Қазақ тіліндегі сандық мәнді сөздер жайында

Сан есім - заттың мөлшерін, ретін, санын білдіретін грамматикалық ерекшеліктері бар, есімдер тобына жататын сөз таптарының бірі. Мысалы: он қой, бес қозы, жиырма литр сүт. Мұнда біз әр заттың санын нақты біліп тұрмыз. Алайда тілімізде нақты сандық ұғымды білдірмесе де, кейбір сан есімдермен мағыналас болып келетін көптеген сөздер бар. Мысалы, жарты, жарым, ширек, т.б. Мұндағы жарты, жарым сөздері екіге бөлгеннің бірі яки 2/1 бөлшектік ұғымымен беріліп тұрса, ширек сөзі төрттің бірі яки 4/1 бөлшектік ұғымымен беріліп тұр.
Сан есімдермен мәндес болып келетін сандық мәнді сөздердің берер мағыналары алуан түрлі. Мысалы: Мылтығы бар еді. Бір қадақ ұнға айырбастап жібердім. Мүсіреп екі қурайды таңдап алды да, көшпелі елдердің ең бірінші күй аспабы сыбызғы жасады. Біреуі – 5 сүйем, біреуі -4 сүйем. Арт жағында қуғыншылар, Ұлпан олардан оқ бойы бұрын келіп жетті. Табан елі қазы түсетін биелер базарда он үш, он үш жарым сом. Бір табын сиырды айдалаға тастап, қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты. Талдап уақытын оздырмады, қас қаққанша тар жерде көзден ғайып болып үйренген адам сайға қарай ұмтылды. Осы мысалдардағы сандық мәні бар сөздер: қадақ, сүйем, табын деген сөздер мен оқ бойы, табан елі, қас қаққанша деген тұрақты сөз тіркестері. Қадақ белгілі бір заттың салмағын білдірсе, сүйем ұзындықты білдіреді, ал табын сөзі белгілі бір заттың мөлшері қанша екендігін білдірген. Сол сияқты оқ бойы деген тұрақты сөз тіркесі ара қашықтықты аңғартса ,табан елі қалыңдықты байқатады. Ал қас қаққанша мерзімдік мағынаны білдіреді .
Осындай әр түрлі мағыналарына байланысты сандық мәнді сөздерді салмақ мағыналы сөздер, қалыңдық мағыналы сөздер, ұзындық мағыналы сөздер, қашықтық мағыналы сөздер, мөлшер мағыналы сөздер, мерзім мағыналы сөздер деп топтауға болады.
Салмақ мағыналы сөздер. Бұл топқа жататын сөздер мал баққан көшпенді халықтың өмірінде өлшемдік мәнде көп қолданылған. Ол сөздер мыналар: қадақ, батпан, мысқал, келі, қап, табақ және әшмүшке.
Қадақ. Қадақ екі жүз граммға тең салмақ өлшемі. Мысалы: Әйелдердің жол-жорасын Ұлпан оң қолынан үлестірді: кілем, текемет, көрпе, киіз, бір-бір қадақ қашаннан жатқан қағаз шай ...- бәрібір таусылар емес.
Батпан. Бір батпанда 100 кг ауырлық болады. Мысалы: Бұт болдым деп мақтанба, онан да ауыр батпан бар.
Мысқал. Мысқал- Шығыс елдеріне көп тараған салмақ белгісі. Мысқал бүкіл араб елдерінде, Индияда және Шығыс Африкада, Орталық Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде пайдаланылған. Б.з.басында 780ж. жасалған шыны сауыттар табылған. Зерттеу нәтижесі бойынша, олар миллиграммның 3\1-іне дейінгі дәлдікпен істелген. Салмағы 431 гр- ға тең. Бұл негізінен алтын мен күміс ақшалардың, бағалы заттар мен бояулардың өлшемі ретінде қолданылған. Мысалы: Бір мысқал орам еті жоқ жас денелер бүгін бір сәтке еркіндік алып, көркемдік әнін салып келе жатқандай еді.

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология – Алматы, 1991.
2. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі – А., 1988.
3. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі – Алматы, 1977.