Қазақ тіліндегі сандық мәнді сөздер жайында

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

ӘОК 809. 434. 2: 801. 55 К 27

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ САНДЫҚ МӘНДІ СӨЗДЕР ЖАЙЫНДА

К. М. Қарымбаева, Ә. М. Садықбеков

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жамбыл политехникалық колледжі, Тараз қ.

Сан есім - заттың мөлшерін, ретін, санын білдіретін грамматикалық ерекшеліктері бар, есімдер тобына жататын сөз таптарының бірі. Мысалы: он қой, бес қозы, жиырма литр сүт. Мұнда біз әр заттың санын нақты біліп тұрмыз. Алайда тілімізде нақты сандық ұғымды білдірмесе де, кейбір сан есімдермен мағыналас болып келетін көптеген сөздер бар. Мысалы, жарты, жарым, ширек, т. б. Мұндағы жарты, жарым сөздері екіге бөлгеннің бірі яки 2/1 бөлшектік ұғымымен беріліп тұрса, ширек сөзі төрттің бірі яки 4/1 бөлшектік ұғымымен беріліп тұр.

Сан есімдермен мәндес болып келетін сандық мәнді сөздердің берер мағыналары алуан түрлі. Мысалы: Мылтығы бар еді. Бір қадақ ұнға айырбастап жібердім. Мүсіреп екі қурайды таңдап алды да, көшпелі елдердің ең бірінші күй аспабы сыбызғы жасады. Біреуі - 5 сүйем, біреуі -4 сүйем . Арт жағында қуғыншылар, Ұлпан олардан оқ бойы бұрын келіп жетті. Табан елі қазы түсетін биелер базарда он үш, он үш жарым сом. Бір табын сиырды айдалаға тастап, қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты. Талдап уақытын оздырмады , қас қаққанша тар жерде көзден ғайып болып үйренген адам сайға қарай ұмтылды. Осы мысалдардағы сандық мәні бар сөздер: қадақ, сүйем, табын деген сөздер мен оқ бойы , табан елі, қас қаққанша деген тұрақты сөз тіркестері. Қадақ белгілі бір заттың салмағын білдірсе, сүйем ұзындықты білдіреді, ал табын сөзі белгілі бір заттың мөлшері қанша екендігін білдірген. Сол сияқты оқ бойы деген тұрақты сөз тіркесі ара қашықтықты аңғартса , табан елі қалыңдықты байқатады. Ал қас қаққанша мерзімдік мағынаны білдіреді .

Осындай әр түрлі мағыналарына байланысты сандық мәнді сөздерді салмақ мағыналы сөздер, қалыңдық мағыналы сөздер, ұзындық мағыналы сөздер, қашықтық мағыналы сөздер, мөлшер мағыналы сөздер, мерзім мағыналы сөздер деп топтауға болады.

Салмақ мағыналы сөздер. Бұл топқа жататын сөздер мал баққан көшпенді халықтың өмірінде өлшемдік мәнде көп қолданылған. Ол сөздер мыналар : қадақ, батпан, мысқал, келі, қап, табақ және әшмүшке.

Қадақ. Қадақ екі жүз граммға тең салмақ өлшемі. Мысалы: Әйелдердің жол-жорасын Ұлпан оң қолынан үлестірді: кілем, текемет, көрпе, киіз, бір-бір қадақ қашаннан жатқан қағаз шай . . . - бәрібір таусылар емес.

Батпан. Бір батпанда 100 кг ауырлық болады. Мысалы: Бұт болдым деп мақтанба, онан да ауыр батпан бар.

Мысқал . Мысқал- Шығыс елдеріне көп тараған салмақ белгісі. Мысқал бүкіл араб елдерінде, Индияда және Шығыс Африкада, Орталық Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде пайдаланылған. Б. з. басында 780ж. жасалған шыны сауыттар табылған. Зерттеу нәтижесі бойынша, олар миллиграммның 3\1-іне дейінгі дәлдікпен істелген. Салмағы 431 гр- ға тең. Бұл негізінен алтын мен күміс ақшалардың, бағалы заттар мен бояулардың өлшемі ретінде қолданылған. Мысалы: Бір мысқал о рам еті жоқ жас денелер бүгін бір сәтке еркіндік алып, көркемдік әнін салып келе жатқандай еді.

Табақ. Табақ - шамамен 12 орыс фунтына тең салмақ бірлігі. Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік аудандарында жиі қолданылған. Ол үлкен табақ 12-17 кг шамасында, кіші табақ 3, 9-4 кг шамасында болып екіге бөлінеді.

Қап. Қап - негізінен астық мөлшерін өлшеуге арналған салмақ бірлігі. Кейбір әдебиеттерде қаптың мынадай түрлері де кездеседі: тоқты қап -3 пұт немесе 48 кг , қой қап -6 пұт немесе 96 кг, торпақ қап -9 пұт немесе 144 кг.

Ұзындық өлшемдері. Бұл топқа: аршын, құлаш, сүйем, қарыс, шақырым, кез, сынық сүйем, қарыс сүйем, кере қарыс, балта сап, құлаш, сала құлаш, кісі бойы, найза бойы деген сөздер мен сөз тіркестері жатады.

Кез - шамамен 70-80 см-ге дәлірек айтқанда 71, 12 см-ге тең ұзындық өлшемі. Кез өлшемін сөйлеу тілінде метр деп те атайды. Мысалы: Кеше әжем дүкеннен 15 кез қызыл ала шыт алды.

Аршын - парсы тілінен енген, бұл өлшемнің дәл мағынасы- шынтақтан саусақтың ұшына дейінгі аралық. Аршын- кездің синонимі.

Сүйем - бас бармақ пен сұқ саусақ аралығымен өлшенетін өлшем, шамамен 17-18 см. Мысалы: Гүлдер күніне бір сүйем өсіп шығады екен .

Ал қарыс сүйем -50 см, сынық сүйем -14-15 см, ал кере қарыс -20-22 см . Бұлар көбіне маңдайға, қастың арасына, бет пен жаққа, сондай-ақ жылқының құлағына, жал етіне, шоқтығына, ізінің қашықтығына, т. б. жағдайларда айтылады.

Құлаш -1, 80-2 метрге тең, ал сала құлаш барлық құлашпен өлшенген нәрсе туралы айтылады. Мысалы: бір кез ақ жібек, ұзындығы сала құлаш т. б.

Найза бойы, арқан бойы деген халықтық өлшемдер ұзындықты білдірумен қатар биіктік, тереңдік, қалыңдық өлшемі ретінде де қолданылады. Мысалы: Күн найза бойы көтерілген кез.

Саржын - арасы үш кезге немесе 2м 13см-ге тең ұзындық өлшемі .

Қалыңдық мағыналы сөздер : пышақ сырты, қылыш сырты . Бұлар жұқа, бір еліден аз деген мағынада, шамамен 3-5мм. Осы тәрізді сере, қазы, екі елі, үш елі, бес елі 7-10 см, сондай-ақ шынашақ, елі, бармақ 1-2. 5 см -ге тең қалыңдық мағыналы сөздер бар. Мысалы: Жаясының майы тап бір елі шықпаса, мұрнымды кесіп берейін .