Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша бала асырап алудың өзекті мәселелері
1 ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2 Диссертациялық зерттеу келесідей қайнар көздерді пайдалана отырып орындалды
2 Диссертациялық зерттеу келесідей қайнар көздерді пайдалана отырып орындалды
Бұл жұмыста Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша бала асырап алудың ерекшеліктері мен қазіргі таңдағы өзекті мәселелеріне қарастырып, олардың шешу жолдарын автор тауып шешуге тырысқан.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу тақырыбының себебі болып балалар үшін жақсы, толық отбасы мүмкіндіктерін беру ретінде бала асырап алу институты түсіндіріледі.
Бала асырап алу сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Сонымен қоса Қазақстанның негізгі халықаралық құқықтық пакт яғни бала құқықтарын қорғау Конвенциясына қосуы, адамдардың құқықтарын қорғауға балалық шақты, әкелікті, аналықты қорғауға үлкен мән беретін 1995 жылғы Конституция сонымен қатар құқық туралы жалпы тенденциялар, оның гуманизациясы мәселелерін реттеуге негіздейді.
Қазақстанда әлі күнге дейін бала асырап алу мәселесіне байланысты теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Бала асырап алуға байланысты қолданыстағы нормативтік база, осы сұрақ бойынша тәжірибе уақыт талабына сәйкес келмейді.
Бала асырап алуды реттейтін материалдық нормалар мен азаматтық іс жүргізу құқығы арасында маңызды диссонанс көрінеді. Іс жүргізу нормалары мен сот тәжірибесінде осы істердің құқықтық табиғатын толық түрде ескермейді.
1998 жылғы ҚР «Неке және отбасы туралы» заңында бала асырап алу соттық тәртібімен жүзеге асырылады. Бірақта бала асырап алуды құқықтық реттеуді жетілдіруде балалар қызығушылығы толық түрде қарастырылмаған. Осы айтылған заңда және өзге де нормативтік актілерде қойылған мақсатқа деген білместік теріс әсер ету орын алады.
Бала асырап алу құқықтық механизмінің дұрыс әсер етуін қамсыздандыру біздің қоғамдағы қарым-қатынасқа байланысты болып келеді, яғни кәмелетке толмаған жастар тарапынан құқықбұзушылық кешенін сақтап қалуына негіздейді. Ал бұл өз кезегінде дені сау ұрпақтың өсуіне және жанұяның тұрақтылығын көтеруге балалы бола алмайтын тұлғаларға моральдық жағынан көмектеседі. Жоғарғы соттың жалпылауында маңызсыз бұзушылықтар кездеседі., бала асырап алу тәжірибесінде құқық қолдану маңыздылығын көтеру мәселелері айтылмаған. Мемлекеттік органдар бала құқықтарының бұзылуына аса мән бермейді, әсіресе шетел азаматтарымен бала асырап алуға қатысты. Бала асырап алу жарамсыздығының саны жалпы қарастырылған істің 1/100 құрайды. Сонымен қоса балалардың құқықтары мен қызығушылықтарын қорғау аясында сәтсіздіктер туындайды. Мысалы, Қазақстанда балаларды құқықтарын заңсыз шетелге шақыру арқылы қол сұғушылық статистикасы жөніндегі ақпарат бекітілмеген. Осындай қолсұғушылықтар із-түзсіз жоғалған адамдардың статистикасынан көрінеді, яғни онда із-түзсіз жоғалған балалардың арнайы көрсеткіші бекітілмеген. Осы орын алған жағдайға байланысты жалпылау бойынша теоретикалық зерттеумен соған сәйкес талқылау қажет. Бала асырап алу әлеуметтік құқықтық феномені ретінде жеке құқық теориясында толық түрде қабылданбаған, ал дәл осындай сұрақ негізінде сөз қозғау керек. Ол өзінің дамуы негізінде отбасы және материалдық құқық нормаларына сүйенуі тиіс. Қазіргі кездегі бала асырап алудың заңды процедурасы мақсатқа сай бағытталған зерттеудің объектісі ретінде болған жоқ. Ал 1999 жылғы әрекет еткен және қазіргі кездегі бала асырап алу тәртібінің арасында үлкен айырмашылықтар бар.
Асырап алынғандардың құқықтық кепілдігін, осы құқықтық қатынастың өзге де қатысушыларын кепілдіктерін жан-жақты қамтамасыз ету керек, бала асырап алудың іс жүргізушілік тәртібін жетілдіру қажет. Мәселенің маңыздылығы жаңа заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті өзінің «Қазақстан – 2030» бағдарламасында айта кеткен: «бізге жергілікті аумақта да жанұяны, жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде жаңа демеу жолдарын табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз келсе ерлі-зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-анасы балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса және әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет тыныш күйде болуымызға болады.»
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу тақырыбының себебі болып балалар үшін жақсы, толық отбасы мүмкіндіктерін беру ретінде бала асырап алу институты түсіндіріледі.
Бала асырап алу сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Сонымен қоса Қазақстанның негізгі халықаралық құқықтық пакт яғни бала құқықтарын қорғау Конвенциясына қосуы, адамдардың құқықтарын қорғауға балалық шақты, әкелікті, аналықты қорғауға үлкен мән беретін 1995 жылғы Конституция сонымен қатар құқық туралы жалпы тенденциялар, оның гуманизациясы мәселелерін реттеуге негіздейді.
Қазақстанда әлі күнге дейін бала асырап алу мәселесіне байланысты теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Бала асырап алуға байланысты қолданыстағы нормативтік база, осы сұрақ бойынша тәжірибе уақыт талабына сәйкес келмейді.
Бала асырап алуды реттейтін материалдық нормалар мен азаматтық іс жүргізу құқығы арасында маңызды диссонанс көрінеді. Іс жүргізу нормалары мен сот тәжірибесінде осы істердің құқықтық табиғатын толық түрде ескермейді.
1998 жылғы ҚР «Неке және отбасы туралы» заңында бала асырап алу соттық тәртібімен жүзеге асырылады. Бірақта бала асырап алуды құқықтық реттеуді жетілдіруде балалар қызығушылығы толық түрде қарастырылмаған. Осы айтылған заңда және өзге де нормативтік актілерде қойылған мақсатқа деген білместік теріс әсер ету орын алады.
Бала асырап алу құқықтық механизмінің дұрыс әсер етуін қамсыздандыру біздің қоғамдағы қарым-қатынасқа байланысты болып келеді, яғни кәмелетке толмаған жастар тарапынан құқықбұзушылық кешенін сақтап қалуына негіздейді. Ал бұл өз кезегінде дені сау ұрпақтың өсуіне және жанұяның тұрақтылығын көтеруге балалы бола алмайтын тұлғаларға моральдық жағынан көмектеседі. Жоғарғы соттың жалпылауында маңызсыз бұзушылықтар кездеседі., бала асырап алу тәжірибесінде құқық қолдану маңыздылығын көтеру мәселелері айтылмаған. Мемлекеттік органдар бала құқықтарының бұзылуына аса мән бермейді, әсіресе шетел азаматтарымен бала асырап алуға қатысты. Бала асырап алу жарамсыздығының саны жалпы қарастырылған істің 1/100 құрайды. Сонымен қоса балалардың құқықтары мен қызығушылықтарын қорғау аясында сәтсіздіктер туындайды. Мысалы, Қазақстанда балаларды құқықтарын заңсыз шетелге шақыру арқылы қол сұғушылық статистикасы жөніндегі ақпарат бекітілмеген. Осындай қолсұғушылықтар із-түзсіз жоғалған адамдардың статистикасынан көрінеді, яғни онда із-түзсіз жоғалған балалардың арнайы көрсеткіші бекітілмеген. Осы орын алған жағдайға байланысты жалпылау бойынша теоретикалық зерттеумен соған сәйкес талқылау қажет. Бала асырап алу әлеуметтік құқықтық феномені ретінде жеке құқық теориясында толық түрде қабылданбаған, ал дәл осындай сұрақ негізінде сөз қозғау керек. Ол өзінің дамуы негізінде отбасы және материалдық құқық нормаларына сүйенуі тиіс. Қазіргі кездегі бала асырап алудың заңды процедурасы мақсатқа сай бағытталған зерттеудің объектісі ретінде болған жоқ. Ал 1999 жылғы әрекет еткен және қазіргі кездегі бала асырап алу тәртібінің арасында үлкен айырмашылықтар бар.
Асырап алынғандардың құқықтық кепілдігін, осы құқықтық қатынастың өзге де қатысушыларын кепілдіктерін жан-жақты қамтамасыз ету керек, бала асырап алудың іс жүргізушілік тәртібін жетілдіру қажет. Мәселенің маңыздылығы жаңа заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті өзінің «Қазақстан – 2030» бағдарламасында айта кеткен: «бізге жергілікті аумақта да жанұяны, жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде жаңа демеу жолдарын табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз келсе ерлі-зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-анасы балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса және әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет тыныш күйде болуымызға болады.»
1 Қазақстан Республикасының 2002 жылы 8 тамыз № 345-ІІ «Қазақстан Республикасының бала құқықтары туралы» Заңы. Өзгерістері және толықтырулары 27 шілде 2007 ж.
2 Калашникова Н. Усыновление в Казахстане: эволюция законодательства о сиротах и детях, оставшихся без попечения родителей // Правовая реформа в Казахстане 2004, № 2 (24)
3 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы № 321-І «Неке және отбасы туралы» Заңы. Өзгерістер және толықтырулары 27 шілде 2007 ж.
4 Ежов Ю.А. Семейное право. М., 2000.
5 Пчелинцева Л.М. Семейное право. М., 1999.
6 Нечаева А.М. Семейное право: проблемы и перспективы развития // Государство и право 1999, № 9
7 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 1999 жылы 24 маусымындағы № 842 «Адамдардың бала асырап алуына, оны қамқоршылыққа (қорғаншылыққа), патронатқа алуына болмайтын аурулардың тізбесі» Қаулысы.
8 Казакова А.В. Правовое регулирование института усыновления в Республике Казахстан // Экономика и право Казахстана 2003, № 13
9 Летова Н.В. Проблемы усыновления: теория и практика. // Государство и право 2006, № 11
10 Балалардың құқықтарын қорғау туралы Гаага Конвенциясы. 29 май 1993 ж.
11 Кузнецова И.М. Семейное право. М., 1999.
12 Айтжан Б.Е., Шіркінбаев Т.Б. Отбасы құқығы. Алматы, 2006.
13 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) 27 желтоқсан 1994 ж. Өзгерістер және толықтырулары 4 мамыр 2009 ж.
14 Прокуронова С.С. Семейное право. Санкт – Петербург, 2000.
15 Челябиева Н.С. Право ребенка выражать свое мнение и защищать свои интересы. М., 2002.
16 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 13 шілде 1999 ж. Өзгерістер және толықтырулар 5 шілде 2008 ж.
17 Кустова В.В. Актуальные проблемы установления усыновления в российском праве. // Журнал российского права 2002, № 7
18 Поддубная Т.Н., Поддубный А.О. Управление системой социальной защиты детства. Ростов-на-Дону, 2005.
19 Косова О.Ю. Семейное и наследственное право: учебное пособие. М., 2003.
20 Бондова М.С. Для какой цели необходим государственный банк данных о детях, оставшихся без попечения родителей. // Закон и право 2002, № 1
21 Астана қаласының әкімдігінің 2008 жылдың 18 ақпанындағы № 22-222 «Жетім балалар мен ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларды өңірлік есепке қою» Қаулысы.
22 Михайлова О. Усыновление без права на ошибку. // Заң және заман 2004,
№ 6
23 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 25 тамыз. Өзгерістер және толықтырулар 21 мамыр 2007 ж.
24 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 1997 жылы 16 шілде. Өзгерістер және толықтырулар 7 сәуір 2009 ж.
25 Кенжебеков Б. Вопросы законодательства при усыновлении детей. // Закон и время 2004, № 8
26 Джандарбек Б.А. Рассмотрение по существу дел об усыновлении. // Вестник КазГУ. Серия юридическая № 2 (19).
27 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2000 жылдың 22 желтоқсанындағы № 17 «Соттардың бала асырап алу туралы істерді қарау кезінде «Неке және отбасы туралы» заңнаманы қолданудың кейбір мәселелері туралы» Қаулысы.
28 Ержанова А. Азаматтық құқық бойынша бала асырап алу мәселелері. // Заң 2003, № 5
29 Борчашвили И.Ш. ҚР Қылмыстық кодексіне Комментарий. Алматы, 2007.
30 Рахметов С.М., Бапанов Т.Ә. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне Комментрий. Алматы, 2004.
31 Нарикбаев М.С. Правовая охрана детства в Республике Казахстан. Алматы, 1996.
32 Нечаева А.М. Споры о детях. М., 1989.
33 Бондова С.Н. Семейное право. М., 2002.
34 Гришаев С.П. Семейное право (в вопросах и ответах). М., 2000.
35 Кудайбергенов М.Б. Права ребенка в Казахстанском и международном праве. Алматы, 2001.
36 Лоскутов И. Учет иностранцев, желающих усыновить (удочерить) детей. //
www. Google. kz
37 Доровских Е.В., Вербицкий М.Ю. О порядке усыновления ребенка иностранным гражданином. // Юрист 2003, № 7
38 Дүйсенбайқызы А. Еліміздегі бала асырап алу мәселесі. // Ана тілі 2008,
№ 51 (940)
39 Мамырбаева Д. Қазақ баласының америкалық бесігі // Жұлдыз 2007, № 4
40 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2002 жылғы 12 қарашадағы №119 «Қазақстан Республикасы азаматтары болып табылатын балаларды шетелдіктерге асырап алуға беру Ережесі» Қаулысы.
41 «Қазақстан Республикасында балалар құқықтарының сақталуы туралы» Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл баяндамасы, Астана 2005.
42 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2003 жылғы 12 мамырдағы № 2264 «Шетелдердің асырап алуына берілетін Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын ұл (қыз) балаларды есепке алу туралы» Нұсқаулығы.
43 Вопросы законодательства о браке и семье при усыновлении детей в Казахстане // Зангер 2003, № 8
44 Шаймерденова А.С. Международное усыновление: реалии сегодняшнего дня. // Заңгер 2008, № 5
45 Комиссия по правам человека при президенте РК «Доклад о соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан», Астана, 2008.
46 Әшеева Р. Сәбидің көз жасы (жетім балалар саудасы туралы) // Қазақстан әйелдері 2005, № 5
47 Тұрптбайұлы А. Жетімдер қашанғы саудаға түсе береді? // Егемен Қазақстан 01.19.2007 ж.
48 Бекетова Г., Ибышева Ш. В Казахстане решают проблему международного усыновления // www.zona.kz 1/2005 г.
49 Тоқабаев Қ. Мемлекет жетімін шетелдікке бергеннен гөрі, оған өзінің туған Отанында жағдай жасауды ойластырса ғой... // ҚазАқпарат 18.01.2007 ж.
50 Құрманбайұлы Қ. Шет елге бала беруден үшінші орынға көтерілдік // Жас алаш. 2009, № 3
2 Калашникова Н. Усыновление в Казахстане: эволюция законодательства о сиротах и детях, оставшихся без попечения родителей // Правовая реформа в Казахстане 2004, № 2 (24)
3 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы № 321-І «Неке және отбасы туралы» Заңы. Өзгерістер және толықтырулары 27 шілде 2007 ж.
4 Ежов Ю.А. Семейное право. М., 2000.
5 Пчелинцева Л.М. Семейное право. М., 1999.
6 Нечаева А.М. Семейное право: проблемы и перспективы развития // Государство и право 1999, № 9
7 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 1999 жылы 24 маусымындағы № 842 «Адамдардың бала асырап алуына, оны қамқоршылыққа (қорғаншылыққа), патронатқа алуына болмайтын аурулардың тізбесі» Қаулысы.
8 Казакова А.В. Правовое регулирование института усыновления в Республике Казахстан // Экономика и право Казахстана 2003, № 13
9 Летова Н.В. Проблемы усыновления: теория и практика. // Государство и право 2006, № 11
10 Балалардың құқықтарын қорғау туралы Гаага Конвенциясы. 29 май 1993 ж.
11 Кузнецова И.М. Семейное право. М., 1999.
12 Айтжан Б.Е., Шіркінбаев Т.Б. Отбасы құқығы. Алматы, 2006.
13 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) 27 желтоқсан 1994 ж. Өзгерістер және толықтырулары 4 мамыр 2009 ж.
14 Прокуронова С.С. Семейное право. Санкт – Петербург, 2000.
15 Челябиева Н.С. Право ребенка выражать свое мнение и защищать свои интересы. М., 2002.
16 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 13 шілде 1999 ж. Өзгерістер және толықтырулар 5 шілде 2008 ж.
17 Кустова В.В. Актуальные проблемы установления усыновления в российском праве. // Журнал российского права 2002, № 7
18 Поддубная Т.Н., Поддубный А.О. Управление системой социальной защиты детства. Ростов-на-Дону, 2005.
19 Косова О.Ю. Семейное и наследственное право: учебное пособие. М., 2003.
20 Бондова М.С. Для какой цели необходим государственный банк данных о детях, оставшихся без попечения родителей. // Закон и право 2002, № 1
21 Астана қаласының әкімдігінің 2008 жылдың 18 ақпанындағы № 22-222 «Жетім балалар мен ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларды өңірлік есепке қою» Қаулысы.
22 Михайлова О. Усыновление без права на ошибку. // Заң және заман 2004,
№ 6
23 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 25 тамыз. Өзгерістер және толықтырулар 21 мамыр 2007 ж.
24 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі 1997 жылы 16 шілде. Өзгерістер және толықтырулар 7 сәуір 2009 ж.
25 Кенжебеков Б. Вопросы законодательства при усыновлении детей. // Закон и время 2004, № 8
26 Джандарбек Б.А. Рассмотрение по существу дел об усыновлении. // Вестник КазГУ. Серия юридическая № 2 (19).
27 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2000 жылдың 22 желтоқсанындағы № 17 «Соттардың бала асырап алу туралы істерді қарау кезінде «Неке және отбасы туралы» заңнаманы қолданудың кейбір мәселелері туралы» Қаулысы.
28 Ержанова А. Азаматтық құқық бойынша бала асырап алу мәселелері. // Заң 2003, № 5
29 Борчашвили И.Ш. ҚР Қылмыстық кодексіне Комментарий. Алматы, 2007.
30 Рахметов С.М., Бапанов Т.Ә. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне Комментрий. Алматы, 2004.
31 Нарикбаев М.С. Правовая охрана детства в Республике Казахстан. Алматы, 1996.
32 Нечаева А.М. Споры о детях. М., 1989.
33 Бондова С.Н. Семейное право. М., 2002.
34 Гришаев С.П. Семейное право (в вопросах и ответах). М., 2000.
35 Кудайбергенов М.Б. Права ребенка в Казахстанском и международном праве. Алматы, 2001.
36 Лоскутов И. Учет иностранцев, желающих усыновить (удочерить) детей. //
www. Google. kz
37 Доровских Е.В., Вербицкий М.Ю. О порядке усыновления ребенка иностранным гражданином. // Юрист 2003, № 7
38 Дүйсенбайқызы А. Еліміздегі бала асырап алу мәселесі. // Ана тілі 2008,
№ 51 (940)
39 Мамырбаева Д. Қазақ баласының америкалық бесігі // Жұлдыз 2007, № 4
40 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2002 жылғы 12 қарашадағы №119 «Қазақстан Республикасы азаматтары болып табылатын балаларды шетелдіктерге асырап алуға беру Ережесі» Қаулысы.
41 «Қазақстан Республикасында балалар құқықтарының сақталуы туралы» Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл баяндамасы, Астана 2005.
42 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2003 жылғы 12 мамырдағы № 2264 «Шетелдердің асырап алуына берілетін Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын ұл (қыз) балаларды есепке алу туралы» Нұсқаулығы.
43 Вопросы законодательства о браке и семье при усыновлении детей в Казахстане // Зангер 2003, № 8
44 Шаймерденова А.С. Международное усыновление: реалии сегодняшнего дня. // Заңгер 2008, № 5
45 Комиссия по правам человека при президенте РК «Доклад о соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан», Астана, 2008.
46 Әшеева Р. Сәбидің көз жасы (жетім балалар саудасы туралы) // Қазақстан әйелдері 2005, № 5
47 Тұрптбайұлы А. Жетімдер қашанғы саудаға түсе береді? // Егемен Қазақстан 01.19.2007 ж.
48 Бекетова Г., Ибышева Ш. В Казахстане решают проблему международного усыновления // www.zona.kz 1/2005 г.
49 Тоқабаев Қ. Мемлекет жетімін шетелдікке бергеннен гөрі, оған өзінің туған Отанында жағдай жасауды ойластырса ғой... // ҚазАқпарат 18.01.2007 ж.
50 Құрманбайұлы Қ. Шет елге бала беруден үшінші орынға көтерілдік // Жас алаш. 2009, № 3
Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті
Қолжазба құқығында
Шаяхметова Асель Адиловна
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША БАЛА АСЫРАП АЛУДЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
мамандығы
6N0301-Құқықтану
магистрлік диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2011
Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
Азаматтық құқық кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: заң
ғылымдарының докторы,
профессор Т.Е. Каудыров
Ресми оппонент: заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент А.З. Каскеева
Жетекші мекеме: Қазақ
Гуманитарлық Заң Университеті
Диссертация 2011 жылдың _______________ сағат ____Мемлекеттік
аттестациялық комиссияның отырысында Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, 010000, Қорғалжын тас жолы, 8
Диссертациямен Қазақ Гуманитарлық Заң университетінің кітапханасында
танысуға болады. Мекен-жайы: 010000, Астана қаласы, Қорғалжын тас жолы, 8.
Автореферат 2011 жылы ___ _____________ таратылды.
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Бұл жұмыста Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша бала асырап
алудың ерекшеліктері мен қазіргі таңдағы өзекті мәселелеріне қарастырып,
олардың шешу жолдарын автор тауып шешуге тырысқан.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу
тақырыбының себебі болып балалар үшін жақсы, толық отбасы мүмкіндіктерін
беру ретінде бала асырап алу институты түсіндіріледі.
Бала асырап алу сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Сонымен қоса
Қазақстанның негізгі халықаралық құқықтық пакт яғни бала құқықтарын қорғау
Конвенциясына қосуы, адамдардың құқықтарын қорғауға балалық шақты,
әкелікті, аналықты қорғауға үлкен мән беретін 1995 жылғы Конституция
сонымен қатар құқық туралы жалпы тенденциялар, оның гуманизациясы
мәселелерін реттеуге негіздейді.
Қазақстанда әлі күнге дейін бала асырап алу мәселесіне байланысты
теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Бала асырап алуға байланысты
қолданыстағы нормативтік база, осы сұрақ бойынша тәжірибе уақыт талабына
сәйкес келмейді.
Бала асырап алуды реттейтін материалдық нормалар мен азаматтық іс
жүргізу құқығы арасында маңызды диссонанс көрінеді. Іс жүргізу нормалары
мен сот тәжірибесінде осы істердің құқықтық табиғатын толық түрде
ескермейді.
1998 жылғы ҚР Неке және отбасы туралы заңында бала асырап алу
соттық тәртібімен жүзеге асырылады. Бірақта бала асырап алуды құқықтық
реттеуді жетілдіруде балалар қызығушылығы толық түрде қарастырылмаған. Осы
айтылған заңда және өзге де нормативтік актілерде қойылған мақсатқа деген
білместік теріс әсер ету орын алады.
Бала асырап алу құқықтық механизмінің дұрыс әсер етуін қамсыздандыру
біздің қоғамдағы қарым-қатынасқа байланысты болып келеді, яғни кәмелетке
толмаған жастар тарапынан құқықбұзушылық кешенін сақтап қалуына негіздейді.
Ал бұл өз кезегінде дені сау ұрпақтың өсуіне және жанұяның тұрақтылығын
көтеруге балалы бола алмайтын тұлғаларға моральдық жағынан көмектеседі.
Жоғарғы соттың жалпылауында маңызсыз бұзушылықтар кездеседі., бала асырап
алу тәжірибесінде құқық қолдану маңыздылығын көтеру мәселелері айтылмаған.
Мемлекеттік органдар бала құқықтарының бұзылуына аса мән бермейді, әсіресе
шетел азаматтарымен бала асырап алуға қатысты. Бала асырап алу
жарамсыздығының саны жалпы қарастырылған істің 1100 құрайды. Сонымен қоса
балалардың құқықтары мен қызығушылықтарын қорғау аясында сәтсіздіктер
туындайды. Мысалы, Қазақстанда балаларды құқықтарын заңсыз шетелге шақыру
арқылы қол сұғушылық статистикасы жөніндегі ақпарат бекітілмеген. Осындай
қолсұғушылықтар із-түзсіз жоғалған адамдардың статистикасынан көрінеді,
яғни онда із-түзсіз жоғалған балалардың арнайы көрсеткіші бекітілмеген. Осы
орын алған жағдайға байланысты жалпылау бойынша теоретикалық зерттеумен
соған сәйкес талқылау қажет. Бала асырап алу әлеуметтік құқықтық феномені
ретінде жеке құқық теориясында толық түрде қабылданбаған, ал дәл осындай
сұрақ негізінде сөз қозғау керек. Ол өзінің дамуы негізінде отбасы және
материалдық құқық нормаларына сүйенуі тиіс. Қазіргі кездегі бала асырап
алудың заңды процедурасы мақсатқа сай бағытталған зерттеудің объектісі
ретінде болған жоқ. Ал 1999 жылғы әрекет еткен және қазіргі кездегі бала
асырап алу тәртібінің арасында үлкен айырмашылықтар бар.
Асырап алынғандардың құқықтық кепілдігін, осы құқықтық қатынастың өзге
де қатысушыларын кепілдіктерін жан-жақты қамтамасыз ету керек, бала асырап
алудың іс жүргізушілік тәртібін жетілдіру қажет. Мәселенің маңыздылығы жаңа
заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны жетілдіру бойынша
ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті өзінің Қазақстан –
2030 бағдарламасында айта кеткен: бізге жергілікті аумақта да жанұяны,
жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде жаңа демеу жолдарын
табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз келсе ерлі-
зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-анасы
балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса және
әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет тыныш
күйде болуымызға болады.
Қазіргі кездегі қоғамдағы жағдай бұрынғы кездегідей азаматтардың
құқық декларациясымен шектелуге негіз бермейді. Міндетті түрде әлеуметтік
жетімдік мәселесін шешетін тәжірибелік тетіктер қажет. Ондай тәжірибелік
тетіктер әрбір құқық саласында орын алуы тиіс, әсіресе отбасы, азаматтық,
азаматтық іс жүргізу құқық салалары. Көрсетілген құқық салаларында
нормаларды қолдану мүмкіндігін жетілдіру қажет.
Осы жұмыс өзге есептерді шешумен қатар, отбасы құқығы аясында зерттеу
қажеттігін көрсетеді. Бала асырап алу тетіктерімен қоса отбасыда баланы
тәрбиелеу нысандары да дұрыс орын алмаған. Қарастырылған мәселелер бойынша
отбасы және азаматтық құқықтың арақатынасы зерттелмеген. Жеке құқықтық
бастамаларды түсіндіретін бастаулар қажет.
Тақырыптардың нақты сұрақтары бойынша анализ құқықтық қабылдау
догматикасыз осы және өзге таптаурындарға өзгерту енгізусіз жүргізілген.
Зерттеулердің санын өсіру, яғни жеке құқық салаларына өз дамуында тоқтауға
мүмкіндік туғызбау әрқашанда жағымды болып келеді. Зерттеудің маңыздылығы
осындай негізгі факторларға байланысты болып келеді.
Диссертацияның зерттелу деңгейі. Бала асырап алу мәселелері отбасы
құқығына арналған мәселелерде, сонымен қоса отбасында бала тәрбиелеуге
байланысты сұрақтарда қаралған. Отбасы құқығының сұрақтарын сонымен қоса
бала асырап алуға байланысты істерді жекелей қарастыратын қазақстандық
ғалымдар арасында мыналарды жатқызуымызға болады: З.К. Абдуллина, Б.Б.
Базарбаев, Ю.Г. Басин, А.Г. Диденко, А.Ж. Жакипов, М.К. Сулейменов. Отбасы
құқықтық аспектілерде қарапайым қазақтардың құқығына түбегейлі көлемде
еңбектер арнаған С.З. Зиманов, З.Ж. Кенжалиев, С.У. Созақбаев. Отбасы
құқығының аталған мәселерімен айналысатын Ресей авторларына жататындар:
К.Д. Басаева, А.М.Белякова, В.И.Бошко, Я.Р.Веберс, Е.М.Ворожейкин,
А.Г.Гойхбарг, В.И.Данилин, О.Н.Кудрявцев, Г.К.Матвеев, С.И.Реутовый,
И.А.Ростовский, В.А.Тарховый, Б.Л.Хскельбергом, М.К.Цатурова,
В.П.Шахматовый, В.А. Анисимов, М.В. Антокольская, Ю.А. Королев, И.М.
Кузнецова, С.А. Муратова, А.М. Нечаева, Л.М. Пчелинцева, Н.Ю. Тарсамаева.
Бала асырап алу сұрақтарын кешенді түрде қарастыруға арналған
монографиялық зерттеулер сонымен қоса диссертациялар жоқтың қасы. Тек қана
жеке ғылыми мақалалар немесе ғылыми-теоретикалық конференцияларда
орындалған баяндамалар бар. Бала асырап алу аспектісіне арналған
талқылаулар жоқ.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтылғандармен қоса зерттеудің
мақсаты болып табылады.
Зерттеудің алдына қойған міндеттері болып, бала асырап алу институтының
маңызды сұрақтарын талдау, шешілмеген мәселелерді және сот тәжірибесіндегі
сонымен қоса қорғаншылық пен қамқоршылық органдарындағы қателіктерді ашу.
- бала асырап алу құқықтық регламенттеуге байланысын отбасы, азаматтық,
азаматтық- іс жүргізу заңнамасын талдау, оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар енгізу;
- бала асырап алу құқықтық тетігін жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу,
оның негізінде асырап алушылардың қызығушылығын қорғау қажет.
- бала асырап түсінігін бүтін түрлі аспектіде өндіру.
- бала асырап алу барысында қорғаншылық және қамқоршылық органдарының
қызметтері мен ролін анықтау;
- бала асырап алудың ұтымды белгілерін бағалау, асырап алудағы құқықтық
салдарды толық талқылау,
- асырап алу ісі бойынша іс жүргізу тәртібінің ұсыныстарын өндіру;
- асырап алу, жалған асырап алу барысында еріктің теңін тұжырымдау
- өзге еріктің теңі мағынасын бағалау.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Автор зерттеудің жалпы әдістемелік
негіздерін шығарған және жалпы басшылыққа арналған: диалектикалық,
тарихи, салыстырмалы және өзге де талқылау әдістерімен. Ол бұрын бала
асырап алуға байланысты маңызды сұрақтарды шешудегі ғалым-заңгерлермен
алынған нәтижелерге негізделеді. Сонымен қоса азаматтық материалдық құқық
мәселелермен айналысатын ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Зерттеудің қайнар көзі ретінде бала асырап алу сұрақтарын және
қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қызметіне байланысты сұрақтарды
реттейтін ҚР Неке және отбасы туралы (ары қарай- ҚР НжОтЗ), ҚР
азаматтық кодексі (ары қарай – ҚР АК), Қазақстан Республикасының
азаматтық іс жүргізу кодексі (ары қарай - ҚР АІЖК), Қазақстан
Республикасының қылмыстық-іс жүргізу кодексі (ары қарай – ҚР ҚІЖК),
басқада нормативтік актілер.
Зерттеудің әдістемелік негізі болып жалпы-ғылыми, логикалық және
танудың арнайы ғылыми тәсілдері танылады. Тарихи-логикалық, жүйелік-
құрылымды, кешенді, салыстырмалы-құқықтық, формальды-заңды және өзге де
ғылыми зерттеу тәсілдер қолданылды.
Жұмыстың ғылыми негізі. Бала асырап алудың тарихи-құқықтық кешенінде
балаларды тәрбиелеудегі өзге нысандармен арақатынасы сонымен қоса ішкі
тәртібі мен жүйесіне жаңа ғылыми негіздегі ұсыныстар мен жағдайлар
келтіріледі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Бала асырап алуды үш аспектіде қарастырамыз: 1. құқықтық тетік ретінде
2. заңды процедура 3. құқықтық қатынас.
А) бала асырап алуды құқықтың тетігі ретінде бала асырап алушы мен асырап
алынғанның арасындағы қатынасты реттейтін, фактілік және құқықтық жағынан
да ата-ана мен бала арасындағы қатынасты реттейтін материалдық құқықтық
нормалардың негізі ретінде қарастыру керек. Осы нормаларға бала асыраушының
мақсатын және негізін көрсету қажет.
Б) бала асырап алу заңды процедура ретінде – бұл соттар мен қатысты
адамдармен жасалатын әрекеттер. Заң бұл процедураның құқықтық негізі болып
асырап алу туралы соттың шешімі табылады.
В) асырап алу құқықтық қатынас ретінде жалпытеориялық жағдайларда сонымен
қоса отбасы құқығында құқықтық қатынастар базаланады. Бала асырап алу
құқықтық қатынасына субъектілер, объектілер және мазмұны бар.
2. Неке және отбасы нормалары және қорғаншылық және қамқоршылық
органдардың жағдайлары қорғаншылық және қамқоршылық органдардың қызметтерін
тікелей анықтамайды және осының негізінде балалардың құқықтары бұзылады.
Бұл қызметтер біздің ойымызша келесі негізде болуы тиіс:
А) түрлі тәрбиедегі, әрекет қабілетсіз, шектеулі әрекет қабілетсіз,
физикалық түрде куатсыз кәмелетке толмаған адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау мен күзетуді қамтамасыз ету;
Б) Үнемі неке және отбасы заңнамасын орындау бойынша жанұя мүшелерін,
қамқоршыларын, қорғаншыларын қадағалау жасау
В) көрсетілген тұлғалардың құқықтары мен қызығушылықтарының бұзылуына
байланысты арнайы жедел шаралар мен шешімдер қабылдау
Г) кәмелетке толмағандарға, әрекетке қабілетсіздерге қатысты құқықбұзушылық
жасаған тұлғаларды жауаптылыққа тарту
Д) көрсетілген тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуын қалпына
келтіру.
3. Бала асырап алу құқықтық институт болып табылады, яғни ол материалдық-
құқықтық нормалардың кешенін байланыстырады, оның негізінде отбасыда
балаларды тәрбиелеуге алу қатынастары реттеледі. Бала асырап алудың мақсаты
болып толық көлемде баланың заңнамаға байланысты құқықтарын қамтамасыз ету.
А) бала асырап алу барысында асырап алынғанның еркін ескермеуге болмайды.
Баланың кәмелет жасқа толмағанына қарамастан соттар мүмкіндігі жеткенше
баланың асыранды болуға деген тілегі анықтау қажет.
Б) асырап алу барысында баланы тәрбиелеу негізін, оның этникалық шығу
тегін, діни және мәдени негізін есепке алу керек, әсіресе егер бұл
Қазақстан аумағынан тыс жерде жүзеге асырылса оны есепке алу маңыздырақ
болып табылады, сонымен қоса кейбір мемлекеттер балалардың шығуы үшін
жағымсыз болып табылуы мүмкін, өйткені онда оларға қауіптілік тууы мүмкін.
Олардың құқықтары мен қызығушылықтары қамтамасыз етілмейді. Осыдан айта
кететін жайт, негізінде бала асырап алудың арнайы бүкіл әлемнің аумақтары
бойынша карта жасаған жөн және сол баланың ұлтына, дініне, тәртібіне
байланысты аумақтарды белгілеген дұрыс, сонымен қоса бұл картада төмен өмір
жағдайындағы, саяси тұрақсыздықтағы, яғни әлеуметтік таң қалулар, табиғи
катализмалар, эпидемиялар болатын аумақтарды белгілеген дұрыс. Бізбен
ұсынылған бала асырап алу картасы жедел және тиімді түрде қазіргі әлемде
болып жатқан өзгерістерді белгілеп отыруы керек.
В) бала асырап алудың салдары болып бала асырап алу кезеңінде барлық
жақтардың құқықтары мен міндеттерінің тууына себеп болады: асырап
алынғандар, асырап алушылар, асырап алынғандардың бұрынға ата-аналары.
Әрбір бөлек жағдайда ол әртүрлі. Сонымен қоса бала асырап алу балалар мен
оның жаңа жанұсы мүшелері мен құқықтары мен міндеттерінің туындауына
әкеледі. Сонымен қоса жанұялық отбасы құқықтық қатынастармен қоса азаматтық
құқықтық қатынастар да туындайды. Оған көбінесе асырап алынғанның
мүліктерінің сақтаулы күйінде болуын қамтамасыз ету. Ол үшін мүлікті
басқаруда басқару институты қолданылады. Сонымен қоса заңды өкілінің
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастары анықталады. Сонымен қоса
потенциалдық деликті міндеттемелері пайда болады, егерде асырап алушының
мүліктері мен мұралық қызығушылықтарын сақтаулы күйінде қамтамасыз етпесе.
Г) бала асырап алу олардың субъектілерінің заңнама барысында құпия режимін
дәлелдеу керек сонымен қоса құпия бала асырап барысында асырап алушы
тарапынан асырап алынушыға қауіп төнуі мүмкін. Біздің көзімізше асырап алу
құпиясы оның барлық отбасы мүшелеріне таралады.
Д) бала асырап алу құпиясы бала асырап алудың ақпараттары мен олардың
міндеттемелері туралы оңашалық режимі болып табылады. Ол кандидатурасының
таңдауы бойынша қамқорлық және қамқоршылықтың органдарында бұл рет бойынша
оның үндеу асырап алатын бала қылып алушысының кез келген даярлайтын
әсерлерi туралы хабар-ошарлары жарияланатында жағдайлар сақталмаған сол
болып есептелуi керек, бiрақ бала асырап алу сияқты шартта өттi.
Е) бала асырап алушы асырап алынушы балаға келтірілген зиянды өтеуі тиіс,
бірақта ескеретін жайт, баланың тәрбиесін бұрынғы ата-анасынан алған
тәрбиесіне байланысты өзгеруі мүмкін. Сондықтан асырап алудың орындысы
болып баланы белгілі бір мерзімге асырап алу болып табылады, ол кезде
жауапкершілік жүктелмеуі тиіс.
4. ҚР АК ерекше бөліміндегі нормаға сәйкес (927-бап) егерде ата-аналық
құқығынан ата-анасы айырылған жағдайда кәмелетке толмаған баласына қатысты
3 жыл ата –аналық құқығынан айыруға соттың құқығы бар, яғни оның себебі
болып ата-анасының бала тәрбиесіне қатысты өз міндетін атқармауы болып
табылады. Осы норманы бала асырап алу жарамсыз немесе бас тартылған
жағдайда да тарату қажет.
5. Бала асырап алу ісіне талап қою сипаты ұсынылады. Яғни оның негізі
констатацияның заңды жағдайымен немесе заңды фактісімен жүргізіледі. Осы
категорияның шеңберінде істер асырап алынушының субъективтік құқықтары мен
міндеттері туралы сұрақтары шешіледі, асырап алушының істері сотпен
шешіледі, кейбір жағдайларда ата-аналардың еркі тоқтатылады. Азаматтық сот
өндірісінің шеңберінде асырап алушы алдағы уақыттағы субъектілердің
тәртібін анықтауды қажет етеді, бұндай тәртіп талап қоюшының талап қою
шеңберіне тән.
6. Асырап алудағы құқықтық қатынастағы жеке тәртіпте асырап алушы мен
асырап алынушының ата-аналары тарапынан олардың қатысуымен өкілдікті
қоспағанда азаматтық өндірісте өкілдік институты жіберілмейді.
7. Бала асыраудағы еріктің кемістігі дұрыс емес (басқа факторлардың
әсерінен) бала асырап алуға ата-аналардың еркіне байланысты, оның негізінде
аталған субъектілер өзінің жанұялық құқықтық статусына негативті және
бейтарап қарайды, асырап алушының болашақтағы жанұялық отбасы статусына
бейтарап немесе жағымды қарайтын болады, сонымен қоса өзінің азаматтық
құқықтарын жүзеге асырудан бас тартады.
8. Жалған бала асырап алу асырап алу негізінде заңды салдар туғызбау
ретінде жүргізілетінін бала асырап алу ретінде түсіну керек. Кәмелетке
толмағандардың және үшінші тұлғалардың құқықтары мен қызығушылықтары асырап
алушылар тарапынан ешқандай қамсыздандырусыз және жүргізілуінсіз
өткізіледі.
9. Егер асырап алушы нақты түрде асырап алуды тілесе, бірақ оған заңға
қарсы тәсілдермен жететін болса, онда жарамсыз асырап алу болып есептеледі.
Оның негізінде асырап алу барысында өзге де қатысушылардың баланың ата-
аналарының, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының және соттың кемісту
сипаты анықталады, осындай істерге бала асырап алудың баланың және оның ата-
ансының қызығушылығы ескере отырып бірдей құқықтық тәртіп туындайды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Жұмыста бала асырап алу
тәжірибесіне байланысты ғылыми зерттеулердің орнын толтыруға негіздейді.
Соның негізінде ҚР-да жүргізілетін бала асырып алу тәртібінің тиімділігін
көтеруге бағытталған. Асырап алынатын балалардың құқықтарын күшейтеді.
ҚР АІЖК, АК, ҚР Неке және отбасы туралы заңында тұрмыстық зорлықққа
қарсы күрес ҚР заңының жобасына қамқоршылық және қорғаншылық органдарының
жағдайына өзгерту мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін апробациялау. Диссертация Қазақ
гуманитарлық заң университеті азаматтық құқық кафедрасында орындалды және
талқыланды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі ұсыныстары мен тұжырымдары екі
келесідей республикалық ғылыми - тәжірибелік конференцияларда баяндалды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Диссертация 94 машиналық жазбадағы текстен тұрады. Және кіріспеден, үш
бөлім, бөлімшелерден, қорытындыдан және пайдаланған қайнар көздер тізімінен
тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны.
Кіріспеде таңдалған зерттеу тақырыбының маңыздылығы негізделеді, оның
мақсаты, міндеті анықталады және зерттеудің әдістемелік және империкалық
негізі сипатталды. Жұмыстың ғылыми негізі көрсетіледі. Зерттеу
қорытындысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы анықталады.
Зерттеудің ресми түрде мақұлдау қорытындысының негізі көрсетіледі, өзге
ғылыми-зерттеу жұмыстармен байланысы көрсетіледі. Қорғауға берілетін
негізгі тұжырымдар көрсетіледі. Диссертацияның негізгі жүйесі көрсетіледі.
1- бөлім асырап алу отбасы құқығының институты ретінде 2 бөлімшеден
тұрады.
Бірінші бөлімшеде бала асырап алу түсінігі және тарихи аспектісі қоғам
өміріндегі бала асырап алу институтының туындау және даму кезеңдері
көрсетіледі оны құқықтық бедерлеу кезеңі, өзге мемелекетпен байланысты оның
түсінігі мен негізділігі ашылады. Жұмыста ғалымдар тарапынан ғылыми түрде
бала асырап алу сұрағына байланысты адамзаттың тарихи дамуы барысында оның
әлеуметтік дамуы барысында талқылау жүргізіледі, тарихи аспектіде
жүргізіледі, яғни рулық саладан бастап бала асырап алу құқықтық
институтының туындауындағы мемлекет және құқықтық институтының пайда
болуына дейін.
Қазақтардың арасындағы отбасы және неке қатынастары
қазақстандық авторлар тарапынан жеткілікті түрде ашылмаған.
Бала асырап алу алдыңғы асырап алу қатынастары сияқты қазақ
қоғамында түрлі нысандарда өмір сүрді. Олардың бірі әмеңгерлік институтымен
тығыз байланысты, яғни кеңестік отбасы құқығында дәстүрлі түрде өткен
өткеннің талабы ретінде қарастырылды. Бұл әкесіз немесе анасыз қалған
балаларға қамқоршылық ретінде қарастырылады.
Бала асырап алу институты кең етек жайды. Қазақтар тәртіпке сәйкес
көп балалы болған және балаларды тәрбиелеу көшпенді өмір жағдайында қиынға
соқты, өйткені толған инфекциялық аурулардың таралуына байланысты.
Сондықтан жағдайы жоқ көп балалы ата-аналар шын көңілмен балаларын баласыз
туыстарына тәрбиелеуге берген болатын. Кеңестік Қазақстанда қамқоршылық
бала асырап алу институттары әмеңгерлік, қалың және басқа институттарға
қарағанда соттауға әкеліп соқтырмаған. Сондықтан қазақ қоғамында бұндай
ауытқушылықтар болмаған, бірақта қирау жылдарында, азаматтық соғыста,
әлеуметтік күйзелістер Қазақстанды өзін танытуды көрсетті. Және бала асырап
алу институты балаларға жақсы өмір сүру нысаны ретінде болды, сонымен қоса
ұлттық дәстүрлерге байланысты жетім балаларды алушылардың да қатары аз
болмады. Балаларды қорғауға арналған саяси бағыттар СССР-да дүниежүзілік
соғыс кезеңінде де өткізілген болатын. 1943 жылы 8 қыркүйекте СССР Жоғары
кеңесінің бала асырап алу атты жарлығы қабылданған болатын. Соның
негізінде бала асырап алушыларға байланысты 60, 63–баптарына өзгеріс
енгізген болатын. Бала асырап алу процесі нақты құқықтық негізге ие болды.
1970 жылы 1 қаңтарда күшіне енген Қазақ ССР-нің неке және отбасы туралы
кодексі қоғамда нақты тұрақтылық орнап тұрғанда қабылданған болатын. Бала
асырап алу жанұяның бекуіне көмегін тигізеді, өйткені ерлі-зайыптылардың
баласы бола алмауына байланысты айырылысу себептері көптеп кездеседі.
Жағдай экологиялық себептерге байланысты ядролық сынақтардың әсерінен, өзге
де қоғамдық ортаның ластануынан тереңдеді. Әрине осындай бағытта белсенді
түрде медициналық зерттеулер жүргізіледі. Арнайы адамдардың репродукциялық
орталығы ашылды, яғни онда аналық, әкелік үміттерін туғыза алады. Отбасы
заңнамасында суррогаттық аналық түсінігі пайда болды. Бірақта бұл толық
жанұяны құрудың тәсілі ретінде бала асырап алу түсінігін кемітпейді.
Айта кететін жайт, балаларды тәрбиелеу сұрақтары, олардың
құқықтарын қамтамасыз ету салыстырмалы түрде жақында ғана қарала бастады.
Ертеңгі күнгі қоғамның әл-ауқаты мен қазіргі кездегі балалардың жағдайы
арасында тікелей тәуелділік бар. Сонымен қоса, қазіргі кездегі заңнаманың
талаптарына сәйкес олардың құқықтарын қорғауда жақсартуды талап етеді.
Жұмыста көрсетілген сандар осы облыс аумағында сәтсіздіктерджі көрсетеді,
яғни бала асырап алу сұрақтарына байланысты құқықтарды реттеуді және
қолдануды талап тетеді. Соған сәйкес осы заңнаманы қолданатын органдардың
тәжірибесінде қиындықтар туындағанын және жеткілікті түрде кемсітушіліктері
барын көрсетеді. Бала асырап қатынасын құқықтық реттеудің маңыздылығын
көтеру үшін құқық қолдану тәжірибесін жақсарту үшін бала асырап алуды
маңызды құқықтық тетік ретінде қабылдау керек.
ҚР Неке және отбасы туралы заңында және Нұсқаулықта осы органдардың
функциялары анықталмаған. Бұл маңызды білместік болып табылады.
Диссертациялық жұмыста қамқоршылық және қорғаншылық органдарға қорытынды
беру ұсынылады және Нұсқаулықта олардың функциясына нормалар енгізу
қажеттігі айтылған.
Зерттеуде арнайы бала асырап алудың картасы ұсынылады. Яғни онда
әлемде болып жатқан өзгерістерді жедел және тиімді түрде өзгерту қажеттігі
ұсынылады және біздің республика азаматтарына бала асырап алуға арналған
аумақтарды бөліп көрсету қажет. Сонымен қоса жастық цензді анықтау және
асырап алушы ерлі-зайыптыларға нақты қанша жыл бірге өмір сүрулері
көрсетілуі тиіс. Диссертацияның ойы бойынша бала асырап алу құқық институты
болып табылады, оның негізінде балаларды отбасы тәрбиесіне беру
қатынастары, туыстарынан айырудың материалдық-іс жүргізушілік және қосу
мәселелері айтылған.
Екінші бөлімшеде бала асырап алудың құқықтық салдары көрсетіледі.
Оның негізінде айта кететін жайт бала асырап алу сұрақтарына байланысты
заңды әдебиеттерде терең түрде қаралмаған. Бұл процестегі негізгі анықтау
болып нақты салдарларды анықтау табылады.
Диссертацияда бала асырап алудың құпиясын сақтау негізге алынады. ҚР
Неке және отбасы туралы заңының 91-бабында бала асырап алу құпиясы барлық
отбасы мүшелерінің қарым-қатынасын қамтитындығы туралы, яғни бұл бала
асырап алу фактісінің және өзге де жағдайларының арнайы оңашалық режим
болып табылатындығы көрсетілмеген. Бала асырап алу құпиясын жеке өмірдің
құрамдық негізі ретінде қарастыру керек. Осы негізде ол азаматтық
заңнамамен қамтамасыз етіледі және қорғалады. Заң шығарушы бала асырап алу
құпиясын қамтамасыз етудің маңыздылығы ретінде бала асырап алу құпиясын
айтқан жағдайда қылмыстық-құқықтық жауапкершілікке тартуды көрсеткен(ҚР ҚК
135-бабы).
Зерттеуде бала асырап алу негізінде туындайтын құқықтық
қатынастың айқара ашылғаны ұсынылған. Оған келесі құқықтық қатынастар
қосылады.:
1. бір жағынан асырап алушы мен асырап алынушының, екінші жағынан асырап
алынушының ата-анасы мен олардың туыстарымен қатынасы;
2. әртүрлі құқықтық қатынастағы асырап алынған балалардың материалдық,
азаматтық- құқықтық қатынастары;
3. асырап алынған баланың мүлігін басқарудағы қатынастар;
4. асырап алынушының атынан азаматтық-құқықтық жеке мүліктік емес
қатынас, яғни азаматтық-құқықтың жеке объектісі – заңмен қорғалатын
мүліктік емес игіліктері.
5. асырап алу құпиясын қамтамасыз ету ретінде күзет қатынастары
6. асырап алушы мен асырап алынушының жеке және мүліктік қатынастары.
7. Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуымен бала асырап алу
қатынастары, оның негізгі мақсаты болып кәмелетке толмаған асырап
алынушылардың құқықтары мен заңмен қорғалуын қамтамасыз ету;
8. бала асырап алуға байланысты азаматтық іс жүргізу қатынастары.
Екінші бөлімде Бала асырап алудың азаматтық –іс жүргізу аспектілері
екінші бөлімі төрт бөлімшеден тұрады.
Бірінші бөлімшеде Бала асырап алушылардың құқықтық жағдайы асырап
алушылар соттық тәжірибедегі 1999 және 2000 жылдары бойынша Қазақстан
Республикасы Әділет Министрлігінде және Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотында жалпыланып өткізілген асырап алуды тіркеу сұрақтары бойынша
азаматтық сот ісін жүргізудің қатысушылары ретінде қаралады.
Асырап алушы қолданыстағы заңнамаға сәйкес талап қою өндірісі бойынша
емес, ерекше түрдегі қатысушысы ретінде қарастырылады. Азаматтық іс жүргізу
құқығының теориясында талап қою өндірісінің арнайы кезеңдері қарастырады.
Ал азаматтық өндірістің қалған түрлері бойынша арнайы кезеңдері жеткілікті
түрде қаралмайды. Осындай жағдай Кеңестік азаматтық іс жүргізу құқығында
орын алған болатын және ол қазіргі кезеңде де өзгермеген.
Асырап алу барысында заңды факті мен заңды жағдай жөнінде сөз
қозғалмайды. Бірінші орында асырап алуға деген қызығушылық тудырған
тұлғаның сұрағы қойылып шешіледі. Ол сотқа өтінішпен бару сұрақтары
қарастырылады. Субъект құқығының бұзылуынан сотқа жүгінбейді. Осындай
жүгіну біздің заңнамада қарастырылмаған. Отбасы заңнамасында ауытқушылықтар
кездеседі. ҚР Неке және отбасы туралы заңында отбасы және неке
қатынастарының туындау негіздерінің жалпы нормасы қаралмаған. Соттық
тәртіпте өзінің қызығушылықтары мен құқықтарын қорғауының жеке жағдайы
ретінде қарастырған жөн. Сондықтан осыдан айта кететін жайт өзінің
құқықтары мен қызығушылықтары мен құқықтарын қорғауда сотқа жүгіну
тұжырымын өзгерту қажет. Өйткені осылай қолдану барлық жағдайда дұрыс болып
табылмайды. Және оны сотқа жүгіну деп айту қажет.
Заңнама жүзінде асырап алушының жеке азаматтық процесте қатысуын
бекіту қажет, яғни бала асырап алу істері бойынша өкілдік ету істері
тоқтатылған жөн. Өкіл арқылы өтініш жасау бойынша ҚР АІЖК 154-бабына
өзгеріс енгізу қажеттілігі туындайды.
Іс жүргізу аспектісінде тағы бір елеулі мәселе туындайды, сөз асырап
алушы туралы болып тұр. Яғни оның негізінде асырап алушы даусыз өндірісте
іс жүргізу қатынастарының субъектісі ретінде емес, объектісі ретінде
қарастырылады. Ал бұл мүмкін емес, өйткені мұнда жеке тұлға жайында сөз
болуда. Яғни оның субъективтік құқықтарының шешуіне қатысты.
Асырап алушының іс жүргізу құқықтары мен міндеттері талап қою
өндірісінің шеңберінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Оны барлық жағдайда талап қоюшы ретінде мойындау қажет. Сонымен қоса
асырап алынушының заңды түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
Шаяхметова Асель Адиловна
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША БАЛА АСЫРАП АЛУДЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
мамандығы
6N0301-Құқықтану
магистрлік диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2011
Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
Азаматтық құқық кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: заң
ғылымдарының докторы,
профессор Т.Е. Каудыров
Ресми оппонент: заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент А.З. Каскеева
Жетекші мекеме: Қазақ
Гуманитарлық Заң Университеті
Диссертация 2011 жылдың _______________ сағат ____Мемлекеттік
аттестациялық комиссияның отырысында Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, 010000, Қорғалжын тас жолы, 8
Диссертациямен Қазақ Гуманитарлық Заң университетінің кітапханасында
танысуға болады. Мекен-жайы: 010000, Астана қаласы, Қорғалжын тас жолы, 8.
Автореферат 2011 жылы ___ _____________ таратылды.
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Бұл жұмыста Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша бала асырап
алудың ерекшеліктері мен қазіргі таңдағы өзекті мәселелеріне қарастырып,
олардың шешу жолдарын автор тауып шешуге тырысқан.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Диссертациялық зерттеу
тақырыбының себебі болып балалар үшін жақсы, толық отбасы мүмкіндіктерін
беру ретінде бала асырап алу институты түсіндіріледі.
Бала асырап алу сұрақтары толық түрде зерттеу алмаған. Сонымен қоса
Қазақстанның негізгі халықаралық құқықтық пакт яғни бала құқықтарын қорғау
Конвенциясына қосуы, адамдардың құқықтарын қорғауға балалық шақты,
әкелікті, аналықты қорғауға үлкен мән беретін 1995 жылғы Конституция
сонымен қатар құқық туралы жалпы тенденциялар, оның гуманизациясы
мәселелерін реттеуге негіздейді.
Қазақстанда әлі күнге дейін бала асырап алу мәселесіне байланысты
теоретикалық көзқарастар бекітілмеген. Бала асырап алуға байланысты
қолданыстағы нормативтік база, осы сұрақ бойынша тәжірибе уақыт талабына
сәйкес келмейді.
Бала асырап алуды реттейтін материалдық нормалар мен азаматтық іс
жүргізу құқығы арасында маңызды диссонанс көрінеді. Іс жүргізу нормалары
мен сот тәжірибесінде осы істердің құқықтық табиғатын толық түрде
ескермейді.
1998 жылғы ҚР Неке және отбасы туралы заңында бала асырап алу
соттық тәртібімен жүзеге асырылады. Бірақта бала асырап алуды құқықтық
реттеуді жетілдіруде балалар қызығушылығы толық түрде қарастырылмаған. Осы
айтылған заңда және өзге де нормативтік актілерде қойылған мақсатқа деген
білместік теріс әсер ету орын алады.
Бала асырап алу құқықтық механизмінің дұрыс әсер етуін қамсыздандыру
біздің қоғамдағы қарым-қатынасқа байланысты болып келеді, яғни кәмелетке
толмаған жастар тарапынан құқықбұзушылық кешенін сақтап қалуына негіздейді.
Ал бұл өз кезегінде дені сау ұрпақтың өсуіне және жанұяның тұрақтылығын
көтеруге балалы бола алмайтын тұлғаларға моральдық жағынан көмектеседі.
Жоғарғы соттың жалпылауында маңызсыз бұзушылықтар кездеседі., бала асырап
алу тәжірибесінде құқық қолдану маңыздылығын көтеру мәселелері айтылмаған.
Мемлекеттік органдар бала құқықтарының бұзылуына аса мән бермейді, әсіресе
шетел азаматтарымен бала асырап алуға қатысты. Бала асырап алу
жарамсыздығының саны жалпы қарастырылған істің 1100 құрайды. Сонымен қоса
балалардың құқықтары мен қызығушылықтарын қорғау аясында сәтсіздіктер
туындайды. Мысалы, Қазақстанда балаларды құқықтарын заңсыз шетелге шақыру
арқылы қол сұғушылық статистикасы жөніндегі ақпарат бекітілмеген. Осындай
қолсұғушылықтар із-түзсіз жоғалған адамдардың статистикасынан көрінеді,
яғни онда із-түзсіз жоғалған балалардың арнайы көрсеткіші бекітілмеген. Осы
орын алған жағдайға байланысты жалпылау бойынша теоретикалық зерттеумен
соған сәйкес талқылау қажет. Бала асырап алу әлеуметтік құқықтық феномені
ретінде жеке құқық теориясында толық түрде қабылданбаған, ал дәл осындай
сұрақ негізінде сөз қозғау керек. Ол өзінің дамуы негізінде отбасы және
материалдық құқық нормаларына сүйенуі тиіс. Қазіргі кездегі бала асырап
алудың заңды процедурасы мақсатқа сай бағытталған зерттеудің объектісі
ретінде болған жоқ. Ал 1999 жылғы әрекет еткен және қазіргі кездегі бала
асырап алу тәртібінің арасында үлкен айырмашылықтар бар.
Асырап алынғандардың құқықтық кепілдігін, осы құқықтық қатынастың өзге
де қатысушыларын кепілдіктерін жан-жақты қамтамасыз ету керек, бала асырап
алудың іс жүргізушілік тәртібін жетілдіру қажет. Мәселенің маңыздылығы жаңа
заңнамамен көбінесе ескертіледі, яғни оның негізінде оны жетілдіру бойынша
ұсыныстарды енгізіп жалпыландыру қажет. ҚР Президенті өзінің Қазақстан –
2030 бағдарламасында айта кеткен: бізге жергілікті аумақта да жанұяны,
жүктілік кезінде әйелдерді және балаларды тәрбиелеуде жаңа демеу жолдарын
табуымыз қажет. Егер біз адамгершілікті қоғам болғымыз келсе ерлі-
зайыптылардың арасындағы жауапкершілікті көтеруіміз қажет. Ата-анасы
балаларына, ал өскен балалары қартайған ата-анасына қамқорлық жасаса және
әйел отбасында және қоғамда құрметке ие болса, онда біздің мемлекет тыныш
күйде болуымызға болады.
Қазіргі кездегі қоғамдағы жағдай бұрынғы кездегідей азаматтардың
құқық декларациясымен шектелуге негіз бермейді. Міндетті түрде әлеуметтік
жетімдік мәселесін шешетін тәжірибелік тетіктер қажет. Ондай тәжірибелік
тетіктер әрбір құқық саласында орын алуы тиіс, әсіресе отбасы, азаматтық,
азаматтық іс жүргізу құқық салалары. Көрсетілген құқық салаларында
нормаларды қолдану мүмкіндігін жетілдіру қажет.
Осы жұмыс өзге есептерді шешумен қатар, отбасы құқығы аясында зерттеу
қажеттігін көрсетеді. Бала асырап алу тетіктерімен қоса отбасыда баланы
тәрбиелеу нысандары да дұрыс орын алмаған. Қарастырылған мәселелер бойынша
отбасы және азаматтық құқықтың арақатынасы зерттелмеген. Жеке құқықтық
бастамаларды түсіндіретін бастаулар қажет.
Тақырыптардың нақты сұрақтары бойынша анализ құқықтық қабылдау
догматикасыз осы және өзге таптаурындарға өзгерту енгізусіз жүргізілген.
Зерттеулердің санын өсіру, яғни жеке құқық салаларына өз дамуында тоқтауға
мүмкіндік туғызбау әрқашанда жағымды болып келеді. Зерттеудің маңыздылығы
осындай негізгі факторларға байланысты болып келеді.
Диссертацияның зерттелу деңгейі. Бала асырап алу мәселелері отбасы
құқығына арналған мәселелерде, сонымен қоса отбасында бала тәрбиелеуге
байланысты сұрақтарда қаралған. Отбасы құқығының сұрақтарын сонымен қоса
бала асырап алуға байланысты істерді жекелей қарастыратын қазақстандық
ғалымдар арасында мыналарды жатқызуымызға болады: З.К. Абдуллина, Б.Б.
Базарбаев, Ю.Г. Басин, А.Г. Диденко, А.Ж. Жакипов, М.К. Сулейменов. Отбасы
құқықтық аспектілерде қарапайым қазақтардың құқығына түбегейлі көлемде
еңбектер арнаған С.З. Зиманов, З.Ж. Кенжалиев, С.У. Созақбаев. Отбасы
құқығының аталған мәселерімен айналысатын Ресей авторларына жататындар:
К.Д. Басаева, А.М.Белякова, В.И.Бошко, Я.Р.Веберс, Е.М.Ворожейкин,
А.Г.Гойхбарг, В.И.Данилин, О.Н.Кудрявцев, Г.К.Матвеев, С.И.Реутовый,
И.А.Ростовский, В.А.Тарховый, Б.Л.Хскельбергом, М.К.Цатурова,
В.П.Шахматовый, В.А. Анисимов, М.В. Антокольская, Ю.А. Королев, И.М.
Кузнецова, С.А. Муратова, А.М. Нечаева, Л.М. Пчелинцева, Н.Ю. Тарсамаева.
Бала асырап алу сұрақтарын кешенді түрде қарастыруға арналған
монографиялық зерттеулер сонымен қоса диссертациялар жоқтың қасы. Тек қана
жеке ғылыми мақалалар немесе ғылыми-теоретикалық конференцияларда
орындалған баяндамалар бар. Бала асырап алу аспектісіне арналған
талқылаулар жоқ.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтылғандармен қоса зерттеудің
мақсаты болып табылады.
Зерттеудің алдына қойған міндеттері болып, бала асырап алу институтының
маңызды сұрақтарын талдау, шешілмеген мәселелерді және сот тәжірибесіндегі
сонымен қоса қорғаншылық пен қамқоршылық органдарындағы қателіктерді ашу.
- бала асырап алу құқықтық регламенттеуге байланысын отбасы, азаматтық,
азаматтық- іс жүргізу заңнамасын талдау, оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар енгізу;
- бала асырап алу құқықтық тетігін жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу,
оның негізінде асырап алушылардың қызығушылығын қорғау қажет.
- бала асырап түсінігін бүтін түрлі аспектіде өндіру.
- бала асырап алу барысында қорғаншылық және қамқоршылық органдарының
қызметтері мен ролін анықтау;
- бала асырап алудың ұтымды белгілерін бағалау, асырап алудағы құқықтық
салдарды толық талқылау,
- асырап алу ісі бойынша іс жүргізу тәртібінің ұсыныстарын өндіру;
- асырап алу, жалған асырап алу барысында еріктің теңін тұжырымдау
- өзге еріктің теңі мағынасын бағалау.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Автор зерттеудің жалпы әдістемелік
негіздерін шығарған және жалпы басшылыққа арналған: диалектикалық,
тарихи, салыстырмалы және өзге де талқылау әдістерімен. Ол бұрын бала
асырап алуға байланысты маңызды сұрақтарды шешудегі ғалым-заңгерлермен
алынған нәтижелерге негізделеді. Сонымен қоса азаматтық материалдық құқық
мәселелермен айналысатын ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Зерттеудің қайнар көзі ретінде бала асырап алу сұрақтарын және
қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қызметіне байланысты сұрақтарды
реттейтін ҚР Неке және отбасы туралы (ары қарай- ҚР НжОтЗ), ҚР
азаматтық кодексі (ары қарай – ҚР АК), Қазақстан Республикасының
азаматтық іс жүргізу кодексі (ары қарай - ҚР АІЖК), Қазақстан
Республикасының қылмыстық-іс жүргізу кодексі (ары қарай – ҚР ҚІЖК),
басқада нормативтік актілер.
Зерттеудің әдістемелік негізі болып жалпы-ғылыми, логикалық және
танудың арнайы ғылыми тәсілдері танылады. Тарихи-логикалық, жүйелік-
құрылымды, кешенді, салыстырмалы-құқықтық, формальды-заңды және өзге де
ғылыми зерттеу тәсілдер қолданылды.
Жұмыстың ғылыми негізі. Бала асырап алудың тарихи-құқықтық кешенінде
балаларды тәрбиелеудегі өзге нысандармен арақатынасы сонымен қоса ішкі
тәртібі мен жүйесіне жаңа ғылыми негіздегі ұсыныстар мен жағдайлар
келтіріледі.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Бала асырап алуды үш аспектіде қарастырамыз: 1. құқықтық тетік ретінде
2. заңды процедура 3. құқықтық қатынас.
А) бала асырап алуды құқықтың тетігі ретінде бала асырап алушы мен асырап
алынғанның арасындағы қатынасты реттейтін, фактілік және құқықтық жағынан
да ата-ана мен бала арасындағы қатынасты реттейтін материалдық құқықтық
нормалардың негізі ретінде қарастыру керек. Осы нормаларға бала асыраушының
мақсатын және негізін көрсету қажет.
Б) бала асырап алу заңды процедура ретінде – бұл соттар мен қатысты
адамдармен жасалатын әрекеттер. Заң бұл процедураның құқықтық негізі болып
асырап алу туралы соттың шешімі табылады.
В) асырап алу құқықтық қатынас ретінде жалпытеориялық жағдайларда сонымен
қоса отбасы құқығында құқықтық қатынастар базаланады. Бала асырап алу
құқықтық қатынасына субъектілер, объектілер және мазмұны бар.
2. Неке және отбасы нормалары және қорғаншылық және қамқоршылық
органдардың жағдайлары қорғаншылық және қамқоршылық органдардың қызметтерін
тікелей анықтамайды және осының негізінде балалардың құқықтары бұзылады.
Бұл қызметтер біздің ойымызша келесі негізде болуы тиіс:
А) түрлі тәрбиедегі, әрекет қабілетсіз, шектеулі әрекет қабілетсіз,
физикалық түрде куатсыз кәмелетке толмаған адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау мен күзетуді қамтамасыз ету;
Б) Үнемі неке және отбасы заңнамасын орындау бойынша жанұя мүшелерін,
қамқоршыларын, қорғаншыларын қадағалау жасау
В) көрсетілген тұлғалардың құқықтары мен қызығушылықтарының бұзылуына
байланысты арнайы жедел шаралар мен шешімдер қабылдау
Г) кәмелетке толмағандарға, әрекетке қабілетсіздерге қатысты құқықбұзушылық
жасаған тұлғаларды жауаптылыққа тарту
Д) көрсетілген тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуын қалпына
келтіру.
3. Бала асырап алу құқықтық институт болып табылады, яғни ол материалдық-
құқықтық нормалардың кешенін байланыстырады, оның негізінде отбасыда
балаларды тәрбиелеуге алу қатынастары реттеледі. Бала асырап алудың мақсаты
болып толық көлемде баланың заңнамаға байланысты құқықтарын қамтамасыз ету.
А) бала асырап алу барысында асырап алынғанның еркін ескермеуге болмайды.
Баланың кәмелет жасқа толмағанына қарамастан соттар мүмкіндігі жеткенше
баланың асыранды болуға деген тілегі анықтау қажет.
Б) асырап алу барысында баланы тәрбиелеу негізін, оның этникалық шығу
тегін, діни және мәдени негізін есепке алу керек, әсіресе егер бұл
Қазақстан аумағынан тыс жерде жүзеге асырылса оны есепке алу маңыздырақ
болып табылады, сонымен қоса кейбір мемлекеттер балалардың шығуы үшін
жағымсыз болып табылуы мүмкін, өйткені онда оларға қауіптілік тууы мүмкін.
Олардың құқықтары мен қызығушылықтары қамтамасыз етілмейді. Осыдан айта
кететін жайт, негізінде бала асырап алудың арнайы бүкіл әлемнің аумақтары
бойынша карта жасаған жөн және сол баланың ұлтына, дініне, тәртібіне
байланысты аумақтарды белгілеген дұрыс, сонымен қоса бұл картада төмен өмір
жағдайындағы, саяси тұрақсыздықтағы, яғни әлеуметтік таң қалулар, табиғи
катализмалар, эпидемиялар болатын аумақтарды белгілеген дұрыс. Бізбен
ұсынылған бала асырап алу картасы жедел және тиімді түрде қазіргі әлемде
болып жатқан өзгерістерді белгілеп отыруы керек.
В) бала асырап алудың салдары болып бала асырап алу кезеңінде барлық
жақтардың құқықтары мен міндеттерінің тууына себеп болады: асырап
алынғандар, асырап алушылар, асырап алынғандардың бұрынға ата-аналары.
Әрбір бөлек жағдайда ол әртүрлі. Сонымен қоса бала асырап алу балалар мен
оның жаңа жанұсы мүшелері мен құқықтары мен міндеттерінің туындауына
әкеледі. Сонымен қоса жанұялық отбасы құқықтық қатынастармен қоса азаматтық
құқықтық қатынастар да туындайды. Оған көбінесе асырап алынғанның
мүліктерінің сақтаулы күйінде болуын қамтамасыз ету. Ол үшін мүлікті
басқаруда басқару институты қолданылады. Сонымен қоса заңды өкілінің
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастары анықталады. Сонымен қоса
потенциалдық деликті міндеттемелері пайда болады, егерде асырап алушының
мүліктері мен мұралық қызығушылықтарын сақтаулы күйінде қамтамасыз етпесе.
Г) бала асырап алу олардың субъектілерінің заңнама барысында құпия режимін
дәлелдеу керек сонымен қоса құпия бала асырап барысында асырап алушы
тарапынан асырап алынушыға қауіп төнуі мүмкін. Біздің көзімізше асырап алу
құпиясы оның барлық отбасы мүшелеріне таралады.
Д) бала асырап алу құпиясы бала асырап алудың ақпараттары мен олардың
міндеттемелері туралы оңашалық режимі болып табылады. Ол кандидатурасының
таңдауы бойынша қамқорлық және қамқоршылықтың органдарында бұл рет бойынша
оның үндеу асырап алатын бала қылып алушысының кез келген даярлайтын
әсерлерi туралы хабар-ошарлары жарияланатында жағдайлар сақталмаған сол
болып есептелуi керек, бiрақ бала асырап алу сияқты шартта өттi.
Е) бала асырап алушы асырап алынушы балаға келтірілген зиянды өтеуі тиіс,
бірақта ескеретін жайт, баланың тәрбиесін бұрынғы ата-анасынан алған
тәрбиесіне байланысты өзгеруі мүмкін. Сондықтан асырап алудың орындысы
болып баланы белгілі бір мерзімге асырап алу болып табылады, ол кезде
жауапкершілік жүктелмеуі тиіс.
4. ҚР АК ерекше бөліміндегі нормаға сәйкес (927-бап) егерде ата-аналық
құқығынан ата-анасы айырылған жағдайда кәмелетке толмаған баласына қатысты
3 жыл ата –аналық құқығынан айыруға соттың құқығы бар, яғни оның себебі
болып ата-анасының бала тәрбиесіне қатысты өз міндетін атқармауы болып
табылады. Осы норманы бала асырап алу жарамсыз немесе бас тартылған
жағдайда да тарату қажет.
5. Бала асырап алу ісіне талап қою сипаты ұсынылады. Яғни оның негізі
констатацияның заңды жағдайымен немесе заңды фактісімен жүргізіледі. Осы
категорияның шеңберінде істер асырап алынушының субъективтік құқықтары мен
міндеттері туралы сұрақтары шешіледі, асырап алушының істері сотпен
шешіледі, кейбір жағдайларда ата-аналардың еркі тоқтатылады. Азаматтық сот
өндірісінің шеңберінде асырап алушы алдағы уақыттағы субъектілердің
тәртібін анықтауды қажет етеді, бұндай тәртіп талап қоюшының талап қою
шеңберіне тән.
6. Асырап алудағы құқықтық қатынастағы жеке тәртіпте асырап алушы мен
асырап алынушының ата-аналары тарапынан олардың қатысуымен өкілдікті
қоспағанда азаматтық өндірісте өкілдік институты жіберілмейді.
7. Бала асыраудағы еріктің кемістігі дұрыс емес (басқа факторлардың
әсерінен) бала асырап алуға ата-аналардың еркіне байланысты, оның негізінде
аталған субъектілер өзінің жанұялық құқықтық статусына негативті және
бейтарап қарайды, асырап алушының болашақтағы жанұялық отбасы статусына
бейтарап немесе жағымды қарайтын болады, сонымен қоса өзінің азаматтық
құқықтарын жүзеге асырудан бас тартады.
8. Жалған бала асырап алу асырап алу негізінде заңды салдар туғызбау
ретінде жүргізілетінін бала асырап алу ретінде түсіну керек. Кәмелетке
толмағандардың және үшінші тұлғалардың құқықтары мен қызығушылықтары асырап
алушылар тарапынан ешқандай қамсыздандырусыз және жүргізілуінсіз
өткізіледі.
9. Егер асырап алушы нақты түрде асырап алуды тілесе, бірақ оған заңға
қарсы тәсілдермен жететін болса, онда жарамсыз асырап алу болып есептеледі.
Оның негізінде асырап алу барысында өзге де қатысушылардың баланың ата-
аналарының, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының және соттың кемісту
сипаты анықталады, осындай істерге бала асырап алудың баланың және оның ата-
ансының қызығушылығы ескере отырып бірдей құқықтық тәртіп туындайды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Жұмыста бала асырап алу
тәжірибесіне байланысты ғылыми зерттеулердің орнын толтыруға негіздейді.
Соның негізінде ҚР-да жүргізілетін бала асырып алу тәртібінің тиімділігін
көтеруге бағытталған. Асырап алынатын балалардың құқықтарын күшейтеді.
ҚР АІЖК, АК, ҚР Неке және отбасы туралы заңында тұрмыстық зорлықққа
қарсы күрес ҚР заңының жобасына қамқоршылық және қорғаншылық органдарының
жағдайына өзгерту мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін апробациялау. Диссертация Қазақ
гуманитарлық заң университеті азаматтық құқық кафедрасында орындалды және
талқыланды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі ұсыныстары мен тұжырымдары екі
келесідей республикалық ғылыми - тәжірибелік конференцияларда баяндалды.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Диссертация 94 машиналық жазбадағы текстен тұрады. Және кіріспеден, үш
бөлім, бөлімшелерден, қорытындыдан және пайдаланған қайнар көздер тізімінен
тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны.
Кіріспеде таңдалған зерттеу тақырыбының маңыздылығы негізделеді, оның
мақсаты, міндеті анықталады және зерттеудің әдістемелік және империкалық
негізі сипатталды. Жұмыстың ғылыми негізі көрсетіледі. Зерттеу
қорытындысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы анықталады.
Зерттеудің ресми түрде мақұлдау қорытындысының негізі көрсетіледі, өзге
ғылыми-зерттеу жұмыстармен байланысы көрсетіледі. Қорғауға берілетін
негізгі тұжырымдар көрсетіледі. Диссертацияның негізгі жүйесі көрсетіледі.
1- бөлім асырап алу отбасы құқығының институты ретінде 2 бөлімшеден
тұрады.
Бірінші бөлімшеде бала асырап алу түсінігі және тарихи аспектісі қоғам
өміріндегі бала асырап алу институтының туындау және даму кезеңдері
көрсетіледі оны құқықтық бедерлеу кезеңі, өзге мемелекетпен байланысты оның
түсінігі мен негізділігі ашылады. Жұмыста ғалымдар тарапынан ғылыми түрде
бала асырап алу сұрағына байланысты адамзаттың тарихи дамуы барысында оның
әлеуметтік дамуы барысында талқылау жүргізіледі, тарихи аспектіде
жүргізіледі, яғни рулық саладан бастап бала асырап алу құқықтық
институтының туындауындағы мемлекет және құқықтық институтының пайда
болуына дейін.
Қазақтардың арасындағы отбасы және неке қатынастары
қазақстандық авторлар тарапынан жеткілікті түрде ашылмаған.
Бала асырап алу алдыңғы асырап алу қатынастары сияқты қазақ
қоғамында түрлі нысандарда өмір сүрді. Олардың бірі әмеңгерлік институтымен
тығыз байланысты, яғни кеңестік отбасы құқығында дәстүрлі түрде өткен
өткеннің талабы ретінде қарастырылды. Бұл әкесіз немесе анасыз қалған
балаларға қамқоршылық ретінде қарастырылады.
Бала асырап алу институты кең етек жайды. Қазақтар тәртіпке сәйкес
көп балалы болған және балаларды тәрбиелеу көшпенді өмір жағдайында қиынға
соқты, өйткені толған инфекциялық аурулардың таралуына байланысты.
Сондықтан жағдайы жоқ көп балалы ата-аналар шын көңілмен балаларын баласыз
туыстарына тәрбиелеуге берген болатын. Кеңестік Қазақстанда қамқоршылық
бала асырап алу институттары әмеңгерлік, қалың және басқа институттарға
қарағанда соттауға әкеліп соқтырмаған. Сондықтан қазақ қоғамында бұндай
ауытқушылықтар болмаған, бірақта қирау жылдарында, азаматтық соғыста,
әлеуметтік күйзелістер Қазақстанды өзін танытуды көрсетті. Және бала асырап
алу институты балаларға жақсы өмір сүру нысаны ретінде болды, сонымен қоса
ұлттық дәстүрлерге байланысты жетім балаларды алушылардың да қатары аз
болмады. Балаларды қорғауға арналған саяси бағыттар СССР-да дүниежүзілік
соғыс кезеңінде де өткізілген болатын. 1943 жылы 8 қыркүйекте СССР Жоғары
кеңесінің бала асырап алу атты жарлығы қабылданған болатын. Соның
негізінде бала асырап алушыларға байланысты 60, 63–баптарына өзгеріс
енгізген болатын. Бала асырап алу процесі нақты құқықтық негізге ие болды.
1970 жылы 1 қаңтарда күшіне енген Қазақ ССР-нің неке және отбасы туралы
кодексі қоғамда нақты тұрақтылық орнап тұрғанда қабылданған болатын. Бала
асырап алу жанұяның бекуіне көмегін тигізеді, өйткені ерлі-зайыптылардың
баласы бола алмауына байланысты айырылысу себептері көптеп кездеседі.
Жағдай экологиялық себептерге байланысты ядролық сынақтардың әсерінен, өзге
де қоғамдық ортаның ластануынан тереңдеді. Әрине осындай бағытта белсенді
түрде медициналық зерттеулер жүргізіледі. Арнайы адамдардың репродукциялық
орталығы ашылды, яғни онда аналық, әкелік үміттерін туғыза алады. Отбасы
заңнамасында суррогаттық аналық түсінігі пайда болды. Бірақта бұл толық
жанұяны құрудың тәсілі ретінде бала асырап алу түсінігін кемітпейді.
Айта кететін жайт, балаларды тәрбиелеу сұрақтары, олардың
құқықтарын қамтамасыз ету салыстырмалы түрде жақында ғана қарала бастады.
Ертеңгі күнгі қоғамның әл-ауқаты мен қазіргі кездегі балалардың жағдайы
арасында тікелей тәуелділік бар. Сонымен қоса, қазіргі кездегі заңнаманың
талаптарына сәйкес олардың құқықтарын қорғауда жақсартуды талап етеді.
Жұмыста көрсетілген сандар осы облыс аумағында сәтсіздіктерджі көрсетеді,
яғни бала асырап алу сұрақтарына байланысты құқықтарды реттеуді және
қолдануды талап тетеді. Соған сәйкес осы заңнаманы қолданатын органдардың
тәжірибесінде қиындықтар туындағанын және жеткілікті түрде кемсітушіліктері
барын көрсетеді. Бала асырап қатынасын құқықтық реттеудің маңыздылығын
көтеру үшін құқық қолдану тәжірибесін жақсарту үшін бала асырап алуды
маңызды құқықтық тетік ретінде қабылдау керек.
ҚР Неке және отбасы туралы заңында және Нұсқаулықта осы органдардың
функциялары анықталмаған. Бұл маңызды білместік болып табылады.
Диссертациялық жұмыста қамқоршылық және қорғаншылық органдарға қорытынды
беру ұсынылады және Нұсқаулықта олардың функциясына нормалар енгізу
қажеттігі айтылған.
Зерттеуде арнайы бала асырап алудың картасы ұсынылады. Яғни онда
әлемде болып жатқан өзгерістерді жедел және тиімді түрде өзгерту қажеттігі
ұсынылады және біздің республика азаматтарына бала асырап алуға арналған
аумақтарды бөліп көрсету қажет. Сонымен қоса жастық цензді анықтау және
асырап алушы ерлі-зайыптыларға нақты қанша жыл бірге өмір сүрулері
көрсетілуі тиіс. Диссертацияның ойы бойынша бала асырап алу құқық институты
болып табылады, оның негізінде балаларды отбасы тәрбиесіне беру
қатынастары, туыстарынан айырудың материалдық-іс жүргізушілік және қосу
мәселелері айтылған.
Екінші бөлімшеде бала асырап алудың құқықтық салдары көрсетіледі.
Оның негізінде айта кететін жайт бала асырап алу сұрақтарына байланысты
заңды әдебиеттерде терең түрде қаралмаған. Бұл процестегі негізгі анықтау
болып нақты салдарларды анықтау табылады.
Диссертацияда бала асырап алудың құпиясын сақтау негізге алынады. ҚР
Неке және отбасы туралы заңының 91-бабында бала асырап алу құпиясы барлық
отбасы мүшелерінің қарым-қатынасын қамтитындығы туралы, яғни бұл бала
асырап алу фактісінің және өзге де жағдайларының арнайы оңашалық режим
болып табылатындығы көрсетілмеген. Бала асырап алу құпиясын жеке өмірдің
құрамдық негізі ретінде қарастыру керек. Осы негізде ол азаматтық
заңнамамен қамтамасыз етіледі және қорғалады. Заң шығарушы бала асырап алу
құпиясын қамтамасыз етудің маңыздылығы ретінде бала асырап алу құпиясын
айтқан жағдайда қылмыстық-құқықтық жауапкершілікке тартуды көрсеткен(ҚР ҚК
135-бабы).
Зерттеуде бала асырап алу негізінде туындайтын құқықтық
қатынастың айқара ашылғаны ұсынылған. Оған келесі құқықтық қатынастар
қосылады.:
1. бір жағынан асырап алушы мен асырап алынушының, екінші жағынан асырап
алынушының ата-анасы мен олардың туыстарымен қатынасы;
2. әртүрлі құқықтық қатынастағы асырап алынған балалардың материалдық,
азаматтық- құқықтық қатынастары;
3. асырап алынған баланың мүлігін басқарудағы қатынастар;
4. асырап алынушының атынан азаматтық-құқықтық жеке мүліктік емес
қатынас, яғни азаматтық-құқықтың жеке объектісі – заңмен қорғалатын
мүліктік емес игіліктері.
5. асырап алу құпиясын қамтамасыз ету ретінде күзет қатынастары
6. асырап алушы мен асырап алынушының жеке және мүліктік қатынастары.
7. Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуымен бала асырап алу
қатынастары, оның негізгі мақсаты болып кәмелетке толмаған асырап
алынушылардың құқықтары мен заңмен қорғалуын қамтамасыз ету;
8. бала асырап алуға байланысты азаматтық іс жүргізу қатынастары.
Екінші бөлімде Бала асырап алудың азаматтық –іс жүргізу аспектілері
екінші бөлімі төрт бөлімшеден тұрады.
Бірінші бөлімшеде Бала асырап алушылардың құқықтық жағдайы асырап
алушылар соттық тәжірибедегі 1999 және 2000 жылдары бойынша Қазақстан
Республикасы Әділет Министрлігінде және Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотында жалпыланып өткізілген асырап алуды тіркеу сұрақтары бойынша
азаматтық сот ісін жүргізудің қатысушылары ретінде қаралады.
Асырап алушы қолданыстағы заңнамаға сәйкес талап қою өндірісі бойынша
емес, ерекше түрдегі қатысушысы ретінде қарастырылады. Азаматтық іс жүргізу
құқығының теориясында талап қою өндірісінің арнайы кезеңдері қарастырады.
Ал азаматтық өндірістің қалған түрлері бойынша арнайы кезеңдері жеткілікті
түрде қаралмайды. Осындай жағдай Кеңестік азаматтық іс жүргізу құқығында
орын алған болатын және ол қазіргі кезеңде де өзгермеген.
Асырап алу барысында заңды факті мен заңды жағдай жөнінде сөз
қозғалмайды. Бірінші орында асырап алуға деген қызығушылық тудырған
тұлғаның сұрағы қойылып шешіледі. Ол сотқа өтінішпен бару сұрақтары
қарастырылады. Субъект құқығының бұзылуынан сотқа жүгінбейді. Осындай
жүгіну біздің заңнамада қарастырылмаған. Отбасы заңнамасында ауытқушылықтар
кездеседі. ҚР Неке және отбасы туралы заңында отбасы және неке
қатынастарының туындау негіздерінің жалпы нормасы қаралмаған. Соттық
тәртіпте өзінің қызығушылықтары мен құқықтарын қорғауының жеке жағдайы
ретінде қарастырған жөн. Сондықтан осыдан айта кететін жайт өзінің
құқықтары мен қызығушылықтары мен құқықтарын қорғауда сотқа жүгіну
тұжырымын өзгерту қажет. Өйткені осылай қолдану барлық жағдайда дұрыс болып
табылмайды. Және оны сотқа жүгіну деп айту қажет.
Заңнама жүзінде асырап алушының жеке азаматтық процесте қатысуын
бекіту қажет, яғни бала асырап алу істері бойынша өкілдік ету істері
тоқтатылған жөн. Өкіл арқылы өтініш жасау бойынша ҚР АІЖК 154-бабына
өзгеріс енгізу қажеттілігі туындайды.
Іс жүргізу аспектісінде тағы бір елеулі мәселе туындайды, сөз асырап
алушы туралы болып тұр. Яғни оның негізінде асырап алушы даусыз өндірісте
іс жүргізу қатынастарының субъектісі ретінде емес, объектісі ретінде
қарастырылады. Ал бұл мүмкін емес, өйткені мұнда жеке тұлға жайында сөз
болуда. Яғни оның субъективтік құқықтарының шешуіне қатысты.
Асырап алушының іс жүргізу құқықтары мен міндеттері талап қою
өндірісінің шеңберінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Оны барлық жағдайда талап қоюшы ретінде мойындау қажет. Сонымен қоса
асырап алынушының заңды түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz