Фитоценоздар

Жоспар
Кіріспе

7. Фитоценоздардың динамикасы
7.1 Жалпы түсінік.
7.2. ҚАРАПАЙЫМ АЛМАСУЛАРДЫҢ ТОПТАЛУЫ.
7.2.1. Фитоценоздардың эволюциясы.
7.2.2.Сукцессия
7.2.3. Катаклизмдер
ӨСІМДІК1ЕР ЖАБЫНДАРЫНЫҢ, ЗОНАЛЫҒЫ
Өсімдіктер жабындарын картаға түсіру.
9. Фитоценоздардың классификациясы және ординациясы.
9.1. Жалпы түсінік
9.2. Өсімдіктер ассоциациясы туралы түсінік.

Фитоценоздар және олардан құралатын өсімдіктер жабыны бүтіндей еш уақытта біркелкі болып қалмайды . Өсімдіктер қауымы өте -динамикалық құбылыс. Олардың динамикалылығының кейбір жақтары туралы фитоноздардың тәуліктік маусымдық және әртүрлі жылдардағы өзгерулерін талқылағанда /4-ші тарау/. Айтқанбыз. Ол өзгерістер қайтқыш яғни бастапқы қалпына келетін өзгерістер болатын.
Бірақ өсімдіктер қауымы құрамының және структурасының бір орташа дәреже айналасында таза бастапқы қалпына келетін өзгерістерімен қатар басқада кері дамымайтын, қайталамайтын өзтерістері болады. Фитоценоздар структурасының кері дамымайтын, қайталамайтын /немесе ұзақ -циклді/ ішкі және сыртқы себептерге байланысты өзгеруін фитоценоздардың данамикасы деп атайды . Фитоценоздардың динамикасы әр алуан. Көптеген қарапайым алмасулар фитоценоздар динамикасына себепкер болады. Әрине қарапайым алмасу таза аналитикалық ұғым, өйткені табиғатта әртүрлі, факторлар бір уақытта әсер етіп күрделі алмасудың болуына әкеліп соқтырады .
Қарапайым алмасуларды топтастырғанда сукцессия /бір фитоценоздың орнын екінші фитоценоз басып алмастыру/, фитоценоздар эзолюциясы және катаклизмдер /астан-кестен өзгеріс/ олардың ірі бөлімдері болып саналады.
Күрделі алмасулардың компоненттері болып фитоценоздар эволюциясы, сингенез /гректің Syn - бірге , және genesis -шығу; фитрценоздардың қалыптасу процессі /эндоэкогенез/гректің еndon. ішінде , оіkos - ұй, орын және genesis - шығу; өсімдіктедің тіршілік әрекеті салдарына» ортаның өзгеруіне байланысты өсімдіктер қауымының өзреруі/ және гологенез/гректің hoIos - түгел және genesis -шығу; табиғатқа немесе антропогендік факторларға байланыста түгел ландшфтаң даму процесінің салдарынан болатын антропогендік сукцессия/ жтады . Кейде бұл алмасулар фитоценоздардың бастапқы қалпына келгіш өзгерулерінің әртүрлі формаларына және гейтогенезге /гректің көрші , шектес және genesis - шығу бір немесе бірнеше фитоценоздардың осы жердің шеңберінен аспайтын сыртқы факторларды әсерінен болатын алкгоендік сукцессия/ байланысты күрделенуі мүмкін. Күрделі алмасулардың алғашқы этаптарында аллогендік /сыртқы себебтер/, ал соңғы этаптарында автогендік /ішкі себептер/өз-герісіердің маңызы зор. Егер күрделі алмасудың құрамына ретрогрессия /латынның - артқа журуші; бірте-бірте қирауына байланысты өсімдіктердің өзгерісі/ кірмесе онда оны дамудың алмасуы деп атауға болады .

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

7. Фитоценоздардың динамикасы
7.1 Жалпы түсінік.
Фитоценоздар және олардан құралатын өсімдіктер жабыны бүтіндей еш
уақытта біркелкі болып қалмайды . Өсімдіктер қауымы өте -динамикалық
құбылыс. Олардың динамикалылығының кейбір жақтары туралы фитоноздардың
тәуліктік маусымдық және әртүрлі жылдардағы өзгерулерін талқылағанда 4-ші
тарау. Айтқанбыз. Ол өзгерістер қайтқыш яғни бастапқы қалпына келетін
өзгерістер болатын.
Бірақ өсімдіктер қауымы құрамының және структурасының бір орташа
дәреже айналасында таза бастапқы қалпына келетін өзгерістерімен қатар
басқада кері дамымайтын, қайталамайтын өзтерістері болады. Фитоценоздар
структурасының кері дамымайтын, қайталамайтын немесе ұзақ -циклді ішкі
және сыртқы себептерге байланысты өзгеруін фитоценоздардың данамикасы деп
атайды . Фитоценоздардың динамикасы әр алуан. Көптеген қарапайым алмасулар
фитоценоздар динамикасына себепкер болады. Әрине қарапайым алмасу таза
аналитикалық ұғым, өйткені табиғатта әртүрлі, факторлар бір уақытта әсер
етіп күрделі алмасудың болуына әкеліп соқтырады .
Қарапайым алмасуларды топтастырғанда сукцессия бір фитоценоздың орнын
екінші фитоценоз басып алмастыру, фитоценоздар эзолюциясы және
катаклизмдер астан-кестен өзгеріс олардың ірі бөлімдері болып саналады.

Күрделі алмасулардың компоненттері болып фитоценоздар эволюциясы,
сингенез гректің Syn - бірге , және genesis -шығу; фитрценоздардың
қалыптасу процессі эндоэкогенезгректің еndon. ішінде , оіkos - ұй,
орын және genesis - шығу; өсімдіктедің тіршілік әрекеті салдарына ортаның
өзгеруіне байланысты өсімдіктер қауымының өзреруі және гологенезгректің
hoIos - түгел және genesis -шығу; табиғатқа немесе антропогендік
факторларға байланыста түгел ландшфтаң даму процесінің салдарынан болатын
антропогендік сукцессия жтады . Кейде бұл алмасулар фитоценоздардың
бастапқы қалпына келгіш өзгерулерінің әртүрлі формаларына және гейтогенезге
гректің көрші , шектес және genesis - шығу бір немесе бірнеше
фитоценоздардың осы жердің шеңберінен аспайтын сыртқы факторларды әсерінен
болатын алкгоендік сукцессия байланысты күрделенуі мүмкін. Күрделі
алмасулардың алғашқы этаптарында аллогендік сыртқы себебтер, ал соңғы
этаптарында автогендік ішкі себептерөз-герісіердің маңызы зор. Егер
күрделі алмасудың құрамына ретрогрессия латынның - артқа журуші; бірте-
бірте қирауына байланысты өсімдіктердің өзгерісі кірмесе онда оны дамудың
алмасуы деп атауға болады .
Күрделі алмасуда барлық қарапайым алмасулардың ішінен үлкен роль
атқаратындары эндоэкогенез және гологенез ал шамалы роль-атқаратындары
сингенез және эволюция.

7.2. ҚАРАПАЙЫМ АЛМАСУЛАРДЫҢ ТОПТАЛУЫ.
Геоботаника ғылымына еңбеті сіңген атақты ғалымдардаң Су-качев, І954,
Ярошенко, 1961, Алекеандрова, І964, Нйценкр, 1965 жұмыстарың негізге алып
және өздерінің мәліметтеріне сүйене отырып Б.М.Миркин. Г.С.Розенберг І978
өсімдіктер жабынындағы қарапайым алмасулардың топтасуын классификациясын
берді сурет № 19.
Алмасуларды топтастырғанда оның ең ірі бөлігі ретінде алмасу класы
қабылданған. Оның, маңызды белгісі-өзгеру сатысының бір ізбен
жүретіндігінен бөлінеді.
Бірінші класс-фитоценоздардың эволюциясы-бұған кіретін өзгерістердің
нәтижесінде табиғатта бұрьш болған фитоценоздар типі қалыптасады.
Екінші класс-сукцессия-өзгрістер ақарындап жүреді, соның нәтижесінде
өсімдіктер жабынының басқа учаскелерінде кездіесетін фитоценоздар пайда
болады .
Үшінші класс-катаклизмдер астар-кестен өзгеріс -бұлардың табиғаты
басқа , өсімдіктергі кенеттен кейбір факторлардың әсер етуі нәтежесінде
болада. Соның салдарынан бұрын тіршілік -етіп жатқан фитоценоз жарым-
жартылай немесе түгелдей жоғалады.
7.2.1. Фитоценоздардың эволюциясы.
Фитоценоздардың эволюциялық класы екі типке бөлінеді: 1фитоценоз
латынның FIoza -гүлдермен көктемнің құдайы және гректің genesis - шығуы;
2фитоценогенез гректің фитоценоз және genesis -шығуы Терминнің авторы
БД.Быков ;І953. Фитоценогенезді-фитоценоздар дәрежесінде сұрыптау
жұмысының нәтижесінде өсімдік түрлерінен қиыстырып өсімдіктер қауымын
құрастыру деп түсінуге болады. Бұл алмасудың екі типінде флорогенез және
фитоценогенез сыртқы жағдайдың әсерімен болатындықтан аллогендік құбылыс
деп қарауға болады. Сыртқы жағдайлар жанама түрде фитоценоздардаң ішкі
қассиеттеріне әсер етеді.
Өсімдіктер эволюциясының кейбір ерекшеліктерін атауға болады . Бұл
процесс кезіңде түрлердің саны көбейеді. Флорогенез бір-біріне тұтасқан
топтардың пайда болуы арқылы емес түрлердің экологиясыиың және
биологиясының бөлшектенуі арқылы өтеді. Түрлердің экологиясының
дивергенциясы эволюция барысында организмдер белгілерінің ажырауы
өсімдіктер қауымының конвергенциясына әртүрлі ататектен таралған
организмдерде ұқсас белгілердің дамуы, бөлгілі бір тіршілік жағдайына
бейімделушілік қассиеттеріне байланысты ұқсас болуы сәйкес келеді.
Фитоценогенезге қарағанда флорогенез үлкен роль атқарады. Өйткені сұрыптау
бірінші кезекте түрлердің популяциясының генетикалың ерекшеліктеріне әсер
етеді.
Флорогенез және митоценогенез типтері антропогендік және табиғи
тармақтарға бөлінеді. Ал антропогендік тип тармағы өз кезегінде саналы және
стахиялы деген варианттарға бөлінеді. Адам өзінің саналы еңбегінің
нәтижесінде өсіадіктердің жаңа түрлерін шығарады, жергілікті жерге бұрын
өспеген өсімдіктердің түрлері мен сорттарын енгізеді, жабайы өсімдіктерді
дақылдар қатарына енгізеді. Ал стихиялы антропогендің эволюция жергілікті
жерге кездейорқ өсімдіктің жаңа түрлерінің келіп қалуынан,
интродуценттердің жабайылануынан немесе радиация дәрежесінің көбеюінен,
антропогендік химиялық мутагендердің әсерінен өсімдіктің жаңа түрлерінің
шығуынан, болады.
Б.А.Быковтың 1978- анықтаиасы бойынша фитоценогенез дегеніміз-
фитоценоздардың эволюциясы, бұл эволюция фитоценоздардың құрамына кіретін
түрлердің эволюциясымен қатар жүріп есімдіктер қауымының жаңа типтерінің
ассоциациялардың , формациялардың және өсімдіктер типтерінің пайда
болуына алып келеді.
Фитоценогенез кембриде баларлардың құрылыққа шығуынан басталады. Ең
бірінші қарапайым фитоценоздар толқынның жағаға шарпуы алқабыңда болды.
Олар төселген және аздап көтеріліп келе жатқан бұтақтанған көпжылдық
балдырлардан мысалы, PeIvetia canabicuIata тұруы мүмкін. Олардың
гетеротрофты компоненттері ретінде бактериялар, қарапайымдар және құрттар
болады.
Кейінрек силурда фитоценогенез нәтижесінде жапырақсыз тамыр сабақты
дихотомиялы бұтақтанған әжептеуір биік көпжылдық өсімдікі терден
PsiIophyton, Rhynia, Hoznea тұратын фитоценоздар пайда болды. Олардың
төменгі ярусыңца жер үстіндегі көпжылдық балдырлар және әртүрлі
гетеротрофтар кездеседі.
Девонда псилофитті қауымдар одан әрі күрделіленеді, өйткені өсімдіктер
биіктей түсті, жарым-жартылай сүректенді, жапырақ алақандары пайда болды,
оның барлығы өсімдіктің ортаны өзгерту әсерін күшейте түсті.
Жоғарғы девонда, ерекше папортниктердің пайда болуына байланысты
қауым одан әрі күрделенеді. Ағаштардан басқа бұталар, лианалар,
тамырсабақты шөптесін өсімдіктер болды. Пайда болған өсімдіктер қауымының
қүрделі структурасы осы уақыттан бастап еш қашанда жоғалған емес, сонымен
бірге әр кезеңде басымдық жасалған өсімдіктер кластары экобиоморфтардың
үлкен жиынтығынан тұрды. Бірақ фитоценоздардың құрамы және сырт көрінісі,
өсімдіктердің бір типінің басқа жаңа типтерімен үздіксіз алмасып отыруына
байланысты, үлкен өзгерістерге ұшрап отырады.
Фитоценогенез саласында- зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін ертедегі-
геолагиялық дәуір кезеңінде тіршілік еткен өсімдіктердің қазба қалдықтары
мен осы дәуірде өмір сүретін өсімдіктерді пайдаланады.
Фитоценоздар эволюциясының жалпы прогресшілдігіне қарамастан,
фитоценогенездің дербес бейнелері әртүрлі болуы мүмкін. Соған байланысты ең
алдымен былай болды:
-фитоценоздар және формациялар өсімдіктердің негізгі доминант түрлері
бойынша біріктірілетін ассоциация тобы типтерінің шығып қалуы Мысалы
қырықбуын ормандары.
-фитоценоздар және формациялар типтерінің кері дамуы структураның
оңайлануы, ценопопуляция санының азаюы, фитоценоздардың тұрақтылығының
азаюы; тірі затпен энергия мөлшерінің азаюы; қауымның өнімділігінің азаюы;
орналасқан жер бетін және энергетикалық ресурсын жарым-жартылай пайдалану:,
сыртқы ортаға әсері нашар ценобионттардың сыртқы ортаға бейімденуі
басымырақ; қауымды ксерофиттендіру және гигрофиттендіру.
- фитоценоздар және формациялар типтерінің алға дамуы струк-тураның
күрделіленуі ценопопуляция санының өсуі; фитоценоздардың тұрақтылығының
өсуі; тірі затпен энергия мөлшерінің көбеюі, қауымның өнімділігінің артуы;
орналасқан жер бетін және энертетикалық ресурсын неғұрлым толық пайдалану;
сыртқы ортаға барынша әсер етіп фитоценотикалық орта құру ; қауымды
мезофиттендіру.
- Фитоценоздардың және формациялардың жаңа типтерінің пайда болуы
Мысалы, қылқан жапырақтылар стланниктері. Кері дамып регрессившіл бара
жатқан фитоценоздар өткен уақытта кең таралған болып қазіргі кезде сөніп
бара жатқан сатыда болса , онда олар реликтер ертерек көзде болған, ал
кейіннен құрыған фитоценоздары және формациялары сипатында болады.
Реликтер фитоценоздарының мынадай топтарын ажыратады ;
- толық реликтер өзінің бұрынғы сипатын жақсы сақтаған фито-цеңоздар
Мысалы , Батыс-Тянь-Шандағы жаңғақ ормандары-неогендер орманының
реликтісі.
- жартылай толық емес реликтөр, бұрын күрделірек өсімдіктер
қауымына екінші дәрежедегі қабат есебінде енген фнтоценоздар; Осындай
реликтер қатарына Ephedze eguisetina формациясын жатқызуға болады. Ол
ертедегі Жерорта теңізі саванналарындағы субтропикалық реликті болып
табылады.
- гетерогенді реликтер, өздерінің табиғатының біркелкі еместігімен
оңай білінетін фитоценоздар, мысалы Заказназьядағы мезофильді шалғындық
жабыны бар ксеротермиялық кезеңдегі ормаңдардағы мезофиттену процесі
жүрудің салдары кейбір қарағайлы ормандар.
Реликті фитоценоздар және формациялармен қатар олардың ге-ографиялық
шағын аймаққа ғана таралған, басқа жерде кездеспейтін яғни эндем типтерін
де ажыратады. Мысалы, PhIojadicazpus sibizicus ойпатына эндем . Сибирге
эндем, Azthzophytum Iehmannianum –Туран ойпатына эндем.

7.2.2.Сукцессия
Сукцессия латынның succesio -орнын басушлық, жалғастырушылық -
белгілі бір учаскеде бір фитоцелоздардың тіршілік ететін орныңда екінші бір
фитоценоздармен жүйелі түрде алмасып отыруы. Соның нәтижесінде бірте-бірте
кері дамымайтын немесе 10 жылдан аса уақытта бастапқы қалпына келетін
өзгерістің салдарынан осы ауданда кездесетін фитоценоздар типтес
өсімдіктер қауымы қалыптасады. Сукцессия терминін американ фитоценологі
Каулс 1901 жылы енгізген. Сукцессияның флуктуациядан айырмашылығы ол кері
дамымайды және өзгеруі бір бағытта жүреді. Сукцессия кезінде өзгерістердің
белгілі бір бағытта жүретіндігі фитоценоздардың алмасуын логикаға сәйкес
болжауға мүмкіншілік береді. Флуктуациялар өздерінің ерекшеліктеріне
байланысты сукцессияны кейде жылдамдатып мысалы, жылы ылғалды жылдары
кейде баяулатып өзгеріс бағытына кейбір ауытқулар енгізуі мүмкін.
Фитоценоздардың алмасуы туралы проблеманы ең тыңғылықты жете зерттеген
американ ғалымы Клементс фитоценоздардың пайда болуынан бастап тұрақты,
өзінен-өзі жаңаратын өсімдіктер қауымы- климакс құрылғанша сукцессиялар
туралы түсінік жүйесін құрды.
Сукцессияның негізгі екі типін ажыратады: бірінші, бұрын өсімдіктер
болмаған субстратта фитоценоздардың пайда болуынан басталады және екінші -
бұрын өсімдіктер болған бірақ әртүрлі себептерге байланысты жойылып кеткен
жерден басталады.
Бірінші сукцессиялар кезінде болатын мынадай процестерді ажыратады:
субстраттың құрылуы, өсімдіктер миграциясы, олардың жаңа жағдайға үйренуі
және жиналуы, өсімдіктердің ортаны өзгеріуі, фитоценоздардың алмасуы.
Екінші сукцесскялар бұрын өсімдіктер болған бірақ кейде бір сыртқы
фактолардың әсерінен жойылып кеткен жерде басталады. Ол жердің құрамында
көптеген микроорганизмдер, өсімдіктердің споралары, тұқымдары және
толастағы жер астындағы мүшелері барі жетілген топырағы бар. Сондықтан
екінші сукцессиялар климаксқа жеткенше біріншіге қарағанда көп жағдайда 5-7
рет қысқарақ болады.
Сукцессия әртүрлі сатылардан құрады. Прогресшіл сукцессиялардың соңғы
сатысы болып климакс саналады. Сукцессия өсімдіктер динамикасының ең көп
тараған формасы ретінде ішкі автогенді сукцессия және сыртқы аллогенді
сукцессия себептерге байланысты болады. Соньмен сукцессия автогенді және
аллогенді өзгерістерге бөлінеді. Автогенді сукцессияларға сингенез және
эндогенез жатады.
Сингенеэ гректің syn -бірге және genesis -шығу - өсімдіктер
қауымының құрамы және структурасы, олардың орналасуына, көбеюіне,
жандануына және өсімдіктер арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуына
байланысты, өзгерісіндегі фитоценоз дамуындағы күрделі алмасудың бір
компоненті. Жалпы алғанда сингенез фитоценоздың дамып қалыптасу
процесіндегі ең алғашңы этаптарындағы өздігінен дамуы. Сингенезбен ортаның
едеуір өзгерістері қабаттаса жүрмейді.
Фитоценоздардың қалыптасуы өсіімдіктері де, ценотикалық ортасы да жоқ
жер учаскесінде басталуы мүмкін. Қандай жағдайда болмасын болашақ
фитоценоздағы орынға әртүрлі қабілеттілікпен күресетін өсімдіктердің
түрлері болады. Л.Г.Рамвнский осыған байланысты бұл түрлерді үш топқа
эксплеренттер, патиенттер, виоленттер бөлгені туралы 3-ші тарауда
айтылды.
Эксплеренттер ценотикалық күші өте төмен, бірақ босаған территориялар
тез басып алып толтыруға қабылеті күшті - бұларға біржылдың және
вегетативтік қозғалғыш өсімдіктер жатады өсімдіктер әлемінің шие
берілері. Мысалы , көптөген арам шөптер және бірінші пайда болатан
Chenodium aIbum L сияқты өсімдіктер.
Патиенттер өмір сүруге күрескенде өзінің тіршілік әрекетіндегі
энергиясымен, өсуімен жеңбейді, а өзінің уақытша немесе тұрақты өте
қолайсыз жағдайларға төзіаділігімен, шыдамдылығымен, жеңеді. Мезофильді
тіршілік ету орындарында олар өте жақсы дамып өседі, бірақ бұл жерде
олардың келесі топтың виоленттердің өсімдіктері басым болып олардың басын
көтертпей тастайды. Сондықтан патиенттер өте қиын жағдайларда ғана
басқалардан басым бола алады мысалы, сарсазан сияқты өсімдіктер
"өсімдіктер әлемінің түйелері".
Виоленттер өзінің тіршілік әрекетіндегі энвргиясымен қарсыластарына
басымдық жасап, белсенді дамып территорияны жайланып, ортаның ресурсын
толық пайдаланатын өсімдіктер - бұған жататындар мезофильді тіршілік
орындарының эдификаторлары "өсімдік әлемінің арыстандары"-

Әлі өсімдіктері жоқ бос жерлерде грунттарда фитоцеиоздардың
қалыптасуы түрдің түрлердің жеке даналарының пайда болуынан басталды.
Осылайша проценоз пайда болады. Проценоз латынның рго - алдында және
гректің koinos - жалпы дегенімгз организмдердің бірге өмір сүру формасы,
фитоцаноздың қалыптасуындағы алғашқы фазасы. Өсімдіктер бір-бірінен алыс
орналасқан, олардың арасында тікелей де жанама да қарым-қатынас жоқ. бұл,
фазада әдетте бір экабиоморфаның популяциясының колониясы басым болады.
Бірте-бірте түрлік құрамы әрқилы болып екі немесе бірнеше экобиомор тан
тұрады. Келешекте ингредиенттің немесе субдоминанттың орнын басатын
өсімдіктердің популяциясы басым болады. Қалыптасатын доминанттық
популяциясының саны аз болады. Ал ценотикалың орта болса ол өзінің
қалыптасуының алғашқы фазасында болады. Бұл этаптад проценоз-топ деп
атыйды.
Сукцессияның келесі фазасы анценоз деп аталады. Бұл фазада қалыптасып
келе жатқан фитоценоздардың доминанттарының популяциясында,
субдоминанттарының популяциясы да өз орындарын алып, өсімдік қауымының сырт
көрінісі қалыптасады. Бірақ оның флорасы әлі түгел қалыптасып бітпеген.
Осыдан кейін барып салыстырмалы тұрақты фитоценоз дамиды .
Эндозкогенез гректің endon -ішінде ,оiков -үй-, орын және genesis
-шығуы - өсімдіктердің тіршілік әрекеті, нәтижесіңде ", ортаның өзгеруі
салдарынан өсімдіктердің өзгеруі. Эндозкогенез өсімдіктер қауымының
тұрақтылығын, биомасса қорын тіршілік, формаларының әртүрлілігін арттырып
ценопоцуляциялардың әдеттегі- қарапайым типінің қалыптасуына алып келеді.
Сонымен қатар - фитоценоз өзінің ортаны жасаушы ролін арттырып
экосистеманың автономды элементіне айналады.
Аллогенді сукцессиялар фитоценоздың сыртқы себептердің әсерінен
өзгеруі осы сукцессияның қамтыған учаскесінің масштабына байланысты екіге
бөлінеді : I гейтогенөз ІІ гологенви. Өз кезегінде оның әрқайсысы табиғи
және антропогендік варианттарға бөлінеді.
Гейтогенезде антропогендік варианттар табиғимен салыстырғанда кеңінен
тараған. Антропогендік гейтогенез тікелей өсімдіктерге немесе өсімдіктер
қауымының ортасына әсер етудің салдары болуы мүмкін. Егерде гейтогенез
фитоценоздың өнімділігін және оның күрделілігінің көрсеткішін мысалы,
белгілі бір "аудан мөлшеріңдегі түрдің саны тағы с.с төмендететін болса
оны онда ретрогрессия деп атауға болады. Ретрогреоссияға себепші мал жаю
заводтардың бөліп шығарған әртүрлі химиялық заттары, радиация және т.б.
факторлар болуы мүмкін. Ретрогрессия процесі кезіндегі фитоценоздардың
құрамының өзгеру, заңдылықтары эуклимакстың гректің ең жақсы, тамаша жане
климакс қалыптасу сукцессиясының айнадағы бейнесі сияқты болады.
Өзен аңғарының өсімдіктерінің даму гологенезі ландаздты өзгертуге
себепкер болатын факторларға байланысты фризогенді, гологенді гректің HaIs
- тұз және genesis - шығу трофйгенді, гидрогенлі гректің hydos - су
және genesis - шығу аллювиагенді латынның aIIwiе - су шайып, үйіліп
қалған және тағы басқа формаларға бөлінеді.
Табиғи гологенездің нақты, айқын мысалы, өзіннің аңғарының жалпы даму
процестеріне жане су жиналатын аудандарға байланысты өзеннің су жайылып
кететін аңғарының өсімідктерінің өзгеруі. Антропогенді гологенез әдетте
табиғи гологенезге қосылып кетеді, бірақ таза антропогендік гологенезде
болуы мүмкін, мысалы ірі гидротехникалық құрылысты салғанда немесе құрғату
жұмыстарын жүргізген де су астында қалудың немесе климаттың өзгеруі
салдарынан.
Прогрессшіл эндоэкогенетикалық сукцессияға қарама-қарсы тетрогрессия
термині пайдаланылады. Ретрогрессивтік өзгерістер өсімдіктердің жойлуына
әкеліп соқтырады. Оның мысалдары ретінде өндіріс орындарының бөліп шғарған
әртүрлі зиянды химиялық заттардың әсерінен болатын сукцессияларды,
жайылымның дегрессиясын сапасы нашарлап біртіндеп кері кетуі келтіруге
болады.
7.2.3. Катаклизмдер
Катаклизмдер гректің katakIao -сындыру, қарату -сыртқы ; табиғиттың
немесе ортаның антропогендік әсерінен өсімдіктер қауымының структурасының
секірмелі кенеттен өзгеруі, фитоценоздар динамикасының бір формасы.
Катаклизмдер немесе апатты алмасулар, тек қана аллкогенді бола алады,
өйткені фитоценоз өзін-өзі кенеттен күйрете алмайды. Сондықтан күйреудің
себебі барлық уақытта фитоценоздардың сыртында орналасады. Антропогендік
катаклизмдердің ішінде стихиялы және саналы жасалған варианттары болады.

Фитоценоздар географиясы
Өсімдіктер және олардың қауымының жер шарында таралуын және
сол тараудың заңдалықтарын зерттейтін ғылым саласы
ботаникалық география деп аталады. Ботаникалық география екі
салаға бөлінеді. 1. Өсімдіктер географиясы - өсімдік түрлерінің және
ірі систематикалық таксондардың жер шарындағы таралу
заңдылықтарын зерттейді. 2. Фитоценоздар географиясы - өсімдік
қауымдарының жер шарындағы таралу заңдылықтарын зерттейді.
Аталған ғылым салаларының негіздері, олардың алдында тұрған
проблемалар арнаулы курстар да өсімдіктер географиясы, картаға
түсіру және т.б. толық қаралып, беріледі. Сондықтан бұл тарауда
тек өсімдіктер ареалы, фитоценоздар флорасының географиялық
элементтері картаға түсіру және аудандастыру туралы ғана қысқаша
тоқталып өтеміз.

Өсімдіктер ареалының мәні.
Ареал - өсімдіктер түрлері, туыстары және басқа да категориялары
таралған а ймақ. Егерде біз өсімдіктің бір түрінің мекен жай ын
алсақ, мыс алы Түркістан термопсисін алып оларды нүкте немесе
үшбұрышты түрінде картаға түсіріп ең сыртқы нүктелерді сызықшамен
қосту оның ареалын анықтауға болады, яғни сол сызықтың
ішіндегі аудан өсімдіктің осы түрінің тараған аймағы немесе
ареалы болып табылады. Бірақ бұндай нүктелі картаны тек сирек
кюездесетін өсімдік түрлеріне пайдалануға болады; кездесетін түрлері
ерекше дағдылы сиректеу және басқа белгілерімен көрсетеді. Кейде
торнүктелі карталар жас алынады. Мұндай торлармен түрдің барлық
таралған аймақтары бар. Кейбір мекен жайлар алыста ареалдың
сыртында орналасқан олардың фрагменттері болуы мүмкін, олар
эксклавтар деп аталады; кейде бүкіл ареал бірінші бірдей бөлшектерге
пайда болған ареалдар дизюнктивті ареалдар деп аталады. Көп
жағдайда ареалдың тұйық оңашалаған немесе дизьюнктивті екенін ажырату
қиын. Егерде диаспораларымен таралуға арналға элементтер : тұқымдар ,
споралар , вегетативтік бөлшектер ,алмасу мүмкіншілігі жоқ болса оларды
дизьюнктивті ареалдарға жатқызады. Бірақ диаспоралар қаншалықты жерге тарай
алатындығын анықтау оңай емес. Өйткені диаспоралар желмен, сумен , құста
және адамдар арқылы талай жерге таралуы мүмкін . Түрлердің ғана емес одан
ірі таксондар туыстардың және тұқымдастардың да ареалын сызуға болады.
Әрине түрдің ареалының террнториясында тіршілік жіғдайы біркелкі емес,
сондықтан түр өз ареалына бүтіндей таралмайды. Әрбір фитоценоздың құрамына
және әрбір ассоцацияға тек қана осы экотоптың немесе биотоптың жағдайына
бейімделген толерантты шыдамды түрлер ғана ене алады . Сондықтан түрдің
ареалының бірнеше аймағы болуы мүмкін Быков.1953; формацияның аз жерде
түр өзінің формациясын құрады ; ингрегациялық бұл аймақта түр ассоциацияға
субдоминант ролінде енеді , асоектаторлық, бұл аймақтатар тек ассектатор
өсімдіктер қауымында үшінші дәрежелі орын алатын топтар неиесе
инградиент роліне енеді; және перфорациялық, бұл аймақта түр кездеспейді.
Мысалы, май қарағайдың Abies sibizica Ledeb. ареалының территориясы 2
млн га болса , оның формациялық бөлшегінікі - 10,1 млн.І Арвалдың көлемі
әртүрлі болуы мүмкін . Өсімдік түрлері барлық континенттерде кездеседі
космополиттер, басқалары кішкентай ғана территорияда кездеседі
эндемдер. туыстардың ареалдарының көлемі оларға жататын түрлердікінен,
тұқымдастар ареал оларға жататын туыстардан ареалдарынан молырақ болады .
Сондықтан космополитті тұқымдастар космополитті туыстарға қарағанда ал
соңғылары-космополитті түрлерден жиірек кездеседі. Мысалы, Yinkgobiloda
гинкго және кейбір басқа тұқымдастар жершарында түгел тараған десе де
болады.

Эңдемдер палеэндемизм және неоэндемизм деп ажыратылады.
Палеоэндемизмге реликті эндемдер бұрын кең тарап қазір құрып бітуге
айналған таксондар жатады , олар қазір тек кейбір шамалы терряторияларда
ғанна кездеседі. Мысалы Yinkgobiloda гинкго-ора кезеңінде кең
тараған туыстың жалғыз өкілі қазір тек Сычуань провинциясында Қытай
ғана кездеседі.
Неоэндемизмге керісінше бөесенді түрде пайда болып жатқан туыстардың
жас түрлері жатады. Мысалы; оңтүстік Альпаның кейбір алқаптарында Saxifzaga
Yentiana және т.б. туыстарға жататын неоэндемдер табылып жатады.
Фитоценоздардың формацияның және басқада өсімдіктер жабынының
бөлімдерінің флорасыңда түрлердің үш тобын ажыратуға болады Быков 1987
эндемдер, аэндемдер және эйреадер сурет 22.
Эндемдер - географиялық шағын аймаққа ғана таралған, басқа жерде
кездеспейтін түрлер- аэндемдер осы шағын аймақта пайда болған бірақ
қазгргі ареалы ол аймақ территориясының сыртына шығып кеткен эйреңдер -
бұл аймақ территориясынан сырт жерде пайда болған түрлер. Сонымен бірге,
сирек және роликті түрлерді көрсету қажет. Екі формацияның немесе екі
аймақтан флораласының айырыашылығын немесе ұқсастығын ортақтық коэфициент
арқылы көрсетуге болады.

мұндағы а-бірінші аудандағы түрлердің саны; в-екінші аудандағы түрлердің
–саны; с- түрлердің жалпы саны.
Әдетте фитоценоздардың, формацияның немесе өсімдіктер типінің
флорасына талдау жасағаңда оларды дербас географиялық элементтерге
бөлгенде немесе геоэлементтерге бөлінеді. Географиялық элементтерге
бөлгенде негізгі континвнттердің көпшілік мақұлдаған бөлінуі алынады-
голарктикалың палеотропикалық австралиялық қаптық және антаркткалық
элементтері. Егерде тянь-Шаньдағы бір формацияның флорасын алсақ онда
мынадай неоэлементтер бөлінеді: эндемдер, тянь-шань-джунгарлық, тянь- шань
– айталық, тянь-тань-сибирлік, тянь – шань және с.с космопрлиттерге дейін.
Осылайша кез-келген географиялық аймақтың флорасына талдау жасауға болады
сурет № 23.
Флоралық дүниелер царства
Флоралық дүние - флоралық бөлім. Жер шарында бір – бірінен
флорасымен кенет өзгешеленетін алты флоралық дүниелер аймақтар бар.
І. Голарктикалық дүние. ОЛ Солтүстік жартышарының тропикадан
басқа бүкіл бөлігін қабмтиды. Бұл аймаққа Aceraceae Apiaceae,
Brassicaseae, Camulaceae, Ranuncularean, Rosaceae, Salicqaceae,
Saxifragaclae және басқалары тән. Басқа флоралық дүниелерді бұл
тұқымдастар аз немесе тіпте кездеспейді. Көлемді Carex туысының
көптеген түрлері тек қана голарктикалық дүниеде кездес еді.
Голактикалық дүниесі бірнеше флоралық аймақтарға бөліненді. Шығыс
Азиялық Орта Азиялық, Батыс Азиялық жер ортатеңізі макронозейлік
европалық батыс ібірлік оңтүстік атлантикалық, солтүстік америк
алық, солтүстікі антлантикалық, солтүстік американдық, тынық мұхиты,
солтүстік мұхиты, солтүстік америк андық және циркомарктикалық.
2. Полеотропикалық дүние. Ол ескі әлемнің барлық тропикалық
(ыстық жақтар) аудандарын қамтиді және көптеген қысы суық болатын
айм ақтарда к ездеспейтін, тропикалық тұқымдасттардың (Мысалы
Pandanaceae, Lingibezaceae) және басқалары (болатындығының
ерекшеленеді). Мұнда үш дүние тармағын бөледі:
А\ Африкалық.
Б Индомалайлық
Бұлардың әрқайсысы эндемикалық тұқымдастардың болуымен
сипатталады.
3. Неотропикалық дүние. Бұған Мексика, Ортаплық және Оңтүстік
Аменрика (ең шеткі Оңтүстік аудандарынан басқа) жатады. Бұл флоралық
дүниеде палеотрипикалық дүниеде к ездесетін тропи к алық тұқымдастар
өте көп кездеседі, бірақұ туы стардың көпшілігі әр түрлі.
Тропикада кең тараған туыстардың 47 проценті палеотропик алық
дүниеде кездеседі, тек 13 ппроценті ғана ек і дүниеде бірдей
кездеседі.
4. Австралиялық дүние. Бұл флоралық дүние ерекше оңашаланған
жағдайда. Мұндағы барлық түрлердің 86 проценті тек қана Австралияда
кездеседі. Бірқатар эндемикалық тұқымдастар, тұқымдас тармақтары
және туыстары бар. Ерекше есте қаларлық Eucalyptuc және Acacia
туыстары Lucalyptus туыстарының 450 шамасында түрлері бар, олардан
Австралияның барлық орм андары тұрады. Ал мұндағы Acacia туысының
ерекшелігі олардың филлодиялары бар.
5. Антактикалық дүние. Бұл дүние Оңтүстік Америкадан Жаңа
Зелландияға дейін созылып, Антрактида континентін қоршап жатады.
Антрактида континентінде гүлді өсімдіктердің тек осы жерген ғана
тән жергілікті ек і түрі кездеседі: Colobanthus crassifolius
Caziophyllaoeae және Deschampsia antazctisa Poaceae
Ерекше м аңызы бар антракти к алық элемент – Nothofagus туысы.
Бұл туыстың түнрлері басқа кейбір антрактикалық ағаш туы старымен бірге
Жаңа Зелландияда және Оңтүстік Американың Оңтүстік Батыс ында ылғалды
Антрактикалық ормандарды құрастырады.
6. Кап дүниесі. Бұл флоралық дүниелердің ішіндегі көлемі
жағынан ең кішкентайы, оған тек Африканың Оңтүстік Батыс шегі ғана
кіреді, бірақ соған қарамастан бұл дүниеде 60000 астам гүлді
өсімдіктердің түрлері кездеседі. Бұл аймақта бірнеше эндемикалық
тұқымдастар (Bruniaceae, Penaeaceae және басқалары) бар. Үйлерде өсетін
өсімдіктердің көбісі, мысалы, Pelazgonium Amazyauffi Frecsica және
басқалары, Оңтүстік Африкадан шыққан.

Жер бетінде фитоценоздар белгілі заңдылықтармен таралады. Олардың
біреулері негізінен экотоптың жағдайына сәйкес фитоценоздардың алмасу
ерекшеліктеріне байланысты . Бұған әртүрлі комплекстік латынның complexus
- қабысу, тұтасып кету құбылыстар жатады. Екіншілеріне ассоциациялардың,
формациялардың және өсіміктер жабыны типтерінің
климат жағдайына байланысты таралып гориэонтальдық және вертикальдық
зоналарға бөлінуі жатады.
Комплекстілік - бір ландшафтағы әртүрлі ассоциациялардың экстоп
жағдайына байланысты алмасулары салдарынан өсімдіктер жабының біркелкі емес
формалары . Шығу тегі биогендік нанорельеф пен гректің nannos – кішкентай
relief, рельеф, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.