ғарышты қалдықтардан тазалауға шара қолданбаса, онда
мамандардың айтуы бойынша 20-30 жылдан соң ғарышқа ұшу мүмкін болмай
қалады. Туындаған проблемаларды шешу жолдары: серіктерді брондау
(бронирование спутников), алдын – ала ескертетін жүйе қондыру, бүл бір
жағынан ғарышты қалдықтардан тазарту шарасы болса, екінші жағынан оның
ластануын алдын – ала ескерту үшін.
Дүниежүзілік мүхит. Жер шарындағы теңіз бен мұхиттардың жинағы ретінде
дүниежүзілік мұхиттар жер территориясының 71 пайызын алып, жер шарындағы
судың 96 пайызын өзіне шоғырландырып, жер атмосферасы және климатының
құрылуына шешуші әсер етіп отыр. Дүниежүзілік мұхит –биологиялық,
минералдық, энергетикалык ресурстардың қайнар көзі.
Мұхиттың мүнай және мұнай өнімдерімен химиялық және радиоактивті
заттармен және басқа да зиянды қалдықтармен ластануы, биосферадағы теңдікті
бұзады, жер шарының ауа корын толықтырудағы планктондарды жояды, балық
қорын және басқа да биологиялык ресурстарын кысқартады, адамның
денсаулығын, табиғи ортаға түзелмейтін зиянын тигізеді. Аса қауіп туғызатын
жағдай, ядролық қаруды сынауға радиоактивті, химиялық, биологиялық
материалдарды көму үшін дүниежүзілік мұхиттарды пайдалану болып отыр.
Антарктида. Алтыншы құрлық ретінде Антарктида ешбір мемлекеттің немесе
халықаралық ұйымның қарауына жатпайды. Бұл өзінше қоршаған ортаны қараудың
халықаралық объектісінің бір түрі. Антарктида турасында мемлекеттер мен
халықаралык ұйымдардың өзара карым – қатынасы халықаралық шарт негізінде
құрылады.
Қазіргі уақытта Оңтүстік материкті пайдалану жэне коргау қағидасы 1959
жылгы Антарктида туралы шартпен реттеледі. Жануарлар әлемін пайдалануды
реттеу, Арктикалық бассейннің жануарлар элемін қорғау туралы конвенция
негізінде жүзеге асырылады. Ғылыми зерттеу үйлестігі үшін арнайы СКАР
ғылыми зерттеу жөнінде ғылыми комитеті құрылды.
1991 жылы қазан айында Мадридте Антарктида турасында халықаралық
ынтымақтастық қорытындысы шығарылған хаттамаға кол қойылды. Онда, қоршаған
ортаны корғаудың алтыншы құрлығының халықаралық ынтымақтастығын реттеудегі
басымдық міндеті көрсетілген. Хаттамада Флора мен Фаунаны қорғау шараларды,
қалдықтарды шығаруға және теңіздің ластануына тыйым салуы қарастырылды. Ол
жүргізіліп отырған шараларға экологиялық сараптама жасау қажеттігін талап
етеді15.
Арктика жэне Антарктида жұмыстары жайында ведомствоаралық комиссия
құрылып, қызмет жасауда. Оның негізгі міндеті: шаруашылықтың
үйлесімділігін, мекеме мен ұйымдардың ғылыми жэне табиғатты қорғаудағы
әрекеті халықаралық ынтымактастыктың дамуы Арктика мен Антарктидаға
байланысты нормативтік актілердің жобасын жасауға қатысу болып табылады16
Бөлінетін табиғи ресурстар. Халықаралык табиғи ресурстардың бұл
санатына тұрақты табиғи ресурстардың екі немесе оданда көп егеменді
мемлекеттердік тұрақты және жылдың арнаулы бөлігінде табиғи ресурстардың
пайдалануында болуы. Бұған мысал ретінде, халықаралық су ресурсы –
теңіздер, өзендер, көлдер (Балтық теңізі, Дунай өзені, Канада мен АҚІІІ
арасындағы Ұлы көл) жатады.
Қорғау және пайдаланудың негізгі құқыктық реттелудің қайнар көзі болып,
ықылас білдірген мемлекеттердің бекіткен шарты болып танылады. Онда
халықаралық объектілерді пайдалану тэртібі, туындаған дауларды шешу,
қажетті төлемді төлеу, қорғау шаралары, өндірістік және басқа да жолдар
қарастырылған. Халықаралық объектілерді басқару үшін әруақыты әрекет
ететін басымдық орган –комиссия, комитет құрылады.
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ АЯСЫНДАҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
2.1. Қоршаған орта мәселелері жөнінде халықаралық конференциялар
Халықаралық конференция дүниежүзілік мемлекеттер мен халықтар
ынтымақтастығының ортақ мақсатка жетудегі дәстүрлі нысанының бірі. Бұл
нысан ескіден келе жатқан барлық адамзатты немесе бөлек мемлекеттер мен
халықтарды толғандыратын мәселелерге байланысты ортақталып жасалған
әрекеті. Конференцияға дайындык және өткізу прцессінде оқу, талдау
таңдалған
Эаз итчүеІГзсһаіг ргоіосоі гит Аііапііз – Уеі1а§ Каттегег]огп – АхеЬ
Еиг- Агсһ. 1991. 46. №21 16 см. САП и П РФ. 1993 г. № 9 ст. 749
мәселенің жағдайына қарай бағалау және таңдау жасау, қатысушылардың ынта-
ықыласы түсіндіріледі, шешім қабылданады, мемлекеттің келесі бірлесу
әрекеттерінің бағытын және нысанын анықтау жүргізіледі.
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық конференциялар
мемлекеттердің ынтымақтастығының бір нысаны ретінде өткен ғасырдың басында
жүзеге асырыла бастаған еді17
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы халықаралық
ынтымақтастықтың дамыған бір нысаны болып, екі жақты және көп жақты
үкіметтік жэне үкіметтік емес конференциялар танылады. Жыл сайын әлемде
экологиялық мәселелерге байланысты жүздеген, немесе мыңдаған
конференциялар өткізіледі18
Мақсатына қарай ол табиғатты қорғау әрекетіндегі тәжірибемен және
экологиялық маңызы бар ақпараттармен алмасу ғылыми және практикалық
мәселелерді шешудің құралы болып отыр.
Табиғатты қорғау жөнінде ең алғашқы конференция 1913 жылы Бернде өтті.
Швейцария өкіметінің шақыртуымен конференцияға 17 мемлекет өкілдері, атап
айтканда: Австрия, Аргентина, Бельгия, ¥лыбритания, Венгрия, Германия,
Дания, Италия, Нидерландия, Норвегия, Португалия, Ресей, АҚШ, Франция,
Швейцария, Швеция жиналды.
Делегаттар әлемнің табиғи жағдайы туралы пікірлерімен алмасып,
табиғатты жедел түрде қорғау кажеттігін мойындады. Конференция табиғатты
халықаралық қорғау мақсатында комиссия кеңесінің біліктілігін, әлемнің
табиғатының жағдайы және оның қорғалуы туралы барлық бар пікірлерді
жариялау,қорытындылау, талдау жасау туралы Қаулы қабылдады. Көрсетілген
мәселеге байланысты арнайы конференцияларды өткізу туралы ой-пікір 1967
жылдың соңында БҰҰ Бас Ассамблеясының 22 сессиясында айтылған еді. Сонан
соң, БҰҰ- экономикалық және элеуметтік кеңесінің 45
17 Кравченко С. Н. Социально – психологические аспекты правовой охраны
окружающей среды Львов, 1988 г.
18 Бутрос-Бутрос Гали. Доклад о работе ООН за период с 40 по 50 сессии
Генеральной Ассамблеии ООЫ, Нью-Йорк, 1995 г.
сессиясының күн тәртібіне қойылды. Қабылданған ЭКОСОС қарары жедел түрде
адамды қоршаған ортаның ластануын шектеуге және мүмкіндігінше тоқтатуға
үлттык, сол сияқты халықаралық деңгейдегі шаралардың күшейтілу қажеттігін
көрсетті. Сондай-ақ мұндай конференциялардың кажеттігі туралы биосфера
ресурстарын қорғау жэне ғылыми рационалды негізді пайдалануға арналған
сарапшылардың 1968 жылы қыркүйекте Париждегі Үкіметаралык конференциясында
қабылданды.
1948 жылы табиғат жэне табиғи ресурстарды қорғаудың халықаралык Одағы
кұрылды. Осының нәтижесінде атап айтканда, қоршаған ортаны қорғау аясында
әлемде халықаралық ынтымактастықтың өркендеуіне қолайлы саяси
атмосфера қалыптасты. Ол адамды қоршаған орта мәселелеріне қатысты
БҰҰ Стокгольм конференциясының ойдағыдай табысты болуына мүмкіндік
туғызды. Конференция 5 шілде 1972 жылы ашылды. Оның жұмысына 113
мемлекет өкілдері қатысты.
Қоршаған орта проблемаларына арналған БҰҰ Стокгольм конференциясы
қоршаған ортаны қорғауда глобалдық жэне жедел сипаттағы проблемалардың
мойындалуын жэне мемлекеттердің табиғи қоршаған ортаны әлемдік қоршаудың
көрінісін жэне жағдайын дамытуға баға берудің бір-бірімен байланысты жэне
бірін-бірі толықтыратын шешімнің үш тобын қабылдады. Оларға: мәлімдеме
қағидалары; шаралардың жобасы; ұйымдык – қаржылық шешім.
Декларация қағидалары адамның қоршаған ортаны қорғау мәселелері
жөніндегі БҰҰ конференциясының басты шешімі болуға шақ тұр. Ол әлемдік
қоршаған орта табиғаты жағдайына өз әрекетімен тікелей және әсер ететін
мемлекет және халықаралық ұйымның басшылығы мен барлык басты қағидалар
түсінігін топтастыруды көздейді. Декларацияның мазмұны преамбуланы қоса 7
пункттен – жариялау және 26 қағидадан тұратын қағида, қорытынды
бөлімдерден тұрады.
Преамбула қоршаған ортаның глобалдық мәнін анықтайтын, олардың басқа
адамзат проблемаларымен байланысын, себебін және жағдайын, осы мәселелердің
туындауна себепші болатын және болашақта олардың ескіруіне әкеліп соғатын
төтенше маңызды оқиғаларды қарастырады. Преамбула тиянақты қорғау жургізе
отырып, адамзат өзінің әрекетін бүкіл әлемде реттеуге тарихта бүгінде
мүмкіншілік туып отырғанын жэне бұл әрекетінің қоршаған ортаға ешбір зардап
салдары болмауға тиіс екенін көрсетеді '9.
Жоғарыда атап өткендей, декларация қағидасы қазіргі уақыттағы қоршаған
орта мәселесін және оның көрінісіне дүниежүзілік бірлестіктердің қатынасын
білдіретін 26 қағидадан түрады. Осы кағидалар ішінен бастысын атап өтуге
болады:
Қорытынды актінің 5 бөлімі қоршаған орта проблемаларына арналған. Онда,
мемлекеттердің экологиялық ынтымақтастығының мақсаты, аумағы, нысаны және
әдісі анықталған. Атап айтқанда, халықаралық экологиялық ынтымақтастық
атмосферасының ластануымен күрес, суды ластанудан қорғау, теңіз аумағын,
жер қыртысын қорғау, қорықтарды, қалалардағы қоршаған ортаны экологиялық
зерттеудің орнықты белгілері көрсетілген ынтымақтастықтың аумағын қамтиды.
Ынтымақтастықтың бұл түріне ақпараттық алмасу, конференция ұйымдастыру,
ғылыми кызметкерлермен алмасу, қоршаған ортаны қорғау мәселесіне бірлесіп
жоба дайындау нысандары мен әдістері ұсынылған.
Хельсинкидегі шешімнің жобасын іске асыру нәтижесінде катысушы елдер
арасында қоршаған ортаның ластануын токтату туралы бірнеше кұжаттар
қабылданған болатын.
Атап айтқанда, атмосфералык ауаның трансшекаралық ластануы туралы
конвенция (1979 жыл) және өнеркәсіп апаттарына трансшекаралық әсері туралы
конвенция (1922 жыл).
1986 жылы қарашада СБСЕ қатысушы мемлекет өкілдерінің Венада кездесуі
болды. СБСЕ қорытынды актісінің саяси мәселелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz